Қазақ/ағылшын тілдеріндегі етістіктер
АНЫҚТАМАЛАР
5
ҚЫСҚАРТУЛАР
7
КІРІСПЕ 8
1.
ҚАЗАҚ/АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕР
10
1.1 Қазақ тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері 10
1.2 Ағылшын тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері 15
1.3 Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл.күй етістіктері 20
2. ҚАЗАҚ/АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ КӨҢІЛ.КҮЙ ЕТІСТІКТЕРІНІҢ СЕМАНТИКАСЫ
27
2.1 Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл.күй етістіктерінің лексика.семантикалық өрісі
27
2.2 Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл.күй етістіктерінің семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары
32
2.3 Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл.күй етістіктерінің құрылымдық ұқсастықтары мен айырмашылықтары
39
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
51
ҚОСЫМША А 53
ҚОСЫМША Ә 57
5
ҚЫСҚАРТУЛАР
7
КІРІСПЕ 8
1.
ҚАЗАҚ/АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕР
10
1.1 Қазақ тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері 10
1.2 Ағылшын тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері 15
1.3 Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл.күй етістіктері 20
2. ҚАЗАҚ/АҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ КӨҢІЛ.КҮЙ ЕТІСТІКТЕРІНІҢ СЕМАНТИКАСЫ
27
2.1 Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл.күй етістіктерінің лексика.семантикалық өрісі
27
2.2 Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл.күй етістіктерінің семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары
32
2.3 Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл.күй етістіктерінің құрылымдық ұқсастықтары мен айырмашылықтары
39
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
51
ҚОСЫМША А 53
ҚОСЫМША Ә 57
Аталмыш зерттеу жұмыс қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық табиғатын анықтауға арналған.
Сөздің мағынасын зерттеу қашанда болсын, тілтанушы мамандарымыздың назарын аударуда. Сөз мағынасын зерттеудің әр түрлі жолдары бар. Сөз мағынасын тезаурустық сөздік бойынша зерттеу, лексикалық мағынаны психологиялық тұрғыдан зерттеу, сөз мағынасын полисемия құбылысы ретінде зерттеу бар, яғни сөздің мағынасын зерттеу қай кезде болсын теориялық және практикалық тұрғыдан өз мәнісін жоғалтпайды. Осыған орай, тіліміздің сөздік құрамын зерттеу ең үлкен өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Қазақ тіліндегі етістіктің лексика-семантикалық топтары жайында Н.Т. Сауранбаев, Ы.Е. Маманов, А.С. Аманжолов, Ә. Болғанбаев, М. Оразов, А. Ысқақов, Н. Оралбай, А. Қалыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылады. Ал ағылшын тіліндегі етістіктердің құрылым мен сыртқы тұлғалары жайында мына ғалымдардың еңбектерінде айтылған: И.В. Арнольд, А.И. Смирницкий, В.Н. Ярцева, Б.А. Ильищ, Е. Круисинг, К. Гобилд, Х. Пауль, О. Есперсон, И. Иванова, Г. Суит, Ч. Фриз, К. Бюллер, Е.Ф. Жукова және басқа да атақты ғалымдардың атын атап кетуге болады. Салғастырмалы зерттеулер де арналған мынадай еңбектерді де айтуға келеді: Т.Е. Айтмағамбетова, Ш.Б. Арғынғазина, Ш.Қ. Құрманбаева және т.б.
Зерттеу жұмыстың өзектілігі. Етістіктер кез келген тілдің басты сөз табының құрамдас бөлігі болып табылады. Етістіктерді зерттеу, атап айтқанда, туыс емес екі тілді қатыстыра отырып зерттеу қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулердің басты өзекті мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты. Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
• Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерін лексика-семантикалық өрісін құру.
• Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерін топтастыру.
• Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттеу.
• Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің құрылымдық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау.
Зерттеу жұмыстың нысаны. Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктері.
Зерттеу жұмыстың пәні. Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық табиғатын зерттеу.
Зерттеу жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында сипаттамалы, жаппай іріктеу тәсілі, топтау, сұрыптау және нақты ғылыми әдістер ішіндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық табиғатын анықтауға бағытталған компонентті талдау, қазақ және ағылшын тілдері арасындағы айырмашылықтарды анықтауға арналған салғастырмалы талдау қолданыс тапты.
Сөздің мағынасын зерттеу қашанда болсын, тілтанушы мамандарымыздың назарын аударуда. Сөз мағынасын зерттеудің әр түрлі жолдары бар. Сөз мағынасын тезаурустық сөздік бойынша зерттеу, лексикалық мағынаны психологиялық тұрғыдан зерттеу, сөз мағынасын полисемия құбылысы ретінде зерттеу бар, яғни сөздің мағынасын зерттеу қай кезде болсын теориялық және практикалық тұрғыдан өз мәнісін жоғалтпайды. Осыған орай, тіліміздің сөздік құрамын зерттеу ең үлкен өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Қазақ тіліндегі етістіктің лексика-семантикалық топтары жайында Н.Т. Сауранбаев, Ы.Е. Маманов, А.С. Аманжолов, Ә. Болғанбаев, М. Оразов, А. Ысқақов, Н. Оралбай, А. Қалыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылады. Ал ағылшын тіліндегі етістіктердің құрылым мен сыртқы тұлғалары жайында мына ғалымдардың еңбектерінде айтылған: И.В. Арнольд, А.И. Смирницкий, В.Н. Ярцева, Б.А. Ильищ, Е. Круисинг, К. Гобилд, Х. Пауль, О. Есперсон, И. Иванова, Г. Суит, Ч. Фриз, К. Бюллер, Е.Ф. Жукова және басқа да атақты ғалымдардың атын атап кетуге болады. Салғастырмалы зерттеулер де арналған мынадай еңбектерді де айтуға келеді: Т.Е. Айтмағамбетова, Ш.Б. Арғынғазина, Ш.Қ. Құрманбаева және т.б.
Зерттеу жұмыстың өзектілігі. Етістіктер кез келген тілдің басты сөз табының құрамдас бөлігі болып табылады. Етістіктерді зерттеу, атап айтқанда, туыс емес екі тілді қатыстыра отырып зерттеу қазіргі таңдағы ғылыми зерттеулердің басты өзекті мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты. Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
• Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерін лексика-семантикалық өрісін құру.
• Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерін топтастыру.
• Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттеу.
• Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің құрылымдық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау.
Зерттеу жұмыстың нысаны. Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктері.
Зерттеу жұмыстың пәні. Қазақ/ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық табиғатын зерттеу.
Зерттеу жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында сипаттамалы, жаппай іріктеу тәсілі, топтау, сұрыптау және нақты ғылыми әдістер ішіндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық табиғатын анықтауға бағытталған компонентті талдау, қазақ және ағылшын тілдері арасындағы айырмашылықтарды анықтауға арналған салғастырмалы талдау қолданыс тапты.
1 Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу ағартуға қатысты еңбектері). – Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б.
2 Маманов Ы.Е. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Мектеп, 1966. – 488 б.
3 Академик Н. Сауранбаевтың еңбектері. – Алматы: Кенже пресс, 2000. – 8 б.
4 Оралбаева Н., Әбдіғалиева Т., Шалабаева Б. Практикалық қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 272 б.
5 Исаев С.М. Қазіргі қазақ тілі курсы бойынша теориялық және практикалық сабақтардың мазмұны: әдістемелік құралы. – Алматы, 2003. – 108 б.
6 Исаев С.М. Етістік түбірінің кейбір грамматикалық ерекшеліктері // Қазақстан мектебі, 1987. – № 10. – 76-79 бб.
7 Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982. – 466 б.
8 Оралбаева Н. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982. – 295 б.
9 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1982. – 275 б.
10 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784 б.
11 Маманов Ы.Е. Қазіргі қазақ тілі: лекциялардың текстері. – Алматы, 1953. – 488 б.
12 Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007. – 203 б.
13 Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2007. – 488 б.
14 Хасенова А. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1971. – 307 б.
15 Ақылбекова Г.К. Қазақ тіліндегі он томдық түсіндірме сөздігінде етістіктердің берілуі (кодификациялануы): филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2003. – 122 б.
16 Оразов М. Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктер. – Алматы, 1980. – 176 б.
17 Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского языка. – М.: Высшая школа, 1981. – С. 287.
18 Маслов Ю.С. К основаниям сопоставительной типологии. // Вопросы сопоставительной аспектологии. – Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1978. – С. 44.
19 Ильиш Б.А. Строй современного английского языка: учебник по курсу теоретической грамматики для студентов педагогических институтов (на английском языке). – Л.: Просвещение, 1971. – 365 с.
20 Смирницкий А.И. Морфология английского языка. – М., 1959. – 372 с.
21 Jespersen S.O. The philosophy of Grammar. – 1995. – P. 277.
22 Иванова И.П. Вид и время в современном английском языке. – 1961. – 200 с.
23 Korsakov A. The Use of Tenses in English. – Kiev.: Lvov University Press, 1969. – 251 p.
24 Rayevska N.M. Modern English Grammar // Vysca skola publishers Kiev. – 1976. – Р. 65
25 Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы: Білім, 1993. – 272 б.
26 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
27 Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы. – Алматы, 1995. – 320 б.
28 Жукова Е. Ф. Эмоциональные глаголы английского языка: Эмоциональные глаголы английского языка: дис. ... канд. филол. наук: 10.02.04. – СПб., 1993. – 159 с.
29 Леонтьев А.А. Семантическая структура слова. – М.: Наука, 1971. – 216 с.
30 Османова А.Ә. Синонимдес етістіктердің семантика-стилистикалық қызметі. – Алматы: Ғылым, 1991. – 128 б.
31 Словарь по языкознанию. Тіл білімі сөздігі / под ред. Э.Д. Сүлейменовой. – Алматы, 1998. – 550 с.
32 Хасанов Ғ. Семантикалық өріс // Ізденіс. – 1996. – № 5. – 23-27 бб.
33 Кобозева И.М. Лингвистическая семантика. – М.: Эдиториал, 2000. – 352 с.
34 http://engblog.ru/stative-verbs.
35 Аханов К. Тіл білімініе кіріспе. – Алматы, 1962. – 300 б.
36 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 352 б.
37 Виноградов В.В. Руский язык. – М., 1972. – 337 с.
38 Салқынбай А. Б. Лингвистикалық түсiндерме сөздiк [Мәтін] / А. Б. Салқынбай, Е. Абақан. – Алматы : Сөздiк-Словарь, 1998. – 304 б.
39 Сулейменова З.Е. Семантическая структура глаголов со значением «радоваться»: дис. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2001. – 152 с.
40 http://kitap.kz/about/16-aza-tilini-mbebap-s-zdigi#.
41 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1966. – 362 б.
42 Сауранбаев Н. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1954. – 220 б.
43 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1974. – 408 б.
44 Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. – Алматы, 1995. – 356 б.
45 Маманов Ы. Етістік. – Алматы, 1969. -138 б.
46 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы, 1998. – 304 б.
47 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы, 1989. – 367 б.
48 Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы, 2001. – 164 б.
49 Оразов М. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы,1962. – 116 б.
50 Хасенова А.Х. Етістіктердің лексика-семантикалық топтары//Қазақ тілі грамматикасы. Морфология. – Алматы,1967. – 420 б.
51 Маманов И. Қазіргі қазақ тілі (Етістік). – Алматы, 1966. – 156 б.
52 Blokh M.Y. A Course in Theoretical English Grammar. – M.: Vysh. Shk., 2006. – 423 p.
2 Маманов Ы.Е. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Мектеп, 1966. – 488 б.
3 Академик Н. Сауранбаевтың еңбектері. – Алматы: Кенже пресс, 2000. – 8 б.
4 Оралбаева Н., Әбдіғалиева Т., Шалабаева Б. Практикалық қазақ тілі. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 272 б.
5 Исаев С.М. Қазіргі қазақ тілі курсы бойынша теориялық және практикалық сабақтардың мазмұны: әдістемелік құралы. – Алматы, 2003. – 108 б.
6 Исаев С.М. Етістік түбірінің кейбір грамматикалық ерекшеліктері // Қазақстан мектебі, 1987. – № 10. – 76-79 бб.
7 Төлеуов Ә. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982. – 466 б.
8 Оралбаева Н. Сөз таптары. – Алматы: Мектеп, 1982. – 295 б.
9 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1982. – 275 б.
10 Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784 б.
11 Маманов Ы.Е. Қазіргі қазақ тілі: лекциялардың текстері. – Алматы, 1953. – 488 б.
12 Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007. – 203 б.
13 Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы: Арыс, 2007. – 488 б.
14 Хасенова А. Етістіктің лексика-грамматикалық сипаты. – Алматы: Ғылым, 1971. – 307 б.
15 Ақылбекова Г.К. Қазақ тіліндегі он томдық түсіндірме сөздігінде етістіктердің берілуі (кодификациялануы): филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2003. – 122 б.
16 Оразов М. Қазіргі қазақ тіліндегі қалып етістіктер. – Алматы, 1980. – 176 б.
17 Иванова И.П., Бурлакова В.В., Почепцов Г.Г. Теоретическая грамматика современного английского языка. – М.: Высшая школа, 1981. – С. 287.
18 Маслов Ю.С. К основаниям сопоставительной типологии. // Вопросы сопоставительной аспектологии. – Л.: Изд-во Ленингр. ун-та, 1978. – С. 44.
19 Ильиш Б.А. Строй современного английского языка: учебник по курсу теоретической грамматики для студентов педагогических институтов (на английском языке). – Л.: Просвещение, 1971. – 365 с.
20 Смирницкий А.И. Морфология английского языка. – М., 1959. – 372 с.
21 Jespersen S.O. The philosophy of Grammar. – 1995. – P. 277.
22 Иванова И.П. Вид и время в современном английском языке. – 1961. – 200 с.
23 Korsakov A. The Use of Tenses in English. – Kiev.: Lvov University Press, 1969. – 251 p.
24 Rayevska N.M. Modern English Grammar // Vysca skola publishers Kiev. – 1976. – Р. 65
25 Жарықбаев Қ. Психология. – Алматы: Білім, 1993. – 272 б.
26 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 216 б.
27 Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы. – Алматы, 1995. – 320 б.
28 Жукова Е. Ф. Эмоциональные глаголы английского языка: Эмоциональные глаголы английского языка: дис. ... канд. филол. наук: 10.02.04. – СПб., 1993. – 159 с.
29 Леонтьев А.А. Семантическая структура слова. – М.: Наука, 1971. – 216 с.
30 Османова А.Ә. Синонимдес етістіктердің семантика-стилистикалық қызметі. – Алматы: Ғылым, 1991. – 128 б.
31 Словарь по языкознанию. Тіл білімі сөздігі / под ред. Э.Д. Сүлейменовой. – Алматы, 1998. – 550 с.
32 Хасанов Ғ. Семантикалық өріс // Ізденіс. – 1996. – № 5. – 23-27 бб.
33 Кобозева И.М. Лингвистическая семантика. – М.: Эдиториал, 2000. – 352 с.
34 http://engblog.ru/stative-verbs.
35 Аханов К. Тіл білімініе кіріспе. – Алматы, 1962. – 300 б.
36 Сауранбаев Н.Т. Қазақ тіл білімінің проблемалары. – Алматы: Ғылым, 1982. – 352 б.
37 Виноградов В.В. Руский язык. – М., 1972. – 337 с.
38 Салқынбай А. Б. Лингвистикалық түсiндерме сөздiк [Мәтін] / А. Б. Салқынбай, Е. Абақан. – Алматы : Сөздiк-Словарь, 1998. – 304 б.
39 Сулейменова З.Е. Семантическая структура глаголов со значением «радоваться»: дис. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2001. – 152 с.
40 http://kitap.kz/about/16-aza-tilini-mbebap-s-zdigi#.
41 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, 1966. – 362 б.
42 Сауранбаев Н. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы, 1954. – 220 б.
43 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1974. – 408 б.
44 Қалыбаева А. Қазақ тіліндегі етіс категориясы. – Алматы, 1995. – 356 б.
45 Маманов Ы. Етістік. – Алматы, 1969. -138 б.
46 Исаев С. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. – Алматы, 1998. – 304 б.
47 Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы, 1989. – 367 б.
48 Оралбай Н. Қазақ тілінің сөзжасамы. – Алматы, 2001. – 164 б.
49 Оразов М. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы,1962. – 116 б.
50 Хасенова А.Х. Етістіктердің лексика-семантикалық топтары//Қазақ тілі грамматикасы. Морфология. – Алматы,1967. – 420 б.
51 Маманов И. Қазіргі қазақ тілі (Етістік). – Алматы, 1966. – 156 б.
52 Blokh M.Y. A Course in Theoretical English Grammar. – M.: Vysh. Shk., 2006. – 423 p.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР
5
ҚЫСҚАРТУЛАР
7
КІРІСПЕ
8
1. ҚАЗАҚАҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕР 10
1.1 Қазақ тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері
10
1.2 Ағылшын тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері
15
1.3 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктері
20
2. ҚАЗАҚАҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ КӨҢІЛ-КҮЙ ЕТІСТІКТЕРІНІҢ
СЕМАНТИКАСЫ 27
2.1 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің
лексика-семантикалық өрісі 27
2.2 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің
семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары 32
2.3 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің құрылымдық
ұқсастықтары мен айырмашылықтары 39
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
51
ҚОСЫМША А
53
ҚОСЫМША Ә
57
АНЫҚТАМАЛАР
Гипоним (грек. hype – асты, төмен, onyma, onoma – ат, атау, есім) –
семантикалық жағынан бірыңғай лексикалық бірліктер тобына кіретін тілдік
бірлік.
Гипонимия – түр-тектік қатынастары негізінде лексика-семантикалық
тақырыптардағы топтарға, кластарға, шағын кластарға, семантикалық
өрістерге және салаларға бірігетін өзара байланысты лексикалық
бірліктердің, гипонимдердің парадигматикалық қатынастары.
Гипероним (грек. hyper – жоғары, үстінде, onyma, onoma – ат, есім,
атау) – гипонимге қарағанда түр-тек түсінігіне қатынасты тілдік бірлік.
Деривация (лат. derivatio – жасалу) – бастапқы тіл бірліктерінен
басқа туынды тіл бірліктерін жасау үрдісі.
Когипоним немесе согипоним деп бір ортақ гиперонимдері бар сөздерді
атаймыз.
Контрастивті лингвистика (салғастырмалы лингвистика) – ХХ ғ. 50 ж.
бастап дамып келе жатқан жалпы тіл білімінің зерттеу бағдары.
Контрастивті лингвистиканың мақсаты – екі тілдің ұқсастығы мен
айырмашылығын салыстыра отырып зерттеу.
Қос сөз – екі сөздің қайталануы және қосарлануы арқылы жасалады.
Қосарлама қос сөз – лексикалық мағынасы басқа-басқа екі сөзден
құралады да, жаңа лексикалық мағына туғызып, сөзжасамдық қызмет атқарады.
Өріс – заттардың, ұғымдардың қызметтік және мағыналық ұқсастығы бар
құбылыстардың лексикалық жиынтығы.
Парадигматика (грек. paradeigma – үлгі) – 1) тілді жүйелі зерттеуде
тіл бірлігінің екі түрлі қатынасына парадигматикалық не синтагматикалық
байланыста болатын екі аспектінің бірі; парадигматикалық қатынастарды
зерттейтін тіл білімінің бір саласы; 2) кең мағынада тіл жүйесі
лингвистикалық топтардың парадигматикалық жиынтығы.
Салғастырмалы тәсіл – тілдердің ерекшеліктерін анықтау мақсатында
белгілі бір тілді басқа тілдермен салыстыра отырып зерттеу.
Сема (грек. sema – белгі) – белгілейтін заттардың, болмыс
құбылыстарының әр түрлі қырлары мен қасиеттерінің тілдегі элементарлы
көрінісі.
Семантикалық синтаксис – сөйлемнің мағынасын оның предикативтік
орталығын құрайтын лексикалық семантиканы қатыстыра зерттейді.
Семема – семаға қарағанда мағынаның жоғары деңгейін білдіретін
бірлік, ол коммутикативті деңгейдегі бірліктің мағыналық қыры ретінде
танылады. Семеманың құрылысында негізгі болып есептелетіні архисема, ол
белгілі топ бірліктерінің қасиеттері мен белгілерін қамтиды.
Семантика ( грек. semantikos – таңбалаушы) – тіл арқылы берілетін
мазмұн.
Синтагматика – сөйлеуде не мәтінде жүйелі орналасқан тіл
бірліктерінің арасында пайда болатын қатынастар. Бұл аспектіде с.
парадигматикаға қарсы қойылады. Синтагма туралы ілім. С.-ның фонетикалық,
фонологиялық, морфологиялық, лексикалық т.б. түрлері болады.
Синтагматикалық талдаудың екі тәсілі болады: валенттілік талдау (көрші
тұрған сөздердің қатынасы) және дистрибутивті талдау (сөздің өзін
талдау).
Синтаксис (грек. syntaxis – құру, тәртіп) – 1) нақтылы тілдерге тән
сөйлеу бірліктерін жасау құралдары мен қағидалары; 2) сөйлеу үрдістерінің
пайда болуын зерттейтін грамматиканың саласы. Онда сөйлем ішіндегі сөз
тәртібі мен сөздердің үйлесуі, сөйлемнің жалпы қасиеттері зерттеледі.
Сөздің лексикалық мағынасы (грек. lexicos – сөзге қатысты)
–белгіленуші заттың немесе құбылыстың жиынтық бейнесі болып табылатын сөз
мазмұны.
Туынды сөз – сөзжасам саласындағы негізгі тұлғаның бірі. Т.с. сөз
тудырушы жұрнақ жалғану арқылы жасалған туынды түбірлер, аналитикалық
сөздер, конверсия, біріккен сөз, қос сөз жатады.
ҚЫСҚАРТУЛАР
АРСС – Англо-русский синонимический словарь.
DSA – Dictionary of Synonyms and Antonyms.
KED – Kazakh English Dictionary.
ҚТСС – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.
СС – Синонимдік сөздік.
WD – Webster Dictionary.
КІРІСПЕ
Аталмыш зерттеу жұмыс қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктерінің семантикалық табиғатын анықтауға арналған.
Сөздің мағынасын зерттеу қашанда болсын, тілтанушы мамандарымыздың
назарын аударуда. Сөз мағынасын зерттеудің әр түрлі жолдары бар. Сөз
мағынасын тезаурустық сөздік бойынша зерттеу, лексикалық мағынаны
психологиялық тұрғыдан зерттеу, сөз мағынасын полисемия құбылысы ретінде
зерттеу бар, яғни сөздің мағынасын зерттеу қай кезде болсын теориялық
және практикалық тұрғыдан өз мәнісін жоғалтпайды. Осыған орай, тіліміздің
сөздік құрамын зерттеу ең үлкен өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Қазақ тіліндегі етістіктің лексика-семантикалық топтары жайында
Н.Т. Сауранбаев, Ы.Е. Маманов, А.С. Аманжолов, Ә. Болғанбаев, М. Оразов,
А. Ысқақов, Н. Оралбай, А. Қалыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты қарастырылады. Ал ағылшын тіліндегі етістіктердің құрылым мен
сыртқы тұлғалары жайында мына ғалымдардың еңбектерінде айтылған:
И.В. Арнольд, А.И. Смирницкий, В.Н. Ярцева, Б.А. Ильищ, Е. Круисинг,
К. Гобилд, Х. Пауль, О. Есперсон, И. Иванова, Г. Суит, Ч. Фриз, К.
Бюллер, Е.Ф. Жукова және басқа да атақты ғалымдардың атын атап кетуге
болады. Салғастырмалы зерттеулер де арналған мынадай еңбектерді де айтуға
келеді: Т.Е. Айтмағамбетова, Ш.Б. Арғынғазина, Ш.Қ. Құрманбаева және т.б.
Зерттеу жұмыстың өзектілігі. Етістіктер кез келген тілдің басты сөз
табының құрамдас бөлігі болып табылады. Етістіктерді зерттеу, атап
айтқанда, туыс емес екі тілді қатыстыра отырып зерттеу қазіргі таңдағы
ғылыми зерттеулердің басты өзекті мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты. Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктерінің семантикалық ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
• Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерін лексика-
семантикалық өрісін құру.
• Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерін топтастыру.
• Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің
семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттеу.
• Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің құрылымдық
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау.
Зерттеу жұмыстың нысаны. Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктері.
Зерттеу жұмыстың пәні. Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктерінің семантикалық табиғатын зерттеу.
Зерттеу жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында сипаттамалы,
жаппай іріктеу тәсілі, топтау, сұрыптау және нақты ғылыми әдістер
ішіндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық табиғатын анықтауға
бағытталған компонентті талдау, қазақ және ағылшын тілдері арасындағы
айырмашылықтарды анықтауға арналған салғастырмалы талдау қолданыс тапты.
Зерттеу жұмыстың материалы. Зерттеу нәтижесінде қазақ тілінен 157
көңіл-күй етістіктері және ағылшын тілінен 145 көңіл-күй етістіктері,
барлығы 302 лексикалық бірліктер жинақталды.
Зерттеу жұмыстың дереккөздері. Қазақ тілдерінің синонимдік
сөздіктері: Қазақ тілінің электронды әмбебап сөздігі; Қазақ тілінің
синонимдер сөздігі Құраст. С. Бизақов, Ә. Болғанбаев, Ш. Дәулетқұлов –
Алматы: Арыс, 2005. -720 б.; Бизақов С. Синонимдер сөздігі. – Алматы:
Арыс, 2007. – 640 б.; Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. –
Алматы: Мектеп, 1975.; Ағылшын тілінің синонимдік сөздіктері: Девлин Д.
Словарь синонимов и антонимов английского языка. – М.: ЗАО Изд-во
Центрполиграф, 2002. – 559 с.; Ю.Д. Апресян, В.В. Ботякова, Т.Э.
Латышева. Англо-русский синонимический словарь. – М.: Рус. Яз. 2001, -
544 с.; Boris n. Shnitnikov Kazakh-English Dictionary. – The Hague, 1966.
– 301 p.; Webster’s New Dictionary of Synonyms. – Massachusetts, 1973. –
909 p.
Зерттеу жұмысының нәтижелері: қазақ және ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктерінің семантикалық өрісін талдау барысында жинақталған бірліктер
арасында гиперонимдік және гипонимдік қатынастар анықталды; екі тілде де
көңіл-күй етістіктері ядролық және перифериялық етістіктерден құралатындығы
зерттелді. Ал айырмашылығы қазақ тіліндегі ядролық семалар ағылшын
тіліндегі ядролық семалармен сәйкес келмейтіндігі анықталды. Екі тілдегі
етістіктерді талдау барысында екі тілде де ядролық семаның айналасында
перифериялық сема анықталды. Перифериялық семаның өзі интенсивтіліктен
тұрады. Ал интенсивтіліктің мынандай түрлері ажыратылған; нөлдік
интенсивтілік, әлсіз интенсивтілік және әлді интенсивтілік.
Интенсивтіліктің дәрежесі синонимиялық топты ажырату барысында көрініс
табады; қазақ және ағылшын тілдеріндегі етістіктерге семантикалық талдау
жасау барысында көңіл-күй етістіктері адамның психикалық және эмоционалды
күйіне байланысты топтастырылғандығы анықталды. Семантикасына қарай бұл
етістіктердің семаларында жағымды және жағымсыз семалары бар екендігі
анықталды; қазақ және ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің
құрылымы әртүрлілігімен ерекшеленеді. Қазақ тілінің көңіл-күй
етістіктерінің құрылымының 80 пайызын туынды түбір етістіктерден, 15
пайызын түбір етістіктер құрылғандығы анықталды. Ал, ағылшын тілінің 60
пайызы негізгі етістіктерден, 30 пайызы фразалық етістіктерден, 10 пайызы
туынды етістіктерден тұратындығы анықталды. Сонымен, қазақ тілінің көңіл-
күй етістіктері жасалынған талдау арқылы туынды түбір етістіктерден, ал
ағылшын тілінің көңіл-күй етістіктері негізгі етістік пен фразалық
етістіктен жасалынғандығы айқындалды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден,негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан, қосымшалардан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, пайдаланылған материалдар мен дереккөздерден тұрады.
1 ҚАЗАҚАҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕР
1. Қазақ тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері
Қазақ тіл білімінде грамматика саласында сөз таптары А.С. Аманжолов,
Ғ. Әбуханов, А. Байтұрсынов, М. Балақаев, Қ. Жұбанов, Ә. Ибатов,
А. Қалыбаева, Т. Қордабаев, И. Маманов, Ғ. Мұсабаев, М. Оразов,
Т. Сайрамбаев, Ш. Сарыбаев, Н. Сауранбаев, Т. Төлеуов, Ә. Хасенов,
А. Ысқақов т.б. ғалымдардың еңбектерінде айтылған.
Қазақ тіліндегі етістіктің лексика-семантикалық топтары жайында
Н.Т. Сауранбаев, Ы.Е. Маманов, А.С. Аманжолов, Ә. Болғанбаев, М. Оразов,
А. Ысқақов, Н. Оралбай, А. Қалыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты қарастырылады.
Тіл біліміндегі өзекті тақырыптардың бірі болып табылатын етістіктің
тұлғалары бұрыннан зерттеліп келеді. Қазақ тіл білімінде олардың
зерттелуі төл ғалымдарымыздан бастау алған А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов,
Н. Сауранбаев, А. Ысқақов, Ы. Маманов, С. Исаев, М. Оразов, Н. Оралбаева,
А. Қалыбаева, және т.б. ғалымдардың еңбектерінен көруге болады.
Ғалымдардың көпшілігі сөз таптарының ішіндегі сөзге байы, күрделісі
етістік екендігін және бұл сөз табының күрделігін оның лексика-
семантикалық ерекшелігінен, грамматикалық категорияның көптігінен,
сөйлемде атқаратын қызметінен, туынды сөз жасау жүйесінен т.б.
қасиеттерінен көруге болатынын айтқан.Өзінің көнелілігімен де
ерекшеленетін бұл сөз табына талай ғалымдар анықтама беріп кеткен.
А. Байтұрсынұлы: Етістік дегеніміз – заттардың еткен-етпеген істерін
көрсететін сөздер [1, 231], – деп, оның болымды, болымсыз, есімше,
көсемше түрлерін атап көрсетеді.
Ы.Е. Маманов етістікке мынадай анықтама берсе: Етістіктер дегеніміз
– заттың іс, қимыл үдерісін, күйін білдіретін, шаққа, жаққа, райға,
етіске, болымды, болымсыз болып түрленіп, сөйлемді құрастыруда ерекше
қызмет атқаратын сөз табы [2, 21], Н. Сауранбаевтың айтуынша: Етістік –
қимылдың немесе қимыл түрінде өтетін түрлі процестердің атын білдіретін
сөз табы [3, 8]. Ал Практикалық қазақ тілі оқулығында аталмыш сөз
табына мынадай анықтама береді: Етістік – қимыл-әрекетін білдіретін сөз
табы [4].
Етістік туралы анықтамалар басқа да оқулықтарда, грамматикаға арнап
жазылған еңбектерде беріліп жүр. Солардың ішіндегі етістік ‒ қимыл, іс-
әрекеттің атауы дегенді С. Исаев қатеге шығарады. Етістік қимыл, іс-
әрекеттің атауын емес, нақ өзін білдіреді, ал атын (атауын) етістіктің
белгілі бір формасы (қимыл атауы) білдіреді, ‒ дейді [5, 81].
С. Исаев өзінің басқа бір мақаласында: Етістік семантикалық жағынан
тілімізде қимылды, іс-әрекетті, процесті, әр түрлі өзгеріс, құбылысты
білдіретін сөздер болып табылады, ‒ дейді [6, 76].
Етістікке қатысты өзге де даулы пікірлер кездеседі. Мәселен,
етістіктің негізі, түбірі туралы түрлі көзқарастар бар. Ә. Төлеуов
етістіктің морфологиялық белгілерін айта келе, етістіктің түбірі II
жақтың бұйрық райы болады да, оның басқа түрлері осы формасына қосымшалар
қосылу арқылы жасалады. Яғни, оның морфологиялық категориялары бұйрық
райдан өрбіп жатады: оқы, -р, -йтын, -ғалы, -й, -ған, -ып, -с, -ды, -пты
т.б., ‒ дейді [7, 72].
Н. Оралбаева: Бұйрық мағына түбір етістіктің өзінде берілген,
сондықтан бұйрықтың қай жаққа қатысын білдіру үшін етістікке тек жіктік
жалғау ғана жалғанады, ‒ дейді [8, 72].
А. Ысқақов сыртқы және құрамы жағынан етістіктердің негізі жалаң және
күрделі болады да, етістік негізі әрдайым бұйрық (тілек, өтініш т.б.)
мәнін білдіріп, бұйрық райдың екінші жағының анайы түрінде тұратындығын
айтады. Мысалы, ал, аш, ая, бар, бас, күл, қоры, тер, сал, сана т.б. ‒
жалаң түбір негіздер, абайла, арала, ақылдас, көмектес, майла, сақта,
сырлас, тағайында т.б. ‒ жалаң туынды негіздер. Ал күрделі негіздер кемі
екі немесе одан көп сөздерден құралады: абай бол, жәрдем ет, алып бер,
жаза сал, қарай бер, тазалап таста, ашып иш, біліп айт т.б. [9, 275].
Бірақ С. Исаев етістік негізі үнемі бұйрық мәнін білдіріп, бұйрық
райдың екінші жағының арнайы түрінде тұрады деген жаңсақ пікір деп,
бірнеше дәлел келтіреді. Бірінші, бұйрық райдың жекеше II жақ
формасындағы етістіктердің барлығы түбір бола бермейтіндігін, осы формада
тұрған келтірме, оқытқызба деген етістіктерді түбір деп қарауға
болмайтындығын, үшінші, бұйрық мәнді етістік түбірге тән грамматикалық
мағына болса, осы түбірге түрлену формаларында жұмсалғанда, бұйрықтық
мағына сақтала берілуі керек болады, бірақ қимылдық мағына сақталғанымен,
бұйрық райдың жекеше II жақтық мағына сақталмайтындығын (кел-ген-мін, оқы-
п-сың т.б.), төртінші, II жақ бұйрықтық мағынаның грамматикалық жағынан
тектес серіктері, бірақ арнайы грамматикалық формалары бар II жақ сыпайы
және көпше түрдегі бұйрық рай тұлғаларын қайда жатқызатындығын, бесінші,
бұйрық рай ‒ етістіктің грамматикалық түрлену жүйесіндегі таза
грамматикалық категорияның бір түрі екендігін, алтыншы, етістіктің түбірі
тікелей жіктелмейтінін, ал II жақ бұйрық рай тұлғасы ‒ жіктелудің бір
грамматикалы парадигмалық көрінісі болып табылатынын дәлелдеп көрсетті
[5, 83].
Қазақ грамматикасы да бұл мәселеге тоқталмай кетпейді. Етістіктің
белгілі бір тұлғадағы грамматикалық мағынасын және оны білдіретін
грамматикалық формасын бірде етістіктің түбір тұлғасы деп, бірде бұйрық
райдың жекеше, анайы екінші жақ тұлғасы деп екі түрлі атаудың қажеттілігі
жоқ дейді. Біріншіден, егер бір ғана грамматикалық ұғымды білдірсе, бір
ғана атаумен атау керек. Екіншіден, бұйрықтық, жақтық мағына етістік
түбірге тән мағына болса, онда ол тұлға етістіктің белгілі бір
грамматикалық категориясының бір грамматикалық түрі, көрінісі (бұйрық
рай) бола алмас еді. Және бұл екі мағынаның арасын былайша ашып көрсетеді
: етістіктің түбірі білдіретін жалпы грамматикалық мағына етістіктің
барлық басқа тұлғаларында сақталып тұратын қимылды білдіру мағынасы да,
ал 2-жақтық, бұйрықтық мағына ‒ етістіктің негізгі сөздермен (сен деген
бастауышпен) сөйлемде белгілі (жақтық, жекешелік, бұйрықтық) қарым-
қатынасқа түсудің және соның негізінде белгілі тұлғада жұмсалудың
нәтижесінде пайда болатын мағына [10, 495]. Осы мәселеге байланысты
мынадай қорытынды жасалған: Етістіктің түбір тұлғасы қимылды, іс-
әрекетті, процесті т.б. білдіреді және ол ‒ етістіктің жеке сөз табы
екендігі жеке тұрғандағы семантикалық белгісі, негізгі жалпы
грамматикалық мағынасы, ал бұйрық райдың 2-жағы сол етістіктің сөйлеу
процесінде басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде пайда
болатын, грамматикалық нөлдік форма арқылы көрінетін түрлену мағынасы,
яғни категориялық грамматикалық мағынасы болып табылады [10, 497].
Қорыта айтқанда, бұйрық райдың II жақ формасындағы етістік түбір етістік
болмайды.
Етістіктің сөйлемдегі қызметіне байланысты ерекшелігі ретінде
Ы. Маманов олардың есімше, көсемше, қимыл есімі, рай формаларымен
түрленгенде ғана басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа еніп, сөйлем
мүшесі қызметінде жұмсалатындығын айтады [11, 65].
Сөз таптарының ішіндегі сөзге байы, құрамы жағынан өте үлкені етістік
екендігін айттық. Оның лексикалық мағынасына қарай ғалымдар бірнеше
топтарға бөліп қарастырған. А. Ысқақов етістіктерді мағына жағынан
жақындықтарына, өзара функция жағынан орайластықтарына қарай: амал-әрекет
етістіктері (босат, көтер, күрес, қи, сыз т.б.), қимыл-қозғалыс
етістіктері (ауна, аудар, домала, жыт, қаш, секір т.б.), қалып-сапа
етістіктері (жат, жантай, тұр, тос, күт т.б.), ойлау-сөйлеу етістіктері
(айт, сөйле, де, ескер, жатта т.б.), өсу-өну етістіктері (балала,
жапырақта, гүлде т.б.), бағыт-бағдар етістіктері (бар, әкел, кет, қайт,
әкет т.б.), көңіл-күй етістіктері (жыла, қайғыр, күл, қуан т.б.),
бейнелеу-еліктеу етістіктері (жарқыра, күркіре, тарсылда т.б.), дыбыс-сес
етістіктері, көру-есту етістіктері, мінез-құлық етістіктері сияқты
топтарға саралап берсе [9, 224], Н. Оралбай ғылымда етістіктің лексикалық
тұрғыдан қозғалу етістіктері (кел, кет, бар т.б.), қалып етістіктері
(отыр, тұр, жатыр, жүр), сөйлеу етістіктері (айт, сөйле, де), амал-
әрекет етістіктері (ішу, өндіру, жазу), қалып-сапа етістіктері (сөну,
жүдеу, өлу), сезіну етістіктері (көру, есту, иістену), ойлау етістіктері
(ойла, түсіну, ескеру), көңіл-күй етістіктері (ұялу, күлу, қуану), дыбыс-
сес етістіктері (мөңіреу, үру, ұлу), өсіп-өну етістіктері (қоздау,
гүлдеу) т.б. болып топтастырылып жүргендігін келтіреді [12, 203], ал С.
Исаев етістіктің негізгі мәні қимыл мен іс- әрекетті білдіру болғанмен,
өз ішінен оларды қозғалыс, амалды, ойлау-сөйлеуді білдіретін, өсіп-өнуді
білдіретін, көңіл-күйіне және басқа да әртүрлі дыбысқа, қозғалысқа
еліктеу, бейнелеу мәнді, көру-естуге байланысты т.б. семантикалық
топтарын қарастыруға болатынын айтады [5, 84].
Осы сияқты етістіктің грамматикалық мағынасы да алуан түрлі.
Грамматикалық формаларға бай етістікті ғалымдар жан-жақты зерттеген.
Ы. Маманов өз еңбегінде етістікті негізгі етістік және функциялық
етістік деп екіге бөліп, ал негізгі етістіктің өзін түбір етістіктер және
модификациялық етістіктер деп қарастырады. Сөздің лексикалық мағынасын
білдіретін бөлікті түбір етістікке, ал белгілі қосымшалар немесе көмекші
етістіктер арқылы үстеме грамматикалық мағына білдіретін етістік
формаларын модификациялық етістікке жатқызады. Салт және сабақты етістік,
күшейтпелі етістік, күрделі етістік, сыпат, болымсыздық етістік
категорияларын модификациялық етістік түріне енгізіп, етістіктің бірінші
түбір етістіктерді, екінші модификациялық етістіктерді, үшінші функциялық
етістік тұлғаларын, төртінші орынға рай, шақ категорияларын қойып сатылап
бөледі [13, 21]. Мәселен, ойластырмайсыңдар
деген сөздің негізі ‒ ойластыр, функциялық ‒ йсыңдар, ал ‒ ма жұрнағы
‒ негіз бен функцияны жалғастырушы шекара.
Негізгі етістіктер түбір және модификациялық болып екіге бөлінеді.
Түбір етістіктердің бірнеше түрі бар:
Негізгі түбір – Simple verb.
Туынды түбір – Derived verb.
Кіріккен түбір – Compound verb.
Қос түбір – Double verb.
Тіркесті түбір – Composite verb.
Модификациялық етістіктердің де бірнеше түрі бар:
Етіс жұрнағы – Voise derivatives.
Күшейтпелі жұрнақтар – Superlative derivatives.
Күрделі етістіктер – Complex verb.
Функциялық етістіктер дегеніміз ‒ әртүрлі формада тұрған етістіктер
немесе жұрнақтардың жалғануы.
Соның ішінде функциялық етістік тұлғаларына тұйық етістік, көсемше,
есімше, шартты рай түрлерін жатқызады. Автордың айтуынша, функциялық
етістіктердің жіктелуі арқылы етістіктердің рай, шақ формалары пайда
болады [13]. Бірақ Қазақ грамматикасында бұл пікірді қате деп танитын
тұжырымдарды кездестіреміз. Бұл жинақтың авторларының пікірінше, рай, шақ
мағыналары етістіктің жіктелу тұлғасы емес, олардың грамматикалық мәні
есімше, көсемше сияқты арнайы грамматикалық формалары арқылы беріледі.
Қазақ тіліндегі етістіктер ‒ саны жағынан мол, мазмұны мен қызметі
жағынан кең, қарымы жағынан күрделі. Оның грамматикалық категориялары мен
формалары алуан түрлі, синтаксистік қызметі айрықша. Бұл жөнінде
зерттеуші-ғалым А. Хасенова Қазақ тілі сөз байлығының тең жарымы дерлік
етістіктер десек, қателеспеген болар едік, ‒ деген болатын [14, 24]. Осы
пікірді Ақылбекова Г.К. арнайы зерттеу жүргізіп, дәйектеп берген:
Етістік – тіл біліміндегі көлемді де күрделі сөз табы екендігі оның
түрлі сөздіктердегі лексикографиялану тәжірибелерінен де анық байқалады.
ҚТТС та етістік және етістік формалары мүмкіндігінше тегіс қамтылып,
сипатталған. Егер сөздіктің бүкіл томы бойынша 67 мың (дәлірек айтсақ
66931) атау сөз қамтылды дейтін болсақ, оның 30506-сы етістік және
етістік формаларына байланысты бірліктер екен [15, 17].
Қазақ тілінде етістіктерді мағыналық жағынан топтастыруда түрліше
көзқарастар бар. Мәселен, Қазіргі қазақ тілі (1962) атты еңбекте
етістіктер мағынасына қарай төмендегідей жеті топқа жіктелген: 1. Қимыл-
әрекет мәнді етістіктер (қаз, байла, ақта). 2. Қимыл объектісі белгісіз
мәнді етістіктер (жүгір, жығыл, қозғал). 3. Қалып-күй етістіктері (тыңда,
аңда, жыла ). 4. Дерексіз мәнді етістіктер (ұйымдастыр, құрастыр, баянда,
көбейт). 5. Еліктеуіш мәнді етістіктер (қаңқылда, гүрілде, шырылда). 6.
Қалыптасу мәнді етістіктер (қоздады, боталады, өс, үлкею). 7. Көмекшілік
қызмет мәніндегі етістіктер (еді, емес, де, деп) т.б. [9].
Ал ғалым Ы.Е. Маманов: Етістіктерді мағыналық ерекшеліктеріне қарай
топтастырып бөлу өте қиын, тіптен мүмкін де емес, дегенмен оларды
мағынасы жағынан басты ерекшеліктеріне қарай мынадай бірнеше топқа бөлуге
болады деп 8 топқа бөлген: 1) Іс-әрекеттік қимылды білдіретін
етістіктер: жазу, сызу, көтеру, шашу т.б.; 2) Қозғалыс қимылын білдіретін
етісіктер: еңбектену, домалау, қозғалу т.б.; 3) Қалып-күй процесін
білдіретін етістіктер: ауыру, ұйықтау, тұру, тынығу т.б.; 4) Көңіл-күйін
білдіретін етістіктер: қайғыру, ренжу, қызғану, ашулану т.б.; 5) Сапалық
белгінің өзгеру процесін білдіретін етістіктер: ұзару, қысқару, сарғаю,
жұқару т.б.; 6) Еліктеу, бейнелеу етістіктері: жымыңдау, қылмыңдау,
гүрсілдеу, бұртию т.б.; 7) Туу, өсу қимылын білдіретін етістіктер:
балалау, жұмыртқалау, күшіктеу, қоздау т.б.; 8) Субъективтік реңді
етістіктер. Бұлар сөйлеушінің қимылға субъективтік қозқарасын көрсетеді:
азсыну, көпсіну, ұлықсыну, білгішсіну т.б. [2]
Зерттеуші А. Хасенова да етістіктерді әр жақты қарап, түбір етістік
дейтін межеге сыйғызуға келетін сөздерді іс-әрекет, амал, қалып
процесінің динамикасын білдіруі жағынан төмендегіше бірнеше лексика-
семантикалық топқа жіктеп көрсеткен. Олар: 1) объектімен тікелей
байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктер; 2) субъекті қозғалысын,
беталысын, бағытын білдіретін етістіктер; 3) субъектінің қалып, сапалық
өзгеру процесімен байланысты айтылатын етістіктер; 4) бейнелеу
етістіктері; 5) ішкі объектілі салт етістіктер; 6) көмекші етістіктер.
Қазақ тіліндегі етістіктің лексика-семантикалық мағынасы мен
формаларының байлығы оларды мағыналық ерекшеліктеріне қарай топтастырып
бөлуде қиындық туғызатындығы айтылып жүр [13, 33]. Сол себепті ғылымда
етістіктердің мағыналық топтарының әрқилы топтары бөлініс тапқан. Ал М.
Оразов болса, өз кезегінде етістіктерді 12 лексика-семантикалық топқа
бөлген: 1. Амал-әрекет етістіктері. 2. Қозғалу етістіктері. 3. Қарым-
қатынас етістіктері. 4. Сезіну етістіктері. 5. Ойлау етістіктері. 6.
Сөйлеу етістіктері. 7. Қалып-сапа етістіктері. 8. Дыбыс-сес етістіктері.
9. Өсіп-өну етістіктері. 10. Субъективті реңкті етістіктер. 11.
Эмоционалды етістіктер. 12. Табиғи құбылыстарға байланысты етістіктер.
Эмоционалды етістіктерді өз кезегінде М. Оразов адамның көңіл-
күйімен, психологиялық қалпымен байланысты болады дей отырып, мынадай
топтарға жіктеген: 1. Таңдану етістіктері: таңырқау, аузы ашылу. 2. Қуану
етістіктері: шаттану, қуану, мәз бол. 3. Қанағаттану етістіктері:
рахаттану, қанағаттану, көңлі толу. 4. Қайғы-мұң етістіктері: қапалану,
қайғыру, қабырғасы қайысу, т.б. [16, 189-192].
Қазақ тілінің сөз таптары жүйесінде көбірек сөз болып, тереңірек
зерттелгені де ‒ осы етістіктер. Бұл сөз табын арнайы зерттеу ертеден
басталып, содан бері көптеген мақала, оқулық, ғылыми зерттеулер мен
диссертациялар жазылды. Сол себептен де етістік және оның тұлғаларының
лексикалық, семантикалық, грамматикалық, стилистикалық т.б. ерекшеліктері
жүйелі түрде зерттеу нысаны болып, дәстүрлі түрде қарастырылды, оның сан
салалы сұрақтары жан-жақты шешімін тапты деуімізге әбден болады.
2. Ағылшын тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері
Ағылшын тіліндегі етістіктердің құрылымы мен сыртқы тұлғалары жөнінде
бірқатар ғалымдар еңбек еткен. Олардың қатарына И.В. Арнольд,
А.И. Смирницкий, В.Н. Ярцева, Б.А. Ильищ, Е. Круисинг, К. Гобилд, Х.
Пауль, О. Есперсон, И. Иванова, Г. Суит, Ч. Фриз, К. Бюллер және басқа да
атақты ғалымдардың атын атап кетуге болады. Салғастырмалы зерттеулер де
арналған мынадай еңбектерді де айтуға келеді: Т.Е. Айтмағамбетова, Ш.Б.
Арғынғазина, Ш.Қ. Құрманбаева және т.б. Ағылшын тіліндегі етістіктердің
сыртқы тұлғасының өзі қазақ тіліне қарағанда өзгеше екендігін атап кеткен
жөн. Ағылшын тілінде етістіктер көбіне көп морфологиялық категориялар,
олардың бір-бірімен қатынасы тұрғысынан қарастырылады.
Ағылшын тіліндегі етістік тұлғаларының зерттелуі сөздердің белгілі
бір сөз таптарына бөліну кезеңінен бастау алады. Кез келген тілде сөз
таптарын жіктеу принциптері мен сөз таптарының саны мен сипаты жағынан әр
қилы пікірлер болатыны секілді ағылшын тілінде де сөздерді жіктеу туралы
бірізді пікір қалыптасқан.
Тіл білімінде сөз таптарын қисынға қонымды бір ғана принцип негізінде
бөлуге бағытталған бірқатар жұмыс атқарылғаны анық. Дегенмен бұл
бағыттағы әрекеттер көбіне сәтсіз болып шыққаны байқалады. Өйткені
ағылшын тілін зерттеуші ғалымдардың сөз таптары саны мен сипаты мәселесі
туралы пікірлері әлі күнге дейін бір ізге түспеген.
Ағылшын тілінің алғашқы ғылыми грамматикасының авторы Г. Суит сөз
таптарын түрленетін және түрленбейтін деп екі негізгі топқа бөледі. Бұл
арқылы ғалым жіктеудің негізгі принципі морфологиялық сипатқа негізделуі
керек деген принцип ұстанады. Түрленетін топқа declinables деп, ол дәстүр
бойынша зат есім, сын есім, және етістікті жатқызады. Ал үстеулер,
шылаулар мен одағайлар түрленбейтін топқа indeclinables деп
біріктірілген. Сонымен қатар Г. Суит белгілі бір сөз топтарының
синтаксистік қызметіне негізделген топтастыруды да ұсынған болатын. Мұнда
атауыш сөздерге зат есімдермен бірге қызметі жағынан ұқсас атаушы
есімдіктер noun-pronouns, атаушы сан есімдер noun-numerals, инфинитив
мен герундий де жатқызылады.
Ал адьективті сөздер тобына сын есімдермен бірге адьективті
есімдіктер (adjective-pronouns), адьективті сын есімдер (adjective-
numerals), есімшелер жатады. Етістікті топқа жіктік формалары, инфинитив
пен герундий, соның ішінде шақ және етіс категориялары біріктірілген.
Олай болса, инфинитив пен герундий (вербалий) синтаксистік қызметі
жағынан атаушы сөздер қатарына косылса, морфологиялық қасиеттері жағынан
етістік тобына жатады.
Г. Суиттің пікірінше, сөз таптарының морфологиялық және синтаксистік
касиеттерінің үйлесімсіздігі байқалады. Ал оның өзара үйлесімді
топтастыру жасау әрекетін былайша бағалауға болады: синтаксистік сипаты
жағынан топтастырғанда, сөздердің лексикалық және морфологиялық жағынан
бір топқа жататын сөздері ажырап кеткен болса, екінші жағынан, лексикалық
және морфологиялық жағынан алшақ сөздер бір топқа біріктірілген [15, 24].
Сөз таптарын жіктеудің бірыңғай принципін табуға тырысқан ғалымдардың
еңбектерінің арасында Ч.К. Фриздің Ағылшын тілінің құрылымы (Сһ. Fries.
Тһе Structure оf English) деген кітабының елеулі маңызы бар. Фриз
дәстүрлі топтастыруды місе тұтпай, сөздердің сөйлемдегі позициясына
негізделген топтастыру жүйесін құруға тырысқан. Фриз мұнда сөздерді төрт
топқа бөліп көрсетеді: зат есімдер, етістіктер, сын есімдер және
үстеулер. Бұл жіктеуде бірінші топқа Тһе concept was good деген
сойлемдегі concept сөзінің позициясын және Тһе clerk remembered the tax
деген сөйлемдегі tах сөзінің позициясында тұра алатын сөздер жатады;
екінші топқа жататын сөздер аталған сөйлемдердегі iswas, remembered,
сөздерінің позициясында тұра алатын сөздер жатады; үшінші топтағы сөздер
қатарына Тһе concept was good деген моделіндегі good сөзінің орында
жұмсала алатын сөздер жатады; төртінші топқа Тһе concept was there
моделінде there позициясындағы сөздер жатады. Бұл жіктеуде етістіктер
екінші топқа жатқызылып отыр [17, 15].
Ағылшын тілінде де етістіктің анықтамасы көпшілік тілдердегі
анықтамаларға ұқсас болып келеді. Мәселен, Ю.С. Маслов етістіктерді іс
қимыл грамматикалық мағынаны білдіретін, яғни белгілі бір шақта
динамикалық түрде созылып жататын мағынаны білдереді деп анықтаған [18].
Ағылшын тілінде етістіктердің сөз түрлендіру жүйесі басқа сөз таптарына
қарағанда әлдеқайда бай және көп қырлы болып келеді. Оның түрлену
жүйесіне флективті тілдердің негізгі сипаты болып саналатын синтетикалық
әдіс қана емес, сонымен бірге аналитикалық формалар да ерекше орын алады.
Ағылшын тілінде етістіктер аналитикалық формалары бар жалғыз сөз табы
екендігін айта кеткен жөн.
Ағылшын тіліндегі барлық етістіктер белгілі бір морфологиялық
сипаттарына, атап айтқанда өткен шақ формалары мен есімшенің екінші
жағындағы формасының жасалуына қарай үлкен екі топқа болінеді.
Саны жағынан етістіктердің көп бөлігін аталған формалардағы негізгі
стандарттар бойынша жасалатын дұрыс етістіктер (Regular Verbs) құрайды.
Ал екінші топқа стандартқа сай келмейтін бұрыс етістіктер (Irregular
Verbs) жатады.
Басқа тілдердегідей ағылшын тілінде де етістіктің үш қыры басты
назарға алынады:
1. Мағынасы. Етістіктер белгілі бір қимылды білдіретін сөз табы.
2. Формасы. Етістіктер морфологиялық категориялардың күрделі бір жүйесі.
Ол морфологиялық категорияларға шақ, аспект, рай, етіс, жақ, және түр
жатады.
3. Функциясы. Етістіктердің қызметі сөйлем құрамында негізінен баяндауыш
ретінде жұмсалуынан және олардың өзінен бұрын (children play) немесе
өзінен кейін (рlау games) орналасқан зат есімдермен тіркесетіндігі
жағынан сипатталады. Етістіктер ағылшын тілінде үстеулермен (write
quickly) және сын есімдермен (married young) де тіркес құра алады. Ал
етістіктен жасалатын вербалийлердің (инфинитив, есімше және герундий)
сөйлемдегі қызметтері жеке тақырып ретінде қарастырылады [19].
Етістіктердің функционалдық жағынан қызметі олардың сөйлем
құрамындағы функционалдық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Ағылшын
тіліндегі етістіктердің сөйлемде қызмет ету қабілеті олардың мағынасы
жағынан толықтығы немесе әлсіздігімен астарласып жатады. Сондықтан
ағылшын тілін зерттеген ғалымдар етістіктердің осы сипатына көп көңіл
бөледі. Ағылшын тілінде етістіктердің негізгі (Simple) және көмекші
(Auxiliary) етістік болып бөлінуі қазақ тіліндегі етістіктерді осы
белгісі жағынан жіктеудің принциптерімен бірдей болып келеді. Мұнда да
етістіктердің мағынасының реңкі болуы, сөйлемде жеке қызмет атқара алуы
мен өз алдына жеке сұраққа жауап бере алуы басты өлшемдер болып
есептеледі. Ал көмекші етістіктердің әрі қарай жіктеле түсуі қазақ тіліне
қарағанда өзгешелеу. Ағылшын тіліндегі көмекші етістіктерді көмекші және
байланыстырушы етістік деп екі топқа бөлінушілік орын алған. Көмекші
етістіктер өздерінің лексикалық мағыналарын толығымен жоғалтқандықтан,
етістіктің аналитикалық формасына тек грамматикалық компонент ретінде
ғана қатысады. Сондықтан көмекші етістіктер лексикалық мағынасы жағынан
толық үйлесім таба алатын негізгі етістіктермен байланысқа түседі.
Мысалы, I һаvе lost ту итbrеІІа деген сөйлемде to lose негізгі етістігі
һаvе көмекші етістігімен үйлесім тапқан. Олай болса, көмекші
етістіктердің лексикалық мағынасының толығымен жойылуы аналитикалық
форманың негізгі белгісі болып табылады.
Көмекші етістіктердің ерекше бір түрі байланыстырушы етістіктер болып
айналады. Ағылшын тілін зерттеуші ғалымдар етістіктің осы түріне
байланысты да ғылыми зерттеу жұмыстарын көп жүргізген. А.И. Смирницкийдің
ұйғаруынша, көмекші етістіктің бұл түрінің грамматикалық функциясы зат
немесе құбылысты оның белгілі бір сипатымен байланысын көрсету болып
есептеледі. Сондықтан байланыстырушы көмекші етістіктердің жеке
синтаксистік бірлік ретіндегі қызметі ең алдымен сөз болады. [20].
Ағылшын тіліндегі етістіктер туралы мол зерттеу жүргізген ғалымдардың
қатарына Б.А. Ильишты жатқызуға болады. Оның пікірінше, Етістіктерді
суреттеуге қашан да басқа сөз таптарына қарағанда көбірек көңіл бөлінуі
керек. Өйткені етістіктер ағылшын тілінде бірнеше категорияларға
негізделген. Морфологиялық жүйесі бар бірден бір сөз табы болып табылады.
Сонымен қатар ол аналитикалық формалары бар бір ғана сөз табы. Осылардың
үстіне етістіктердің герундий, инфинитив, есімше формалары жағынан да
басқа сөз таптарына ұқсамайтын ерекше сөз табы екендігін көрсетіп отыр
[19, 75].
Ағылшын тілінде етістіктің морфологиялық құрылымына талдау жасаған
етістіктердің морфологиялық категориялары сөйлемнің синтаксистік
ерекшеліктеріне де әсер ететінін байқауға болады. Мұндай морфология мен
синтаксиске де маңызды категориялардың қатарына етіс, жақ және шақ
категорияларын жатқызуға болады.
Етістік тұлғаларының зерттелуі дегенде осы категориялардың
айналасында болып келген ғылыми еңбектерді сөз етеміз. Өйткені етістік
тұлғалары белгілі бір категорияларды құрайтыны белгілі. Мәселен бір
форманың шақ пен аспектіге бірдей қатысы болуы мүмкін бе деген сауал
ғалымдар арасында пікір талас тудырған болатын. Ағылшын тіліндегі
етістіктердің тұлғаларының өзгеруі оның лексикалық және грамматикалық
мағыналарына әсер етпей коймасы анық. Ағылшын тіліндегі шақтарға
байланысты етістік формаларын қарастырып көрейік. Ағылшын тіліндегі
ауыспалы осы шақ пен созылмалы осы шақтың формалары төмендегідей формада
беріледі. Түсінікті болу үшін ғалымдар жазу мағынасын беретін шақ
етістігінің ауыспалы осы шақтың III жекеше формасында тұрғанда етістіктің
түбір формасына s қосымшасы жалғанып, writes болып қолданылған тұлғасы
мен дәл осы етістіктің созылмалы мағынасын беру үшін is writing тұлғасына
өзгерген қалпын салыстыра зерттейді. Соңғы қолданыста is көмекші етістігі
мен -ing қосымшасы жалғанып тұрғаны анық. Енді бұл етістік формаларының
қайсысын қай категорияға жатқызуға болады. Бүл тұлғалар тек шақтық мағына
берумен шектеліп, тек шақ категориясына жатады ма, әлде олардың аспект
категориясына да әсері бар ма деген заңды сұрақтың туары сөзсіз. Бұл
сұрақтың шешіміне ғалымдардың әр қырынан келуге тырысқанын байқаймыз. Бұл
тұрғыда, О. Есперсен мен И. Иртеньеваның пікірлері ұқсас. О. Есперсен is
writing тұлғасы шектеулі созылыңқылықты, яғни ол әрекет басқа бір
әрекетке шектеу болатындығын байқатады деген пікір білдіреді [21].
Н. Иртеньева да осыған ұқсас ойды білдіріп, формасы білдіретін әрекет
екінші бір әрекетпен бір мезетте жүзеге асып жататындығын білдіріп тұр
дейді [22, 82].
Бұл тұрғыда И. Иванованың да пікірі бар. Бұл ғалым ағылшын тілінде
аспект категориясының бар екендігін мойындайды да, оны өзгеше бір
пікірмен түсіндіреді. И. Иванованың пікірінше is writing аспект формасы,
атап айтқанда, созылыңқылық аспектісі болып саналады. Алайда writes
тұлғасы аспект талабына мүлдем жауап бермейді. Өйткені оның мағынасы
белгісіз және анық ажыратылмайды. Осылайша, ғалым қазіргі ағылшын
тіліндегі кейбір белгілі формалар ғана аспект категориясына қосыла алады,
оларды аспект шақ формалары деген атпен атауға болады. Ал кейбір
етістік тұлғалары тек шақ формасы болумен шектеліп, аспект
категориясына қосылмайды деген тұжырым шығарады [22, 57].
Профессор Б. Ильиш И. Иванованың бұл пікіріне өзіндік түсініктемесін
қосады. И. Иванованың аспектісі жоқ деген пікірі жалпы аспектіге
жатады деген мағынада айтылған сияқты. Сондықтан кей етістіктерде
аспект мүлдем болмайды деген пікірге қарағанда, олар жалпы аспектіге
жатады деген сөздің берері мол [22, 81]. Ағылшын тіліндегі writes – is
writing тұлғалары бір-біріне қарама-қарсы қойылып зерттелетін түрлі
теориялармен бірге біз бұл саладағы бірқатар терминдерді де айта
кеткеніміз жөн. Мысалы, Б. Ильиш созылыңқы аспект деген құбылысты атау
үшін Г. Сyит белгілі шақ definite tenses деген терминді қолданады
[15]. Б. Ильиш өз пікірін ағылшын тіліндегі шақ сөзі біз шақтан тапқан
бөлек категорияға тән кейбір ерекшеліктерді қамти алмайды деп
жалғастырады [19, 81]. Сондай ақ созылыңқылық формасы expanded form
немесе progressive form деген термин де дәл осы категорияны білдіру
үшін қолданылғандығын атап өту керек.
Жалпы алғанда, ағылшын тіліндегі аспект категориясы тек морфология
мен синтаксис ғана емес, сонымен қатар лексикология мен стилистикада да
айтарлықтай елеулі орны бар категория болып саналады.
Ағылшын тіліндегі етістік тұлғаларының зерттелуінде шақ туралы
зерттеулерге соқпай өтуге болмайды. Ағылшын тілінде аспект категориясының
орны туралы пікір қайшылықтары мол болғанымен, шақ категориясын жалпы
көпшілік ғалымдар зерттеуде.
Сондықтан ғалымдар арасында wrote, writes және will write етістіктері
білдіретін шақтардың арасындағы ерекшеліктер туралы ерекше пікір
білдірушілер жоқтың қасы. Шақ категориясында көп жағдайда ағылшын тілінде
неше шақ бар деген мәселенің шеңберіндегі зерттеулер сөз болады. Шақ
формаларының арасындағы арақатынас та ғалымдар назарынан тыс қалмаған.
Ағылшын тілінде аяқталған (perfect) шақ формалары ғалымдар арасында
қызу тартысқа түскен тақырыптардың қатарына жатады. Аяқталған осы шақ
(the present perfect) һаve көмекші етістігінің жәрдемімен жүзеге асады.
Оның білдіретін мағынасын ғалымдар өткен шақта жүзеге асқанымен, осы
шақпен бір байланысы бар, яғни өткен шақта басталғанымен осы шақта
аяқталып қалған әрекеттің мағынасын білдіреді деп түсіндірген.
Ағылшын тіліндегі шақ категориясына байланысты зерттеулер шақтың саны
мен сипатына және олардың өзара қатынасы мен етістіктің басқа
категорияларымен байланысы тұрғысынан жүргізілген.
Ағылшын тіліндегі етістіктердің шақ категориясының арнайы анықтамасын
қарастырудың қажеттілігі жоқ. Өйткені өзге тілдегі, мысалы қазақ
тіліндегі анықтама ағылшын тілі үшін де жарамды.
Ағылшын тілінде негізінен өткен шақ, осы шақ, келер шақ қолданылады.
Алайда кей зерттеушілердің ағылшын тілінде келер шақтың бар болуына
күмәнмен қарауы зерттеу қызығушылығын арттырады. Мысалы, О. Есперсон осы
мәселені өз еңбектерінде бірнеше рет қозғайды. Бұл ғалымның келер шаққа
шүбамен қарауының себебін оның shallwill + infinitive арқылы
жасалуымен түсіндіріледі. О. Есперсонның пікірінше shall міндеттеу
мәнінің элементі, ал will ерік мәнінің элементі болып саналады. Сондықтан
ғалымның пікірінше, ағылшын тілінде таза келер шақты білдіретін арнайы
форма жоқ. Өткен шақ пен осы шақтың сыртқы тұлғалары белгілі болғанымен,
келер шақ үшін қолданылатын арнайы форма жоқ [21, 50].
Әрине, бұл пікірді бір ғалымның ғылыми көзқарасы деп түсінеміз.
Өйткені ағылшын тіліндегі ғылыми еңбектердің барлығы дерлік келер шақты
мойындайтыны даусыз. Мәселен, I am so sorry, I am afraid I will һаvе tо
gо bаск tо tһе һоtеl – (R. West) деген сөйлемді қарап көрелік. Бұл
сөйлемде келер шақтың мағынасы басым ба, әлде міндеттілік мәні басым ба
деген сауал туындайды. Біздіңше, бұл сөйлемде келер шақты білдіретін
грамматикалық мағына басым. Ал міндеттілік мәні will формасына емес, һаvе
tо оралымына тән деп түсіну керек.
Ағылшын тіліндегі шақтарға қатысты ерекшелеу пікір білдірген ғалым
Д. Корсаков болды. Ол өз еңбегінде абсолюттік және болжалдық шақтардың,
қалып және динамикалық шақтар теориясының негізін қалауға тырысқан.
Динамикалық шақ деп ол созылыңқылық аспектісін айтса, болжалдық шаққа
аяқталған мән шеңберіндегі шақты түсінеді [23, 26].
Ағылшын тіліндегі рай категориясы да пікірталасы мол, әр қилы
пікірлерге категориялардың біріне жатады. Б. Ильиштың пікіріне сүйенсек,
ағылшын тіліндегі рай категориясының айналасындағы пікір алшақтықтарының
көптігі ол туралы ортақ қорытындыға келіп, бәрі мойындайтын тұжырым
жасау мүмкін емес секілді [19,100]. Рай айналасындағы бірнеше пікірлер
ғана талассыз болып есептеледі: Ағылшын тілінде рай категориясының бар
екендігі; ағылшын тіліндегі етістіктерде кемі екі рай формасы
болатындығы және бірі бұйрық рай екендігі; ал қалған рай формаларының
саны, сипаты, шағы туралы біркелкі пікір қалыптаспаған.
Жоғарыда айтылып өткендей, рай категориясының негізгі мәселелері
түрлеріне қатысты болмақ. Әсіресе, ағылшын тіліндегі ашық рай мен шартты
райдың айналасында бірнеше мәселе шоғырланған. Бұл тұрғыдағы жұмысының
негізгі қиындығы мағына мен форманың арасындағы қатынасқа байланысты.
Кейде белгілі бір форманың екі немесе бірнеше қатынасы болуы мүмкін. Ал
кейде бір ғана модальдік мағына бірнеше форма арқылы беріліп жатады. Бұл
екі қиындықтың алғашқысын we should come қиысуы арқылы түсіндіруге
болады. Мүнда I tһіпк we should come here tomorrow again деген сөйлемде
we should come оралымы we ought to come тіркесінің баламасы ретінде
жұмсалып тұр. Ал If you knew that he wants us to we should come to see
him деген сөйлемде should come оралымының қатынасы бөлек. Онда бұл
оралым арқылы анық шарттылық мағына берілген. Демек рай категориясының
мағынасы мәтін мағынасына тәуелді деген тұжырым жасауға болады.
Ағылшын тіліндегі етіс категориясы да өзіндік қиыншылықтары бар
тілдік категориялар қатарына жатады. Бұл категорияның проблемалары да,
негізінен, мағына және форманың бірлігі мен алшақтығы тұрғысында
қалыптасқан. Мәселен, құрамындағы негізгі етістік ұқсас болса да, I
ореned the door деген сөйлем мен the dооr is ореned сөйлемдерінің
мағыналары бір емес. Өйткені мұнда етіс категориясының грамматикалық
мағыналары қосылып отыр.
Етіс категориясының анықтамасына байланысты екі көзқарас бар. Олардың
бірі етіс категориясы объекті, субъекті және амалдың арақатысын
білдіретіндігіне қатысты пікір. Екіншісі етісті тек қана субъекті мен
объект арасындағы қатынас деп қарастыратын пікір.
Етістіктің тұлғалық ерекшеліктерінен шақ мағыналары да өзгеріп
отырады. Ағылшын тілінің грамматикалық терминологиясында іс-әрекет
жүзеге асатын мезгіл немесе қалып арнайы шақ (Tense) термині арқылы
беріледі. Ағылшын тіліндегі етістік жүйесінің өзіне тән қиындықтары бар.
Бұл қиындықтар көбінесе шақ, аспект, рай, модальдік немесе көмекшілік
сынды салалармен байланысып жатады [24].
1.3 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктері
Адам – табиғаттың бір бөлшегі. Табиғаттағы болып жатқан түрлі
құбылыстар адамның көңіл-күйіне тілекей әсер етері сөзсіз. Яғни, адамды
қуантуы немесе ренжітуі, рахаттандыруы мүмкін. Осыдан пайда болған
шаттық, мұң, үрей, қорқу, масаттану, өкіну – міне бұлар түрлі көңіл-күй
мен эмоциялар көрінісі.
Эмоция – французша emotion, латын тілінен emovere возбуждать,
волновать деген сөзді білдіреді. Яғни, адамның психикалық әрекетінің бір
көрінісі. Екінші сөзбен айтқанда адамзат өзін қоршаған дүниені, ондағы
түрлі құбылыстарды қалай болса солай қабылдай алмай, оған өзгеше баға
береді. Ол әрекеттің кейбірін жақтырады, кейбіреулерін жақтырмайды [25].
Эмоция – бұл адамның айналадағы өмір шындығы және өз басына деген
өзіндік қарым-қатынасы. Объективті дүниеде бар заттар мен құбылыстар,
орындалатын әрекет, біздің организмімізде болып жатқан өзгерістер эмоция
мен көңіл-күйлердің қайнар көзі болып табылады. Мысалы: Шөлдегенде ішкен
бір жұтым су рақат көңіл-күйін туғызады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АНЫҚТАМАЛАР
5
ҚЫСҚАРТУЛАР
7
КІРІСПЕ
8
1. ҚАЗАҚАҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕР 10
1.1 Қазақ тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері
10
1.2 Ағылшын тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері
15
1.3 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктері
20
2. ҚАЗАҚАҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ КӨҢІЛ-КҮЙ ЕТІСТІКТЕРІНІҢ
СЕМАНТИКАСЫ 27
2.1 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің
лексика-семантикалық өрісі 27
2.2 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің
семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтары 32
2.3 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің құрылымдық
ұқсастықтары мен айырмашылықтары 39
ҚОРЫТЫНДЫ
48
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
51
ҚОСЫМША А
53
ҚОСЫМША Ә
57
АНЫҚТАМАЛАР
Гипоним (грек. hype – асты, төмен, onyma, onoma – ат, атау, есім) –
семантикалық жағынан бірыңғай лексикалық бірліктер тобына кіретін тілдік
бірлік.
Гипонимия – түр-тектік қатынастары негізінде лексика-семантикалық
тақырыптардағы топтарға, кластарға, шағын кластарға, семантикалық
өрістерге және салаларға бірігетін өзара байланысты лексикалық
бірліктердің, гипонимдердің парадигматикалық қатынастары.
Гипероним (грек. hyper – жоғары, үстінде, onyma, onoma – ат, есім,
атау) – гипонимге қарағанда түр-тек түсінігіне қатынасты тілдік бірлік.
Деривация (лат. derivatio – жасалу) – бастапқы тіл бірліктерінен
басқа туынды тіл бірліктерін жасау үрдісі.
Когипоним немесе согипоним деп бір ортақ гиперонимдері бар сөздерді
атаймыз.
Контрастивті лингвистика (салғастырмалы лингвистика) – ХХ ғ. 50 ж.
бастап дамып келе жатқан жалпы тіл білімінің зерттеу бағдары.
Контрастивті лингвистиканың мақсаты – екі тілдің ұқсастығы мен
айырмашылығын салыстыра отырып зерттеу.
Қос сөз – екі сөздің қайталануы және қосарлануы арқылы жасалады.
Қосарлама қос сөз – лексикалық мағынасы басқа-басқа екі сөзден
құралады да, жаңа лексикалық мағына туғызып, сөзжасамдық қызмет атқарады.
Өріс – заттардың, ұғымдардың қызметтік және мағыналық ұқсастығы бар
құбылыстардың лексикалық жиынтығы.
Парадигматика (грек. paradeigma – үлгі) – 1) тілді жүйелі зерттеуде
тіл бірлігінің екі түрлі қатынасына парадигматикалық не синтагматикалық
байланыста болатын екі аспектінің бірі; парадигматикалық қатынастарды
зерттейтін тіл білімінің бір саласы; 2) кең мағынада тіл жүйесі
лингвистикалық топтардың парадигматикалық жиынтығы.
Салғастырмалы тәсіл – тілдердің ерекшеліктерін анықтау мақсатында
белгілі бір тілді басқа тілдермен салыстыра отырып зерттеу.
Сема (грек. sema – белгі) – белгілейтін заттардың, болмыс
құбылыстарының әр түрлі қырлары мен қасиеттерінің тілдегі элементарлы
көрінісі.
Семантикалық синтаксис – сөйлемнің мағынасын оның предикативтік
орталығын құрайтын лексикалық семантиканы қатыстыра зерттейді.
Семема – семаға қарағанда мағынаның жоғары деңгейін білдіретін
бірлік, ол коммутикативті деңгейдегі бірліктің мағыналық қыры ретінде
танылады. Семеманың құрылысында негізгі болып есептелетіні архисема, ол
белгілі топ бірліктерінің қасиеттері мен белгілерін қамтиды.
Семантика ( грек. semantikos – таңбалаушы) – тіл арқылы берілетін
мазмұн.
Синтагматика – сөйлеуде не мәтінде жүйелі орналасқан тіл
бірліктерінің арасында пайда болатын қатынастар. Бұл аспектіде с.
парадигматикаға қарсы қойылады. Синтагма туралы ілім. С.-ның фонетикалық,
фонологиялық, морфологиялық, лексикалық т.б. түрлері болады.
Синтагматикалық талдаудың екі тәсілі болады: валенттілік талдау (көрші
тұрған сөздердің қатынасы) және дистрибутивті талдау (сөздің өзін
талдау).
Синтаксис (грек. syntaxis – құру, тәртіп) – 1) нақтылы тілдерге тән
сөйлеу бірліктерін жасау құралдары мен қағидалары; 2) сөйлеу үрдістерінің
пайда болуын зерттейтін грамматиканың саласы. Онда сөйлем ішіндегі сөз
тәртібі мен сөздердің үйлесуі, сөйлемнің жалпы қасиеттері зерттеледі.
Сөздің лексикалық мағынасы (грек. lexicos – сөзге қатысты)
–белгіленуші заттың немесе құбылыстың жиынтық бейнесі болып табылатын сөз
мазмұны.
Туынды сөз – сөзжасам саласындағы негізгі тұлғаның бірі. Т.с. сөз
тудырушы жұрнақ жалғану арқылы жасалған туынды түбірлер, аналитикалық
сөздер, конверсия, біріккен сөз, қос сөз жатады.
ҚЫСҚАРТУЛАР
АРСС – Англо-русский синонимический словарь.
DSA – Dictionary of Synonyms and Antonyms.
KED – Kazakh English Dictionary.
ҚТСС – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі.
СС – Синонимдік сөздік.
WD – Webster Dictionary.
КІРІСПЕ
Аталмыш зерттеу жұмыс қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктерінің семантикалық табиғатын анықтауға арналған.
Сөздің мағынасын зерттеу қашанда болсын, тілтанушы мамандарымыздың
назарын аударуда. Сөз мағынасын зерттеудің әр түрлі жолдары бар. Сөз
мағынасын тезаурустық сөздік бойынша зерттеу, лексикалық мағынаны
психологиялық тұрғыдан зерттеу, сөз мағынасын полисемия құбылысы ретінде
зерттеу бар, яғни сөздің мағынасын зерттеу қай кезде болсын теориялық
және практикалық тұрғыдан өз мәнісін жоғалтпайды. Осыған орай, тіліміздің
сөздік құрамын зерттеу ең үлкен өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Қазақ тіліндегі етістіктің лексика-семантикалық топтары жайында
Н.Т. Сауранбаев, Ы.Е. Маманов, А.С. Аманжолов, Ә. Болғанбаев, М. Оразов,
А. Ысқақов, Н. Оралбай, А. Қалыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты қарастырылады. Ал ағылшын тіліндегі етістіктердің құрылым мен
сыртқы тұлғалары жайында мына ғалымдардың еңбектерінде айтылған:
И.В. Арнольд, А.И. Смирницкий, В.Н. Ярцева, Б.А. Ильищ, Е. Круисинг,
К. Гобилд, Х. Пауль, О. Есперсон, И. Иванова, Г. Суит, Ч. Фриз, К.
Бюллер, Е.Ф. Жукова және басқа да атақты ғалымдардың атын атап кетуге
болады. Салғастырмалы зерттеулер де арналған мынадай еңбектерді де айтуға
келеді: Т.Е. Айтмағамбетова, Ш.Б. Арғынғазина, Ш.Қ. Құрманбаева және т.б.
Зерттеу жұмыстың өзектілігі. Етістіктер кез келген тілдің басты сөз
табының құрамдас бөлігі болып табылады. Етістіктерді зерттеу, атап
айтқанда, туыс емес екі тілді қатыстыра отырып зерттеу қазіргі таңдағы
ғылыми зерттеулердің басты өзекті мәселелері болып табылады.
Зерттеу жұмыстың мақсаты. Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктерінің семантикалық ерекшеліктерін айқындау.
Зерттеу жұмыстың міндеттері:
• Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерін лексика-
семантикалық өрісін құру.
• Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерін топтастыру.
• Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің
семантикалық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын зерттеу.
• Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің құрылымдық
ұқсастықтары мен айырмашылықтарын айқындау.
Зерттеу жұмыстың нысаны. Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктері.
Зерттеу жұмыстың пәні. Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктерінің семантикалық табиғатын зерттеу.
Зерттеу жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеу жұмысында сипаттамалы,
жаппай іріктеу тәсілі, топтау, сұрыптау және нақты ғылыми әдістер
ішіндегі көңіл-күй етістіктерінің семантикалық табиғатын анықтауға
бағытталған компонентті талдау, қазақ және ағылшын тілдері арасындағы
айырмашылықтарды анықтауға арналған салғастырмалы талдау қолданыс тапты.
Зерттеу жұмыстың материалы. Зерттеу нәтижесінде қазақ тілінен 157
көңіл-күй етістіктері және ағылшын тілінен 145 көңіл-күй етістіктері,
барлығы 302 лексикалық бірліктер жинақталды.
Зерттеу жұмыстың дереккөздері. Қазақ тілдерінің синонимдік
сөздіктері: Қазақ тілінің электронды әмбебап сөздігі; Қазақ тілінің
синонимдер сөздігі Құраст. С. Бизақов, Ә. Болғанбаев, Ш. Дәулетқұлов –
Алматы: Арыс, 2005. -720 б.; Бизақов С. Синонимдер сөздігі. – Алматы:
Арыс, 2007. – 640 б.; Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. –
Алматы: Мектеп, 1975.; Ағылшын тілінің синонимдік сөздіктері: Девлин Д.
Словарь синонимов и антонимов английского языка. – М.: ЗАО Изд-во
Центрполиграф, 2002. – 559 с.; Ю.Д. Апресян, В.В. Ботякова, Т.Э.
Латышева. Англо-русский синонимический словарь. – М.: Рус. Яз. 2001, -
544 с.; Boris n. Shnitnikov Kazakh-English Dictionary. – The Hague, 1966.
– 301 p.; Webster’s New Dictionary of Synonyms. – Massachusetts, 1973. –
909 p.
Зерттеу жұмысының нәтижелері: қазақ және ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй
етістіктерінің семантикалық өрісін талдау барысында жинақталған бірліктер
арасында гиперонимдік және гипонимдік қатынастар анықталды; екі тілде де
көңіл-күй етістіктері ядролық және перифериялық етістіктерден құралатындығы
зерттелді. Ал айырмашылығы қазақ тіліндегі ядролық семалар ағылшын
тіліндегі ядролық семалармен сәйкес келмейтіндігі анықталды. Екі тілдегі
етістіктерді талдау барысында екі тілде де ядролық семаның айналасында
перифериялық сема анықталды. Перифериялық семаның өзі интенсивтіліктен
тұрады. Ал интенсивтіліктің мынандай түрлері ажыратылған; нөлдік
интенсивтілік, әлсіз интенсивтілік және әлді интенсивтілік.
Интенсивтіліктің дәрежесі синонимиялық топты ажырату барысында көрініс
табады; қазақ және ағылшын тілдеріндегі етістіктерге семантикалық талдау
жасау барысында көңіл-күй етістіктері адамның психикалық және эмоционалды
күйіне байланысты топтастырылғандығы анықталды. Семантикасына қарай бұл
етістіктердің семаларында жағымды және жағымсыз семалары бар екендігі
анықталды; қазақ және ағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктерінің
құрылымы әртүрлілігімен ерекшеленеді. Қазақ тілінің көңіл-күй
етістіктерінің құрылымының 80 пайызын туынды түбір етістіктерден, 15
пайызын түбір етістіктер құрылғандығы анықталды. Ал, ағылшын тілінің 60
пайызы негізгі етістіктерден, 30 пайызы фразалық етістіктерден, 10 пайызы
туынды етістіктерден тұратындығы анықталды. Сонымен, қазақ тілінің көңіл-
күй етістіктері жасалынған талдау арқылы туынды түбір етістіктерден, ал
ағылшын тілінің көңіл-күй етістіктері негізгі етістік пен фразалық
етістіктен жасалынғандығы айқындалды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден,негізгі екі
бөлімнен, қорытындыдан, қосымшалардан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен, пайдаланылған материалдар мен дереккөздерден тұрады.
1 ҚАЗАҚАҒЫЛШЫН ТІЛДЕРІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕР
1. Қазақ тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері
Қазақ тіл білімінде грамматика саласында сөз таптары А.С. Аманжолов,
Ғ. Әбуханов, А. Байтұрсынов, М. Балақаев, Қ. Жұбанов, Ә. Ибатов,
А. Қалыбаева, Т. Қордабаев, И. Маманов, Ғ. Мұсабаев, М. Оразов,
Т. Сайрамбаев, Ш. Сарыбаев, Н. Сауранбаев, Т. Төлеуов, Ә. Хасенов,
А. Ысқақов т.б. ғалымдардың еңбектерінде айтылған.
Қазақ тіліндегі етістіктің лексика-семантикалық топтары жайында
Н.Т. Сауранбаев, Ы.Е. Маманов, А.С. Аманжолов, Ә. Болғанбаев, М. Оразов,
А. Ысқақов, Н. Оралбай, А. Қалыбаева т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-
жақты қарастырылады.
Тіл біліміндегі өзекті тақырыптардың бірі болып табылатын етістіктің
тұлғалары бұрыннан зерттеліп келеді. Қазақ тіл білімінде олардың
зерттелуі төл ғалымдарымыздан бастау алған А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов,
Н. Сауранбаев, А. Ысқақов, Ы. Маманов, С. Исаев, М. Оразов, Н. Оралбаева,
А. Қалыбаева, және т.б. ғалымдардың еңбектерінен көруге болады.
Ғалымдардың көпшілігі сөз таптарының ішіндегі сөзге байы, күрделісі
етістік екендігін және бұл сөз табының күрделігін оның лексика-
семантикалық ерекшелігінен, грамматикалық категорияның көптігінен,
сөйлемде атқаратын қызметінен, туынды сөз жасау жүйесінен т.б.
қасиеттерінен көруге болатынын айтқан.Өзінің көнелілігімен де
ерекшеленетін бұл сөз табына талай ғалымдар анықтама беріп кеткен.
А. Байтұрсынұлы: Етістік дегеніміз – заттардың еткен-етпеген істерін
көрсететін сөздер [1, 231], – деп, оның болымды, болымсыз, есімше,
көсемше түрлерін атап көрсетеді.
Ы.Е. Маманов етістікке мынадай анықтама берсе: Етістіктер дегеніміз
– заттың іс, қимыл үдерісін, күйін білдіретін, шаққа, жаққа, райға,
етіске, болымды, болымсыз болып түрленіп, сөйлемді құрастыруда ерекше
қызмет атқаратын сөз табы [2, 21], Н. Сауранбаевтың айтуынша: Етістік –
қимылдың немесе қимыл түрінде өтетін түрлі процестердің атын білдіретін
сөз табы [3, 8]. Ал Практикалық қазақ тілі оқулығында аталмыш сөз
табына мынадай анықтама береді: Етістік – қимыл-әрекетін білдіретін сөз
табы [4].
Етістік туралы анықтамалар басқа да оқулықтарда, грамматикаға арнап
жазылған еңбектерде беріліп жүр. Солардың ішіндегі етістік ‒ қимыл, іс-
әрекеттің атауы дегенді С. Исаев қатеге шығарады. Етістік қимыл, іс-
әрекеттің атауын емес, нақ өзін білдіреді, ал атын (атауын) етістіктің
белгілі бір формасы (қимыл атауы) білдіреді, ‒ дейді [5, 81].
С. Исаев өзінің басқа бір мақаласында: Етістік семантикалық жағынан
тілімізде қимылды, іс-әрекетті, процесті, әр түрлі өзгеріс, құбылысты
білдіретін сөздер болып табылады, ‒ дейді [6, 76].
Етістікке қатысты өзге де даулы пікірлер кездеседі. Мәселен,
етістіктің негізі, түбірі туралы түрлі көзқарастар бар. Ә. Төлеуов
етістіктің морфологиялық белгілерін айта келе, етістіктің түбірі II
жақтың бұйрық райы болады да, оның басқа түрлері осы формасына қосымшалар
қосылу арқылы жасалады. Яғни, оның морфологиялық категориялары бұйрық
райдан өрбіп жатады: оқы, -р, -йтын, -ғалы, -й, -ған, -ып, -с, -ды, -пты
т.б., ‒ дейді [7, 72].
Н. Оралбаева: Бұйрық мағына түбір етістіктің өзінде берілген,
сондықтан бұйрықтың қай жаққа қатысын білдіру үшін етістікке тек жіктік
жалғау ғана жалғанады, ‒ дейді [8, 72].
А. Ысқақов сыртқы және құрамы жағынан етістіктердің негізі жалаң және
күрделі болады да, етістік негізі әрдайым бұйрық (тілек, өтініш т.б.)
мәнін білдіріп, бұйрық райдың екінші жағының анайы түрінде тұратындығын
айтады. Мысалы, ал, аш, ая, бар, бас, күл, қоры, тер, сал, сана т.б. ‒
жалаң түбір негіздер, абайла, арала, ақылдас, көмектес, майла, сақта,
сырлас, тағайында т.б. ‒ жалаң туынды негіздер. Ал күрделі негіздер кемі
екі немесе одан көп сөздерден құралады: абай бол, жәрдем ет, алып бер,
жаза сал, қарай бер, тазалап таста, ашып иш, біліп айт т.б. [9, 275].
Бірақ С. Исаев етістік негізі үнемі бұйрық мәнін білдіріп, бұйрық
райдың екінші жағының арнайы түрінде тұрады деген жаңсақ пікір деп,
бірнеше дәлел келтіреді. Бірінші, бұйрық райдың жекеше II жақ
формасындағы етістіктердің барлығы түбір бола бермейтіндігін, осы формада
тұрған келтірме, оқытқызба деген етістіктерді түбір деп қарауға
болмайтындығын, үшінші, бұйрық мәнді етістік түбірге тән грамматикалық
мағына болса, осы түбірге түрлену формаларында жұмсалғанда, бұйрықтық
мағына сақтала берілуі керек болады, бірақ қимылдық мағына сақталғанымен,
бұйрық райдың жекеше II жақтық мағына сақталмайтындығын (кел-ген-мін, оқы-
п-сың т.б.), төртінші, II жақ бұйрықтық мағынаның грамматикалық жағынан
тектес серіктері, бірақ арнайы грамматикалық формалары бар II жақ сыпайы
және көпше түрдегі бұйрық рай тұлғаларын қайда жатқызатындығын, бесінші,
бұйрық рай ‒ етістіктің грамматикалық түрлену жүйесіндегі таза
грамматикалық категорияның бір түрі екендігін, алтыншы, етістіктің түбірі
тікелей жіктелмейтінін, ал II жақ бұйрық рай тұлғасы ‒ жіктелудің бір
грамматикалы парадигмалық көрінісі болып табылатынын дәлелдеп көрсетті
[5, 83].
Қазақ грамматикасы да бұл мәселеге тоқталмай кетпейді. Етістіктің
белгілі бір тұлғадағы грамматикалық мағынасын және оны білдіретін
грамматикалық формасын бірде етістіктің түбір тұлғасы деп, бірде бұйрық
райдың жекеше, анайы екінші жақ тұлғасы деп екі түрлі атаудың қажеттілігі
жоқ дейді. Біріншіден, егер бір ғана грамматикалық ұғымды білдірсе, бір
ғана атаумен атау керек. Екіншіден, бұйрықтық, жақтық мағына етістік
түбірге тән мағына болса, онда ол тұлға етістіктің белгілі бір
грамматикалық категориясының бір грамматикалық түрі, көрінісі (бұйрық
рай) бола алмас еді. Және бұл екі мағынаның арасын былайша ашып көрсетеді
: етістіктің түбірі білдіретін жалпы грамматикалық мағына етістіктің
барлық басқа тұлғаларында сақталып тұратын қимылды білдіру мағынасы да,
ал 2-жақтық, бұйрықтық мағына ‒ етістіктің негізгі сөздермен (сен деген
бастауышпен) сөйлемде белгілі (жақтық, жекешелік, бұйрықтық) қарым-
қатынасқа түсудің және соның негізінде белгілі тұлғада жұмсалудың
нәтижесінде пайда болатын мағына [10, 495]. Осы мәселеге байланысты
мынадай қорытынды жасалған: Етістіктің түбір тұлғасы қимылды, іс-
әрекетті, процесті т.б. білдіреді және ол ‒ етістіктің жеке сөз табы
екендігі жеке тұрғандағы семантикалық белгісі, негізгі жалпы
грамматикалық мағынасы, ал бұйрық райдың 2-жағы сол етістіктің сөйлеу
процесінде басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде пайда
болатын, грамматикалық нөлдік форма арқылы көрінетін түрлену мағынасы,
яғни категориялық грамматикалық мағынасы болып табылады [10, 497].
Қорыта айтқанда, бұйрық райдың II жақ формасындағы етістік түбір етістік
болмайды.
Етістіктің сөйлемдегі қызметіне байланысты ерекшелігі ретінде
Ы. Маманов олардың есімше, көсемше, қимыл есімі, рай формаларымен
түрленгенде ғана басқа сөздермен синтаксистік қатынасқа еніп, сөйлем
мүшесі қызметінде жұмсалатындығын айтады [11, 65].
Сөз таптарының ішіндегі сөзге байы, құрамы жағынан өте үлкені етістік
екендігін айттық. Оның лексикалық мағынасына қарай ғалымдар бірнеше
топтарға бөліп қарастырған. А. Ысқақов етістіктерді мағына жағынан
жақындықтарына, өзара функция жағынан орайластықтарына қарай: амал-әрекет
етістіктері (босат, көтер, күрес, қи, сыз т.б.), қимыл-қозғалыс
етістіктері (ауна, аудар, домала, жыт, қаш, секір т.б.), қалып-сапа
етістіктері (жат, жантай, тұр, тос, күт т.б.), ойлау-сөйлеу етістіктері
(айт, сөйле, де, ескер, жатта т.б.), өсу-өну етістіктері (балала,
жапырақта, гүлде т.б.), бағыт-бағдар етістіктері (бар, әкел, кет, қайт,
әкет т.б.), көңіл-күй етістіктері (жыла, қайғыр, күл, қуан т.б.),
бейнелеу-еліктеу етістіктері (жарқыра, күркіре, тарсылда т.б.), дыбыс-сес
етістіктері, көру-есту етістіктері, мінез-құлық етістіктері сияқты
топтарға саралап берсе [9, 224], Н. Оралбай ғылымда етістіктің лексикалық
тұрғыдан қозғалу етістіктері (кел, кет, бар т.б.), қалып етістіктері
(отыр, тұр, жатыр, жүр), сөйлеу етістіктері (айт, сөйле, де), амал-
әрекет етістіктері (ішу, өндіру, жазу), қалып-сапа етістіктері (сөну,
жүдеу, өлу), сезіну етістіктері (көру, есту, иістену), ойлау етістіктері
(ойла, түсіну, ескеру), көңіл-күй етістіктері (ұялу, күлу, қуану), дыбыс-
сес етістіктері (мөңіреу, үру, ұлу), өсіп-өну етістіктері (қоздау,
гүлдеу) т.б. болып топтастырылып жүргендігін келтіреді [12, 203], ал С.
Исаев етістіктің негізгі мәні қимыл мен іс- әрекетті білдіру болғанмен,
өз ішінен оларды қозғалыс, амалды, ойлау-сөйлеуді білдіретін, өсіп-өнуді
білдіретін, көңіл-күйіне және басқа да әртүрлі дыбысқа, қозғалысқа
еліктеу, бейнелеу мәнді, көру-естуге байланысты т.б. семантикалық
топтарын қарастыруға болатынын айтады [5, 84].
Осы сияқты етістіктің грамматикалық мағынасы да алуан түрлі.
Грамматикалық формаларға бай етістікті ғалымдар жан-жақты зерттеген.
Ы. Маманов өз еңбегінде етістікті негізгі етістік және функциялық
етістік деп екіге бөліп, ал негізгі етістіктің өзін түбір етістіктер және
модификациялық етістіктер деп қарастырады. Сөздің лексикалық мағынасын
білдіретін бөлікті түбір етістікке, ал белгілі қосымшалар немесе көмекші
етістіктер арқылы үстеме грамматикалық мағына білдіретін етістік
формаларын модификациялық етістікке жатқызады. Салт және сабақты етістік,
күшейтпелі етістік, күрделі етістік, сыпат, болымсыздық етістік
категорияларын модификациялық етістік түріне енгізіп, етістіктің бірінші
түбір етістіктерді, екінші модификациялық етістіктерді, үшінші функциялық
етістік тұлғаларын, төртінші орынға рай, шақ категорияларын қойып сатылап
бөледі [13, 21]. Мәселен, ойластырмайсыңдар
деген сөздің негізі ‒ ойластыр, функциялық ‒ йсыңдар, ал ‒ ма жұрнағы
‒ негіз бен функцияны жалғастырушы шекара.
Негізгі етістіктер түбір және модификациялық болып екіге бөлінеді.
Түбір етістіктердің бірнеше түрі бар:
Негізгі түбір – Simple verb.
Туынды түбір – Derived verb.
Кіріккен түбір – Compound verb.
Қос түбір – Double verb.
Тіркесті түбір – Composite verb.
Модификациялық етістіктердің де бірнеше түрі бар:
Етіс жұрнағы – Voise derivatives.
Күшейтпелі жұрнақтар – Superlative derivatives.
Күрделі етістіктер – Complex verb.
Функциялық етістіктер дегеніміз ‒ әртүрлі формада тұрған етістіктер
немесе жұрнақтардың жалғануы.
Соның ішінде функциялық етістік тұлғаларына тұйық етістік, көсемше,
есімше, шартты рай түрлерін жатқызады. Автордың айтуынша, функциялық
етістіктердің жіктелуі арқылы етістіктердің рай, шақ формалары пайда
болады [13]. Бірақ Қазақ грамматикасында бұл пікірді қате деп танитын
тұжырымдарды кездестіреміз. Бұл жинақтың авторларының пікірінше, рай, шақ
мағыналары етістіктің жіктелу тұлғасы емес, олардың грамматикалық мәні
есімше, көсемше сияқты арнайы грамматикалық формалары арқылы беріледі.
Қазақ тіліндегі етістіктер ‒ саны жағынан мол, мазмұны мен қызметі
жағынан кең, қарымы жағынан күрделі. Оның грамматикалық категориялары мен
формалары алуан түрлі, синтаксистік қызметі айрықша. Бұл жөнінде
зерттеуші-ғалым А. Хасенова Қазақ тілі сөз байлығының тең жарымы дерлік
етістіктер десек, қателеспеген болар едік, ‒ деген болатын [14, 24]. Осы
пікірді Ақылбекова Г.К. арнайы зерттеу жүргізіп, дәйектеп берген:
Етістік – тіл біліміндегі көлемді де күрделі сөз табы екендігі оның
түрлі сөздіктердегі лексикографиялану тәжірибелерінен де анық байқалады.
ҚТТС та етістік және етістік формалары мүмкіндігінше тегіс қамтылып,
сипатталған. Егер сөздіктің бүкіл томы бойынша 67 мың (дәлірек айтсақ
66931) атау сөз қамтылды дейтін болсақ, оның 30506-сы етістік және
етістік формаларына байланысты бірліктер екен [15, 17].
Қазақ тілінде етістіктерді мағыналық жағынан топтастыруда түрліше
көзқарастар бар. Мәселен, Қазіргі қазақ тілі (1962) атты еңбекте
етістіктер мағынасына қарай төмендегідей жеті топқа жіктелген: 1. Қимыл-
әрекет мәнді етістіктер (қаз, байла, ақта). 2. Қимыл объектісі белгісіз
мәнді етістіктер (жүгір, жығыл, қозғал). 3. Қалып-күй етістіктері (тыңда,
аңда, жыла ). 4. Дерексіз мәнді етістіктер (ұйымдастыр, құрастыр, баянда,
көбейт). 5. Еліктеуіш мәнді етістіктер (қаңқылда, гүрілде, шырылда). 6.
Қалыптасу мәнді етістіктер (қоздады, боталады, өс, үлкею). 7. Көмекшілік
қызмет мәніндегі етістіктер (еді, емес, де, деп) т.б. [9].
Ал ғалым Ы.Е. Маманов: Етістіктерді мағыналық ерекшеліктеріне қарай
топтастырып бөлу өте қиын, тіптен мүмкін де емес, дегенмен оларды
мағынасы жағынан басты ерекшеліктеріне қарай мынадай бірнеше топқа бөлуге
болады деп 8 топқа бөлген: 1) Іс-әрекеттік қимылды білдіретін
етістіктер: жазу, сызу, көтеру, шашу т.б.; 2) Қозғалыс қимылын білдіретін
етісіктер: еңбектену, домалау, қозғалу т.б.; 3) Қалып-күй процесін
білдіретін етістіктер: ауыру, ұйықтау, тұру, тынығу т.б.; 4) Көңіл-күйін
білдіретін етістіктер: қайғыру, ренжу, қызғану, ашулану т.б.; 5) Сапалық
белгінің өзгеру процесін білдіретін етістіктер: ұзару, қысқару, сарғаю,
жұқару т.б.; 6) Еліктеу, бейнелеу етістіктері: жымыңдау, қылмыңдау,
гүрсілдеу, бұртию т.б.; 7) Туу, өсу қимылын білдіретін етістіктер:
балалау, жұмыртқалау, күшіктеу, қоздау т.б.; 8) Субъективтік реңді
етістіктер. Бұлар сөйлеушінің қимылға субъективтік қозқарасын көрсетеді:
азсыну, көпсіну, ұлықсыну, білгішсіну т.б. [2]
Зерттеуші А. Хасенова да етістіктерді әр жақты қарап, түбір етістік
дейтін межеге сыйғызуға келетін сөздерді іс-әрекет, амал, қалып
процесінің динамикасын білдіруі жағынан төмендегіше бірнеше лексика-
семантикалық топқа жіктеп көрсеткен. Олар: 1) объектімен тікелей
байланысты іс-әрекетті білдіретін етістіктер; 2) субъекті қозғалысын,
беталысын, бағытын білдіретін етістіктер; 3) субъектінің қалып, сапалық
өзгеру процесімен байланысты айтылатын етістіктер; 4) бейнелеу
етістіктері; 5) ішкі объектілі салт етістіктер; 6) көмекші етістіктер.
Қазақ тіліндегі етістіктің лексика-семантикалық мағынасы мен
формаларының байлығы оларды мағыналық ерекшеліктеріне қарай топтастырып
бөлуде қиындық туғызатындығы айтылып жүр [13, 33]. Сол себепті ғылымда
етістіктердің мағыналық топтарының әрқилы топтары бөлініс тапқан. Ал М.
Оразов болса, өз кезегінде етістіктерді 12 лексика-семантикалық топқа
бөлген: 1. Амал-әрекет етістіктері. 2. Қозғалу етістіктері. 3. Қарым-
қатынас етістіктері. 4. Сезіну етістіктері. 5. Ойлау етістіктері. 6.
Сөйлеу етістіктері. 7. Қалып-сапа етістіктері. 8. Дыбыс-сес етістіктері.
9. Өсіп-өну етістіктері. 10. Субъективті реңкті етістіктер. 11.
Эмоционалды етістіктер. 12. Табиғи құбылыстарға байланысты етістіктер.
Эмоционалды етістіктерді өз кезегінде М. Оразов адамның көңіл-
күйімен, психологиялық қалпымен байланысты болады дей отырып, мынадай
топтарға жіктеген: 1. Таңдану етістіктері: таңырқау, аузы ашылу. 2. Қуану
етістіктері: шаттану, қуану, мәз бол. 3. Қанағаттану етістіктері:
рахаттану, қанағаттану, көңлі толу. 4. Қайғы-мұң етістіктері: қапалану,
қайғыру, қабырғасы қайысу, т.б. [16, 189-192].
Қазақ тілінің сөз таптары жүйесінде көбірек сөз болып, тереңірек
зерттелгені де ‒ осы етістіктер. Бұл сөз табын арнайы зерттеу ертеден
басталып, содан бері көптеген мақала, оқулық, ғылыми зерттеулер мен
диссертациялар жазылды. Сол себептен де етістік және оның тұлғаларының
лексикалық, семантикалық, грамматикалық, стилистикалық т.б. ерекшеліктері
жүйелі түрде зерттеу нысаны болып, дәстүрлі түрде қарастырылды, оның сан
салалы сұрақтары жан-жақты шешімін тапты деуімізге әбден болады.
2. Ағылшын тіліндегі етістіктердің теориялық мәселелері
Ағылшын тіліндегі етістіктердің құрылымы мен сыртқы тұлғалары жөнінде
бірқатар ғалымдар еңбек еткен. Олардың қатарына И.В. Арнольд,
А.И. Смирницкий, В.Н. Ярцева, Б.А. Ильищ, Е. Круисинг, К. Гобилд, Х.
Пауль, О. Есперсон, И. Иванова, Г. Суит, Ч. Фриз, К. Бюллер және басқа да
атақты ғалымдардың атын атап кетуге болады. Салғастырмалы зерттеулер де
арналған мынадай еңбектерді де айтуға келеді: Т.Е. Айтмағамбетова, Ш.Б.
Арғынғазина, Ш.Қ. Құрманбаева және т.б. Ағылшын тіліндегі етістіктердің
сыртқы тұлғасының өзі қазақ тіліне қарағанда өзгеше екендігін атап кеткен
жөн. Ағылшын тілінде етістіктер көбіне көп морфологиялық категориялар,
олардың бір-бірімен қатынасы тұрғысынан қарастырылады.
Ағылшын тіліндегі етістік тұлғаларының зерттелуі сөздердің белгілі
бір сөз таптарына бөліну кезеңінен бастау алады. Кез келген тілде сөз
таптарын жіктеу принциптері мен сөз таптарының саны мен сипаты жағынан әр
қилы пікірлер болатыны секілді ағылшын тілінде де сөздерді жіктеу туралы
бірізді пікір қалыптасқан.
Тіл білімінде сөз таптарын қисынға қонымды бір ғана принцип негізінде
бөлуге бағытталған бірқатар жұмыс атқарылғаны анық. Дегенмен бұл
бағыттағы әрекеттер көбіне сәтсіз болып шыққаны байқалады. Өйткені
ағылшын тілін зерттеуші ғалымдардың сөз таптары саны мен сипаты мәселесі
туралы пікірлері әлі күнге дейін бір ізге түспеген.
Ағылшын тілінің алғашқы ғылыми грамматикасының авторы Г. Суит сөз
таптарын түрленетін және түрленбейтін деп екі негізгі топқа бөледі. Бұл
арқылы ғалым жіктеудің негізгі принципі морфологиялық сипатқа негізделуі
керек деген принцип ұстанады. Түрленетін топқа declinables деп, ол дәстүр
бойынша зат есім, сын есім, және етістікті жатқызады. Ал үстеулер,
шылаулар мен одағайлар түрленбейтін топқа indeclinables деп
біріктірілген. Сонымен қатар Г. Суит белгілі бір сөз топтарының
синтаксистік қызметіне негізделген топтастыруды да ұсынған болатын. Мұнда
атауыш сөздерге зат есімдермен бірге қызметі жағынан ұқсас атаушы
есімдіктер noun-pronouns, атаушы сан есімдер noun-numerals, инфинитив
мен герундий де жатқызылады.
Ал адьективті сөздер тобына сын есімдермен бірге адьективті
есімдіктер (adjective-pronouns), адьективті сын есімдер (adjective-
numerals), есімшелер жатады. Етістікті топқа жіктік формалары, инфинитив
пен герундий, соның ішінде шақ және етіс категориялары біріктірілген.
Олай болса, инфинитив пен герундий (вербалий) синтаксистік қызметі
жағынан атаушы сөздер қатарына косылса, морфологиялық қасиеттері жағынан
етістік тобына жатады.
Г. Суиттің пікірінше, сөз таптарының морфологиялық және синтаксистік
касиеттерінің үйлесімсіздігі байқалады. Ал оның өзара үйлесімді
топтастыру жасау әрекетін былайша бағалауға болады: синтаксистік сипаты
жағынан топтастырғанда, сөздердің лексикалық және морфологиялық жағынан
бір топқа жататын сөздері ажырап кеткен болса, екінші жағынан, лексикалық
және морфологиялық жағынан алшақ сөздер бір топқа біріктірілген [15, 24].
Сөз таптарын жіктеудің бірыңғай принципін табуға тырысқан ғалымдардың
еңбектерінің арасында Ч.К. Фриздің Ағылшын тілінің құрылымы (Сһ. Fries.
Тһе Structure оf English) деген кітабының елеулі маңызы бар. Фриз
дәстүрлі топтастыруды місе тұтпай, сөздердің сөйлемдегі позициясына
негізделген топтастыру жүйесін құруға тырысқан. Фриз мұнда сөздерді төрт
топқа бөліп көрсетеді: зат есімдер, етістіктер, сын есімдер және
үстеулер. Бұл жіктеуде бірінші топқа Тһе concept was good деген
сойлемдегі concept сөзінің позициясын және Тһе clerk remembered the tax
деген сөйлемдегі tах сөзінің позициясында тұра алатын сөздер жатады;
екінші топқа жататын сөздер аталған сөйлемдердегі iswas, remembered,
сөздерінің позициясында тұра алатын сөздер жатады; үшінші топтағы сөздер
қатарына Тһе concept was good деген моделіндегі good сөзінің орында
жұмсала алатын сөздер жатады; төртінші топқа Тһе concept was there
моделінде there позициясындағы сөздер жатады. Бұл жіктеуде етістіктер
екінші топқа жатқызылып отыр [17, 15].
Ағылшын тілінде де етістіктің анықтамасы көпшілік тілдердегі
анықтамаларға ұқсас болып келеді. Мәселен, Ю.С. Маслов етістіктерді іс
қимыл грамматикалық мағынаны білдіретін, яғни белгілі бір шақта
динамикалық түрде созылып жататын мағынаны білдереді деп анықтаған [18].
Ағылшын тілінде етістіктердің сөз түрлендіру жүйесі басқа сөз таптарына
қарағанда әлдеқайда бай және көп қырлы болып келеді. Оның түрлену
жүйесіне флективті тілдердің негізгі сипаты болып саналатын синтетикалық
әдіс қана емес, сонымен бірге аналитикалық формалар да ерекше орын алады.
Ағылшын тілінде етістіктер аналитикалық формалары бар жалғыз сөз табы
екендігін айта кеткен жөн.
Ағылшын тіліндегі барлық етістіктер белгілі бір морфологиялық
сипаттарына, атап айтқанда өткен шақ формалары мен есімшенің екінші
жағындағы формасының жасалуына қарай үлкен екі топқа болінеді.
Саны жағынан етістіктердің көп бөлігін аталған формалардағы негізгі
стандарттар бойынша жасалатын дұрыс етістіктер (Regular Verbs) құрайды.
Ал екінші топқа стандартқа сай келмейтін бұрыс етістіктер (Irregular
Verbs) жатады.
Басқа тілдердегідей ағылшын тілінде де етістіктің үш қыры басты
назарға алынады:
1. Мағынасы. Етістіктер белгілі бір қимылды білдіретін сөз табы.
2. Формасы. Етістіктер морфологиялық категориялардың күрделі бір жүйесі.
Ол морфологиялық категорияларға шақ, аспект, рай, етіс, жақ, және түр
жатады.
3. Функциясы. Етістіктердің қызметі сөйлем құрамында негізінен баяндауыш
ретінде жұмсалуынан және олардың өзінен бұрын (children play) немесе
өзінен кейін (рlау games) орналасқан зат есімдермен тіркесетіндігі
жағынан сипатталады. Етістіктер ағылшын тілінде үстеулермен (write
quickly) және сын есімдермен (married young) де тіркес құра алады. Ал
етістіктен жасалатын вербалийлердің (инфинитив, есімше және герундий)
сөйлемдегі қызметтері жеке тақырып ретінде қарастырылады [19].
Етістіктердің функционалдық жағынан қызметі олардың сөйлем
құрамындағы функционалдық ерекшеліктерімен түсіндіріледі. Ағылшын
тіліндегі етістіктердің сөйлемде қызмет ету қабілеті олардың мағынасы
жағынан толықтығы немесе әлсіздігімен астарласып жатады. Сондықтан
ағылшын тілін зерттеген ғалымдар етістіктердің осы сипатына көп көңіл
бөледі. Ағылшын тілінде етістіктердің негізгі (Simple) және көмекші
(Auxiliary) етістік болып бөлінуі қазақ тіліндегі етістіктерді осы
белгісі жағынан жіктеудің принциптерімен бірдей болып келеді. Мұнда да
етістіктердің мағынасының реңкі болуы, сөйлемде жеке қызмет атқара алуы
мен өз алдына жеке сұраққа жауап бере алуы басты өлшемдер болып
есептеледі. Ал көмекші етістіктердің әрі қарай жіктеле түсуі қазақ тіліне
қарағанда өзгешелеу. Ағылшын тіліндегі көмекші етістіктерді көмекші және
байланыстырушы етістік деп екі топқа бөлінушілік орын алған. Көмекші
етістіктер өздерінің лексикалық мағыналарын толығымен жоғалтқандықтан,
етістіктің аналитикалық формасына тек грамматикалық компонент ретінде
ғана қатысады. Сондықтан көмекші етістіктер лексикалық мағынасы жағынан
толық үйлесім таба алатын негізгі етістіктермен байланысқа түседі.
Мысалы, I һаvе lost ту итbrеІІа деген сөйлемде to lose негізгі етістігі
һаvе көмекші етістігімен үйлесім тапқан. Олай болса, көмекші
етістіктердің лексикалық мағынасының толығымен жойылуы аналитикалық
форманың негізгі белгісі болып табылады.
Көмекші етістіктердің ерекше бір түрі байланыстырушы етістіктер болып
айналады. Ағылшын тілін зерттеуші ғалымдар етістіктің осы түріне
байланысты да ғылыми зерттеу жұмыстарын көп жүргізген. А.И. Смирницкийдің
ұйғаруынша, көмекші етістіктің бұл түрінің грамматикалық функциясы зат
немесе құбылысты оның белгілі бір сипатымен байланысын көрсету болып
есептеледі. Сондықтан байланыстырушы көмекші етістіктердің жеке
синтаксистік бірлік ретіндегі қызметі ең алдымен сөз болады. [20].
Ағылшын тіліндегі етістіктер туралы мол зерттеу жүргізген ғалымдардың
қатарына Б.А. Ильишты жатқызуға болады. Оның пікірінше, Етістіктерді
суреттеуге қашан да басқа сөз таптарына қарағанда көбірек көңіл бөлінуі
керек. Өйткені етістіктер ағылшын тілінде бірнеше категорияларға
негізделген. Морфологиялық жүйесі бар бірден бір сөз табы болып табылады.
Сонымен қатар ол аналитикалық формалары бар бір ғана сөз табы. Осылардың
үстіне етістіктердің герундий, инфинитив, есімше формалары жағынан да
басқа сөз таптарына ұқсамайтын ерекше сөз табы екендігін көрсетіп отыр
[19, 75].
Ағылшын тілінде етістіктің морфологиялық құрылымына талдау жасаған
етістіктердің морфологиялық категориялары сөйлемнің синтаксистік
ерекшеліктеріне де әсер ететінін байқауға болады. Мұндай морфология мен
синтаксиске де маңызды категориялардың қатарына етіс, жақ және шақ
категорияларын жатқызуға болады.
Етістік тұлғаларының зерттелуі дегенде осы категориялардың
айналасында болып келген ғылыми еңбектерді сөз етеміз. Өйткені етістік
тұлғалары белгілі бір категорияларды құрайтыны белгілі. Мәселен бір
форманың шақ пен аспектіге бірдей қатысы болуы мүмкін бе деген сауал
ғалымдар арасында пікір талас тудырған болатын. Ағылшын тіліндегі
етістіктердің тұлғаларының өзгеруі оның лексикалық және грамматикалық
мағыналарына әсер етпей коймасы анық. Ағылшын тіліндегі шақтарға
байланысты етістік формаларын қарастырып көрейік. Ағылшын тіліндегі
ауыспалы осы шақ пен созылмалы осы шақтың формалары төмендегідей формада
беріледі. Түсінікті болу үшін ғалымдар жазу мағынасын беретін шақ
етістігінің ауыспалы осы шақтың III жекеше формасында тұрғанда етістіктің
түбір формасына s қосымшасы жалғанып, writes болып қолданылған тұлғасы
мен дәл осы етістіктің созылмалы мағынасын беру үшін is writing тұлғасына
өзгерген қалпын салыстыра зерттейді. Соңғы қолданыста is көмекші етістігі
мен -ing қосымшасы жалғанып тұрғаны анық. Енді бұл етістік формаларының
қайсысын қай категорияға жатқызуға болады. Бүл тұлғалар тек шақтық мағына
берумен шектеліп, тек шақ категориясына жатады ма, әлде олардың аспект
категориясына да әсері бар ма деген заңды сұрақтың туары сөзсіз. Бұл
сұрақтың шешіміне ғалымдардың әр қырынан келуге тырысқанын байқаймыз. Бұл
тұрғыда, О. Есперсен мен И. Иртеньеваның пікірлері ұқсас. О. Есперсен is
writing тұлғасы шектеулі созылыңқылықты, яғни ол әрекет басқа бір
әрекетке шектеу болатындығын байқатады деген пікір білдіреді [21].
Н. Иртеньева да осыған ұқсас ойды білдіріп, формасы білдіретін әрекет
екінші бір әрекетпен бір мезетте жүзеге асып жататындығын білдіріп тұр
дейді [22, 82].
Бұл тұрғыда И. Иванованың да пікірі бар. Бұл ғалым ағылшын тілінде
аспект категориясының бар екендігін мойындайды да, оны өзгеше бір
пікірмен түсіндіреді. И. Иванованың пікірінше is writing аспект формасы,
атап айтқанда, созылыңқылық аспектісі болып саналады. Алайда writes
тұлғасы аспект талабына мүлдем жауап бермейді. Өйткені оның мағынасы
белгісіз және анық ажыратылмайды. Осылайша, ғалым қазіргі ағылшын
тіліндегі кейбір белгілі формалар ғана аспект категориясына қосыла алады,
оларды аспект шақ формалары деген атпен атауға болады. Ал кейбір
етістік тұлғалары тек шақ формасы болумен шектеліп, аспект
категориясына қосылмайды деген тұжырым шығарады [22, 57].
Профессор Б. Ильиш И. Иванованың бұл пікіріне өзіндік түсініктемесін
қосады. И. Иванованың аспектісі жоқ деген пікірі жалпы аспектіге
жатады деген мағынада айтылған сияқты. Сондықтан кей етістіктерде
аспект мүлдем болмайды деген пікірге қарағанда, олар жалпы аспектіге
жатады деген сөздің берері мол [22, 81]. Ағылшын тіліндегі writes – is
writing тұлғалары бір-біріне қарама-қарсы қойылып зерттелетін түрлі
теориялармен бірге біз бұл саладағы бірқатар терминдерді де айта
кеткеніміз жөн. Мысалы, Б. Ильиш созылыңқы аспект деген құбылысты атау
үшін Г. Сyит белгілі шақ definite tenses деген терминді қолданады
[15]. Б. Ильиш өз пікірін ағылшын тіліндегі шақ сөзі біз шақтан тапқан
бөлек категорияға тән кейбір ерекшеліктерді қамти алмайды деп
жалғастырады [19, 81]. Сондай ақ созылыңқылық формасы expanded form
немесе progressive form деген термин де дәл осы категорияны білдіру
үшін қолданылғандығын атап өту керек.
Жалпы алғанда, ағылшын тіліндегі аспект категориясы тек морфология
мен синтаксис ғана емес, сонымен қатар лексикология мен стилистикада да
айтарлықтай елеулі орны бар категория болып саналады.
Ағылшын тіліндегі етістік тұлғаларының зерттелуінде шақ туралы
зерттеулерге соқпай өтуге болмайды. Ағылшын тілінде аспект категориясының
орны туралы пікір қайшылықтары мол болғанымен, шақ категориясын жалпы
көпшілік ғалымдар зерттеуде.
Сондықтан ғалымдар арасында wrote, writes және will write етістіктері
білдіретін шақтардың арасындағы ерекшеліктер туралы ерекше пікір
білдірушілер жоқтың қасы. Шақ категориясында көп жағдайда ағылшын тілінде
неше шақ бар деген мәселенің шеңберіндегі зерттеулер сөз болады. Шақ
формаларының арасындағы арақатынас та ғалымдар назарынан тыс қалмаған.
Ағылшын тілінде аяқталған (perfect) шақ формалары ғалымдар арасында
қызу тартысқа түскен тақырыптардың қатарына жатады. Аяқталған осы шақ
(the present perfect) һаve көмекші етістігінің жәрдемімен жүзеге асады.
Оның білдіретін мағынасын ғалымдар өткен шақта жүзеге асқанымен, осы
шақпен бір байланысы бар, яғни өткен шақта басталғанымен осы шақта
аяқталып қалған әрекеттің мағынасын білдіреді деп түсіндірген.
Ағылшын тіліндегі шақ категориясына байланысты зерттеулер шақтың саны
мен сипатына және олардың өзара қатынасы мен етістіктің басқа
категорияларымен байланысы тұрғысынан жүргізілген.
Ағылшын тіліндегі етістіктердің шақ категориясының арнайы анықтамасын
қарастырудың қажеттілігі жоқ. Өйткені өзге тілдегі, мысалы қазақ
тіліндегі анықтама ағылшын тілі үшін де жарамды.
Ағылшын тілінде негізінен өткен шақ, осы шақ, келер шақ қолданылады.
Алайда кей зерттеушілердің ағылшын тілінде келер шақтың бар болуына
күмәнмен қарауы зерттеу қызығушылығын арттырады. Мысалы, О. Есперсон осы
мәселені өз еңбектерінде бірнеше рет қозғайды. Бұл ғалымның келер шаққа
шүбамен қарауының себебін оның shallwill + infinitive арқылы
жасалуымен түсіндіріледі. О. Есперсонның пікірінше shall міндеттеу
мәнінің элементі, ал will ерік мәнінің элементі болып саналады. Сондықтан
ғалымның пікірінше, ағылшын тілінде таза келер шақты білдіретін арнайы
форма жоқ. Өткен шақ пен осы шақтың сыртқы тұлғалары белгілі болғанымен,
келер шақ үшін қолданылатын арнайы форма жоқ [21, 50].
Әрине, бұл пікірді бір ғалымның ғылыми көзқарасы деп түсінеміз.
Өйткені ағылшын тіліндегі ғылыми еңбектердің барлығы дерлік келер шақты
мойындайтыны даусыз. Мәселен, I am so sorry, I am afraid I will һаvе tо
gо bаск tо tһе һоtеl – (R. West) деген сөйлемді қарап көрелік. Бұл
сөйлемде келер шақтың мағынасы басым ба, әлде міндеттілік мәні басым ба
деген сауал туындайды. Біздіңше, бұл сөйлемде келер шақты білдіретін
грамматикалық мағына басым. Ал міндеттілік мәні will формасына емес, һаvе
tо оралымына тән деп түсіну керек.
Ағылшын тіліндегі шақтарға қатысты ерекшелеу пікір білдірген ғалым
Д. Корсаков болды. Ол өз еңбегінде абсолюттік және болжалдық шақтардың,
қалып және динамикалық шақтар теориясының негізін қалауға тырысқан.
Динамикалық шақ деп ол созылыңқылық аспектісін айтса, болжалдық шаққа
аяқталған мән шеңберіндегі шақты түсінеді [23, 26].
Ағылшын тіліндегі рай категориясы да пікірталасы мол, әр қилы
пікірлерге категориялардың біріне жатады. Б. Ильиштың пікіріне сүйенсек,
ағылшын тіліндегі рай категориясының айналасындағы пікір алшақтықтарының
көптігі ол туралы ортақ қорытындыға келіп, бәрі мойындайтын тұжырым
жасау мүмкін емес секілді [19,100]. Рай айналасындағы бірнеше пікірлер
ғана талассыз болып есептеледі: Ағылшын тілінде рай категориясының бар
екендігі; ағылшын тіліндегі етістіктерде кемі екі рай формасы
болатындығы және бірі бұйрық рай екендігі; ал қалған рай формаларының
саны, сипаты, шағы туралы біркелкі пікір қалыптаспаған.
Жоғарыда айтылып өткендей, рай категориясының негізгі мәселелері
түрлеріне қатысты болмақ. Әсіресе, ағылшын тіліндегі ашық рай мен шартты
райдың айналасында бірнеше мәселе шоғырланған. Бұл тұрғыдағы жұмысының
негізгі қиындығы мағына мен форманың арасындағы қатынасқа байланысты.
Кейде белгілі бір форманың екі немесе бірнеше қатынасы болуы мүмкін. Ал
кейде бір ғана модальдік мағына бірнеше форма арқылы беріліп жатады. Бұл
екі қиындықтың алғашқысын we should come қиысуы арқылы түсіндіруге
болады. Мүнда I tһіпк we should come here tomorrow again деген сөйлемде
we should come оралымы we ought to come тіркесінің баламасы ретінде
жұмсалып тұр. Ал If you knew that he wants us to we should come to see
him деген сөйлемде should come оралымының қатынасы бөлек. Онда бұл
оралым арқылы анық шарттылық мағына берілген. Демек рай категориясының
мағынасы мәтін мағынасына тәуелді деген тұжырым жасауға болады.
Ағылшын тіліндегі етіс категориясы да өзіндік қиыншылықтары бар
тілдік категориялар қатарына жатады. Бұл категорияның проблемалары да,
негізінен, мағына және форманың бірлігі мен алшақтығы тұрғысында
қалыптасқан. Мәселен, құрамындағы негізгі етістік ұқсас болса да, I
ореned the door деген сөйлем мен the dооr is ореned сөйлемдерінің
мағыналары бір емес. Өйткені мұнда етіс категориясының грамматикалық
мағыналары қосылып отыр.
Етіс категориясының анықтамасына байланысты екі көзқарас бар. Олардың
бірі етіс категориясы объекті, субъекті және амалдың арақатысын
білдіретіндігіне қатысты пікір. Екіншісі етісті тек қана субъекті мен
объект арасындағы қатынас деп қарастыратын пікір.
Етістіктің тұлғалық ерекшеліктерінен шақ мағыналары да өзгеріп
отырады. Ағылшын тілінің грамматикалық терминологиясында іс-әрекет
жүзеге асатын мезгіл немесе қалып арнайы шақ (Tense) термині арқылы
беріледі. Ағылшын тіліндегі етістік жүйесінің өзіне тән қиындықтары бар.
Бұл қиындықтар көбінесе шақ, аспект, рай, модальдік немесе көмекшілік
сынды салалармен байланысып жатады [24].
1.3 Қазақағылшын тілдеріндегі көңіл-күй етістіктері
Адам – табиғаттың бір бөлшегі. Табиғаттағы болып жатқан түрлі
құбылыстар адамның көңіл-күйіне тілекей әсер етері сөзсіз. Яғни, адамды
қуантуы немесе ренжітуі, рахаттандыруы мүмкін. Осыдан пайда болған
шаттық, мұң, үрей, қорқу, масаттану, өкіну – міне бұлар түрлі көңіл-күй
мен эмоциялар көрінісі.
Эмоция – французша emotion, латын тілінен emovere возбуждать,
волновать деген сөзді білдіреді. Яғни, адамның психикалық әрекетінің бір
көрінісі. Екінші сөзбен айтқанда адамзат өзін қоршаған дүниені, ондағы
түрлі құбылыстарды қалай болса солай қабылдай алмай, оған өзгеше баға
береді. Ол әрекеттің кейбірін жақтырады, кейбіреулерін жақтырмайды [25].
Эмоция – бұл адамның айналадағы өмір шындығы және өз басына деген
өзіндік қарым-қатынасы. Объективті дүниеде бар заттар мен құбылыстар,
орындалатын әрекет, біздің организмімізде болып жатқан өзгерістер эмоция
мен көңіл-күйлердің қайнар көзі болып табылады. Мысалы: Шөлдегенде ішкен
бір жұтым су рақат көңіл-күйін туғызады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz