Іле өзеніндегі тыран (abramis brama) балығының биологиялық сипаттамасы және жыныс бездерінің гистологиялық ерекшеліктері
МАЗМҰНЫ Бет
КІРІСПЕ 4
1.ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
1.1 Іле өзенінің физика.географиялық және зерттелетін аудандардың биотоптық сипаттамасы
5
1.2 Іле өзенінің жүйесінде тыран балығының пайда болуы 7
1.3. Тыран балықтың систематикасы және жалпы сипаттамас 9
1.4 Тыран балықтың биологиялық ерекшеліктері. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы
11
1.5 Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы 13
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР 17
З. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУ ЛАР 20
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 29
КІРІСПЕ 4
1.ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
1.1 Іле өзенінің физика.географиялық және зерттелетін аудандардың биотоптық сипаттамасы
5
1.2 Іле өзенінің жүйесінде тыран балығының пайда болуы 7
1.3. Тыран балықтың систематикасы және жалпы сипаттамас 9
1.4 Тыран балықтың биологиялық ерекшеліктері. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы
11
1.5 Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы 13
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР 17
З. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУ ЛАР 20
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 29
Қазақстандағы өзендердің көбі гидроэнергетикалық жане ирригацалық құрлыстар турғызу натижесінде өзендердің балық шаруашылықтық маңызын түгелге жуық жоғалтты. Казіргі кезде балық аулау өзендердің жоғарғы ағысында немесе ағысы өзгертілмеген өзендерде ғана жүргізіледі.Өзендердің балық щаруашылығындағы маңызы олардың ластануы натижесіндегі жыл сайын төмендеп келеді [1]. Тыран балығы (Abramis brama Linne) кәсіптік балық аулау түріне жатады. Оңы Балқаш көліне 1949 жылы жерсіндірілді [2]. Қазіргі кезде тыран Іле-Балқаш бассейінінде кең таралып кәсіпті балықтың қатарына жатады.
Тыран балықтың және басқа кәсіптік маңызы бар немесе жоқ балықтардың сақтау үшін олардың ареалда таралуың, морфо-биологиялық сипаттамаларың, популяционды құрылымың және популяциялардың биологиялық ерекшеліктерін зерттеу керек. Сондықтан біздін жұмыстың мақсаты: Іле өзеніндегі табан балықтың морфо-биологиялық сипаттамасың және көбею жүйесінің гистологиялық құрылысын зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу
Міндеттері:
- Тыран балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат жасау;
- препараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерін эко-токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
Тыран балықтың және басқа кәсіптік маңызы бар немесе жоқ балықтардың сақтау үшін олардың ареалда таралуың, морфо-биологиялық сипаттамаларың, популяционды құрылымың және популяциялардың биологиялық ерекшеліктерін зерттеу керек. Сондықтан біздін жұмыстың мақсаты: Іле өзеніндегі табан балықтың морфо-биологиялық сипаттамасың және көбею жүйесінің гистологиялық құрылысын зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу
Міндеттері:
- Тыран балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат жасау;
- препараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерін эко-токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
1. Кеженбаев С. Қазақстан балық байлығың қорғау.- Алматы: Қайнар, 1979. -172 б.
2. Рыбы Казахстана: 5 том. - Алма-Ата: Наука, 1992.-Т. 5.- 464 с.
3. Гидрологические и водохозяйственные аспекты Или-Балхашской проблемы / под ред. проф. А.А. Соколова. - Л.: Гидрометеоиздат, 1989. – 310 с.
4. Абдрасилов С.А. Русловые процессы и формирование внутриконтинентальных дельт (на примере дельты реки Или). – Алматы: Рауан. 1994. – 192 с.
5. Определение рыбопродуктивности рыбохозяйственных водоемов и/или их участков, разработка биологических обоснований оптимально - допустимых объемов изъятия и выдача рекомендаций по режиму и регулированию рыболовства на водоемах Балхаш – Алакольского бассейна. Раздел: Капшагайское водохранилище. Отчет о НИР/ НПЦ РХ.- Алматы, 2008. - 31 с.
6. Достай Ж.Д., Турсунов А.А., Бурибаев А.Ж. Гидрометеорологическая изученность бассейна озера Балхаш и гидроэкологическое состояние региона// Международный экологический форум по проблемам устойчивого развития Или-Балхашского бассейна «Балхаш-2000»: Тезисы докладов на секциях. – Алматы: Информационно-аналитический центр геологии, экологии и природных ресурсов Республики Казахстан. 2000. С.18-19.
7. Петрова В.К. О состоянии качества поверхностных вод Прибалхашья // Научно-технические проблемы освоения природных ресурсов и комплексного развития производительных сил Прибалхашья: Материалы научной конференции. 3 секция – Алма-Ата: Наука. 1990. С.18-22.
8. Современное экологическое состояние бассейна озера Балхаш / под. Ред. К.гм.н. Т.К. Кудекова. – Алматы Каганат, 2002. – 388 с.
9. Рыбы Казахстана: 3 том. - Алма-Ата: Наука, 1988.-Т. 3.- 304 с.
10. Берг Л.С. Рыбы пресных вод СССР и сопредельных стран М.-Л., 1949. Ч.2. –С. 469-926.
11. Байімбет Ә.А., Темірхан С.Р Қазақстанның балықтәрізділері мен балықтарының қазақша-орысша анықтауышы.-Алматы; Қазақ университеті, 1999.-347 бет.
12. Жизни животных. Т. 4. Часть 1. Рыбы. (под ред. Проф. Т.С.Расса). -М.: Просвещение 1971- 655 с.
13. Никольский Г.В. Структура вида и закономерности изменчивости рыб.- М., Пищевая пром , 1980. -184 с.
14. Аблайсанова Г. М., Баракбаев Т.Т., Пазылбеков М.Ж. Современный состав ихтиофауны Капшагайского водохранилища и реки Или // Сборник материалов международной научно-практической конференции «Биоразнообразие и устойчивое развитие природы и общества», посвященная 75-летию КазНУ им. аль-Фараби и 75-летию биологического факультета. 12-13 мая 2009. Алматы: Қазақ университеті» Ч.1. С.267-270.
15. Васильев В.П. Эволюционная кариология рыб. - М.: Наука.1985. 300 с.
16. Исмуханов Х.К Морфоэкологическая характеристика восточного леща Abramis brama orientalis Berg, акклиматизированного в Бухтарминского водохранилище // Вопросы ихтиологии, 1979. Т. 19. Вып. 1. С. 44-54.
17. Цыба К. П. О морфобиологической изменчивости восточного леща, акклиматизированного в озере Балхаш // Биол. основы рыбы. х-ва респ. Ср. Азии и Казахстана. Ташкент, Фергана: ИЗИП АН УзССР, 1972. С. 277-278.
18. Исбеков К.Б. Воздействие экологических факторов на состояние редких и исчезающих видов рыб озера Балкаш и перспективы их сохранения. Алматы. 2010. -24 б.
19. Цыба К. П. О плодовитости леща оз. Балхаш / Биология водоемов Казахстана: (Сб. Работ Каз . фил ВГБО). Алма-Ата, 1970. С. 128-132.
20. Мамилова Р.Х Динмика питания леща Капчагайского водохранилища ( 1976-1979 гг.) // Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. Алма –Ата: КазГУ, 1982. С. 124-133.
21. Фаломеева А. П. Питание молоди леща, жереха и судака в Капшагайского водохранилища // Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. Алма –Ата: КазГУ, 1982. С. 133-142.
22. Мамилова Р.Х., Трошина Т.Т. Материалы по питанию леща Капчагайского водохранилища // Биол. основы рыбн. х-ва водоемов Ср. Азии и Казахстана. Фрунзе: Илим, 1978. С. 104-105.
23. Мамилова Р.Х., Фаломеева А. П. Питание леща // Биопродукционные процессы в водоемах субаридной зоны Казахстана: Отчет о НИР (заключить). Алма- Ата 1985. Кн. 4. С. 7-13.
24. Рыбохозяйственные иследования в Республики Казахстан: история современное состояние (cборник научных прудов). РГП «НПЦРХ» -Алматы: Бастау 2005.- С. 441-445
25. Экологический мониторинг, разработка и сохранения биоразнообразия устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов: Отчет о НИР (промежуточный)/КазНИИРХ. – Алматы, 2001. –55 с.
26. Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / НПЦРХ. - Алматы, 2004. –208 с.
27. Макеева А.П. Эмбриология рыб. М.: МГУ, 1992.- –216 с.
28. Андреева А.М. Оогенез леща Abramis brama Рыбинского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.׃ 1983. – Т. 23. Вып. 2. – С. 257-261
29. Елизарова Н.С. Особенности размножения леща Волгоградского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.: 1968. -Т. 8. Вып. 2(49). – С. 368-370
30. Абдуллаев М.А., Истамова В.И., Хасанов А.Х. Лещ Куюмазарского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.: 1968 –Т. 8. Вып. 1(48). – С. 99.
31. Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. М. Пищевая промышленность. 1966 г.- С. 33-51.
32. Суворов Е.К. Основы ихтиологии. М., 1948
33. Шалғымбаева С.М., Көбегенова С.С., Нұршин А.Қ.. Микротехника негіздері. Алматы , 2007. 60 c
34. Волкова О.В, Елецкий Ю.К. Основы гистолгии и гистологическии техники 2-е изд. М: Медицена, 1982
35. Хэм А., Кормак Д., Гистология –Т.4. М.: Мир, 1982. –195 с.
36. Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбохозяйственных водоемов Казахстана и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР /КазНИИРХ, № ГР 0194РК00040. - Алматы, 1998.- 112 с.
2. Рыбы Казахстана: 5 том. - Алма-Ата: Наука, 1992.-Т. 5.- 464 с.
3. Гидрологические и водохозяйственные аспекты Или-Балхашской проблемы / под ред. проф. А.А. Соколова. - Л.: Гидрометеоиздат, 1989. – 310 с.
4. Абдрасилов С.А. Русловые процессы и формирование внутриконтинентальных дельт (на примере дельты реки Или). – Алматы: Рауан. 1994. – 192 с.
5. Определение рыбопродуктивности рыбохозяйственных водоемов и/или их участков, разработка биологических обоснований оптимально - допустимых объемов изъятия и выдача рекомендаций по режиму и регулированию рыболовства на водоемах Балхаш – Алакольского бассейна. Раздел: Капшагайское водохранилище. Отчет о НИР/ НПЦ РХ.- Алматы, 2008. - 31 с.
6. Достай Ж.Д., Турсунов А.А., Бурибаев А.Ж. Гидрометеорологическая изученность бассейна озера Балхаш и гидроэкологическое состояние региона// Международный экологический форум по проблемам устойчивого развития Или-Балхашского бассейна «Балхаш-2000»: Тезисы докладов на секциях. – Алматы: Информационно-аналитический центр геологии, экологии и природных ресурсов Республики Казахстан. 2000. С.18-19.
7. Петрова В.К. О состоянии качества поверхностных вод Прибалхашья // Научно-технические проблемы освоения природных ресурсов и комплексного развития производительных сил Прибалхашья: Материалы научной конференции. 3 секция – Алма-Ата: Наука. 1990. С.18-22.
8. Современное экологическое состояние бассейна озера Балхаш / под. Ред. К.гм.н. Т.К. Кудекова. – Алматы Каганат, 2002. – 388 с.
9. Рыбы Казахстана: 3 том. - Алма-Ата: Наука, 1988.-Т. 3.- 304 с.
10. Берг Л.С. Рыбы пресных вод СССР и сопредельных стран М.-Л., 1949. Ч.2. –С. 469-926.
11. Байімбет Ә.А., Темірхан С.Р Қазақстанның балықтәрізділері мен балықтарының қазақша-орысша анықтауышы.-Алматы; Қазақ университеті, 1999.-347 бет.
12. Жизни животных. Т. 4. Часть 1. Рыбы. (под ред. Проф. Т.С.Расса). -М.: Просвещение 1971- 655 с.
13. Никольский Г.В. Структура вида и закономерности изменчивости рыб.- М., Пищевая пром , 1980. -184 с.
14. Аблайсанова Г. М., Баракбаев Т.Т., Пазылбеков М.Ж. Современный состав ихтиофауны Капшагайского водохранилища и реки Или // Сборник материалов международной научно-практической конференции «Биоразнообразие и устойчивое развитие природы и общества», посвященная 75-летию КазНУ им. аль-Фараби и 75-летию биологического факультета. 12-13 мая 2009. Алматы: Қазақ университеті» Ч.1. С.267-270.
15. Васильев В.П. Эволюционная кариология рыб. - М.: Наука.1985. 300 с.
16. Исмуханов Х.К Морфоэкологическая характеристика восточного леща Abramis brama orientalis Berg, акклиматизированного в Бухтарминского водохранилище // Вопросы ихтиологии, 1979. Т. 19. Вып. 1. С. 44-54.
17. Цыба К. П. О морфобиологической изменчивости восточного леща, акклиматизированного в озере Балхаш // Биол. основы рыбы. х-ва респ. Ср. Азии и Казахстана. Ташкент, Фергана: ИЗИП АН УзССР, 1972. С. 277-278.
18. Исбеков К.Б. Воздействие экологических факторов на состояние редких и исчезающих видов рыб озера Балкаш и перспективы их сохранения. Алматы. 2010. -24 б.
19. Цыба К. П. О плодовитости леща оз. Балхаш / Биология водоемов Казахстана: (Сб. Работ Каз . фил ВГБО). Алма-Ата, 1970. С. 128-132.
20. Мамилова Р.Х Динмика питания леща Капчагайского водохранилища ( 1976-1979 гг.) // Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. Алма –Ата: КазГУ, 1982. С. 124-133.
21. Фаломеева А. П. Питание молоди леща, жереха и судака в Капшагайского водохранилища // Изучение зоопродуцентов в водоемах бассейна реки Или. Алма –Ата: КазГУ, 1982. С. 133-142.
22. Мамилова Р.Х., Трошина Т.Т. Материалы по питанию леща Капчагайского водохранилища // Биол. основы рыбн. х-ва водоемов Ср. Азии и Казахстана. Фрунзе: Илим, 1978. С. 104-105.
23. Мамилова Р.Х., Фаломеева А. П. Питание леща // Биопродукционные процессы в водоемах субаридной зоны Казахстана: Отчет о НИР (заключить). Алма- Ата 1985. Кн. 4. С. 7-13.
24. Рыбохозяйственные иследования в Республики Казахстан: история современное состояние (cборник научных прудов). РГП «НПЦРХ» -Алматы: Бастау 2005.- С. 441-445
25. Экологический мониторинг, разработка и сохранения биоразнообразия устойчивого использования ресурсов рыбопромысловых водоемов трансграничных бассейнов: Отчет о НИР (промежуточный)/КазНИИРХ. – Алматы, 2001. –55 с.
26. Оценить состояние рыбных ресурсов главных рыбопромысловых водоемов Казахстана, разработать эффективные природоохранные мероприятия и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР / НПЦРХ. - Алматы, 2004. –208 с.
27. Макеева А.П. Эмбриология рыб. М.: МГУ, 1992.- –216 с.
28. Андреева А.М. Оогенез леща Abramis brama Рыбинского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.׃ 1983. – Т. 23. Вып. 2. – С. 257-261
29. Елизарова Н.С. Особенности размножения леща Волгоградского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.: 1968. -Т. 8. Вып. 2(49). – С. 368-370
30. Абдуллаев М.А., Истамова В.И., Хасанов А.Х. Лещ Куюмазарского водохранилища // Вопросы ихтиологии. М.: 1968 –Т. 8. Вып. 1(48). – С. 99.
31. Правдин И.Ф. Руководство по изучению рыб. М. Пищевая промышленность. 1966 г.- С. 33-51.
32. Суворов Е.К. Основы ихтиологии. М., 1948
33. Шалғымбаева С.М., Көбегенова С.С., Нұршин А.Қ.. Микротехника негіздері. Алматы , 2007. 60 c
34. Волкова О.В, Елецкий Ю.К. Основы гистолгии и гистологическии техники 2-е изд. М: Медицена, 1982
35. Хэм А., Кормак Д., Гистология –Т.4. М.: Мир, 1982. –195 с.
36. Биоэкологические основы функционирования водных экосистем главных рыбохозяйственных водоемов Казахстана и рекомендации по рациональному использованию их биоресурсов. Раздел: Алакольская система озер: Отчет о НИР /КазНИИРХ, № ГР 0194РК00040. - Алматы, 1998.- 112 с.
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
зоология және гистология
кафедрасының меңгерушісі
б.ғ.д., профессор
__________ Нуртазин С.Т.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ІЛЕ ӨЗЕНІНДЕГІ ТЫРАН (ABRAMIS BRAMA) БАЛЫҒЫНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖЫНЫС БЕЗДЕРІНІҢ ГИСТОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
050804- Балық шаруашылығы мамандығы
Орындаған
Алимгазиев. Н
Ғылыми жетекшісі
зоология және гистология
кафедрасының доценті, б.ғ.к.,
Көбегенова С.С.
Нормабақылаушы
Қожабаева Э.Б.
Алматы 2011
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Іле өзеніндегі тыран (Abramis brama)
балығының биологиялық сипаттамасы жене жыныс бездерінің гистологиялық
ерекшеліктері.
Дипломдық жұмыс 32 беттен, 2 кестеден, 6 суреттен, 35 әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: тыран балығы, тұқымдылық, аналық без, аталық без,
сперматогониялар, сперматоциттер, оогониялар, ооциттер, көбею жүйесі.
.
МАЗМҰНЫ Бет
КІРІСПЕ 4
1.ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
1.1 Іле өзенінің физика-географиялық және зерттелетін
аудандардың биотоптық сипаттамасы 5
1.2 Іле өзенінің жүйесінде тыран балығының пайда болуы 7
1.3. Тыран балықтың систематикасы және жалпы сипаттамас 9
1.4 Тыран балықтың биологиялық ерекшеліктері. Балықтардың
жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы 11
1.5 Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы 13
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР 17
З. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУ ЛАР 20
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 29
КІРІСПЕ
Қазақстандағы өзендердің көбі гидроэнергетикалық жане ирригацалық
құрлыстар турғызу натижесінде өзендердің балық шаруашылықтық маңызын
түгелге жуық жоғалтты. Казіргі кезде балық аулау өзендердің жоғарғы
ағысында немесе ағысы өзгертілмеген өзендерде ғана жүргізіледі.Өзендердің
балық щаруашылығындағы маңызы олардың ластануы натижесіндегі жыл сайын
төмендеп келеді [1]. Тыран балығы (Abramis brama Linne) кәсіптік балық
аулау түріне жатады. Оңы Балқаш көліне 1949 жылы жерсіндірілді [2]. Қазіргі
кезде тыран Іле-Балқаш бассейінінде кең таралып кәсіпті балықтың қатарына
жатады.
Тыран балықтың және басқа кәсіптік маңызы бар немесе жоқ балықтардың
сақтау үшін олардың ареалда таралуың, морфо-биологиялық сипаттамаларың,
популяционды құрылымың және популяциялардың биологиялық ерекшеліктерін
зерттеу керек. Сондықтан біздін жұмыстың мақсаты: Іле өзеніндегі табан
балықтың морфо-биологиялық сипаттамасың және көбею жүйесінің гистологиялық
құрылысын зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею
жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу
Міндеттері:
- Тыран балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық
көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат
жасау;
- препараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерін эко-
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Іле өзенінің жүйесінің физика-географиялық және зерттелетін
аудандардың биотоптық сипаттамасы
Іле өзенінің негізгі сипаттамасы және гидрологиялық режимі. Балқаш
көлінің су деңгейі Іле өзенінің жоғары ағынының көпшілік бөлігімен бір
қалыпты болып келеді: одан барлық көл бассейнің шамамен 82%-ы су ағынымен
өтеді. Өзен мұзды тау қорегі және деңгейінің ауытқу маусымымен сипатталады.
Су тасқыны көктем-жаз мезгілінде басталса ал межень күз-қыс маусымында
белгіленеді: өзеннің орта ағынында 1970 жылы тұрғызылған Қапшағай суқоймасы
реттелді [3,4]. Берілген гидротехникалық құрылым жыл ішіндегі аспекті ағын
су бетіндегі буланған сулардың орның толтыруға және өзеннің төменгі ағысы
деңгейінің ауытқуына әсерін тигізеді: Іле өзенінің ағын талдауы гидростап
бойынша Қапшағай су қоймасынан 164 км жоғары екені көрсетіліп, 2007 жылғы
су кірісі орташа шамамен 17,835 км3 құраған,сонымен қатар төменгі бъеф
бөгетінде орташа шамамен 17,389 км3 су жіберілген.
Сурет 1. Іле өзенінің төменгі ағысы
Жоғарыда айтылғандай, 2007 жылғы Қапшағай су қоймасындағы су көлемінің
шығысы мен кірісі 1998-2005 жыл аралығындағыға қарағанда аз.
Берілген мәлімет Іле өзен су шығының суаны Қапшағай су қоймасына түскен
және шығарылған су көлемі, км3 [5].
Іле өзенің ағыны реттегеннен кейін, гидрологиялық режимі төменгі ағысты
толығымен көлемі және Қапшағай ГЭС-індегі жылдық су шығынының таралуына
байланысты. РГП Казгидромет мәліметі бойынша бүгінге дейінгі су шығынының
саны (Қаңтар-тамыз, 2008) 9 айдың ішінде шамамен 10,699км3 құрады, ал өткен
жылғы (былтырғы) жылдың попуси көлемі шамамен 10,531км3 болды. Балқаш
көлінің 1998-2005 жж. Су көрсеткіші көтерілуі кезеңінде төмен бьер
бөгетінің орташа көпжылудың тасталған су көлемі 17,317 км3 шамасында болды,
ал жылдық попусктар 2006 және 2007 жж. 15,884 және 15,164км3 құрады, осыған
солі көтерілу куеңіне қарағанда аз. Бұл фант 2006-2007 жж өзен
көрсеткішінің төмендеуіне әкелді. Қапшағай су қоймасындағы попусктік
амплитуда ауытқуы Балқаш көлінің көтерілу деңгейінің кезенінде шамамен
6,023 км3 құрады, яғни 2002 ж. (21,003км3) максимум және 2005 ж. минималдық
көрсеткішімен (14,98 км3). көрсетілгендей, попусктар санының көбеюі көктем
айларында (сәуір-мамыр) басталып, жаздың екінші жартысында максималды
көрсеткішке жетеді. Берілген жағдай Іле өзенінің ағын реттелуіне дейінгі
табиғи жағдай тәртібіндегі кезеңдік ауытқуы сәйкес келіп, кәсіптік балық
түрлерінің уылдырық шашуына әсерін тигізеді [5].
Іле өзенінің гидрохимиялық режимі. Іле өзенімен трансшекаралас
сулардың сандық және сапалық құрамы және судың техногенді ластануы, ағын
судың мөлшері, Балқаш көлінің экожүйесінің басымдық көрінісі болады. Батыс
Балқаш суқоймаларының атырауының сапасының қалыптасуына доминанты әсер
ететін Іле өзені, себебі ол Балқаш көлінің бассейінінің негізгі су
артериясы. Іле өзені бойынша 2008 жылғы гидрохимиялық сипаттамасы
створлармен беріледі: Іле өзені Қапшағай су қоймасынан жоғары, ММ Ұшжарма,
Арал – Төбе ауылы және төменгі атырау. Іле өзенінің бастамасынан сағасына
дейін баратын жолында судың сапалық құрамында айтарлықтай өзгерістер
байқалады. Қапшағай суқоймасының жоғары су минерализациясы жыл мезгіліне
байланысты болады, ауытқуы 205-570 мгдм3 деңгейінде, ал ортажылдық
көрсеткіші 334 мгдм3 болады [6,7]. Бұл нашар минералданған категория
суларға жатады, ол иондар қарым - қатынасы бойынша гидрокарбонаттар класы,
кальций тобы, ІІ типке. Іле өзенінің суы Қапшағай су қоймасынан шығар
жерден төмен ұқсастық су тыздылығын көрсетеді (ауытқуы 275-362 мгдм3 ).
Ұшжармадағы МК су минерализациясы 359 мгдм3 ( ауытқуы 249 -521 мгдм3),
ал Арал - Төбе ауылының маңайында ол өзгермелі (2006 – 2007 жылдар
көрсеткіші бойынша) ауытқуы 392-446 мгдмЗ, ал 2008 жылы 442 мгдмЗ болды.
Құйған ауылының маңайындағы судың тұздылығы 406-446 мгдмЗ болды. Іле
өзенінің төменгі ағысында және иірім ағысында (протока) ағынды жылы
минерализациялануының келесі көрсеткіштер болды 800-883мгдмЗ ,ол өзеннің
төменгі ағысының створларында тұздылықтың жоғарлауын көрсетеді. Доминанты
иондардың болуы О.А.Алекиннің [7] класиффикациясы бойынша су ІІ типтің
гидрокарбонатты кластың калцийлі тобында жатады. Су минерализациясы
жоғарласа ол ІІ типтің гидрокарбонатты – натрийлі класқа көшеді. Тұздар
жиыны өзендегі судың барлық ағысы бойынша тұшы екенін көрсетеді
Судың минералдануы жылдар бойынша айтарлықтай емес екенін көп жылдар
аспектінде білінеді. Барлық зерттелген жерлерде су ортасының реакциясы –
нашар сілтілікті, pH мөлшері 7,56-8,10, өзен сағасына қарай ол 8,25 дейін
жоғарлайды.
Газды режимі қанағатанарлық. Қапшағай су қоймасынан төмен суда еріген
оттегі мөлшері абсолютті көрсеткіш бойынша ауытқуы 4,93-11,1 мг О2дм
аралығында, бұл 62-115% қаныққандыққа сәйкес келеді. Судың оттегімен
максимальды қанығуы Арал – Төбе ауыл аймағында өктемелі, ол өзен сағасына
қарай төмендейді. Атырау ауданында оттегінің төмендеуі саға жағалауындағы
аймақтарда өсімдіктердің қопасының кепілдеуімен түсіндіруге болады.
Фотосинтез процессіне және су ортасының реакцисына байланысты
көмірқышқылы болуы бірқалыпты емес және оның концентрациясы тек З,20-
7,04мгдмЗ. Іле өзенінің төменгі ағысында органикалық заттардың болуы
перманганатты қышқылдану көлеміне қарай жоғары емес, ортаңғы ағысында
мөлшері 2,7-4,5мгОдмЗ және төменгі ағысында 4,5-7,5 мг ОдмЗ аралығында.
Көп жылдық бақылаудағы динамика кәзіргі уақытта сақталған.
Өзен створларындағы биогенды элементтердің концентрацисы келесі түрмен
реттелген: аммонинийлі азот және темір ауытқуы 0,01-0,13 мгдмЗ, нитритті
азот және фосфор 0,003 тен 0,064мгдмЗ дейін, нитраттар 0,16 дан 4,10
мгдмЗ дейін. Кремний саны 2,8-3,9 мгдмЗ аралығында. Алынған материалдар
бойынша уақыт және кеңістік салыстырмасы бойынша ең вариабельді нитраттар,
нитриттер, фосфор болуып табылады, ол өзеннің су мөлшерінен сонымен қатар
суғарылған егістік жерлерді суғарғаннан ластанып қайтарылған сулардың
өзенге келіп құйылуына байланысты болады [7].
Іле өзенінің сапалық көрсеткіштері судың тасу мезгілінде және оның
деңгейінің төмендеуінің басталуы балықшаруашылығына маңызы бар су
қоймаларға ұсынған Мемлекеттік стандарт бойынша нормативті талаптарға
сәйкес келеді. Створлардың төменгі ағысы бойынша биогенді элементтердің
уақытша көбеюі антропогенді әрекеттерінің болуы, ол реттелмеген ластанған
ағынсулардың ауылшаруашылық
егістіктерінен келуіне байланысты [6,7,8].
1.2 Іле өзенінің жүйесінде тыран балығының пайда болуы
Қазақстанда тыран балық Каспий және Арал бассейінің аборигендері
болып табылады. 1949 жылы оны Бақаш-Іле және басқа бассейндеріне
жерсіңдірілген [2]. Тыран балығы – ерекше ірі балық, салмағы 4-5 килограмм,
ұзындығы 30-35 сантиметр, інішара салмағы 10 кг, ұзындығы 75 см болатын
балықтар кездеседі. Тыран балықтар 20 жыл өмір сүретін балық. Днепр
жағалауында табан балықтар тез өсіп өнеді, ал солтүстік су қоймаларында
баяу өседі. Аналықтары аталықтарынавн ірілеу болып келеді. Табанның дене
бітімі биік, бүйірі қысыңқы,басы кішірек ауыз қуысы трубка тәрізді,төмен
орналасқан. Балық түсі жасына байланысты, топырақ және су қоймасындағы суға
байланысты өзгеріп отырады. Әдеттегі түрелері жасына байланысты алтын, сұр
түстен басталып, кейіннен қою алтын сары түсті болып анық көріне бастайды.
Табан балығы өмірінің көп уақытын көлдің тұздалған қабатында өткізеді [9].
Еуразияда табан балығының Abramis cuvier туысының 4 түрі кездеседі,
оның ішінде Қазақстанда 3 түрі: Олар Abramis brama (linne), Abramis sapa
(Ballas) және Abramis ballerus (linne). Олардың сипатталуы ұзын анальді
жүзгіші мен бір қатарлы 5-5, 6-5, 5-6 және қиғаш орналасқан тұтқыншақ
тістерімен айқындалады. (Никольский, 1980). Бірқатар ғалымдардың
зерттеулерінше олардың басқа табандардан өзгешілігі басының және арқа
жүзгішінің биіктігі. Тыран балықтарының көптеген морфалогиялық зерттеуіне
қарағанда олар белгілі географиялық өзгеріске ұшыраған. Қапшағай су
қоймасындағы табандар зерттеулерінің нәтижесінде қарағанда ұқсастықтары
Арал табандарына келеді [9,10,11,12].
Қазігі уақытта дейін Abramis blicca және bimba туыстық ара қатынасы
толығырақ дәлелденген. Ихтиологиялық әдебиеттерге онда уақыт бойы blicca
bjoerkna балықтары екі қатарлы тіс жұтқыншағы және аузы монотипті деп
жазылып келген. Кейінгі деректерге сүйенетін болсақ осы балықтардың
ұқсастығы қайта қаралған олар: B bjoerkna және Abramis табан балығының үш
түрі Abramis brama, Abramis ballerus және ақ көз Abramis sapa. Осы табан
балықтарын жақындастыратын ерекше белгі: арасында бір қатарлы және екі
қатарлы тісті табандар кездеседі. Ал Abramis ballerus пен ақ көз
балықтарының тістерінің екінші қатарлы пайда болу жайында әдебиеттерге
дерек жоқ. Автордың қысқаша дерегіне қарасақ, Abramis brama, blicca, bimba
балықтарының бір-біріне туыстығына қарама-қайшы жайттар туындайды, әлі де
бұл материалдар терең зерттелуі тиіс [11,13].
Abramis sapa – ақ көз балыққа тоқталатын болсақ, басқа тыран
балықтарына қарағанда ауыз қабаты қалың, ауыз төмендеу орналасқан және
басқа табан балықарына қарағанда тығыз су қабатына үйренген. Табандарға
қарағанда дене бітімі кішіректеу, көздері үлкен. Бұл табан балықты қара,
Азов, Арал, Каспий теңіздерінен және Дунай, Дон, Днестр, Днепр, Волга,
Урал, Терек өзендерінен кездестіруге болады. Ал Қазақстанда жүйірек
кездесетін екі түрі бар: кәдімгі Abramis sapa aralensis Tiapkin. Abramis
sapa sapa pallasтаралуы Урал өзенінің барлық жақтарында және каспий
теңізінде кездеседі, ал Ембі, Сағыз өзендерінде кездеспейді. Арқа жағынан
түсі қоюлау болып келеді, ал бүйірі күміс түстес болып келеді.
Жүзгіштерінің жұпсызының ұштары қою түспен көнкерілген, ал жұпты
жүзгіштерінің түсі ақ сары болып келеді. Ұзындығы 30 см-ге дейін жетеді,
салмағы 800 г. Солтүстік Каспийде 33 см-ге дейін, толығырақ айтқанда басым
көпшілік табанның ұзындығы 17-18 см, ал Орал өзенінде 20-24 см, салмағы 170-
280 г. Оралдың басқа өзендерінде Меркулованың деректеріне қарағанда,
ұзындығы 29,5см-ге дейін болатын тәрізді [11,14].
3. Тыран балықтың систематикасы және жалпы сипаттамасы
Тип: Chordata - Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata (Craniota) – Омыртқалылар (Бас қаңқалылар)
Бөлім: Gnathostomata - Жақтылар
Класс үсті: Pisces - Балықтар
Класс: Ostichthyes – Сүйекті балықтар
Класс тармағы: Actinopterygii – Сәуле қанаттылар
Отряды Cypriniformes - Тұқытәрізділер
Тұқымдасы Cyprinidae-тұқылар.
Туысы Abramis Cuvier 1817- Тыран
Түрі 1. Abramis brama (Linne),
Түрше Abramis brama orientalis Berg- шығыс табан балығы [9, 11].
Туысы Abramis Cuvier 1817- Табан Л.С. Берг [10] бойынша, Евразияда бұл
балықтың 4 туысы мекен етсе олардың 3 түрі Қазақстанда кездеседі: Abramis
brama (Linne), Abramis sapa (Pallas) және Abramis ballerus (Linne).Олар
аналь жүзбеқанатының ұзындығымен (біздің түрде сәулелерінің саны 22-ден кем
емес) және бірқатарлы қиғаш кесілген 5-5, 6-5, 5-6 жұтқыншақ тістерімен
сипатталады. Понто- каспийлік тұщысу комплексіне жатады (Никольский).
Abramis brama (Linne)-табан. Қабылданған түрлердің бөлінуін әдеттегі
түрше Abramis brama,brama және барлық орталық Солтүстік Еуропада мекен
ететін (Солтүстіктегі, Балтикадағы, Қара және Ақ теңіз бассейндерінде)
түрше Abramis brama orientalis (Каспий және Арал теңіздері
бассейндерінде) деп бөледі.
Л.С. Берг [10] бойынша бұл екі түршенің айырмашылығы негізінен бірінші
желбезек доғасындағы желбезек қылтандарынан, омыртқа және бүйір сызығындағы
қабыршақтарынан көптеген зерттеушілер аналь қанатының сәулелері санынан,
құйрық қанатының қалақшасынан, арқа қанатының ұзындығынан, антедорсальды
қашықтығынан және басының биіктігінен айырмашылықтарын белгілеп берді.
Тыран балықтың сандық белгілерінің ауытқуын толығымен типтік форманың
ауытқуына жатқызады.
Тыран балығында диплоидты хромосома жиынтығының 2n=50, олардың ішінен
12 мета - және субметацентрикалық сонымен қатар 38 субтелоцентрикалық
және акроцентрикалық бар [15].
Таралуы. Понто- каспийлік фаунистикалық комплекске жатқызады.
Қазақстанда тыран балығы Каспий және Арал теңіз бассейндері суқоймаларында
аборигенді болып табылады [2,9,10].
Табанды орналастырудың нәтижесі. Балхаш -Іле бассейнінде 1949 ж,
Зайсан көліне, Бұхтырма және Өскемен суқойма бассейніне, Ертіс өзеніне 1959-
1964 жж., Талас өзені көл бассейніне 1958 ж., Көкшетау көліне 1959-1965
жж. Солтүстік Қазақстанға 1962-1966 жж және Ақмола облыстарына 1965-1966
жж отырғызылған. Қазіргі кезде бұл балық республикамыздың негізгі
балықөндірістік суқоймаларында таралған [2,9,16].
Сипаттамасы. D III 9-12, көбінде 9-10; А ІІІ 22-30, көбінде 24-26;
бүйір сызығындағы қабыршақтар саны 47-58; сыртқы жағындағы бірінші желбезек
доғаларындағы желбезек талшықтарының саны 19-32, көбінде 22-28; омыртқалар
саны 38-46, көбінде 41-44; жұтқыншақ тістерінің формуласы 5-5 кейбір
жағдайда 6-5 немесе 5-6. Антедорсальды қашықтығы дене ұзындығынан пайызбен
есептегенде (С-сыз) 50,2-64,5 құрайды, постдорсальды- 28,6-40,7 ,
пектовентральды-17,5-27,0 , вентральды -13,6-26,5 , денесінің ең биік жері
30,0-44,6, денесінің аласа жері 7,4-7-13,5, құйрық қанатының ұзындығы 7,3-
18,1, кеуде жүзгіш қанатының ұзындығы 16,3-28,9, құрсақ қанатының ұзындығы-
13,6-26,5; арқа қанатының негізгі ұзындығы 9,9-19,8, оныңбиіктігі 19,8-
34,9; аналь қанатының ұзындығы 19,3-33,1; оның биіктігі 13,8-24,7;
басының ұзындығы 16,0-27,6, оның биіктігі-14,5-24,6; тұмсық ұзындығы 4,2-
9,0, көз диаметрі 3,6-7,4, көз арты бөлігі 8,6-14,2, қабағының ені 4,2-10,0
[9].
Денесінің түсі күміс түсті, үлкен особьтарында қола секілді арқасы
неғұрлым қою,ал құрсағы ашықтау боялған. Денесі биік, бүйірінен өте қатты
сығылған.
Аналық және аталық табан балықтарының сыртқы айырмашылығы уылдырық
шашар алдында және уылдырық шашу кезінде ғана ажырытылады. Аналықтарының
құрсағы үлкен, жыныс тесігі ісінген және уылдырық шашқаннан кейін қызыл
түсті болып келеді. Аталықтары көбейер алдында- кеудесі мен басының
дорсальды және латеральды жақтауларында маржан бүршіктері пайда болады,
жүзгіш қанаттары кедір бұдырлы болып келеді. Тыран балықтарының жыныстық
деморфизмі әлсіз ажыратылған, әртүрлі белгі әртүрлі суқоймаларда. Сондай-ақ
Балхаш көліндегі жыныстық ауытқуы бүйір сызығындағы қабыршақтарының, Р-
ұзындығының (көбінесе аналық балықтарда) және көзінің диаметрі [17, 18].
V-ұзындығы көбінесе аталық балықтарда бойынша белгіленген. Х.К.
Исмұхановтың берілгендері бойынша Бұқтырма суқоймасындағы табан балығының
аталықтары аналығынан үлкендеу, вентроанальды арақашықтығынан және бастың
көз арты бөлігінен сонымен қатар басының аз биіктігімен ерекшеленеді. 70-ші
жылдардың басында Қапшағай суқоймасында табан балығының жыныстық
деморфизмі постдорсалды арақашықтығынан және Р-ұзындығынан болатыны көбірек
аналық балықтарда кездескені белгіленген [16,17].
1978 ж таңдамалар бойынша жыныстық деморфизмнің 4 нақты белгілері
байқалған: аналықтарында үлкен көзінің диаметрі, бірақ көзарты бөлігі кіші,
V ұзындығы және С үстіңгі сабақшасының ұзындығы. Арал теңізі және Орал
өзенінде мекендейтін тыраннын аналығында желбезек талшықтарының саны көп
болған аталықтарына қарағанда. Осындай кейіпте, тыран балығының әр түрлі
суқоймаларда, әртүрлі уақытта морфологиялық белгілері жыныстық
деморфизмінің нақты ауытқуларын анықтамайды [17].
4. Тыран балықтың биологиялық ерекшеліктері
Көбеюі. Тыран балығы жылына бір-ақ рет ұрық шашады және олар порциялап
ұрық шашатын популяцияға жатады. Жалпы заңдылық бойынша оның порциясының
көбеюі солтүстіктен оңтүстікке қарай шашуы бақыланады. Қазақстанның
суқоймаларында табан балығы порциялап ұрық шашпайды. Көптеген суқоймаларда
тыран балығының уылдырық шашу кезеңі сәуір айының соңымен мамыр айының
басына дейін болады, судың температурасы 11-14 С-тан төмен болмай тұрған
кезде. Бақылау бойынша Қапшағай суқоймасында 1979 жылы бірінші өтпелі
аналықтары сәуірдің 15-16, судың температурасы 11-12 С, ал сәуірдің аяғында
судың жылуы 17-19 С балық аулығанда шұңқыр жерлерде табан балықтың
аналықтары көптеп кездескен. Г.М. Дукровецтің бақылауы бойынша Раим көлімен
Сырдария өзенінде 1973 жылы бірінші порциялап ұрық шашу 10 тәулік бойы
жүрген 7-17 мамыр аралығында. Барлық уылдырық шашу кезеңі әртүрлі
суқоймаларда 1 айдан 2, 3 айға дейін ауытқиды. Қапшағай суқоймасында табан
1971-1972 жылдарда уылдырық шашудың екі типі, 1973-1974 жылдары үш
порциялық типтері болған. 1979 жылғы мәліметтерге қарағанда және одан
кейінгі жылдарда да жетіліп шыққан аналықтар бір уақытта уылдырық шашады,
ал қайталанып уылдырық шашатын аналықтары екі порциялап және аздаған бөлігі
үш порциялап шашатын типке жатады. Уылдырық мөлшері өзгерген жағдайда,
сонымен қатар кезекті уылдырық шашу кезеңінде ерте жетілетін особьтары
кейбір жылдары, стадиялардың көбейіп кетуі олардың қорекпен қамтамасыз ету
базасына байланысты болған. Осыған ұқсас Арал теңізінің табан балықтарының
заңдылығын өмір сүру жағдайының тез нашарлағанын байқаған. Кейбір
зерттеушілер уралдық балық аулау жағдайына үйірленіп, порциялап уылдырық
шашуын жоғалтқанын ұйғарды. Табанның жоғары экологиялық икемділігі
уылдырық шашу бір суқоймада жартылай өткінші кездеседі. Табан балығы
суқойманың жағдайына тез бейімделіп кетеді. Табан балықтың уылдырық шашу
қабылеті әртүрлі, кез-келген суқойманың типіне бейімделген (өзен, көл,
суқойма, теңіз және т.б.), 1,5-3 м. Уылдырықтың дамуы, яғни эмбрионнан
жарып шығуы 3-тен 7 тәулікке дейін жүреді. Эмбрионнан личинкалардың жарып
шыққан ұзындығы 5,6-6,4 мм. Личинкалық кезең 30-35 күн өтеді. F этапында
ұзындығы 24 мм. Табан балығының абсолюттік тұқымдылығы әртүрлі әрқалай, ол
оның қорекпен қамтамасыз етілуі жетілуі және өмір сүретін жағдайына
байланысты. Арал тыран балығының тұқымдылығы 60 жылдары біртіндеп төмендей
бастады. Жоғарғы орташа 1960 жылы 235,8 мың уылдырық болған. 1968 жылы
тұқымдылығы 21,4-96,6 мыңға төмендеп кетті. Арал табан балығының ең төменгі
массасы (0,35-0,45 кг) басқа жылдармен салыстырғанда. Сырдария өзенінде 70
жылдары ол кездері жоғары болған жоқ орта есеппен 100000 уылдырық болған.
Бұқтырма табан балығының абсолюттік тұқымдылығы 1975 жылы (198,8 мың
уылдырық болған) 1974 жылмен салыстырғанда 154,0 мыңға жеткен. Балхаш
көліндегі тыран балығының тұқымдылығы заңдылық бойынша массасы, денесінің
ұзындығы және жасы жоғарылайды. Қапшағай суқоймасының табан балығында да
дәл осындай жағдай кездеседі [17,19].
Қоректенуі. Ерекше мөлшердегі, ұзындығы 10,5-21,2 см, массасы 20-160 г,
жасы 3+8+ зерттелген. Рационында омыртқасыз жануарлардың 11 тобы тіркелген,
сонымен қатар омыртқасыздардың жұмыртқасы, балық, балықтардың уылдырығы,
макрофиттер, диатомды, жасыл және көк-жасыл балдырлар, детрит және
минералды бөлшектер кездескен [20,21].
Тыран балығының жартылай жетілген популяциясы бөлігінің рационының
негізгі массасын 2003 ж мамыр айында, бентосты организмдер: әртүрлі даму
сатысындағы хирономидтер 48%, басқа да қосқанаттылардың дернәсілдері-29,2 %
тағамдық азықтың массалары. Шаянтәрізділердің үлесі азық массасынан 10,8 %-
дан аса алмады, олардың 8,4%-ын планктонды шаяндар құрады. Өсу
компонентінің мәні үлкен болмады 2,7%-ға дейін. Жануар азығының рөлі
насекомдардың және шаянтәрізділердің дернәсілі ересек тыран балығының
рационында 1993-мен салыстырғанда 2003ж айтарлықтай өсті. Сондай-ақ
хирономид массасын қолдану дәрежесі сол деңгейінде қалды: 2003ж-47,8 %,
1993ж -43,0 %-дың айырмашылығы байқалмады. Қоректенуде әржастағы және
жыныстағы особьтардың айырмашылығы байқалады. Аталықтарында (ұзындығыы-
10,7-13,7 см, массасы-20-45 мг, жасы 3+,5+) шығу тегі-жануар, 7 компонент
тіркелген, сонымен қатар макрофиттер, балдырлар және минералды бөлшектер.
Рационның сандық негізін күрделі компоненттер хирономид дернәсілдері
құрайды, өсімдіктің минимальды дозасында шаянтәрізділердің рөлі 6 есе кем
болған еді. Қоректену интенсивтілігі төмен-11,0 %, бос ішекте особьтар
барлық қоспаның 70 %-ын құрайды. Ересек аналықтар қоректену спектрінде
(ұзындығы 19,0-21,2 см, масса 125-160 г жасы 6+, 7+), жоғары өсімдіктер
немесе минералды қосындылар байқалмады. Шаянтәрізділер доминанттылық
танытты, олардан ескекаяқтылар тағамдық азықтың 50 % массасын құрады
[22,23].
Сондай жастағы табан аталығы рационының өлшемі (-19,5-20,3 см, маса
130-150 г) құрамында шығу тегі-жануар 7 компонент болды: 6- омыртқасыз
организмдер, сонымен қатар балық, одан басқа, балықтар уылдырығы,
макрофиттер және балдырлар, детрит және минералды бөлшектер. Сандық
қатынаста негізгі қоректенуді насекомдар құрайды: хирономид имагосы-40,7%,
дернәсілдер-38,0%.
Көктемде осындай климаттық зоналарда, табан балығының тәуліктік
рационы мына шамада тербеліп тұратыны анықталған, дене массасынан 0,14-тен
0,98 %-ға дейін осы қатынасқа байланысты, азықтық организмдердің көлемі
есептеледі, осы маусымдағы қолданылатын ересек табан балығының, 2003 ж
мамыр айында Қошқаркөліне ортақ мөлшердің бір особінің 94 г тәуліктік
рационы 0,13 г-нан 0,92 г-ға дейінгі мәнімен анықталады [23,24,25,26].
5. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы
Балықтардың жыныс бездерінің құрылысы әр түрлі. Көпшілік түрлерде
аналық безі жұп арқа жағында дене құысында мезоварий арқылы байланысты.
Жыныс клеткалар жыныс пластинкада орналасады. Пластинканың негізі қан
тамырлармен бай дәнекер ұлпа құрайды. Балықтарда аналық без ашық және
жабық типті болады. Тыран балықтың аналық безі жабық типке жатады [27].
Балықтардың аталық бездері де жұп. Сүйекті балықтарда аталық бездер
зәр шығару мүшесімен байланыспаған. Аталық бездер тығыз қапшықпен қапталған
және мезоварий арқылы дене құысының арқа жағымен байланысқан. Аталық без
жыныс қаналдарынан және жыныс клеткаларды шығаратың өзектен тұрады. Тыран
балықтын аталық безі ципринойтты немесе ацинозды типке жатады, онын пішіні
овалтәрізді. Жыныс каналдыры гонаданың шеткі жағынан басталып, иреленіп
жалпы шағаратын өзеке түседі [27,28].
Жыныс бездің дамуы аналықтарында оогенез, аталықтарында сперматогенез
деп аталады.
Балықтардың оогенезі төрт кезеңінен тұрады: І – көбею немесе
оогониальды кезеңі; ІІ – превителлогенез немесе цитоплазматикалық,
протоплазматикалық не кіші өсу кезені; ІІІ – вителлогенез,
трофоплазматикалық, дейтоплазматикалық не үлкен өсу кезеңі; ІУ – пісіп
жетілу кезеңі.
І – көбею немесе оогониальды кезеңі. Жыныс клеткалар – оогониялар, олар
АЖК клеткалардың ұрпақтары. Митотикалық бөлініп оогониялар жыныс
клеткалардың қор фонды құрылады. Оогониялар жыныс клеткалардың ең ұсағы,
олардың диаметрі 10-20 мкм, ядролары ірілеу (5-7 мкм), хроматин заты шет
жағында орналасаты, ядрошысы бәр. Жұмыртқа қабығы мембрана ретінде дамыған,
оған бірең-саран бездің строма клеткалары қосылып жатады.
Балықтардың жыныс бездерінде оогониялар тек ерте онтогенезінде болады,
жұмыртқалы пластинкалар ол кезде болмайды. Ересекті балықтарда оогониялар
жұмыртқалы пластинкалардың шетінде орналасады, митотикалық бөлініп олардың
саны өмірдің белгілі кезеніңде өседі, мысалы горчакта көбею уақытында,
оңғақ пен шырма балықта – уылдырық шашқаннан кейін [27].
ІІ – превителлогенез кезеңі. Осы кезеңде ооциттерде цитоплазманың саны
және ядроның мөлшері үлкейеді. Оларды 1-ші реттік ооциттер деп атайды.
Осы кезеңнің басында ооциттің ядросы мейоздың 1-ші бөліну профазасына
кіреді, ол ең усақ оогонияларға ұқсас клеткаларда басталады. Ооциттер
бірінен кейін бірі профазаның лептотена, зиготена, пахитена және ерте
диплотена сатыларынан өтеді;
- лептотена сатысында ядрода хромосомның жіңішке жіпшілері пайда болады;
- зиготена немесе синапс сатысында гомологты хромосомалардың коньюгациясы
өтеді, олар қатты спиральданып ядроның бір полюсында орналасады (бұл
сатыны шоқ немесе синаптикалық шоқ деп атайды);
- пахитена сатысында коньюгацияланған хромосомала тарқауы басталады және
қос хромасомалардың – биваленттік құрылуы басталады. Осы сатыда ядрода
экстрахромосомды ДНК белгіленеді, ол тығыз денешік ретінде алғашқы
ядрошыққа қосылып жатады. Бұл денешіктің қызметі - көптеген шеттік
ядрошаларды құрастыру;
- кейін ядро диплотена - қос жіпшелері деп аталатын сатысына өтеді. Мейоз
бөлінуі осы сатыда тоқтап қалады, оның ары қарай қайтадан бөлінуі
оогенездің пісіп жетілу кезенінде ғана басталады. Ядрода хромосомдардың
деспирализациясы жалғасып өтеді, және олар жарты ұрпаққа –
хроматидаларга.
Лептотена мен зиготена сатысында ооциттердің өсуі байқалмайды; пахитена
сатысында ядро мен клетка кішкене ғана өседі, ооциттын өсуі диплотена
сатысында басталады, осы сатыда ядронын мөлшері 5-6 ретке үлкееді. Ядроның
қабығы (мембранасы) бүктесініп цитоплазмаға томпайып шығады. Хромосомалар
көптеген бүйір ілгек құрайды сондықтан олар "ершик" не "лампалық
шетинкалар" түрде болып келеді. 19 ғасырда "лампалық шетинкалар" деген
терминді неміс ғалымдар атағаң содаң бері осы термин сақталынып қалды.
Хромосомалардың бүйір ілгектер ол жоғарғы функциональды активті
жағдайда болып тұратын деспирализацияланған хромонемалардың бөлшектері
[28].
ІII - Вителлогенез кезені. Тез өсу фазасы. Ооцит қысқа уақытта (бір
неше күннен – аптаға дейін) өзінің соңғы көлеміне жетеді. Жұмыртқа негізгі
сары уыз массасы жиналады. Вителлогенин – ақ уыз ол бауырда синтездейді, ал
ооците вителинге айналады. Ол қан арқылы ооциттің периоцитті аймаққа
әкеліледі. Арнайы концентрация болуына фолликулярлы клеткалар әсер етеді.
Вителлогенин ооциттарға пиноцитоз көпіршіктері арқылы кіріп, ооцит
цитоплазмасында бір – бірімен қосылып, алғашқы (примордиальды) сарыуыз
гранулаларын түзейді. Бұл гранулаларға аппарат Гольджи бар көпіршіктер де
қосылады сонда олар дифинитивті сары уыз гранулаларына айналады.
Ооцит дамуы фолликулда өтеді, ол бір қабатты фолликулярлы эпителийден
және екі қабатты өзара байланыстырғыш ұлпа қабықша - текадан түрады. Тека
интерна, тека экстерна, олардың арасында қан капиллярлары орналасады.
Фолликулярлы қабшықтың және теканың арасында базальды мембрана жатады.
Фолликулярлы клеталарда және байланыстырғыш ұлпа қабықшада өсу уақытында
клеткалық органеллалар, әсіресе эндоплазматикалық тор және аппарат Гольджи
саны өседі.
Фолликулярлы замыкающая клетка микропилені жауып тұрады.
ІҮ – пісіп жетілу кезені. Ядро анимальді микропилле бар жаққа өтеді,
ядрышықтары центрде жиналады. Хромосом спирализациясы басталады. Цитоплазма
ооциттің анимальды жағында жиналады, сарыуыз кристалл структурасын жойып,
суланады. Жұмыртқа қабшықтары . Фолликулярлы клеткалар жоғары болып олардың
макроворсинкалары сәулелі қабаттын өзектерінен шығып микропилені жауып
түрған клеткадан босатылады, сонымен қатар периооцитті кеңістігі кеңейеді.
Фолликулярды қабаты жарылып жұмыртқа гонаданың қуысына немесе дене қуысына
түседі. Овуляциаланған жыныс клетка жетілген жұмыртқа деп аталады, ол 2
реттік ооцит болып саналады. 2- мейоз бөлінуі тек қана ооцитке
сперматозоид кірген уақытта аяқталады [27].
Балықтардың сперматогенезінде төрт период байқалады: 1- көбею, 2-
өсу, 3- жетілу және 4 – спермиогенез немесе спермиялар қалыптасуы.
I. Көбею уақытында сперматогонийлер митотикалық бөлінеді, соған байланысты
олардың саны да көбейеді. Екінші реттік алғашқы сперматогонийлер алғашқы
сперматогонилер бөлінгеніне байланысты пайда болады. Оларды резервты,
бұтақты, тыныштық немесе сперматогоний Ас – типті деп атайды. Бұл аталық
гонададағы ең ірі жыныс клеткалар. Олардың диаметрі 10 мкм. Ас-
сперматогонийлердің жартысы бөлінеді, келесі реттік сперматогонийлерді
түзейді А1,А2, А3 т.б. Бұл сперматогонийлерді дифференциациаланатын деп
атайды Ад – деп белгілейді, олар бөлінбейді уақытша резервте сақталады.
Ас- сперматогоний бөлінгенінен пайда болған клеткалар топтанып орналасады,
сыртынан дәнекер-ұлпалы клеткалар қоршап - циста деп аталады.
Бір цистадан (клетка клонынан) жыныс клеткалардың дамуы әр
сперматогенез периодында синхронды өтеді. Әр цистадағы клеткалар бір бірі
мен клеткалық көпір арқылы байланысып синцитий түзейді. Клонның
синцитиальді дамуы ерекше сперматогенезде өтетін сатысы болады. Соңғы
сперматогоний миграциясы Б типіне жатады.
II. Өсу периоды. Б - типті сперматогонийлері бөлініп 1-ші реттік
сперматоцит (жыныс клеткалар), мейоз профазасына өтуге дайындалады.
Мейотикалық профазасында 1-ші реттік сперматоциттер көлемі шамалы
ұлкейеді.
III. Жетілу периоды. Мейозда екі бөліну өтеді, бұл процесс жетілу периодына
сәйкес келеді. Алғашқы бөліну өткенде 1-ші реттік сперматидтен 2-ші реттік
сперматоциттер түзіледі. 2-ші реттік сперматоциттер гаплоидты және олардың
көлемі 1-ші реттік спераматоциттерден екі есе кішірек болады. Алғашқы
бөліну соңынан, келесі екінші бөліну өтеді, пайда болған сперматидтер одан
да көлемі ұсақ клеткалар болады. Көлемі 2-ші реттік спераматоциттерден екі
есе кішірек болады.
Спермиогенез. Спермий қалыптасу периоды. Бұл уақытта әр сперматидтен
бір ғана сперматозоид қалыптасады. Алғашында сперматидтерде поляризация
өтеді, ол клеткалық органеллалардың орны өзгеруіне байланысты болады.
Центриольдар ядроға қарай жылжиды, сонымен ядроның артқы жағын көрсетеді.
Ядроның негізінде орналасқан алдыңғы центриоль – проксимальді деп аталады.
Ол кейде ядроның арнайы тереңдеген жеріне кіріп тұрады. Екінші центриоль
бірінші центриольға тік бұрышты жерде орналасып дистальды немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл- Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
зоология және гистология
кафедрасының меңгерушісі
б.ғ.д., профессор
__________ Нуртазин С.Т.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ІЛЕ ӨЗЕНІНДЕГІ ТЫРАН (ABRAMIS BRAMA) БАЛЫҒЫНЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ ЖӘНЕ ЖЫНЫС БЕЗДЕРІНІҢ ГИСТОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
050804- Балық шаруашылығы мамандығы
Орындаған
Алимгазиев. Н
Ғылыми жетекшісі
зоология және гистология
кафедрасының доценті, б.ғ.к.,
Көбегенова С.С.
Нормабақылаушы
Қожабаева Э.Б.
Алматы 2011
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Іле өзеніндегі тыран (Abramis brama)
балығының биологиялық сипаттамасы жене жыныс бездерінің гистологиялық
ерекшеліктері.
Дипломдық жұмыс 32 беттен, 2 кестеден, 6 суреттен, 35 әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кілттік сөздер: тыран балығы, тұқымдылық, аналық без, аталық без,
сперматогониялар, сперматоциттер, оогониялар, ооциттер, көбею жүйесі.
.
МАЗМҰНЫ Бет
КІРІСПЕ 4
1.ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ 5
1.1 Іле өзенінің физика-географиялық және зерттелетін
аудандардың биотоптық сипаттамасы 5
1.2 Іле өзенінің жүйесінде тыран балығының пайда болуы 7
1.3. Тыран балықтың систематикасы және жалпы сипаттамас 9
1.4 Тыран балықтың биологиялық ерекшеліктері. Балықтардың
жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы 11
1.5 Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы 13
2. ЗЕРТТЕУ МАТЕРИАЛДАРЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕР 17
З. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУ ЛАР 20
ҚОРЫТЫНДЫ 28
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 29
КІРІСПЕ
Қазақстандағы өзендердің көбі гидроэнергетикалық жане ирригацалық
құрлыстар турғызу натижесінде өзендердің балық шаруашылықтық маңызын
түгелге жуық жоғалтты. Казіргі кезде балық аулау өзендердің жоғарғы
ағысында немесе ағысы өзгертілмеген өзендерде ғана жүргізіледі.Өзендердің
балық щаруашылығындағы маңызы олардың ластануы натижесіндегі жыл сайын
төмендеп келеді [1]. Тыран балығы (Abramis brama Linne) кәсіптік балық
аулау түріне жатады. Оңы Балқаш көліне 1949 жылы жерсіндірілді [2]. Қазіргі
кезде тыран Іле-Балқаш бассейінінде кең таралып кәсіпті балықтың қатарына
жатады.
Тыран балықтың және басқа кәсіптік маңызы бар немесе жоқ балықтардың
сақтау үшін олардың ареалда таралуың, морфо-биологиялық сипаттамаларың,
популяционды құрылымың және популяциялардың биологиялық ерекшеліктерін
зерттеу керек. Сондықтан біздін жұмыстың мақсаты: Іле өзеніндегі табан
балықтың морфо-биологиялық сипаттамасың және көбею жүйесінің гистологиялық
құрылысын зерттеу.
Жұмыстың мақсаты: табан балықтың морфо-биологиялық және көбею
жүйесінің дамуын және гистологиялық құрылысын зерттеу
Міндеттері:
- Тыран балығының систематикасы, биология, экология, қазіргі сандық
көрсеткіштерімен танысу;
- Биологиялық және морфометрикалық анализ жүргізу;
- гистологиялық әдістемелерді пайдалана отырып көбею жүйесінен препарат
жасау;
- препараттарға анализ жүргізу және зерттеу нәтижелерін эко-
токсикологиялық жағдайымен салыстыру.
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1. Іле өзенінің жүйесінің физика-географиялық және зерттелетін
аудандардың биотоптық сипаттамасы
Іле өзенінің негізгі сипаттамасы және гидрологиялық режимі. Балқаш
көлінің су деңгейі Іле өзенінің жоғары ағынының көпшілік бөлігімен бір
қалыпты болып келеді: одан барлық көл бассейнің шамамен 82%-ы су ағынымен
өтеді. Өзен мұзды тау қорегі және деңгейінің ауытқу маусымымен сипатталады.
Су тасқыны көктем-жаз мезгілінде басталса ал межень күз-қыс маусымында
белгіленеді: өзеннің орта ағынында 1970 жылы тұрғызылған Қапшағай суқоймасы
реттелді [3,4]. Берілген гидротехникалық құрылым жыл ішіндегі аспекті ағын
су бетіндегі буланған сулардың орның толтыруға және өзеннің төменгі ағысы
деңгейінің ауытқуына әсерін тигізеді: Іле өзенінің ағын талдауы гидростап
бойынша Қапшағай су қоймасынан 164 км жоғары екені көрсетіліп, 2007 жылғы
су кірісі орташа шамамен 17,835 км3 құраған,сонымен қатар төменгі бъеф
бөгетінде орташа шамамен 17,389 км3 су жіберілген.
Сурет 1. Іле өзенінің төменгі ағысы
Жоғарыда айтылғандай, 2007 жылғы Қапшағай су қоймасындағы су көлемінің
шығысы мен кірісі 1998-2005 жыл аралығындағыға қарағанда аз.
Берілген мәлімет Іле өзен су шығының суаны Қапшағай су қоймасына түскен
және шығарылған су көлемі, км3 [5].
Іле өзенің ағыны реттегеннен кейін, гидрологиялық режимі төменгі ағысты
толығымен көлемі және Қапшағай ГЭС-індегі жылдық су шығынының таралуына
байланысты. РГП Казгидромет мәліметі бойынша бүгінге дейінгі су шығынының
саны (Қаңтар-тамыз, 2008) 9 айдың ішінде шамамен 10,699км3 құрады, ал өткен
жылғы (былтырғы) жылдың попуси көлемі шамамен 10,531км3 болды. Балқаш
көлінің 1998-2005 жж. Су көрсеткіші көтерілуі кезеңінде төмен бьер
бөгетінің орташа көпжылудың тасталған су көлемі 17,317 км3 шамасында болды,
ал жылдық попусктар 2006 және 2007 жж. 15,884 және 15,164км3 құрады, осыған
солі көтерілу куеңіне қарағанда аз. Бұл фант 2006-2007 жж өзен
көрсеткішінің төмендеуіне әкелді. Қапшағай су қоймасындағы попусктік
амплитуда ауытқуы Балқаш көлінің көтерілу деңгейінің кезенінде шамамен
6,023 км3 құрады, яғни 2002 ж. (21,003км3) максимум және 2005 ж. минималдық
көрсеткішімен (14,98 км3). көрсетілгендей, попусктар санының көбеюі көктем
айларында (сәуір-мамыр) басталып, жаздың екінші жартысында максималды
көрсеткішке жетеді. Берілген жағдай Іле өзенінің ағын реттелуіне дейінгі
табиғи жағдай тәртібіндегі кезеңдік ауытқуы сәйкес келіп, кәсіптік балық
түрлерінің уылдырық шашуына әсерін тигізеді [5].
Іле өзенінің гидрохимиялық режимі. Іле өзенімен трансшекаралас
сулардың сандық және сапалық құрамы және судың техногенді ластануы, ағын
судың мөлшері, Балқаш көлінің экожүйесінің басымдық көрінісі болады. Батыс
Балқаш суқоймаларының атырауының сапасының қалыптасуына доминанты әсер
ететін Іле өзені, себебі ол Балқаш көлінің бассейінінің негізгі су
артериясы. Іле өзені бойынша 2008 жылғы гидрохимиялық сипаттамасы
створлармен беріледі: Іле өзені Қапшағай су қоймасынан жоғары, ММ Ұшжарма,
Арал – Төбе ауылы және төменгі атырау. Іле өзенінің бастамасынан сағасына
дейін баратын жолында судың сапалық құрамында айтарлықтай өзгерістер
байқалады. Қапшағай суқоймасының жоғары су минерализациясы жыл мезгіліне
байланысты болады, ауытқуы 205-570 мгдм3 деңгейінде, ал ортажылдық
көрсеткіші 334 мгдм3 болады [6,7]. Бұл нашар минералданған категория
суларға жатады, ол иондар қарым - қатынасы бойынша гидрокарбонаттар класы,
кальций тобы, ІІ типке. Іле өзенінің суы Қапшағай су қоймасынан шығар
жерден төмен ұқсастық су тыздылығын көрсетеді (ауытқуы 275-362 мгдм3 ).
Ұшжармадағы МК су минерализациясы 359 мгдм3 ( ауытқуы 249 -521 мгдм3),
ал Арал - Төбе ауылының маңайында ол өзгермелі (2006 – 2007 жылдар
көрсеткіші бойынша) ауытқуы 392-446 мгдмЗ, ал 2008 жылы 442 мгдмЗ болды.
Құйған ауылының маңайындағы судың тұздылығы 406-446 мгдмЗ болды. Іле
өзенінің төменгі ағысында және иірім ағысында (протока) ағынды жылы
минерализациялануының келесі көрсеткіштер болды 800-883мгдмЗ ,ол өзеннің
төменгі ағысының створларында тұздылықтың жоғарлауын көрсетеді. Доминанты
иондардың болуы О.А.Алекиннің [7] класиффикациясы бойынша су ІІ типтің
гидрокарбонатты кластың калцийлі тобында жатады. Су минерализациясы
жоғарласа ол ІІ типтің гидрокарбонатты – натрийлі класқа көшеді. Тұздар
жиыны өзендегі судың барлық ағысы бойынша тұшы екенін көрсетеді
Судың минералдануы жылдар бойынша айтарлықтай емес екенін көп жылдар
аспектінде білінеді. Барлық зерттелген жерлерде су ортасының реакциясы –
нашар сілтілікті, pH мөлшері 7,56-8,10, өзен сағасына қарай ол 8,25 дейін
жоғарлайды.
Газды режимі қанағатанарлық. Қапшағай су қоймасынан төмен суда еріген
оттегі мөлшері абсолютті көрсеткіш бойынша ауытқуы 4,93-11,1 мг О2дм
аралығында, бұл 62-115% қаныққандыққа сәйкес келеді. Судың оттегімен
максимальды қанығуы Арал – Төбе ауыл аймағында өктемелі, ол өзен сағасына
қарай төмендейді. Атырау ауданында оттегінің төмендеуі саға жағалауындағы
аймақтарда өсімдіктердің қопасының кепілдеуімен түсіндіруге болады.
Фотосинтез процессіне және су ортасының реакцисына байланысты
көмірқышқылы болуы бірқалыпты емес және оның концентрациясы тек З,20-
7,04мгдмЗ. Іле өзенінің төменгі ағысында органикалық заттардың болуы
перманганатты қышқылдану көлеміне қарай жоғары емес, ортаңғы ағысында
мөлшері 2,7-4,5мгОдмЗ және төменгі ағысында 4,5-7,5 мг ОдмЗ аралығында.
Көп жылдық бақылаудағы динамика кәзіргі уақытта сақталған.
Өзен створларындағы биогенды элементтердің концентрацисы келесі түрмен
реттелген: аммонинийлі азот және темір ауытқуы 0,01-0,13 мгдмЗ, нитритті
азот және фосфор 0,003 тен 0,064мгдмЗ дейін, нитраттар 0,16 дан 4,10
мгдмЗ дейін. Кремний саны 2,8-3,9 мгдмЗ аралығында. Алынған материалдар
бойынша уақыт және кеңістік салыстырмасы бойынша ең вариабельді нитраттар,
нитриттер, фосфор болуып табылады, ол өзеннің су мөлшерінен сонымен қатар
суғарылған егістік жерлерді суғарғаннан ластанып қайтарылған сулардың
өзенге келіп құйылуына байланысты болады [7].
Іле өзенінің сапалық көрсеткіштері судың тасу мезгілінде және оның
деңгейінің төмендеуінің басталуы балықшаруашылығына маңызы бар су
қоймаларға ұсынған Мемлекеттік стандарт бойынша нормативті талаптарға
сәйкес келеді. Створлардың төменгі ағысы бойынша биогенді элементтердің
уақытша көбеюі антропогенді әрекеттерінің болуы, ол реттелмеген ластанған
ағынсулардың ауылшаруашылық
егістіктерінен келуіне байланысты [6,7,8].
1.2 Іле өзенінің жүйесінде тыран балығының пайда болуы
Қазақстанда тыран балық Каспий және Арал бассейінің аборигендері
болып табылады. 1949 жылы оны Бақаш-Іле және басқа бассейндеріне
жерсіңдірілген [2]. Тыран балығы – ерекше ірі балық, салмағы 4-5 килограмм,
ұзындығы 30-35 сантиметр, інішара салмағы 10 кг, ұзындығы 75 см болатын
балықтар кездеседі. Тыран балықтар 20 жыл өмір сүретін балық. Днепр
жағалауында табан балықтар тез өсіп өнеді, ал солтүстік су қоймаларында
баяу өседі. Аналықтары аталықтарынавн ірілеу болып келеді. Табанның дене
бітімі биік, бүйірі қысыңқы,басы кішірек ауыз қуысы трубка тәрізді,төмен
орналасқан. Балық түсі жасына байланысты, топырақ және су қоймасындағы суға
байланысты өзгеріп отырады. Әдеттегі түрелері жасына байланысты алтын, сұр
түстен басталып, кейіннен қою алтын сары түсті болып анық көріне бастайды.
Табан балығы өмірінің көп уақытын көлдің тұздалған қабатында өткізеді [9].
Еуразияда табан балығының Abramis cuvier туысының 4 түрі кездеседі,
оның ішінде Қазақстанда 3 түрі: Олар Abramis brama (linne), Abramis sapa
(Ballas) және Abramis ballerus (linne). Олардың сипатталуы ұзын анальді
жүзгіші мен бір қатарлы 5-5, 6-5, 5-6 және қиғаш орналасқан тұтқыншақ
тістерімен айқындалады. (Никольский, 1980). Бірқатар ғалымдардың
зерттеулерінше олардың басқа табандардан өзгешілігі басының және арқа
жүзгішінің биіктігі. Тыран балықтарының көптеген морфалогиялық зерттеуіне
қарағанда олар белгілі географиялық өзгеріске ұшыраған. Қапшағай су
қоймасындағы табандар зерттеулерінің нәтижесінде қарағанда ұқсастықтары
Арал табандарына келеді [9,10,11,12].
Қазігі уақытта дейін Abramis blicca және bimba туыстық ара қатынасы
толығырақ дәлелденген. Ихтиологиялық әдебиеттерге онда уақыт бойы blicca
bjoerkna балықтары екі қатарлы тіс жұтқыншағы және аузы монотипті деп
жазылып келген. Кейінгі деректерге сүйенетін болсақ осы балықтардың
ұқсастығы қайта қаралған олар: B bjoerkna және Abramis табан балығының үш
түрі Abramis brama, Abramis ballerus және ақ көз Abramis sapa. Осы табан
балықтарын жақындастыратын ерекше белгі: арасында бір қатарлы және екі
қатарлы тісті табандар кездеседі. Ал Abramis ballerus пен ақ көз
балықтарының тістерінің екінші қатарлы пайда болу жайында әдебиеттерге
дерек жоқ. Автордың қысқаша дерегіне қарасақ, Abramis brama, blicca, bimba
балықтарының бір-біріне туыстығына қарама-қайшы жайттар туындайды, әлі де
бұл материалдар терең зерттелуі тиіс [11,13].
Abramis sapa – ақ көз балыққа тоқталатын болсақ, басқа тыран
балықтарына қарағанда ауыз қабаты қалың, ауыз төмендеу орналасқан және
басқа табан балықарына қарағанда тығыз су қабатына үйренген. Табандарға
қарағанда дене бітімі кішіректеу, көздері үлкен. Бұл табан балықты қара,
Азов, Арал, Каспий теңіздерінен және Дунай, Дон, Днестр, Днепр, Волга,
Урал, Терек өзендерінен кездестіруге болады. Ал Қазақстанда жүйірек
кездесетін екі түрі бар: кәдімгі Abramis sapa aralensis Tiapkin. Abramis
sapa sapa pallasтаралуы Урал өзенінің барлық жақтарында және каспий
теңізінде кездеседі, ал Ембі, Сағыз өзендерінде кездеспейді. Арқа жағынан
түсі қоюлау болып келеді, ал бүйірі күміс түстес болып келеді.
Жүзгіштерінің жұпсызының ұштары қою түспен көнкерілген, ал жұпты
жүзгіштерінің түсі ақ сары болып келеді. Ұзындығы 30 см-ге дейін жетеді,
салмағы 800 г. Солтүстік Каспийде 33 см-ге дейін, толығырақ айтқанда басым
көпшілік табанның ұзындығы 17-18 см, ал Орал өзенінде 20-24 см, салмағы 170-
280 г. Оралдың басқа өзендерінде Меркулованың деректеріне қарағанда,
ұзындығы 29,5см-ге дейін болатын тәрізді [11,14].
3. Тыран балықтың систематикасы және жалпы сипаттамасы
Тип: Chordata - Хордалылар
Тип тармағы: Vertebrata (Craniota) – Омыртқалылар (Бас қаңқалылар)
Бөлім: Gnathostomata - Жақтылар
Класс үсті: Pisces - Балықтар
Класс: Ostichthyes – Сүйекті балықтар
Класс тармағы: Actinopterygii – Сәуле қанаттылар
Отряды Cypriniformes - Тұқытәрізділер
Тұқымдасы Cyprinidae-тұқылар.
Туысы Abramis Cuvier 1817- Тыран
Түрі 1. Abramis brama (Linne),
Түрше Abramis brama orientalis Berg- шығыс табан балығы [9, 11].
Туысы Abramis Cuvier 1817- Табан Л.С. Берг [10] бойынша, Евразияда бұл
балықтың 4 туысы мекен етсе олардың 3 түрі Қазақстанда кездеседі: Abramis
brama (Linne), Abramis sapa (Pallas) және Abramis ballerus (Linne).Олар
аналь жүзбеқанатының ұзындығымен (біздің түрде сәулелерінің саны 22-ден кем
емес) және бірқатарлы қиғаш кесілген 5-5, 6-5, 5-6 жұтқыншақ тістерімен
сипатталады. Понто- каспийлік тұщысу комплексіне жатады (Никольский).
Abramis brama (Linne)-табан. Қабылданған түрлердің бөлінуін әдеттегі
түрше Abramis brama,brama және барлық орталық Солтүстік Еуропада мекен
ететін (Солтүстіктегі, Балтикадағы, Қара және Ақ теңіз бассейндерінде)
түрше Abramis brama orientalis (Каспий және Арал теңіздері
бассейндерінде) деп бөледі.
Л.С. Берг [10] бойынша бұл екі түршенің айырмашылығы негізінен бірінші
желбезек доғасындағы желбезек қылтандарынан, омыртқа және бүйір сызығындағы
қабыршақтарынан көптеген зерттеушілер аналь қанатының сәулелері санынан,
құйрық қанатының қалақшасынан, арқа қанатының ұзындығынан, антедорсальды
қашықтығынан және басының биіктігінен айырмашылықтарын белгілеп берді.
Тыран балықтың сандық белгілерінің ауытқуын толығымен типтік форманың
ауытқуына жатқызады.
Тыран балығында диплоидты хромосома жиынтығының 2n=50, олардың ішінен
12 мета - және субметацентрикалық сонымен қатар 38 субтелоцентрикалық
және акроцентрикалық бар [15].
Таралуы. Понто- каспийлік фаунистикалық комплекске жатқызады.
Қазақстанда тыран балығы Каспий және Арал теңіз бассейндері суқоймаларында
аборигенді болып табылады [2,9,10].
Табанды орналастырудың нәтижесі. Балхаш -Іле бассейнінде 1949 ж,
Зайсан көліне, Бұхтырма және Өскемен суқойма бассейніне, Ертіс өзеніне 1959-
1964 жж., Талас өзені көл бассейніне 1958 ж., Көкшетау көліне 1959-1965
жж. Солтүстік Қазақстанға 1962-1966 жж және Ақмола облыстарына 1965-1966
жж отырғызылған. Қазіргі кезде бұл балық республикамыздың негізгі
балықөндірістік суқоймаларында таралған [2,9,16].
Сипаттамасы. D III 9-12, көбінде 9-10; А ІІІ 22-30, көбінде 24-26;
бүйір сызығындағы қабыршақтар саны 47-58; сыртқы жағындағы бірінші желбезек
доғаларындағы желбезек талшықтарының саны 19-32, көбінде 22-28; омыртқалар
саны 38-46, көбінде 41-44; жұтқыншақ тістерінің формуласы 5-5 кейбір
жағдайда 6-5 немесе 5-6. Антедорсальды қашықтығы дене ұзындығынан пайызбен
есептегенде (С-сыз) 50,2-64,5 құрайды, постдорсальды- 28,6-40,7 ,
пектовентральды-17,5-27,0 , вентральды -13,6-26,5 , денесінің ең биік жері
30,0-44,6, денесінің аласа жері 7,4-7-13,5, құйрық қанатының ұзындығы 7,3-
18,1, кеуде жүзгіш қанатының ұзындығы 16,3-28,9, құрсақ қанатының ұзындығы-
13,6-26,5; арқа қанатының негізгі ұзындығы 9,9-19,8, оныңбиіктігі 19,8-
34,9; аналь қанатының ұзындығы 19,3-33,1; оның биіктігі 13,8-24,7;
басының ұзындығы 16,0-27,6, оның биіктігі-14,5-24,6; тұмсық ұзындығы 4,2-
9,0, көз диаметрі 3,6-7,4, көз арты бөлігі 8,6-14,2, қабағының ені 4,2-10,0
[9].
Денесінің түсі күміс түсті, үлкен особьтарында қола секілді арқасы
неғұрлым қою,ал құрсағы ашықтау боялған. Денесі биік, бүйірінен өте қатты
сығылған.
Аналық және аталық табан балықтарының сыртқы айырмашылығы уылдырық
шашар алдында және уылдырық шашу кезінде ғана ажырытылады. Аналықтарының
құрсағы үлкен, жыныс тесігі ісінген және уылдырық шашқаннан кейін қызыл
түсті болып келеді. Аталықтары көбейер алдында- кеудесі мен басының
дорсальды және латеральды жақтауларында маржан бүршіктері пайда болады,
жүзгіш қанаттары кедір бұдырлы болып келеді. Тыран балықтарының жыныстық
деморфизмі әлсіз ажыратылған, әртүрлі белгі әртүрлі суқоймаларда. Сондай-ақ
Балхаш көліндегі жыныстық ауытқуы бүйір сызығындағы қабыршақтарының, Р-
ұзындығының (көбінесе аналық балықтарда) және көзінің диаметрі [17, 18].
V-ұзындығы көбінесе аталық балықтарда бойынша белгіленген. Х.К.
Исмұхановтың берілгендері бойынша Бұқтырма суқоймасындағы табан балығының
аталықтары аналығынан үлкендеу, вентроанальды арақашықтығынан және бастың
көз арты бөлігінен сонымен қатар басының аз биіктігімен ерекшеленеді. 70-ші
жылдардың басында Қапшағай суқоймасында табан балығының жыныстық
деморфизмі постдорсалды арақашықтығынан және Р-ұзындығынан болатыны көбірек
аналық балықтарда кездескені белгіленген [16,17].
1978 ж таңдамалар бойынша жыныстық деморфизмнің 4 нақты белгілері
байқалған: аналықтарында үлкен көзінің диаметрі, бірақ көзарты бөлігі кіші,
V ұзындығы және С үстіңгі сабақшасының ұзындығы. Арал теңізі және Орал
өзенінде мекендейтін тыраннын аналығында желбезек талшықтарының саны көп
болған аталықтарына қарағанда. Осындай кейіпте, тыран балығының әр түрлі
суқоймаларда, әртүрлі уақытта морфологиялық белгілері жыныстық
деморфизмінің нақты ауытқуларын анықтамайды [17].
4. Тыран балықтың биологиялық ерекшеліктері
Көбеюі. Тыран балығы жылына бір-ақ рет ұрық шашады және олар порциялап
ұрық шашатын популяцияға жатады. Жалпы заңдылық бойынша оның порциясының
көбеюі солтүстіктен оңтүстікке қарай шашуы бақыланады. Қазақстанның
суқоймаларында табан балығы порциялап ұрық шашпайды. Көптеген суқоймаларда
тыран балығының уылдырық шашу кезеңі сәуір айының соңымен мамыр айының
басына дейін болады, судың температурасы 11-14 С-тан төмен болмай тұрған
кезде. Бақылау бойынша Қапшағай суқоймасында 1979 жылы бірінші өтпелі
аналықтары сәуірдің 15-16, судың температурасы 11-12 С, ал сәуірдің аяғында
судың жылуы 17-19 С балық аулығанда шұңқыр жерлерде табан балықтың
аналықтары көптеп кездескен. Г.М. Дукровецтің бақылауы бойынша Раим көлімен
Сырдария өзенінде 1973 жылы бірінші порциялап ұрық шашу 10 тәулік бойы
жүрген 7-17 мамыр аралығында. Барлық уылдырық шашу кезеңі әртүрлі
суқоймаларда 1 айдан 2, 3 айға дейін ауытқиды. Қапшағай суқоймасында табан
1971-1972 жылдарда уылдырық шашудың екі типі, 1973-1974 жылдары үш
порциялық типтері болған. 1979 жылғы мәліметтерге қарағанда және одан
кейінгі жылдарда да жетіліп шыққан аналықтар бір уақытта уылдырық шашады,
ал қайталанып уылдырық шашатын аналықтары екі порциялап және аздаған бөлігі
үш порциялап шашатын типке жатады. Уылдырық мөлшері өзгерген жағдайда,
сонымен қатар кезекті уылдырық шашу кезеңінде ерте жетілетін особьтары
кейбір жылдары, стадиялардың көбейіп кетуі олардың қорекпен қамтамасыз ету
базасына байланысты болған. Осыған ұқсас Арал теңізінің табан балықтарының
заңдылығын өмір сүру жағдайының тез нашарлағанын байқаған. Кейбір
зерттеушілер уралдық балық аулау жағдайына үйірленіп, порциялап уылдырық
шашуын жоғалтқанын ұйғарды. Табанның жоғары экологиялық икемділігі
уылдырық шашу бір суқоймада жартылай өткінші кездеседі. Табан балығы
суқойманың жағдайына тез бейімделіп кетеді. Табан балықтың уылдырық шашу
қабылеті әртүрлі, кез-келген суқойманың типіне бейімделген (өзен, көл,
суқойма, теңіз және т.б.), 1,5-3 м. Уылдырықтың дамуы, яғни эмбрионнан
жарып шығуы 3-тен 7 тәулікке дейін жүреді. Эмбрионнан личинкалардың жарып
шыққан ұзындығы 5,6-6,4 мм. Личинкалық кезең 30-35 күн өтеді. F этапында
ұзындығы 24 мм. Табан балығының абсолюттік тұқымдылығы әртүрлі әрқалай, ол
оның қорекпен қамтамасыз етілуі жетілуі және өмір сүретін жағдайына
байланысты. Арал тыран балығының тұқымдылығы 60 жылдары біртіндеп төмендей
бастады. Жоғарғы орташа 1960 жылы 235,8 мың уылдырық болған. 1968 жылы
тұқымдылығы 21,4-96,6 мыңға төмендеп кетті. Арал табан балығының ең төменгі
массасы (0,35-0,45 кг) басқа жылдармен салыстырғанда. Сырдария өзенінде 70
жылдары ол кездері жоғары болған жоқ орта есеппен 100000 уылдырық болған.
Бұқтырма табан балығының абсолюттік тұқымдылығы 1975 жылы (198,8 мың
уылдырық болған) 1974 жылмен салыстырғанда 154,0 мыңға жеткен. Балхаш
көліндегі тыран балығының тұқымдылығы заңдылық бойынша массасы, денесінің
ұзындығы және жасы жоғарылайды. Қапшағай суқоймасының табан балығында да
дәл осындай жағдай кездеседі [17,19].
Қоректенуі. Ерекше мөлшердегі, ұзындығы 10,5-21,2 см, массасы 20-160 г,
жасы 3+8+ зерттелген. Рационында омыртқасыз жануарлардың 11 тобы тіркелген,
сонымен қатар омыртқасыздардың жұмыртқасы, балық, балықтардың уылдырығы,
макрофиттер, диатомды, жасыл және көк-жасыл балдырлар, детрит және
минералды бөлшектер кездескен [20,21].
Тыран балығының жартылай жетілген популяциясы бөлігінің рационының
негізгі массасын 2003 ж мамыр айында, бентосты организмдер: әртүрлі даму
сатысындағы хирономидтер 48%, басқа да қосқанаттылардың дернәсілдері-29,2 %
тағамдық азықтың массалары. Шаянтәрізділердің үлесі азық массасынан 10,8 %-
дан аса алмады, олардың 8,4%-ын планктонды шаяндар құрады. Өсу
компонентінің мәні үлкен болмады 2,7%-ға дейін. Жануар азығының рөлі
насекомдардың және шаянтәрізділердің дернәсілі ересек тыран балығының
рационында 1993-мен салыстырғанда 2003ж айтарлықтай өсті. Сондай-ақ
хирономид массасын қолдану дәрежесі сол деңгейінде қалды: 2003ж-47,8 %,
1993ж -43,0 %-дың айырмашылығы байқалмады. Қоректенуде әржастағы және
жыныстағы особьтардың айырмашылығы байқалады. Аталықтарында (ұзындығыы-
10,7-13,7 см, массасы-20-45 мг, жасы 3+,5+) шығу тегі-жануар, 7 компонент
тіркелген, сонымен қатар макрофиттер, балдырлар және минералды бөлшектер.
Рационның сандық негізін күрделі компоненттер хирономид дернәсілдері
құрайды, өсімдіктің минимальды дозасында шаянтәрізділердің рөлі 6 есе кем
болған еді. Қоректену интенсивтілігі төмен-11,0 %, бос ішекте особьтар
барлық қоспаның 70 %-ын құрайды. Ересек аналықтар қоректену спектрінде
(ұзындығы 19,0-21,2 см, масса 125-160 г жасы 6+, 7+), жоғары өсімдіктер
немесе минералды қосындылар байқалмады. Шаянтәрізділер доминанттылық
танытты, олардан ескекаяқтылар тағамдық азықтың 50 % массасын құрады
[22,23].
Сондай жастағы табан аталығы рационының өлшемі (-19,5-20,3 см, маса
130-150 г) құрамында шығу тегі-жануар 7 компонент болды: 6- омыртқасыз
организмдер, сонымен қатар балық, одан басқа, балықтар уылдырығы,
макрофиттер және балдырлар, детрит және минералды бөлшектер. Сандық
қатынаста негізгі қоректенуді насекомдар құрайды: хирономид имагосы-40,7%,
дернәсілдер-38,0%.
Көктемде осындай климаттық зоналарда, табан балығының тәуліктік
рационы мына шамада тербеліп тұратыны анықталған, дене массасынан 0,14-тен
0,98 %-ға дейін осы қатынасқа байланысты, азықтық организмдердің көлемі
есептеледі, осы маусымдағы қолданылатын ересек табан балығының, 2003 ж
мамыр айында Қошқаркөліне ортақ мөлшердің бір особінің 94 г тәуліктік
рационы 0,13 г-нан 0,92 г-ға дейінгі мәнімен анықталады [23,24,25,26].
5. Балықтардың жыныс безінің жалпы құрылысы мен дамуы
Балықтардың жыныс бездерінің құрылысы әр түрлі. Көпшілік түрлерде
аналық безі жұп арқа жағында дене құысында мезоварий арқылы байланысты.
Жыныс клеткалар жыныс пластинкада орналасады. Пластинканың негізі қан
тамырлармен бай дәнекер ұлпа құрайды. Балықтарда аналық без ашық және
жабық типті болады. Тыран балықтың аналық безі жабық типке жатады [27].
Балықтардың аталық бездері де жұп. Сүйекті балықтарда аталық бездер
зәр шығару мүшесімен байланыспаған. Аталық бездер тығыз қапшықпен қапталған
және мезоварий арқылы дене құысының арқа жағымен байланысқан. Аталық без
жыныс қаналдарынан және жыныс клеткаларды шығаратың өзектен тұрады. Тыран
балықтын аталық безі ципринойтты немесе ацинозды типке жатады, онын пішіні
овалтәрізді. Жыныс каналдыры гонаданың шеткі жағынан басталып, иреленіп
жалпы шағаратын өзеке түседі [27,28].
Жыныс бездің дамуы аналықтарында оогенез, аталықтарында сперматогенез
деп аталады.
Балықтардың оогенезі төрт кезеңінен тұрады: І – көбею немесе
оогониальды кезеңі; ІІ – превителлогенез немесе цитоплазматикалық,
протоплазматикалық не кіші өсу кезені; ІІІ – вителлогенез,
трофоплазматикалық, дейтоплазматикалық не үлкен өсу кезеңі; ІУ – пісіп
жетілу кезеңі.
І – көбею немесе оогониальды кезеңі. Жыныс клеткалар – оогониялар, олар
АЖК клеткалардың ұрпақтары. Митотикалық бөлініп оогониялар жыныс
клеткалардың қор фонды құрылады. Оогониялар жыныс клеткалардың ең ұсағы,
олардың диаметрі 10-20 мкм, ядролары ірілеу (5-7 мкм), хроматин заты шет
жағында орналасаты, ядрошысы бәр. Жұмыртқа қабығы мембрана ретінде дамыған,
оған бірең-саран бездің строма клеткалары қосылып жатады.
Балықтардың жыныс бездерінде оогониялар тек ерте онтогенезінде болады,
жұмыртқалы пластинкалар ол кезде болмайды. Ересекті балықтарда оогониялар
жұмыртқалы пластинкалардың шетінде орналасады, митотикалық бөлініп олардың
саны өмірдің белгілі кезеніңде өседі, мысалы горчакта көбею уақытында,
оңғақ пен шырма балықта – уылдырық шашқаннан кейін [27].
ІІ – превителлогенез кезеңі. Осы кезеңде ооциттерде цитоплазманың саны
және ядроның мөлшері үлкейеді. Оларды 1-ші реттік ооциттер деп атайды.
Осы кезеңнің басында ооциттің ядросы мейоздың 1-ші бөліну профазасына
кіреді, ол ең усақ оогонияларға ұқсас клеткаларда басталады. Ооциттер
бірінен кейін бірі профазаның лептотена, зиготена, пахитена және ерте
диплотена сатыларынан өтеді;
- лептотена сатысында ядрода хромосомның жіңішке жіпшілері пайда болады;
- зиготена немесе синапс сатысында гомологты хромосомалардың коньюгациясы
өтеді, олар қатты спиральданып ядроның бір полюсында орналасады (бұл
сатыны шоқ немесе синаптикалық шоқ деп атайды);
- пахитена сатысында коньюгацияланған хромосомала тарқауы басталады және
қос хромасомалардың – биваленттік құрылуы басталады. Осы сатыда ядрода
экстрахромосомды ДНК белгіленеді, ол тығыз денешік ретінде алғашқы
ядрошыққа қосылып жатады. Бұл денешіктің қызметі - көптеген шеттік
ядрошаларды құрастыру;
- кейін ядро диплотена - қос жіпшелері деп аталатын сатысына өтеді. Мейоз
бөлінуі осы сатыда тоқтап қалады, оның ары қарай қайтадан бөлінуі
оогенездің пісіп жетілу кезенінде ғана басталады. Ядрода хромосомдардың
деспирализациясы жалғасып өтеді, және олар жарты ұрпаққа –
хроматидаларга.
Лептотена мен зиготена сатысында ооциттердің өсуі байқалмайды; пахитена
сатысында ядро мен клетка кішкене ғана өседі, ооциттын өсуі диплотена
сатысында басталады, осы сатыда ядронын мөлшері 5-6 ретке үлкееді. Ядроның
қабығы (мембранасы) бүктесініп цитоплазмаға томпайып шығады. Хромосомалар
көптеген бүйір ілгек құрайды сондықтан олар "ершик" не "лампалық
шетинкалар" түрде болып келеді. 19 ғасырда "лампалық шетинкалар" деген
терминді неміс ғалымдар атағаң содаң бері осы термин сақталынып қалды.
Хромосомалардың бүйір ілгектер ол жоғарғы функциональды активті
жағдайда болып тұратын деспирализацияланған хромонемалардың бөлшектері
[28].
ІII - Вителлогенез кезені. Тез өсу фазасы. Ооцит қысқа уақытта (бір
неше күннен – аптаға дейін) өзінің соңғы көлеміне жетеді. Жұмыртқа негізгі
сары уыз массасы жиналады. Вителлогенин – ақ уыз ол бауырда синтездейді, ал
ооците вителинге айналады. Ол қан арқылы ооциттің периоцитті аймаққа
әкеліледі. Арнайы концентрация болуына фолликулярлы клеткалар әсер етеді.
Вителлогенин ооциттарға пиноцитоз көпіршіктері арқылы кіріп, ооцит
цитоплазмасында бір – бірімен қосылып, алғашқы (примордиальды) сарыуыз
гранулаларын түзейді. Бұл гранулаларға аппарат Гольджи бар көпіршіктер де
қосылады сонда олар дифинитивті сары уыз гранулаларына айналады.
Ооцит дамуы фолликулда өтеді, ол бір қабатты фолликулярлы эпителийден
және екі қабатты өзара байланыстырғыш ұлпа қабықша - текадан түрады. Тека
интерна, тека экстерна, олардың арасында қан капиллярлары орналасады.
Фолликулярлы қабшықтың және теканың арасында базальды мембрана жатады.
Фолликулярлы клеталарда және байланыстырғыш ұлпа қабықшада өсу уақытында
клеткалық органеллалар, әсіресе эндоплазматикалық тор және аппарат Гольджи
саны өседі.
Фолликулярлы замыкающая клетка микропилені жауып тұрады.
ІҮ – пісіп жетілу кезені. Ядро анимальді микропилле бар жаққа өтеді,
ядрышықтары центрде жиналады. Хромосом спирализациясы басталады. Цитоплазма
ооциттің анимальды жағында жиналады, сарыуыз кристалл структурасын жойып,
суланады. Жұмыртқа қабшықтары . Фолликулярлы клеткалар жоғары болып олардың
макроворсинкалары сәулелі қабаттын өзектерінен шығып микропилені жауып
түрған клеткадан босатылады, сонымен қатар периооцитті кеңістігі кеңейеді.
Фолликулярды қабаты жарылып жұмыртқа гонаданың қуысына немесе дене қуысына
түседі. Овуляциаланған жыныс клетка жетілген жұмыртқа деп аталады, ол 2
реттік ооцит болып саналады. 2- мейоз бөлінуі тек қана ооцитке
сперматозоид кірген уақытта аяқталады [27].
Балықтардың сперматогенезінде төрт период байқалады: 1- көбею, 2-
өсу, 3- жетілу және 4 – спермиогенез немесе спермиялар қалыптасуы.
I. Көбею уақытында сперматогонийлер митотикалық бөлінеді, соған байланысты
олардың саны да көбейеді. Екінші реттік алғашқы сперматогонийлер алғашқы
сперматогонилер бөлінгеніне байланысты пайда болады. Оларды резервты,
бұтақты, тыныштық немесе сперматогоний Ас – типті деп атайды. Бұл аталық
гонададағы ең ірі жыныс клеткалар. Олардың диаметрі 10 мкм. Ас-
сперматогонийлердің жартысы бөлінеді, келесі реттік сперматогонийлерді
түзейді А1,А2, А3 т.б. Бұл сперматогонийлерді дифференциациаланатын деп
атайды Ад – деп белгілейді, олар бөлінбейді уақытша резервте сақталады.
Ас- сперматогоний бөлінгенінен пайда болған клеткалар топтанып орналасады,
сыртынан дәнекер-ұлпалы клеткалар қоршап - циста деп аталады.
Бір цистадан (клетка клонынан) жыныс клеткалардың дамуы әр
сперматогенез периодында синхронды өтеді. Әр цистадағы клеткалар бір бірі
мен клеткалық көпір арқылы байланысып синцитий түзейді. Клонның
синцитиальді дамуы ерекше сперматогенезде өтетін сатысы болады. Соңғы
сперматогоний миграциясы Б типіне жатады.
II. Өсу периоды. Б - типті сперматогонийлері бөлініп 1-ші реттік
сперматоцит (жыныс клеткалар), мейоз профазасына өтуге дайындалады.
Мейотикалық профазасында 1-ші реттік сперматоциттер көлемі шамалы
ұлкейеді.
III. Жетілу периоды. Мейозда екі бөліну өтеді, бұл процесс жетілу периодына
сәйкес келеді. Алғашқы бөліну өткенде 1-ші реттік сперматидтен 2-ші реттік
сперматоциттер түзіледі. 2-ші реттік сперматоциттер гаплоидты және олардың
көлемі 1-ші реттік спераматоциттерден екі есе кішірек болады. Алғашқы
бөліну соңынан, келесі екінші бөліну өтеді, пайда болған сперматидтер одан
да көлемі ұсақ клеткалар болады. Көлемі 2-ші реттік спераматоциттерден екі
есе кішірек болады.
Спермиогенез. Спермий қалыптасу периоды. Бұл уақытта әр сперматидтен
бір ғана сперматозоид қалыптасады. Алғашында сперматидтерде поляризация
өтеді, ол клеткалық органеллалардың орны өзгеруіне байланысты болады.
Центриольдар ядроға қарай жылжиды, сонымен ядроның артқы жағын көрсетеді.
Ядроның негізінде орналасқан алдыңғы центриоль – проксимальді деп аталады.
Ол кейде ядроның арнайы тереңдеген жеріне кіріп тұрады. Екінші центриоль
бірінші центриольға тік бұрышты жерде орналасып дистальды немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz