Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ
1.1. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының географиялық, саяси.экономикалыұқ орны ... ... ... ... ... ..6
1.2. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының физика географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2.1. Табиғат жағдайлары (Рельефі, геологиялық құрылымы) ... ... ... ... ... 10
1.2.2. Климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2.3. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының топырақ өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2.4. Жер беті және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 ТАРАУ
2.1. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1.1. Ақмола елді мекенінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.1.2. Целиноград таң игеру орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1.3. Астана.менің қалам.замандас досымның еліміздің Астана.менің қалам.замандас досымныңсы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3 ТАРАУ
3.1. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының халқы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.1.1. Қаланың даму бағыты және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
4 ТАРАУ
4.1. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының шаруашылық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
4.1.1. Өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
4.1.2. Астана.менің қалам.замандас досымның агроөнеркәсіп кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
4.1.3. Құрылыс кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
4.1.4. Көлік кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
4.1.5. Қызымет көрсету салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
1 ТАРАУ
1.1. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының географиялық, саяси.экономикалыұқ орны ... ... ... ... ... ..6
1.2. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының физика географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2.1. Табиғат жағдайлары (Рельефі, геологиялық құрылымы) ... ... ... ... ... 10
1.2.2. Климаттық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2.3. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының топырақ өсімдік жамылғысы ... ... ... ... ... ... ... ... .13
1.2.4. Жер беті және жер асты сулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 ТАРАУ
2.1. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.1.1. Ақмола елді мекенінің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.1.2. Целиноград таң игеру орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.1.3. Астана.менің қалам.замандас досымның еліміздің Астана.менің қалам.замандас досымныңсы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3 ТАРАУ
3.1. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының халқы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
3.1.1. Қаланың даму бағыты және болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
4 ТАРАУ
4.1. Астана.менің қалам.замандас досымның қаласының шаруашылық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
4.1.1. Өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
4.1.2. Астана.менің қалам.замандас досымның агроөнеркәсіп кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
4.1.3. Құрылыс кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
4.1.4. Көлік кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
4.1.5. Қызымет көрсету салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы – Қазақстан Республикасының Астана-менің қалам-замандас досымныңсы – оны сипаттау диплом жұмысының мақсаты болып саналады.
Далалы зонада қазіргі заман үлкен қаласының, Астана-менің қалам-замандас досымныңсының пайда болу себептерімен және іздерін анықтау, оның халқын, шаруашылығын және болашақта даму перспективаларын талдап жазу жұмыстың міндетіне жатады.
Қазақстан Республикасының Астана-менің қалам-замандас досымныңсы тәуелсіздік және өркендеу символы ретінде экономикамен халықтың молшылығын табысты өсуінің көрсеткіші болғандықтан оны баяндау, анықтау тақырыптың актуалдылығы болып табылады.
Астана-менің қалам-замандас досымның жаңа тәуелсіз мемлекеттің Астана-менің қалам-замандас досымныңсы ретінде соңғы уақытқа шейін әлемге мүлдем таныс емес еді. 1997 жылы бұрынғы шағын қала Астана-менің қалам-замандас досымныңлық мәртебені алғанан кйін көз алдымызда бурқана жаңа қалалық рухани, сипатқа ие болып, есікілік пен жаңалықты үйлестіре өскені сөзсіз. Мұны саясат, мәдениет және тарих үлгісі ретінде біздің қаламызбен танысқысы келетіндерге неге көрсетпеске.
Қазақстан саяси картасында 1991 жылы КСРО құлағаннан кейін пайда болады, ал 6 жыл өткен соң призидент Назарбаевтың жарлығымен Республиканың Астана-менің қалам-замандас досымныңсы Аламатыдан Астана-менің қалам-замандас досымныңға көшірілді. Астана-менің қалам-замандас досымныңның ауысуы өте жылдам уақыт аралығында жүзеге асырылды, ол тіпті шығыста ештеңе жылдам салынбайды жақсақ пікірге қарама – қайшылық тудырып еді.
Далалы зонада қазіргі заман үлкен қаласының, Астана-менің қалам-замандас досымныңсының пайда болу себептерімен және іздерін анықтау, оның халқын, шаруашылығын және болашақта даму перспективаларын талдап жазу жұмыстың міндетіне жатады.
Қазақстан Республикасының Астана-менің қалам-замандас досымныңсы тәуелсіздік және өркендеу символы ретінде экономикамен халықтың молшылығын табысты өсуінің көрсеткіші болғандықтан оны баяндау, анықтау тақырыптың актуалдылығы болып табылады.
Астана-менің қалам-замандас досымның жаңа тәуелсіз мемлекеттің Астана-менің қалам-замандас досымныңсы ретінде соңғы уақытқа шейін әлемге мүлдем таныс емес еді. 1997 жылы бұрынғы шағын қала Астана-менің қалам-замандас досымныңлық мәртебені алғанан кйін көз алдымызда бурқана жаңа қалалық рухани, сипатқа ие болып, есікілік пен жаңалықты үйлестіре өскені сөзсіз. Мұны саясат, мәдениет және тарих үлгісі ретінде біздің қаламызбен танысқысы келетіндерге неге көрсетпеске.
Қазақстан саяси картасында 1991 жылы КСРО құлағаннан кейін пайда болады, ал 6 жыл өткен соң призидент Назарбаевтың жарлығымен Республиканың Астана-менің қалам-замандас досымныңсы Аламатыдан Астана-менің қалам-замандас досымныңға көшірілді. Астана-менің қалам-замандас досымныңның ауысуы өте жылдам уақыт аралығында жүзеге асырылды, ол тіпті шығыста ештеңе жылдам салынбайды жақсақ пікірге қарама – қайшылық тудырып еді.
1. Абдиева. К. С. Реионы Қазақстан статистически сборных тоо «Куренов» 2003ж
2. Асанбай. Р.
«Қазақстан: табысқа жету тарихы әлемдік қоғамдастық көзімен» Алматы «Таимас» Баспа үйі 2005ж.
3.Аяған Бүркітбой «Көркем суретті Қазақстан тарихы» Қазақстан энциклопедиясы Аламаты 2007ж.
4. Әбсеметов Марат Ертеңі ертедегідей Елорда Егемен Қазақстан 2007 ж – 15 желтоқсан – 6. бет.
5. Браун А.Г. «Алматы «Атамұра» 1995 ж.
6. Әсембекұлы Ерғазы. Астана-менің қалам-замандас досымның халықаралық әуежайы Астана-менің қалам-замандас досымның 2005 №1 -12 бет.
7. Қосымбаев Н.К, Азубаев Н.Ж. «История Ақмола» Алматы «Жеті жарғы» 1998 ж.
8. Қабдоладанов Н. Молдағұлов Т. Ахметжанов О. Камзанов Д. «Астана-менің қалам-замандас досымның 10 жыл» Алматы 24 желтоқсан 2004 ж.
9. Құланбай Ә. Арйбай салынған Астана-менің қалам-замандас досымның Егемен Қазақстан 2008ж - 1 қаңтар 3 бет.
10. Қосмамбетов. С. Блашағы ғажап қала Егемен Қазақстан 2005 ж– 10 маусым.
11. Мажитов Марат Ақмола – Астана-менің қалам-замандас досымның Ақиқат 1998ж №5 – 3 – 21 бет.
12. Назарьаев Н.А. Евразия жүретінде 2006 ж.
13.Саухат Жұмагүл «Астана-менің қалам-замандас досымның» 2006ж №3. 28 – мамыр – 29 бет.
14. Ервинский О.Е.»байтерек» №4 желтоқсан 2003 ж.
15.Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының статистика басқармасы Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының әлуметтік экономикалық жағдайы. Астана-менің қалам-замандас досымның ақшамы 2002ж. 30 мамыр – 3бет
16. Астана-менің қалам-замандас досымның қакласының статитика басқармасы. Өнеркәсіптік іргерлеу даму бағдарламасы. Астана-менің қалам-замандас досымның хабары 2006 ж – 4 мамыр
2. Асанбай. Р.
«Қазақстан: табысқа жету тарихы әлемдік қоғамдастық көзімен» Алматы «Таимас» Баспа үйі 2005ж.
3.Аяған Бүркітбой «Көркем суретті Қазақстан тарихы» Қазақстан энциклопедиясы Аламаты 2007ж.
4. Әбсеметов Марат Ертеңі ертедегідей Елорда Егемен Қазақстан 2007 ж – 15 желтоқсан – 6. бет.
5. Браун А.Г. «Алматы «Атамұра» 1995 ж.
6. Әсембекұлы Ерғазы. Астана-менің қалам-замандас досымның халықаралық әуежайы Астана-менің қалам-замандас досымның 2005 №1 -12 бет.
7. Қосымбаев Н.К, Азубаев Н.Ж. «История Ақмола» Алматы «Жеті жарғы» 1998 ж.
8. Қабдоладанов Н. Молдағұлов Т. Ахметжанов О. Камзанов Д. «Астана-менің қалам-замандас досымның 10 жыл» Алматы 24 желтоқсан 2004 ж.
9. Құланбай Ә. Арйбай салынған Астана-менің қалам-замандас досымның Егемен Қазақстан 2008ж - 1 қаңтар 3 бет.
10. Қосмамбетов. С. Блашағы ғажап қала Егемен Қазақстан 2005 ж– 10 маусым.
11. Мажитов Марат Ақмола – Астана-менің қалам-замандас досымның Ақиқат 1998ж №5 – 3 – 21 бет.
12. Назарьаев Н.А. Евразия жүретінде 2006 ж.
13.Саухат Жұмагүл «Астана-менің қалам-замандас досымның» 2006ж №3. 28 – мамыр – 29 бет.
14. Ервинский О.Е.»байтерек» №4 желтоқсан 2003 ж.
15.Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының статистика басқармасы Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының әлуметтік экономикалық жағдайы. Астана-менің қалам-замандас досымның ақшамы 2002ж. 30 мамыр – 3бет
16. Астана-менің қалам-замандас досымның қакласының статитика басқармасы. Өнеркәсіптік іргерлеу даму бағдарламасы. Астана-менің қалам-замандас досымның хабары 2006 ж – 4 мамыр
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ
1.1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының географиялық, саяси-
экономикалыұқ орны ... ... ... ... ... ..6
1.2. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының физика географиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2.1. Табиғат жағдайлары (Рельефі, геологиялық
құрылымы) ... ... ... ... ... 10
1.2.2. Климаттық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .12
1.2.3. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының топырақ өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ...13
1.2.4. Жер беті және жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 ТАРАУ
2.1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .18
2.1.1. Ақмола елді мекенінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1.2. Целиноград таң игеру
орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31
2.1.3. Астана-менің қалам-замандас досымның еліміздің Астана-менің
қалам-замандас
досымныңсы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 31
3 ТАРАУ
3.1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының
халқы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
3.1.1. Қаланың даму бағыты және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
4 ТАРАУ
4.1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының шаруашылық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
4.1.1.
Өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
4.1.2. Астана-менің қалам-замандас досымның агроөнеркәсіп
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
5
4.1.3. Құрылыс
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 45
4.1.4. Көлік
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..50
4.1.5. Қызымет көрсету
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .54
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы – Қазақстан Республикасының
Астана-менің қалам-замандас досымныңсы – оны сипаттау диплом жұмысының
мақсаты болып саналады.
Далалы зонада қазіргі заман үлкен қаласының, Астана-менің қалам-замандас
досымныңсының пайда болу себептерімен және іздерін анықтау, оның халқын,
шаруашылығын және болашақта даму перспективаларын талдап жазу жұмыстың
міндетіне жатады.
Қазақстан Республикасының Астана-менің қалам-замандас досымныңсы
тәуелсіздік және өркендеу символы ретінде экономикамен халықтың молшылығын
табысты өсуінің көрсеткіші болғандықтан оны баяндау, анықтау тақырыптың
актуалдылығы болып табылады.
Астана-менің қалам-замандас досымның жаңа тәуелсіз мемлекеттің Астана-
менің қалам-замандас досымныңсы ретінде соңғы уақытқа шейін әлемге мүлдем
таныс емес еді. 1997 жылы бұрынғы шағын қала Астана-менің қалам-замандас
досымныңлық мәртебені алғанан кйін көз алдымызда бурқана жаңа қалалық
рухани, сипатқа ие болып, есікілік пен жаңалықты үйлестіре өскені сөзсіз.
Мұны саясат, мәдениет және тарих үлгісі ретінде біздің қаламызбен танысқысы
келетіндерге неге көрсетпеске.
Қазақстан саяси картасында 1991 жылы КСРО құлағаннан кейін пайда болады,
ал 6 жыл өткен соң призидент Назарбаевтың жарлығымен Республиканың Астана-
менің қалам-замандас досымныңсы Аламатыдан Астана-менің қалам-замандас
досымныңға көшірілді. Астана-менің қалам-замандас досымныңның ауысуы өте
жылдам уақыт аралығында жүзеге асырылды, ол тіпті шығыста ештеңе жылдам
салынбайды жақсақ пікірге қарама – қайшылық тудырып еді. 1997 жылы Үкімет
шешім қабылдасымен Алматыдан Астана-менің қалам-замандас досымныңға
мемлекеттік шенеуниктер мінген пойыздар ағыла бастады. Қалаға салтанатты
түрде – Мемлекеттік рәміздер - Ту мен Елтаңба әкелді, ал 1998 жылы
Қазақстан Астана-менің қалам-замандас досымныңсының ресми презентациясы
болды. Жоғарда айтқандай тоқсаныншы жылдары ортасында Қазақстан
Республикасы Призиднет Нұрсылтан Назарбаев көпшілік көптеген алаида шұғыуыл
түрде, оңтүстікте орналасқан Астана-менің қалам-замандас досымныңның
Республиканың орталығына ауыстыруды қажет деп тапты. Астана-менің қалам-
замандас досымның ауыстырудың скбептері аз айтылған жоқ, тек бір нәрсе анық
еді ештеңеге қаракмаи қазақстанның жаңа Астана-менің қалам-замандас
досымныңсы қалыптасты. Астана-менің қалам-замандас досымның елдің
эканомикалық саяси және мәдени өмірінің орталығына аиналды. 1998 жылы 6 –
мамырда Ел басы Нұрсылтан Назарбаевтің Жарлығымен Ақмола атауы Астана-менің
қалам-замандас досымның болып өгертілді.
Астана-менің қалам-замандас досымныңны ауыстыру сөсіз тосын да сирек
оқиға. Әрине бір адамның ұғымының шеберлігінде. Мемілекет ауқымында бүл
әдеттен тыс болсада соншалықты бас шайқап таң қаларлықтай жұмыс құбылыс
емес. Қоныс аудару да адам өміріндегі айрықша оқиғаға саналды. Кейбір
адамдарда еш уақытта көшуге деген қажеттілік тумайды, енді біреулер жиі
көшіп қонуға мәжбүр. Мемілекеттер де өздерінің бас қалаларын ауыстырып
жатады, әдетте мұндай ауыстырудың барша фактілері дәлелді және уәжді болып
келеді. Осындай ауыстырудың қажеттілігі ел тұрғындарның қалыптасуна
қарағанда мемілекеттің пайдасынан жиірек туындайды. Бірақ бұл жерде, ең
бастысы еліміздің Астана-менің қалам-замандас досымныңсы Астана-менің қалам-
замандас досымныңны көшіруге мәжбірлеуші, аңғарлада түсінікті болада
беретін кейбір себептер сілемін сезіне білу қажет.
Астана-менің қалам-замандас досымныңны көшіру Қазақстанда бірінші Астана-
менің қалам-замандас досымныңны біз әуел бастан геосаяси тұрғыда
Қазақстанды нығайтуға бағытталған қадам ретінде қабылдағанбыз.Сөйтіп біз
өзіміздің бейбітшіл сыртқы саясатымыздан сан салалы бағыттылығын
қуаттадық.Осы әрекетімен Қазақстан Солтүстікпен және Оңтүстікпен, Шығыспен
және Батыспен құқұқтық ынтымақтастыққа паш етті.Бұл еліміздің Еуропамен
Азия арасындағы орта түсжақдайын артықшылығын барынша нығайтуға мүмкіндік
береді. Екіншіден біздің таңдаумызда қауіпсіздік мәселесі орын алды. Бұл
тұрғыда тәуелсіз мемлекеттің Астана-менің қалам-замандас досымныңсы сыртқы
шегарадан алыстау жерде мүмкіндігінше елдің ортасына таман жерде тұруы
тиісті. Астана-менің қалам-замандас досымныңны ауыстыру Қазақстанның
экономикасын одан әрі дамыту тұрғысында тиімді. Осының арқасында қалықпен
өндіргіш күштердің Республика аймағы бойынша біржақты орыналасуын біртіндеп
түзету, солтүстікпен орталық өңірде шетелдік тың жаңалықтарды,
ғылымдандырылған өндірісті, озық ауыл шаруашылық машиналарын жасауды әрі
өңдеуші ауыл өнеркәсібінің кең желісін қауірт өркендету іс жүзінде мүмкін
болды. Өз кезегімізде бұл Қазақстанның өнеркәсіптік даму деңгейін де
арттырмақ еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға және жұмыспен мейілінше
толығырақ қамтамасыз етуге мүмкіндік бермек ті.(Евр.т.20. б) Астана-
менің қалам-замандас досымның Қазақстанның жаңаруның нышаны.Оның көпұлты
халқының жасампаз күш қуатының куәсі.Бұл соншалықты жеңіл тимеген заманның
өзінде жаңа Астана-менің қалам-замандас досымныңсын туғызған бел шешіп
көрсеткен халықтың өзінің күш жігеріне деген сенімінің белгісі 1994. жылы
Қазақстан Астана-менің қалам-замандас досымныңсы Ақмола көшіруге шешім
қабылдайды. Сондықтан 1996 жылдың бір күндендерікезегі келгенде Ақмолада
ереін экономикалық аймақ (ЕЭА) құруға арналған арнайы кеңсе өткізіледі.
1996 жылы 6 –қазанда Ақмола қаласының аумақтық шекарасы ішінде Ақмола
арнайы экономикалық аймағын құру туралы тиісті жарлыққа қол қойлып, осы
жарлықпен Ақмола Бөлекбаевты оның тұңғыш төрағасы етіп
тағайындалды.Осылайша арнайы эканомикалық аймақ арқылы жаңа Астана-менің
қалам-замандас досымныңның қалааралық бюджетін түзуге және сауықтыруға
мүмкіндік жасалды. Ақмола ЕЭА жемісті қызметінің нәтижесінде қала
эканомикалық аймақ қызметінен түсетін пайданың 60%алатын болды. Облыс
бюджеті де сырт қалған жоқ, оған ЕЭА қаржы түсімдерінің 40%бөлінді. Сөйтіп
ұзаққа созылған сергелдең мен бұлталатқан кейін Ақмола қаласының еркін
эканомикалық аймағы жобасы Астана-менің қалам-замандас досымныңлық
инфроқұрылымды қауырт та белсенді қалыптасуда және қаланың аудандарынсалуда
күшті серпін берді.
1 ТАРАУ
1.1 Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының географиялық, саяси
–экономикалық орны
Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы евразия материгінің
орталығында орналасқан. Егеменді Қазақстан Республикасының Астана-менің
қалам-замандас досымныңсы. Ол Қазақстанның сыртқы өлкесінің орталығында
Есіл өзенің оң жағалауында, жоғарғы ағымында орналасқан. Оның территориясы
Ақмола обылысының оңтүстігінде болып, Жеке саяси әкімшілік бөлінуі болып
табылады. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы 5-ші сағаттық
белдеуде орналасқан. -Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының
географиялық коррдинаттары 530 се 72 0 ш.б.
1994 жылы шілдеде Астана-менің қалам-замандас досымныңны Республиканың
қиыр оңтүстігінде орналасқан Алматы қаласынан солтүстікке, 1000шақырымнан
астам жерде жатқан, далалық Ақмолаға көшіруге шешім қабылдады. Ақмола
Алматымен салыстырғанда қазақстанның орталығында болатын. Қала ірі
магистральдік көлік бойында –оңтүстік солтүстікке қосатын теміржол және
автомабильжолдарында орналасқан. Астана-менің қалам-замандас досымның
Республикасының барлық үлкен қалалармен бұл жолдар және басқа Астана-менің
қалам-замандас досымның –Повладар, Астана-менің қалам-замандас досымның
–Қытай –Ақтөбе – Атырау, жолдары торабында орналасқан. Бұдан басқа қала
Қазақстан үшін көптеген шетелге шығудың мейлінше төте жолы трансеуразия
аралығында таяу қоныстанған 12.
Ақмола облысының әкімшілік – экономикалық картасы
Сурет-
1.2. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының физика – географиялық
жағдайы.
Жерінің басым бөлігі - абсалюттік биіктігі 300-400 метірден аспайтын
аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. Солтүстігінде Көкшетау қыратының
сілемдері –Сандықтау, Домбыралы, т.б. аласа таулар орналасқан. Облыстың
батыс орталық, шығыс бөліктерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр.
Оңтүстік батысында Теңіз-Қорғалжын ойысы. Облыстың батыс жағында Есіл
өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр. Есіл өзенінің оң
жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңгіз жазықтарымен шектеседі. Облыстың
оңтүстік шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның
негізгі бөлігі жартасты қырқалар (100-500 м) тізбегінен тұрады. Туған
жерден сұлу не бар? Оның үстіне шынында да сұлу болса. Республиканың баға
жетпес байлығы, әрине іс жүзінде Еуразияның қақ ортасын алып жатқан ұлан
байтақ Сарыарқа кеңістігі болды. Орталық Қазақстанның солтүстік бөлігінде
жатқан қазіргі Ақмола облысының аумағы 96, 8 мың шаршы шақырымды құрайды.
Осы орасан көлемді аймақта жазық дала ландшафтының сан түрі
кездеседі.Облыстың оңтүстігін Сарыарқаның ұсақ шоқылары, орталық бөлігінде
жазық даламен өзендер алабы. Көкшетау қыратының сілемдері алып жатыр.
Ақмола облысының аса ірі өзендері деп Есіл мен Нұраны бөліп көрсетуге
болады 12.
Ақмола облысының физикалық картасы
Сурет-
1.2.1. Табиғат жағдайлары.
Жалпы мәліметтер. Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық
бөлігінің солтүстігінде, Қазақтың ұсақ шоқыларымен Теңіз оипаты шеңберінде
орналасқан. Ол 1939 жылы 14- қазанда құрылған. Облыс территориясының ауданы
96, 8 мың шаршы шақырым.Батыста Қостанай, солтүстікте Солтүстік –
Қазақстан, шығыста Павлодар, оңтүстігінде және оңтүстік шығысында Қарағанды
облысымен шектеседі.
Рельефі. Территориясының беті біркелкі емес: Ұсақ шоқылар, биік емес
таулар аздап тілімденген жазықтық және өзен аңғары. Рельефтің пішіндерінің
мұндай әр түрлілігі оның геологиялық құрамын және геологиялық тарихын
күрделілігімен анықтайды Геоморфологиялық жағынан облыс территориясы
цоколді төбешікті таулар елінің солтүстігінде Көкшетау қыратының етектері
созылып жатады. Төбешікті таулардың орташа биіктігі 400-500 метрге жетеді.
Аласа таулар оңтүстік бағытында кішігірім аңғарлар және жыралар
тілімделген. Олардың бірі Жабай өзенінің аңғары. Балкашин ауданының
территориясында төбешіктердің шынында кристалданған тау жыныстардың көбірек
ашылулары кездеседі. Оңтүстігіне қарай ендік бағытында кең байтақ
территорияда Атбасар жазықтығы орналасқан. Облыстың солтүстік – шығыс
бөлігінде мередияндық бағытта сілеті жазығы созылып жатыр. Атбасар
жазықтығымен салыстырғанда абсалюттік биіктігі төменірек (250-300).
Оңтүстігінде биігірек Теңіз жазықтығы шектеседі, оның орталығында Теңіз
және Қорғалжын көлдері бар. Теңіз ойпатының жазықтықтары жоғарыдан
қарағанда дұрыс емес овал пішінде болып, ендік бағытта созылған ойпаатың
көпшілік бөлігі абсалюттік биіктігі 250-400 метр болған Нұра және
Терісаккан өзендерінің аккумлятивтік жазықтығынан құралған. Терісаққан
өзені бассеиінінде үлкен аңғарды алаңдары өте өткір тілімденген және өзен
алды ұсақ шоқыларға айналған. Теңіз ойпатының солтүстік батыс бөлігі Ишим
өзенін алабы мен ашылған, оның оңтүстік шығыс бөлігінде су ағыны жоқ. Бұл
жерде көп көлдер шоғырланған. Жоғарыда айтылған төбешікті – толқынды
жазықтар негізінде ежелгі тау жыныстардан болып, оларды қалың төрттік
дәуінірің сары-қоңыр лессті саз башықтары жамылып жатыр.Кей жерлерде
жазықтарды сайлар, жыралар және өзен аңғарлары қиып өтеді. Кейінгі кездерде
дала зонасының бедерін беткейлерін жыралар мен сайлар тілімдеген.Облыстың
орталық бөлігіндегі жазықтардың обсалюттік биіктігі 300-450 метірден
аспайды. Төбешіктердің салыстырмалы биіктігі 100-150 метрге жетеді.
Орталық- Қазақстан аласа таулы белдеуінен Солтүстікке қарай екі үлкен
рельеф баспалдағы күзетіледі. Орта баспалдақ денудатциялық жазықтан
құрайды. Төменгі баспалдақта денудациялық жазық болып оның ішінде жекелеген
төбешіктер көтеріліп тұрады. Сарақаның биік емес төбешіктері Шортанды,
Алексеев және Макинск аудандарының териториясында кездеседі. Олар желеген
тізбекті қырқалы немесе салыстырмалы биік төбешіктері болған төбешікті
бедерден құралған. Аласа таулар және төбешікті таулар кайназой эрасында
белсенділенген кесек тас тәрізді тектоника әсерінен пайда болған. Ұсақ
шоқыларының екі түрі кездеседі. Су айрықтың және өзен алды беткейіндегі.
Біріншісі тізбек сияқты көтерілулер немесе жеке төбешіктер, олар палеозой
тау жыныстарынан тұрады. Едәуір төменірек деңгейдегі және эрозия базисінен
төмендегі өзен бойындағы ұсақ шоқырлар қазіргі заман денудация бетін
құрайды, өзен жағалауында және кейбір жерлерде Ишим өзенінде. Облыс
территориясында Ериментау таулары ерекше ажыратылып тұрады. Ол мередиян
бағытта созылған, палеозой тау жыныстарынан құралған құзды тізбектер
сериясынан тұрады. Қоршаған ортадан орташа биіктігі 400-500 метр. Бұл аласа
таулы массивінің рельефінің оның беткейлерін экспозициясы құраған тау
жыныстарының құрамына сәйкес рельеф тән болды. Кварциттер, граниттер
таралған учаскелерге ең өткір ерекше рельеф пішіндері сәйкес келеді.
Тақтатастар, құмтастар мен конгломмраттар таралған учаскелерге рельефтік
жайпақ жұмсақ пішіндері сәйкес келеді.
Облыстың оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөліктерінде жеке тізбектер
түрінде Сарыарқаның етектері шығады. Оларға биік емес аралдық таулар
кіреді.
Геологиялық құрлысы. Жерінің геологиялық құрлымы каледон және герцин
қатпарлығы кезінде қалыптасқан. Палеозой эрасының соңында континенттік
түзілу кезеңі басталды.Өте ұзақ мерзімге созылған текістелудің нәтижесінде
пайда болған таулы өлке Мезазой эрасында бірте -бірте қыраттарға айналды.
Облыс жері, негізінен, палеозойдың метаморфталған тақта тастарынан,
кварциттерінен, құм тастарынан, альбитофирлерінен, әк тастарынан,
конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузиялық (гранит, диорит,
габбро, тағы басқа) және эффузиялық жыныстар кең таралған Байырғы
платформалық қабатын жыныстарды неогенмен төрттік дәуірлердің сарғылтым
шөгінділерінің қалың қабаттары жатыр.Кең байтақтарынан алтын, уран, боксит,
сүрьме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құрамы, құрылыс
материалдары, тағы басқалары өндіріледі 17,18.
1.2.2. Климаттық жағдайлары.
Климаты тым континенттік, қысы ұзақ (5, 5 айға созылады), суық, жазы
қоңыржай ыстық. Қаңтардың орташа температурасы -16-180 с шілдеде 19-210с.
Тұрақты қар жамылғысы қарашаның ортасында қалыптасып, оңтүстігінде 130-140
күн, солтүстігінде 150-155 күн жатады. Қардың орташ қалыңдығы 20-220см.
Жауын шашын шамамен орташа көрсеткіші солтүстігінде жылына 400 мм
оңтүстігінде 250 мм (Энц-я 1 том)
Аймақтың климаты күрт континентальды әрі құрғақ. Ауаның температурасы
жыл мезгіліне қарай шұғыл ауысып отырады. Қыста цельсий бойынша 300 с дейін
суытса, жазда 350 с градусқа дейін қызады. Қыста күні қарлы борандар
ұйытқиды, ауаның температурасы әсіресе ақпан айында күрт төмендейді. Жазда
шаң борайды, аңызақ жел тұрады, күн әсіресе тамызда қатты ысиды.
Бірақ бір нәрсені айтып кетпеске болмайды. Қазір климат жылдан жылға
өзгеріп бара жатыр. Ол баршамызға мәлім. Көне көздердің айтуынша бұрын
Ақмола және орталық Қазақстанның басқа да қалалары қар астында қалады екен,
қардың қалыңдығы кейде жер үйлерді көміп тастаса керек. Бірақ кейінгі
жылдары қыста қар аз жауып, күн жылы болатынын көріп жүрміз. Жылдан жылға
күн жылып қыс кеш түсе бастады.Ауа райының осындай құбылыстары өзгерісін
елорданы Алматыдан Астана-менің қалам-замандас досымныңға көшірген кезден
бастап көшу дейміз. Осы орайда Астана-менің қалам-замандас
досымныңлықтардың Алматылықтар жылуды өзімен ала келді деп қалжыңдап айтып
жүргендер де бар 12,18.
1.2.3 Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының топырақ-өсімдік
жамылғысы.
Облыс аумағы Енділіктегі қара және күңгірт қоңыр топырақ енділікке
жалғасқан болып кәдімгі және оңтүстік қара топырақ және күңгірт, қызғылт
қоңыр және ашық қызғылт қоғыр топырақтар зоасына бөлінеді. Облыстың жер
бедері төбе қыраты мен тау – төбе болып келетін жай қоңыржай дала солтүстік
бөлігін кәдімгі қара топырақ зоналығында жайғасқан болады. Оның аумағы
487.6 мың га тең болып 90пайызын егіншілікке пайдаланылады.Осы зонаның
негізгі топырағы кәдімгі орташа ауыр суглиникт қара топырақтар саналады.
Қара шірік қабатының қалыңдығы(А+В ) 50-70см аралығында, қара шіріктің
мөлшері 6-8 пайыз болады. Топырақ әрекетшең Калий мен тойылған (70-
85пайызға дейін). Бұл топырақтың өзіне тиісті ерекшелігі болып құрамында
әрекетшең фосфордың аз болуы және Калийй мен азоттың мөлшерінің орташа және
көп болуы саналады. Осы подзона аумағында, әсіресе тау –төбе бөлігінде су
эрозиясына ұшыраған жерлер көп болады. Подзонаның егіншілікке жарамайтын
жерлерін негізіне қиыршықталған толық қалыптаспаған, шалғынды сорланған
қара топырақтар жайғасқан болады.
Оңтүстік қара топырақ подзонасы төбе қыратты құрғақ дала аймағында
таралған. Жер көлемі 2556.5 мың га кең. Айдалған жердің көлемі 85 пайызын
қамтиды. Оңтүстік қара топырақ корбанатты ауыр саздақты топырақ негізгі
топырағы болып саналады. Қара шірік горизонты 45-60см тереңдікте, қарашірік
мөлшері 4-5пайыз болады. Корбанаттар көбінесе жер бетінде жайғасқан болады.
100-130см тереңдікте сорланған болып оның жоғары жағы сортаңдалған қабат
жайғасқан болады. Сортаңдалған қабаттың жағарыда жайғасуы топырақ қабатына
өсімдік тамырларына кіруіне зиянды әсер етеді. Оңтүстік қара топырақтардың
құрамы сіңдірілген магний мен, ал кейбір уақытша натрий тойылған болып
келеді. Осы подзонаның топырақтарға жел және су эрозиясына қарсы күресу
шараларын қолдану керек. Оңтүстік тара топырақтарында фосфор, кейбір
уақытша азот тыңайтқыштарын беру өте тиімді саналады.
Жер шаруашылық құамында сортандалған қара топырақ және сортаңды
топырақтар негізгі топырақтарға кіреді. Айдауға жарамсыз жерлердің негізгі
аумағын қиыршықталған және түйіршік тастары бар топырақтар иеленеді. Олар
негізінен төбелерде және жердің жоғары беткейлерінде кездеседі.
510 солтүстік ендіктің оңтүстік жағасында қара топырақ зонасы біртіндеп
қызғылт қоңыр топырақтарға өте басым. Қызғылт қоңыр топырақ аумағы
7340.3мың га тең болып, оның 70пайызы ауылшауашылыққа пайдаланылады. Бұл
подзонаның ең жақсы топырағы қызғылт қоңыр корбанатты, орташа саздақты
тоырағы саналады. Осы топырақтың қарашірік горизонты 35-45см
жетеді.Топыраақтың қарашірік мөлшері3 тен 4 пайыз аралығында болады. Бұл
топырақта қара топыраққа қарағанда сіңдірілген алмасу негізі құрамындағы
Магнийме Натрийдің мөлшері көп болады. Оңтүстікке қарай топырақ сортаңдау
болып келеді.Сондықтан бұл жерлерде сортаңдау процесін болдырмауға қарсы
шаралар қолдану қажет. Облыстың шығыс бөлігінде қыратты майда шоқылы
жазықтықтарда қызғылт қоңыр топырақтар жайғасқан. Бұлардың ішінде ең
негізгі топырақ қызғылт қоңыр топырақ аз қабатын, орташа- ауыр саздақты
топырақ саналады. Бұл подзонаның топырақтары эрозияға қарсы күресетін іс
шараларды қолдануын талап етеді, сонымен бір қатарда фосфор, ал кейбір
жерлерінде азот тыңайтқыштарын салу керек екендігін білдіреді. Топырақтың
тығыз болуы су өткізгіштігін жақсарту үшін ағып келіп жатқан суды және
судан түскен ылғалдықты жинау үшін қосымша іс- шараларды жургізуді керек
етеді.
Облыстың оңтүстік бөлігінде дала зонасында Қызғылт қоңыр топырақ
подзонасы тарқалған болады. Оның көлемі 2508, 9 мың га тең, оның 70 пайызын
айдалған жер құрайды. Бұл подзонаның негізгі топырағы қызғылт қоңыр топырақ
болып, қарашірік горизонты 30-40 см. Қарашіріктің мөлшері 2, 5-3, 5 пайыз
аралығында болады. Бұл подзонаның топырақтарының механикалық құрамы ауыр
саздақты болып, өте жоғары дәрежеде және сорланған өте төмен су
өткізгіштігімен ерекшеленеді. Айдалған топырақтың ішінде бірыңғай сортаңды
және сорланған массйвтер бөлініп тұрады. Ашық қызғылт топырақ подзонасы
Облыстың ең Оңтүстік бөлігінде жайғасқан болып, оның көлемі 472, 2 мың га
тең. Климаттың өте құрғақ топырақ жамылғысының кешенді болуы бұл подзонаның
топырақтарының бірден бір ерекшелігі болып саналады. Барлық ашық қызғылт
қоңыр подзонаның топырақтары сортнды және сорланған болып келеді.Ашық
қызғылт қоңыр подзона топырақтарын егіншілікке пайдаланбайтын аймаққа
кіреді.
Облыстағы таралған топырақтардың құрылған арттыруға академик А. И.
Бараев басшылығында ғылыми негізінде жасалған топыра қорғау жүйесі бойынша
белгіленген органикалық және минералдық тыңайтқыштарды, салу көпжылдық
өсімдіктерді егу, сортаңды топырақты гипстеу жұмыстары жәрдем береді.
Өсімдіктің 73 тұқымдасы, 800 ден астам түрі кездеседі. Негізінен қылқан
жапырақты сілеу, бетеге, далалық жоңыршқа, таспа шөп, жусан тағы басқа өзен
жайылымдары мен жағалауларында астық тұқымдас және әр түрлі шөп аралас
қарағай, қайың, көктерек, түрлі бұталар өседі 18.
1.2.4. Жер бетіндегі және жер асты сулары.
Ірі өзендері Есіл мен Нұраны бөліп айтуға болады. Теңіз көлінің аты
баршаға белгілі. Одан басқа қарасор, Қорғалжын, Балықтыкөл және Қыпшақ
көлдері де баршаға ірі көлдердің қатарына жатады.
Астана-менің қалам-замандас досымныңдан батысқа қарай көлдер шалқыған
өңірде дала табиғатының тағы бір кереметі-Қорғалжын қорығы жатыр. Бұл
табиғат кешені теңіз ойпатының оңтүстігінде, одан әрі қазақтың ұсақ
шоқыларына ұласады. Қорықтың жүрегі –өзара жалғасқан теңіз және Қорғалжын
көлдер жүйесі. Теңіз көлінің аумағы 159мың га құрайды, бұл Женева көлінен
екі есе артық. Суының минералдануы әлемдік мұхиттың тұздылығынан 5-6 есе
жоғары. Көлде құстар ұя салатын үлкенді –кішілі 70-ке жуық арал бар.
Қорғалжын көлі Теңіз көліне мүлдем ұқсамайды. Оның алып су ауданын қамыс
пен қоға араласа өскен қопа басқан. Осы тамаша қорықта өсімдіктер
дүниесінің 350-дей түрі өседі, оның 90 пайызы шөптер. Аймақтың ірі өзендері
–Есіл, оның салалары –Қал – құтан, Жабай, Терісаққан, Нұра, Сілеті, Өлеңді,
Құланөтпес т.б. өзендер бар. Көлдері туралы айтар болсақ ;Қорғалжын,
Қожакөл, Шолақшалқар, Балықтыкөл, Ұялышалқар т.б. тұзды көлдері ; Теңіз,
Керей, Итемген, Қыпшақ, Мамай, Үлкен Сарыоба және Вечеслав (Есілде) Сілеті
бөгені бар. Олардан басқа жер суаруға арналып 37 бөген салынған. Олардың
жалпы су көлемі 180.6 млн. М3. Қоғалжын көл жүйесін сумен толыстыру және
Астана-менің қалам-замандас досымның өнеркәсібін сумен қамтамасыз етуді
жақсарту үшін Нұра өзені арқылы 70-74млн метр куб Ертіс суы беріледі.
Жер асты сулары
Облыс территориясы жалпылай 1-тәртіптегі Орталық Қазақстан
гидрогеогогиялық ауданға жатады. Гидрогеологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы
негізінде Орталық Қазақстан гидрогеологиялық ауданда төмендегі 2-тәртіптегі
гидрогеологиялық аудандар ажыратылады: Көкшетау-Екібастұз, Теіңз-Қорғалжын
және Сарысу-Теңіз. Көкшетау-Екібастұз гидрогеологиялық аудан облыстың
солтүстік жарты бөлігін қамтиды. Оған Вишневский, Ерментау, селеті,
Алексеевк, Макинск, Шортандының көпшілік бөлігі, Балқаш, Атбасар ауылдық-
әкімшілігін солтүстік бөліктері жатады.
Гидрогеологиялық ауданның көпшілік бөлігін жер бедері тілімделген және
жарықтары көп жартасты тау жыныстары жер бетіне жақын жерде
орналасқандықтан жер асты суларына қалыптасуына қолайлы жағдай жасалған.
Ауданның шеңберін ішінде 19 сулы горизонттар мен комплекстер ажыратылған.
Теңіз-Қорғалжын гидрогеологиялық ауданның оңтүстігінде орналасқан
территорияны өз ішіне алып ол оңтүстік жағынан Сарысу-Теңіз қыраты
(көтерілуі) мен шектелген. Аудан жер асты суларына кедей (жарлы). Бұл жерде
тек 6 сулы горизонт пен комплекс ажыратылған. Ең сумен қамтамасыз етуге
перспективті комплекс, бұл Нұра және Ишим өзендерінің аллювиалдық
шөгінділеріне немесе аңғарларына орналасқан.
Сарысу-Теңіз гидрогеологиялық аудан облыстың ең шеткі оңтүстік бөлігіне
Қорғалжын әкімшілік ауданын ішінде орналасқан. Бұл ауданда 12 сулы комплекс
ажыратылған.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай батыстағы облыс шекарасы бойлап созылып
жатқан ені аз алқап 1-тәртіптегі Торғай гидрогелогиялық ауданға жатады, ал
Ертіс артезиан бассейнін оңтүстік-батыс бөлігіне болып саналады. Тұщы сулар
жеке линзалар түрінде кездеседі. Құдықтардың су мөлшері (дебиті) 0, 5 лсек-
ке жетеді. Олар ауылды елді мекендерді сумен қамтамасыз етуге жаратады
(пайдаланады).
Жалпы облыстың минералданғаны 10 гл-ге дейін болған жер асты суларының
прогноздық (болжамдық) эксплуатациялық қорын көлемі 1733, 3 мың м3тәу.,
оның ішінде минералданағандығы 1 гл-ге дейін болған сулардың қоры – 916
мың м3тәу-те. Барланған эксплуатациялық қоры 250 мың м3тәу-ке тең, оның
ішінде өнеркәсіптік категориялы су қоры – 193, 4 мың м3тәу. облыстың
факттік алатын жер асты сулары 148, 8 мың м3тәу. құрайды, оның ішінде қоры
бекітілген кен орындардың қоры 37, 6 мың м3тәу 19.
2 ТАРАУ
1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының даму тарихы.
Астана-менің қалам-замандас досымның – мемлекеттің саяси, әкімшілік,
эканомикалық, мәдени орталығы, елдікті ұлттық бірлікті білдіретін бас
қаласы.Астана-менің қалам-замандас досымның ұғымы ұлыстар, тайпалар одағы,
мемлекет бірлестікткр пада болған кезде, перғауын қаған, халифа, шаһ, әмір,
король, патша, хан, сұлтан, т.б. елбасылар лауазымдар мен қатар өмірге
келді. Оның ішінде қазақтар тұрағын Орда деп атаған. Астана-менің қалам-
замандас досымның орнын осы орда атқарады. Қазақстан тарихында өте көптеген
қалалар Астана-менің қалам-замандас досымныңлық рол атқарған. Абылайдың
тұсында Түркістан (Көкшетау, Қызылжар) болған. Кенесары Ұлытауға ордасын
тіккен. Қазақ Астана-менің қалам-замандас досымныңлары тарихы өте бай. Үш
мемлекеттің Батыс Түрік, Түркеш және Қарлұқ хандықтарының Астана-менің
қалам-замандас досымныңсы Суяб қаласының ірге тасы V- ғасырда қаланды.
Орталық Азияның аса ірі қалаларының бірі –Баласағұн. Батыс Түрік
қағандығының, Қараған және Қарақидан мекмлекетінің бас қаласы болды. Ең
көне Астана-менің қалам-замандас досымныңлардың бірі - Тараздың атағы VI-
VII ғасырларда Қытайдан Византияға дейін таралған.Жазба деректерде бірінші
қала атанған Испиджаб VII-ғасырда белгілі болған.Отырарды Араб ғалымы әл-
Макдиси X-ғасырда өте көне Астана-менің қалам-замандас досымның деп атаған.
IX-XI- Жаңакент. XVI-Сығанақ қаласы болды. XVII- Сарайшық, XVIII-Үргеніш
қаласы болды.Қазақ хандығы жойылғаннан кейін бар билік Ресейдің Санкт-
Петербург пен Мәскеу қалаларына аударылды. Кеңес дәуірінде Қазақстанның
Астана-менің қалам-замандас досымныңлары Орынбор(1920-1925), Қызылорда
(1925-1929), Алматы (1929-1997) жылдары болды. 1994- жылы соңғы екі ғасыр
тарихында қазақ халқы тұңғыш рет өз мемлекетінің Астана-менің қалам-
замандас досымныңсы туралы дербес шешім қабылдады. 1997- жылы 20-шы қазанда
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Ақмола қаласының (1998 жылдың 6- мамырынан
Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы) ҚР жаңа тұрпатты бас қаласы
болғанын жариялады. (қазақ энц-я)
Егеменді еліміздің жүрегі қазіргі Астана-менің қалам-замандас досымның
қаласы әуелде Қараөткел деп аталыпты. Патшалық Ресей қазақ даласын отарлау
мақсатымен 1832 жылы Ақмола бекінісін салыпты. 1961 жылы шаһардың есімі
Целиноград болып өзгерді. 1994 жылы Республика жоғарғы советі ел Астана-
менің қалам-замандас досымныңсын Ақмолаға көшіруге шешім қабылдады. 1998
жылы 6- мамырда ел басы Н.Ә. Назарбаевтың жарлығымен Астана-менің қалам-
замандас досымның қаласы болып өзгертілді 3,10,22.
2.1.1.Ақмола елді мекенінің қалыптасуы.
1830 жылдың мамырында Петропавл бекінісінің коменданты подполковник
Федор Шубин 200 қазақтан тұратын отрядпен Ақмола жеріне келіп түсті. Оның
мақсаты жаңа округті ашуға әкімшілік және шаруашылық дайындық өткізу және
жергілікті жердің көзбен өлшеген картасын жасау болды.Ерте заманда Нұра
және Есіл қос өзен аралығында –Сарыарқаның төсінде –ғұндар қорған орнатқан.
Ақмола сөзінің пайда болуы туралы нұсқалар жеткілікті, бірақ біз олардың
біреуіне ғана тоқталсақ: ғұндар тілінде ақ сөзі батыс деген мағына
білдірсе, ал мола қорған деген мағынаны белдірген.Яғни, ақмоласөзін
батыс қорғаны деп аударуға болады.
Белгіленген жерге келісімен Шубин өз отрядын Ақмола жеріне емес,
Қараөткелге (округке айналғанда бұл жердің аты өзгеріссіз қалады) аялдатты.
Осындаалдын ала хабарланған қазақ болыстарынан делегаттар келіп, маусым
айының он сегізінші жұлдызында жазбаша түрде осы таңдауды мақұлдап бекітті.
Сонымен 1830 жылдың 18 маусымы –Ақмоланың негізі қаланған күн болып
саналады.
1832 жылдың басында Батыс Сібірдің генерал- губернаторы И.А. Вельяминов
болыс сұлтаны Қоңырқұлжа Құдайменді ұлына Николай І патшаның Жоғарғы
мәртебелім айтуды бұйырды: Сіздердің тілектеріңізбен келісіп, осы жылдың
жазында Сіздер тұратын Қарпықов және Қуандықов болыстарында Ақмола атты
округ ашылсын деген сөздерін жеткізді. Ақмола сыртқы округінің ресми
ашылуы 1832 жылы 22 тамызды халықтың үлкен жиынында салтанатты түрде
өткенін қазақ және орыс тілдерінде жазылған құжаттар дәлелдейді.
Аға сұлтан болып Сәмеке ханның шөбересі Қоңырқұлжа Құдайменді ұлы
сайланды.Қала қазіпргі –ҚазМЗУ-дің орнында салынған казармалық құрлыстан
бастау алады. Бұл құрлыстың 1973 жылы бұзылғанын айта кеткен жөн. Бұзылған
казарма жақтаусыз, терезелері кішкентай, есіктері тар кішігім үйшік тәрізді
еді. Сондықтан да олар бұл үй қазіргі сәулетті үлгідегі ғимараттардың
арасынан көзге оғаш көрінетін. Уақыт өте тіпті сылақтары түсіп, жабайы
тастан қаланған қабырғалары жалаңаштанып қалды.
Болашақ қаланың орнында бас кезінде осыған ұқсас бір-біріне қапсарлас,
тастан және саманнан салынған казармалар бой көтерді. Оларда офицерлер мен
күзет отрядтарының казактарытұрды және Қараөткел арқылы өтетін керуеннің
көпестері демалуға тоқтайтын. Дәл осы жерде 1832 жылы Аға сұлтан Қоңырқұлжа
Құдайменді Бұл уақытта мұрагерлік хандық билік орыс гарнизондарының
қолдауындағы округтік жүйемен алмасқан.Алайда, патша үкіметінің шешімімен
пайда болған жаңа тәртіп кейбір хан мұрагерлері мен ірі феодалдардың
назарлығын тудырды. Олар бұзылған салтты қайта жаңғыртуға тырысты. Әсіресе,
бұған Орта жүз ханы Абы-лай руынан шыққан Сұлтан Кенесары Қасым ұлы қарсы
тұрды. Кенесары азаттық қозғалысын бастай отырып, 1838 жылдың мамыр айында
қазақ бекінісі –Ақмола приказына шабуылды бастады.Бұл жерде қазір Қажымұқан
Мұңайтпсаұлы атындығы стадион тұғызылды.
1838 жылдың 26 мамырында тәңіртегі сағат 10-дар шамасында Қараөткелде
күтпеген жағдайда Кенесары Қасымұлының қол басшылығымен мыңдаған қаруланған
салт аттылар көрінді. Көтерілісшілер Ақмола приказын тез арада басып алып,
жоймақ болды.
Қорғанушы жақты Шубиннің орнында қалған есаул Г. Чириков басқарды.
Шайқас алты күнге созылды. Жетінші күн дегенде жеңіске жете алмаған
Кенесары шегінуге мәжбүр болды. Қарулы іс-әрекеттер кезінде Слободка
өртенген еді. Слободка деген –жеке, ешкімнің иелігінде жоқ бес-алты ағаш
үйлерден тұрған азаматтық тұрақ. Осы күнге дейін бұл ауданды көруге болады,
қазір мұнда белсенді құрлыс жүргізілуде. Кеңес кезеңінде Кенесары
қозғалысының үрдісті және обьективті түрде бағаланбағанын айта кеттеніміз
абзал. Айталық, Кенесары бүлігінің Ақмола сыртқы округне келтірілген
шығынның көптігінен, 1841 жылдың 30- желтоқсанды үкімет қазақтарды 2 жылға
салықтан босатты, ал 1843 жылдың 20-сәуірінде бұл жеңілдікті тағы бір жылға
ұзартты. Келтірілген зиянның көлемін Шохан Уалихановтың досы Қазақстанды
зерттеуші, Орталық Азия еліктерін зерттеумен оларды басқаруға байланысты
заңдарды жобалаумен айнасысатын мемлекеттік комисия мүшесі. Бас штаб
полковнигі А.К. Гейнстің 1865 жылы 19-тамызда Қазіргі Атбасар округне
тұтас дір сілкіндірген Кенесары көтерілісі осы даланың бір бөлігін халықсыз
қалдырдыдеген жазбасы куәландырған.
Ақмоланың қазақ бекінісі ретінде пайда болу әкімшілік және комисиялық
мақсаты көздеді. Ресей мен Орталық Азияны байланыстыратын сауда керуені
жолында оранласқан Ақмола маңындағы транзитті орталыққа айналды.
Болашақ Астана-менің қалам-замандас досымның ол кезде бірнеше заманнан
және тас поилтарлардан салынған казармалар мен ағаш үйлерден тұратын
кішігірім далалық тұрақ болатын. Бекіністің құрлысында ешқандай жоспар
болған жоқ, ол стихиялы түрде, казармалар мен үйлер жүйезі шашыраңқы түрде
тұрғызылып жатты.
Мәліметтерге сүйенсек, 1836 жылы Ақмола сыртқы округінде 3, 5 мың аса
ауылдан құрылған 15 көше болыстары болған, ондағы тұрғылықты халықтың саны
130 мың адамды құрайтын. Сонымен қатар, округте бір ауыл (Қараөткелде) 9
ағаш үй, лазарет, жел дирмені, ұстахана болды. Қазақтардың жалпы саны 500
тарта адамды құрады. Батыс Сібір генерал-губернатолығы Ақмолаға келетін
орталықазия саудагерлеріне қолайлы жағдай туғызды. Сондықтанда 1838 жылы
Қараөткелде алғаш ағаштан мешіт салынды. Бұл мешітті діндар және қарапайым
қазақ тұрғындары үшін және мәдени өмір ошағына айналды.Мешіттің жаныннан
қазақ мектебі ашылды. Сабақтарды молда жүргізді, онда балалар оқуды,
жазуды, санауды және Құран сүрелерін үйренді.
1838 жылғы мешітті қайталанбас сәулет өнерінің ескерткіші ретінде, солд
кездегі қаланың көркем жерлеріне жатқызуға толық негіз бар. Бұл мешіт
қазіргі Иманов атындығы көшеде (Республика даңғылына жақын) орналасқан.
Өкінішке орай, мешіт 1920 жылы өртеніп кетті. Кейінірек осы орынға дінге
сенушілердің берген садағалары арқасында жаңа мешіт салынды, бұл жолы ол
Қызылтас кірпіштен еді.
1930 жылы Кеңес үкіметінің дінімен күресі кезеңінде, жаңа мешіт жабылып,
ғимаратты тарихи аймақтану мұражайына берілді. Алайда үйдің сыртқы келбеті
өзгертілген жоқ мұнара, күмбез, тас бөренелерден тұратын тұрақты қоршау сол
күйінде қалды.Кейінірек бұл үй құлатылып орнына тұрғынүй салынды. Бұрынғы
Церқовь көшесінде қазіргі Абай аудандағы көше мен Республика даңғылы
қилсында тағы да бір татар мешті болды, оның аты құрлыс демеушісі
Ақмоладағы бай көпестердің бірі татар Забировтың құрметіне аталып кетті.
Бұл мешіт жасы тұспен боялған. Мешітті жабылып, қайта құрылған кезде онда
жергілікті Пионерлер Үйі орталық алаңға көшіріліп, мешіт ғимараты
құлатылды, ал оның орнына тағы бір тұрғын үй тұрғызылды.
Қаланың тарихи және сәулет өнері: ескерткіші ретінде православиелік
Константин-Еленин шіркеуін айтуға болады, қазіргі ол Республика даңғылы
бойындағы Есілдүкенінің артында орналасқан. Патша билігінің Солтүстік
жәнге Орталық Қазақстанның күшеюіне байланысты Ақмола қазақ бекінісі өзенің
әскери стратегиялық мәнін жоғалтып, біртіндегені саудадық және жәрменкелік
орталық сипатындағы азаматтық тұраққа айналды.
1845 жылы Горькая линиядан жеребе бойынша көшкен 100 қазақ отбасы
Қараөткелде Ақмола қазақ станциясын құрды. Біртіндеп көпестер келе бастаыд.
ХХІ ғасырдың 40- жылдарында осы жерде Волга маңғымен Ресейдің Оңтүстігінен
келген орыс саудагерлері өз істерін ашты.
1851 жылы Ауыстыру кеңесі ашылды. Келесі жылы жыл сайын өтетін екі
жәрменке –көктемгік Констаниновкісі және күздік Дмитриевск тұрақталды,
кейінірек бұл жердегі сауда айналымы бір жарым миллион рубльге дейін жеткен
тауарларМәскеу, Пішпек, Петербурк, ТөменгіНовгорт, Царицын, Ирбит, Ташкент,
Бұқара, және т.б.жерлерден келетін.Барлық сауда гильдиялары, әртүрлі
ұлттардан шыққан көпестер, мал өнімін, нан тасымалдары, өндіріс тауарлары,
бықаралық және ташкентік жібектер кілемдер.
1862 жылдың 26 құркүйегінде император Александыр екі өзеннің жарғысы
арқысы бұрынғы Ақмола қазақ бекінісінің. қалалық мәртебесін бекітті. Алайда
жарғы ресіми түрде бір ай өткеннен кейін 1863 жылдың 16 шілдесінде
жарияланды. Осы уақыттан бастап Ақмоланы толқынды тқала деп атауға болды.
Қала Ақмола атауның 1961жылғы дейін КОКП ОК-нің бірінші хатшысы
Н.Хрушептің өкімінің Целиноград деген ат бергенше иеленді.
1860 жылы Ақмола бекінісі жанынан пошта бөлімі ашылды. Ол бекіністе
Почтамт көшесінде (қазіргі Ирченко көшесі) бір қабатты ағаш үйде орналасты.
1878 жылы Петропавл-Көкшетау-Атбасар –Ақмола телеграф кеңсесін ашып, уақыт
өте оны бекіністен Станичный мен Үлкен Базар көшелерінің қилысындағы
(қазіргі Кенесары көшесі) екі қабатты үйге көшірілді, ол үй малды алыпсатар
Сметбай Даниярұлынанжалға алынған болатын. Кейін кеңсе тек почтамт болып
аталып, оаы Орталық және Новая көшелерінің қиылысындағыт (қазіргі Әуезов
және Омаров атындағы көшелер)ғимаратқа, ал 1941 жылы арнайы салынған Ленин
атындағы көшедегі ғимаратқа көшірілді. Қазір Бас почтамт корпусы Абай және
Әуезов атындағы көшелерінің қилысында.
Қаланың қарқынды өсуі 1890-1891 жылдары байқалады. Осы жылдары қала
басқармасының мекемесі, өрт сөндіру мекемесі тастан салынған Александр-
Невсий Соборы көпестердің жер үйлері, дүкендер, қоймалар салынды. 1890 жылы
қала басқармасы ресейлік банктердің бірінен несие алып, орталық алаңда
қонақтарға арнап Қонақ Алаң-бір қабатты көлемі бір кварталды алатын тас
дүкендердің екі корпусын салады. Корпус бойына кіре-беріс темір есіктердің
және торкөзделген терезелердің үстінде тақтайшалар жазылды, жазулар ірі
орыс және араб әріптерімен жазылды. Дүкендердің алдында ауылдан келген
сатып алушылар аттары мен түйелерін байлауға арналған жерге қазықтар
қағылды. Қонақ Алаңындағы секциялар менг дүкендер жергілікті және сырттан
келген көпестерге жалға берілетін. Мұнда толып жатқан өндіріс және азық-
түлік тауарлары сатылатын.Кеңес дәуірінде бұл сауда кешені Жасыл қатар деп
аталған (дүкендердің есіктері жасыл майлы бояумен боялғандықтан).
Шойыннан жасалған маңдайшалар мен бөренелер, ат байлайтын қазықтар Ұлы
Отан соғысына дейін жоқ болып кеткен.Қазір бұзылған көшенің орнында Сине
Темпоре(бұрынғы ОӘД (ЦУМ)) сауда орталығы тұр.
Өрт сөндіру мекемесі Александр- Невсий Соборы тәрізді қаланың қай
жағынан қарамасаңыз көрініп тұратын.Оынң төменгі бөлігінде қызыл кірпіштен
қаланған кең бөлмесі болды, онда команданың кезекшілік бөлігі, ерттелген
аттары, қол насостары, сатылар және тағы да басқа өрт сөндіруге қажет
құралдар тұратын.
1912жылдың мәліметтері бойынша Ақмола өрт сөндіру командасы 24 адамнан
тұратын, өз меншіктерінде 36 ат, 15 қос ат жегілген бөшке салынған арабалар
және 5 қол насостары болды.Әрине, мұндай құрал-саймандармен команданың
көптеген үйлері ағаштан салынған қаланы өрттен қорғауға күші жетпейтін. Өрт
ақмолалықтар үшін үрейлі жұт болатын. Кейде өрт қала кварталдарын толық
шарпып өртеп жіберетін, ал 1910 және 1916 жылдары қаланың үштен бір бөлігін
алып кетті. Ол кезде Ақмола төрт негізгі бөлікке бөлінген еді. Бекініс,
Слободка, Станица және Қала Бұтан басқа тағы үш жағы болған –Шығысы
Солтүстік және Батысы.
Бұл жақтарда көбіне жел диірмендерін ұстаған мещандар тұрды.
Диірмендердің көптігі соншалықты, 1903 жылы Ақмолаға келген П. Головачев
Азиялық Ресей мәскеулік географиялық жинаққа берген мақаласында былай деп
бейнелейді: Қала жүздеген жел диірмендермен қоршалған, олар мейірімді
ертегілік Дәулердің даланың жын-шайтандарын өздерінің ұзын қолдарынмен қуып
тұрған тәрізді. Диірмендер доға тәрізденіп, қазіргі шамамен Бөгенбай және
Уалиханов атындағы көшелер тұған жерде, бірақ ол кездегі далалық шалғайда
орналасқан. Қала сонымен бірге су мен механикалық диірмендер болды, олар
Есілдің оң жақ жағалауында орналасты. Мысалы, Мацевич диірмені Авдеев
көшесінде (қазіргі Уалиханов атындағы көше) орналасса, Ефремов диірмені
Больничный көшесінде (қазіргі Пушкин және Достық көшелерінің қилысы),
Шестаковдиірмені-Училище көшесінде (Отырар көшесі 41 үй, қазір онда Астана-
менің қалам-замандас досымның Энерго СервизААҚ кеңсесі орналасқан) болды.
П. Головачев сонымен бірге былай деп жазады: Ақмолада тіпті жергілікті
бай көпестерге тиесілі, ұсқынсыз мещандық тас үйлер де бар... Көрнекі жерде
Собор, Дума және Қонақ Алаңымен бірге абақты да кездеседі, оның көлемі жан-
жағынан 20 құлаштай, биіктігі 3 құлаш болып келеді, айналасы өсіп кеткен
ағашта. Абақтының қақпасында жалғыз сақшы тұр. Ақмоланың көшелерінде жарық
бролған жоқ. Тек үлкен дүкендердің алдында ұрылардан қорғау үшін бірнеше
көше шамдары тұрғызылған.Жайшылықта кең, әрі ұзын көшелер сыпырылмайды,
қалада жиі құйын тұратындықтан, оларды жел тазартады.. Нан базарында
ондаған қымызханаларорналасқан. Бұлар шағын ағаш дүңгіршектер, олардың
есіктеріндегі жазулар орысша жазылған: кымызами, кумузнойжәне тағы
басқа. Нан базарының жанында өзбек мейрамханалары орналасқан, онда манты,
палау және қымыз сатылады. Қызықтырушы маңдайшаларында –ұшатын манты
салынған ыдыс және оған көлденең бағытталған шанышқы (жергілікті қырғыз
суретшісінің туындысы) –қонақжайлы мейрамхананың есігін көрсетеді, онда
қожайын- аспазшы оң қолын жүрегінің үстіне қойып, келушілерді иіліп қарсы
алады.
1913 жылдың есебі бойынша Ақмолада шошқамайын шыжғыратын, жүн жуатын
зауыттар, 9 кірпіш жасайтын және2 қой зауыты 21 ұстахана, 70-ке тарта жел
диірмендері, онда жалпы саны 208 жұмысшылар жұмыс жасаған. Революцияға
дейін бұған тағыда 3 механикалық диірмендер, механикалық шеберханалар,
бірнеше қолөнер орталықтары қосылды. Революцияға дейін Ақмолада екі шағын
жекеменшік полиграфиялық мекемелер жұмыс жасаған: бұрынғы Училище
көшесіндегі (қазір Отырар көшесі ) К.П.Шаховтың фотография, фототипия,
баспаханасы және Старая көшесіндегі В.п.палкиннің баспаханасы. 1921 жылдан
бастап Палкиннің баспаханасында Ақмоладағы алғашқ музика мектебі, халық
денсаулығының обылыстық бөлімі, обылыстық балалар және жасөспірімдердің
спортық мектебі кезектесіп орналасты.кейін мекемені бұзып әкетті.
К.п.Шаховтың жекеменшік полиграфиялық мекемесі Училише көшесіндегі
(қазіргі Отырар көшесіндегі, Есіл, қонақ үйінің оңтүстік қанатына қарама
қарсы) бір қабатты ағаш үйде орналасты.
Айта кету қажет, 1910-1915 жылдары Шаров өз еркімен Ақмоланың барлық
тарихи ескерткіштерін суретке түсіріп, оларды өзбаспаханасына пошталық
ашықхаттарға көбейту, Ақмола почтампына сатқан. Сөитіп ашықхаттар ел ішіне
және шекара асып тартып кеткен. Олардың кейбіреулерін ТМД қалаларындағы
коллекция жинаушылардан кездестіруге болады.
К.П. Шаховтың ақ-қара түстес пошта ашықхаттарнан Ақмола бекінісінің
мұнарасы, Ақмоланың алғашқы азаматтық құрлыстарын алғашқы ағаш мешіті, екі
парвославиелік, шіркеуді қалалық қыздар және Мария училищесінің, пошта-
телеграфтық кеңесінің, Сібір сауда банкінің Ақмолалық бөлімін қалалық
басқарманы өрт сөндіру үйін, Есілдің жағалауын және басқа да обьектілерді
көруг болатын.
Ақмолада алғашқы кинемантограф, немесе сол кездегідей айтсақ
синемотографтың пайда болуның қызықты тарихы бар. Алғашқы Метор атты
жекеменшік тетырын Ақмолада 1910жылы бай алыпсатарлар А.И.Секроцов пен
Д.В.егров ашты.Кинотетыр Дума және Театр көшелернің қилсындағы ағаш үйде
орналасты (қазіргі Желтоқсан мен Кенесары көшелернің қилысы).
Сондықтан қазіргі Кенесары көшесінің жартысы Слоботканың батысынан
Орталық алаңға дейінгіжер Театр немесе Театырльная деп аталған.
Фильмдер дауыссыз ақ-қара түсті және көбісі шетелдік болды. Қойлым
кезінде экранға жақын тапер-пианист немесе гармоншы отырып алып, кадырларды
өз бетінше қандайда бір сазбен көркемдейтін.
1911жылғы өрттің салдарынан кинотеатр өртеніп, одан кейін ағайынды Д.В.
және П.В. Егоровтар қазіргі № 1 математика-экономикалық лицейдің орнына
жаңасын салады, оның атауы- Прогресс болды. 1913 тері зауытының иесі И.М.
Фуколов пен жалаушылары сарайын ұстаушы И.И. Ачкас бұл кинотеатрды сатып
алады.
Прогресс үзіліспен 1919 жылға дейін істейді де, кейін жабылып,
аппаратары мен машиналық бөлігі бұзылып алынады.1923-1924 жылдары ол
аппаратар Халық үйінің ғимаратында, ал 1925 жылдың күзінде жөндеу жұмыстары
жасалған соң, сол ғимаратқа қайта көшіріледі, енді оның атауы Пролетарий
болады. Осы кезден бастап1934 жылдың тамыз айына шейін үзіліссіз отандық
және шетелдік дауыссыз фильмдер корсетіліп тұрды.
1934 жылы Пролетарий кинотиатрын бұрынғы Александр-Невиски шіркеуіне
көшіреді де, ескі ғимаратынбұзып, орнына қазіргі №1 математика-экономикалық
лицейді сала бастайды.1935 жылы Пролетарий кинотиатры Заря атауын
иеленеді де, Пушкин көшесіндегі бұрынғы жартылай саман, теміржол клубына
көшіріледі, кейіннен бұл үй Бас жоспарға сәйкес бұзылады. Қазір осы дерде
Республикңға даңгылында көп пәтерлі тұрғын үй тұр.
Ақмоладағы театр әлемі Горький атындағы орыс драма театрының ашылуымен
басталадыда және оған дейін қала тұрғындарының сахналық өнер туралы
түсініктері болған жоқ деген жансақ пікірлер де жиі айтылады. Шындығында,
жергілікті зиялы қауым революцияға дейін ең бастысы мейірімділік мақсатты
көздеп әуесқой спектакльдер қойған. Тіпті шағын халық театрын құрған және
сирек те болса ақмолалықтарға басқа қалалардың театрлық топтары өз
өнерлерін көрсетіп отырған.
Азамат соғысы қалыптасқан дәстүрді бұзды. Алайда, 1919 жылдың өзінде
революциялық комитет Халыққа білім берудің уездік бөліміне халық театры
жанынан тұрақты драмалық ұжымды ұйымдастыруды міндет етіп қояды. 1920
жылдары Халық үйі қалыптасты, онда қалалық кітапхана, тарихи-аймақтық
мұражай, театрлық, концерттік және лекторлық топтар жұмыс жасады. Уақыт өте
келе стационарлы драма театры құрылды.1930 жылы наурыз айында театр өртеніп
кетеді, алайда ол келесі жылы қайтадан жабдықфдалып, 1982 жылға дейін
(келесі өртке дейін) жұмыс жасайды, 1983 жылы театр қайтадан орнына
келтіріледі.
1943 жылдың көктемінде орыс-қазақ облыстық музыкалық драмалық театры
құрылды, ол ревалюцияға дейін салынған екі қабатты, қызыл кірпішті үйде
орналасады. Бірлескен бұл театр бес жыл қатарынан орыс облыстық драма
театрыатағы берілгенше жұмыс жасайды. Бөлінген қазақ бөлімін Қарағанды
қазақ облыстық театрына береді.
1940 жылдардағы Ақмола жанындағы Есіл өзені тіпті басқаша еді. Оң жақ
жағалауының сағасы тік, саз құлама болатын, өзенің ортасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ
1.1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының географиялық, саяси-
экономикалыұқ орны ... ... ... ... ... ..6
1.2. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының физика географиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2.1. Табиғат жағдайлары (Рельефі, геологиялық
құрылымы) ... ... ... ... ... 10
1.2.2. Климаттық
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .12
1.2.3. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының топырақ өсімдік
жамылғысы ... ... ... ... ... ... .. ... ...13
1.2.4. Жер беті және жер асты
сулары ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2 ТАРАУ
2.1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .18
2.1.1. Ақмола елді мекенінің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1.2. Целиноград таң игеру
орталығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..31
2.1.3. Астана-менің қалам-замандас досымның еліміздің Астана-менің
қалам-замандас
досымныңсы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 31
3 ТАРАУ
3.1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының
халқы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 38
3.1.1. Қаланың даму бағыты және
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
4 ТАРАУ
4.1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының шаруашылық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
4.1.1.
Өнеркәсібі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
4.1.2. Астана-менің қалам-замандас досымның агроөнеркәсіп
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
5
4.1.3. Құрылыс
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 45
4.1.4. Көлік
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..50
4.1.5. Қызымет көрсету
салалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .54
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..63
КІРІСПЕ
Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы – Қазақстан Республикасының
Астана-менің қалам-замандас досымныңсы – оны сипаттау диплом жұмысының
мақсаты болып саналады.
Далалы зонада қазіргі заман үлкен қаласының, Астана-менің қалам-замандас
досымныңсының пайда болу себептерімен және іздерін анықтау, оның халқын,
шаруашылығын және болашақта даму перспективаларын талдап жазу жұмыстың
міндетіне жатады.
Қазақстан Республикасының Астана-менің қалам-замандас досымныңсы
тәуелсіздік және өркендеу символы ретінде экономикамен халықтың молшылығын
табысты өсуінің көрсеткіші болғандықтан оны баяндау, анықтау тақырыптың
актуалдылығы болып табылады.
Астана-менің қалам-замандас досымның жаңа тәуелсіз мемлекеттің Астана-
менің қалам-замандас досымныңсы ретінде соңғы уақытқа шейін әлемге мүлдем
таныс емес еді. 1997 жылы бұрынғы шағын қала Астана-менің қалам-замандас
досымныңлық мәртебені алғанан кйін көз алдымызда бурқана жаңа қалалық
рухани, сипатқа ие болып, есікілік пен жаңалықты үйлестіре өскені сөзсіз.
Мұны саясат, мәдениет және тарих үлгісі ретінде біздің қаламызбен танысқысы
келетіндерге неге көрсетпеске.
Қазақстан саяси картасында 1991 жылы КСРО құлағаннан кейін пайда болады,
ал 6 жыл өткен соң призидент Назарбаевтың жарлығымен Республиканың Астана-
менің қалам-замандас досымныңсы Аламатыдан Астана-менің қалам-замандас
досымныңға көшірілді. Астана-менің қалам-замандас досымныңның ауысуы өте
жылдам уақыт аралығында жүзеге асырылды, ол тіпті шығыста ештеңе жылдам
салынбайды жақсақ пікірге қарама – қайшылық тудырып еді. 1997 жылы Үкімет
шешім қабылдасымен Алматыдан Астана-менің қалам-замандас досымныңға
мемлекеттік шенеуниктер мінген пойыздар ағыла бастады. Қалаға салтанатты
түрде – Мемлекеттік рәміздер - Ту мен Елтаңба әкелді, ал 1998 жылы
Қазақстан Астана-менің қалам-замандас досымныңсының ресми презентациясы
болды. Жоғарда айтқандай тоқсаныншы жылдары ортасында Қазақстан
Республикасы Призиднет Нұрсылтан Назарбаев көпшілік көптеген алаида шұғыуыл
түрде, оңтүстікте орналасқан Астана-менің қалам-замандас досымныңның
Республиканың орталығына ауыстыруды қажет деп тапты. Астана-менің қалам-
замандас досымның ауыстырудың скбептері аз айтылған жоқ, тек бір нәрсе анық
еді ештеңеге қаракмаи қазақстанның жаңа Астана-менің қалам-замандас
досымныңсы қалыптасты. Астана-менің қалам-замандас досымның елдің
эканомикалық саяси және мәдени өмірінің орталығына аиналды. 1998 жылы 6 –
мамырда Ел басы Нұрсылтан Назарбаевтің Жарлығымен Ақмола атауы Астана-менің
қалам-замандас досымның болып өгертілді.
Астана-менің қалам-замандас досымныңны ауыстыру сөсіз тосын да сирек
оқиға. Әрине бір адамның ұғымының шеберлігінде. Мемілекет ауқымында бүл
әдеттен тыс болсада соншалықты бас шайқап таң қаларлықтай жұмыс құбылыс
емес. Қоныс аудару да адам өміріндегі айрықша оқиғаға саналды. Кейбір
адамдарда еш уақытта көшуге деген қажеттілік тумайды, енді біреулер жиі
көшіп қонуға мәжбүр. Мемілекеттер де өздерінің бас қалаларын ауыстырып
жатады, әдетте мұндай ауыстырудың барша фактілері дәлелді және уәжді болып
келеді. Осындай ауыстырудың қажеттілігі ел тұрғындарның қалыптасуна
қарағанда мемілекеттің пайдасынан жиірек туындайды. Бірақ бұл жерде, ең
бастысы еліміздің Астана-менің қалам-замандас досымныңсы Астана-менің қалам-
замандас досымныңны көшіруге мәжбірлеуші, аңғарлада түсінікті болада
беретін кейбір себептер сілемін сезіне білу қажет.
Астана-менің қалам-замандас досымныңны көшіру Қазақстанда бірінші Астана-
менің қалам-замандас досымныңны біз әуел бастан геосаяси тұрғыда
Қазақстанды нығайтуға бағытталған қадам ретінде қабылдағанбыз.Сөйтіп біз
өзіміздің бейбітшіл сыртқы саясатымыздан сан салалы бағыттылығын
қуаттадық.Осы әрекетімен Қазақстан Солтүстікпен және Оңтүстікпен, Шығыспен
және Батыспен құқұқтық ынтымақтастыққа паш етті.Бұл еліміздің Еуропамен
Азия арасындағы орта түсжақдайын артықшылығын барынша нығайтуға мүмкіндік
береді. Екіншіден біздің таңдаумызда қауіпсіздік мәселесі орын алды. Бұл
тұрғыда тәуелсіз мемлекеттің Астана-менің қалам-замандас досымныңсы сыртқы
шегарадан алыстау жерде мүмкіндігінше елдің ортасына таман жерде тұруы
тиісті. Астана-менің қалам-замандас досымныңны ауыстыру Қазақстанның
экономикасын одан әрі дамыту тұрғысында тиімді. Осының арқасында қалықпен
өндіргіш күштердің Республика аймағы бойынша біржақты орыналасуын біртіндеп
түзету, солтүстікпен орталық өңірде шетелдік тың жаңалықтарды,
ғылымдандырылған өндірісті, озық ауыл шаруашылық машиналарын жасауды әрі
өңдеуші ауыл өнеркәсібінің кең желісін қауірт өркендету іс жүзінде мүмкін
болды. Өз кезегімізде бұл Қазақстанның өнеркәсіптік даму деңгейін де
арттырмақ еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға және жұмыспен мейілінше
толығырақ қамтамасыз етуге мүмкіндік бермек ті.(Евр.т.20. б) Астана-
менің қалам-замандас досымның Қазақстанның жаңаруның нышаны.Оның көпұлты
халқының жасампаз күш қуатының куәсі.Бұл соншалықты жеңіл тимеген заманның
өзінде жаңа Астана-менің қалам-замандас досымныңсын туғызған бел шешіп
көрсеткен халықтың өзінің күш жігеріне деген сенімінің белгісі 1994. жылы
Қазақстан Астана-менің қалам-замандас досымныңсы Ақмола көшіруге шешім
қабылдайды. Сондықтан 1996 жылдың бір күндендерікезегі келгенде Ақмолада
ереін экономикалық аймақ (ЕЭА) құруға арналған арнайы кеңсе өткізіледі.
1996 жылы 6 –қазанда Ақмола қаласының аумақтық шекарасы ішінде Ақмола
арнайы экономикалық аймағын құру туралы тиісті жарлыққа қол қойлып, осы
жарлықпен Ақмола Бөлекбаевты оның тұңғыш төрағасы етіп
тағайындалды.Осылайша арнайы эканомикалық аймақ арқылы жаңа Астана-менің
қалам-замандас досымныңның қалааралық бюджетін түзуге және сауықтыруға
мүмкіндік жасалды. Ақмола ЕЭА жемісті қызметінің нәтижесінде қала
эканомикалық аймақ қызметінен түсетін пайданың 60%алатын болды. Облыс
бюджеті де сырт қалған жоқ, оған ЕЭА қаржы түсімдерінің 40%бөлінді. Сөйтіп
ұзаққа созылған сергелдең мен бұлталатқан кейін Ақмола қаласының еркін
эканомикалық аймағы жобасы Астана-менің қалам-замандас досымныңлық
инфроқұрылымды қауырт та белсенді қалыптасуда және қаланың аудандарынсалуда
күшті серпін берді.
1 ТАРАУ
1.1 Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының географиялық, саяси
–экономикалық орны
Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы евразия материгінің
орталығында орналасқан. Егеменді Қазақстан Республикасының Астана-менің
қалам-замандас досымныңсы. Ол Қазақстанның сыртқы өлкесінің орталығында
Есіл өзенің оң жағалауында, жоғарғы ағымында орналасқан. Оның территориясы
Ақмола обылысының оңтүстігінде болып, Жеке саяси әкімшілік бөлінуі болып
табылады. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы 5-ші сағаттық
белдеуде орналасқан. -Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының
географиялық коррдинаттары 530 се 72 0 ш.б.
1994 жылы шілдеде Астана-менің қалам-замандас досымныңны Республиканың
қиыр оңтүстігінде орналасқан Алматы қаласынан солтүстікке, 1000шақырымнан
астам жерде жатқан, далалық Ақмолаға көшіруге шешім қабылдады. Ақмола
Алматымен салыстырғанда қазақстанның орталығында болатын. Қала ірі
магистральдік көлік бойында –оңтүстік солтүстікке қосатын теміржол және
автомабильжолдарында орналасқан. Астана-менің қалам-замандас досымның
Республикасының барлық үлкен қалалармен бұл жолдар және басқа Астана-менің
қалам-замандас досымның –Повладар, Астана-менің қалам-замандас досымның
–Қытай –Ақтөбе – Атырау, жолдары торабында орналасқан. Бұдан басқа қала
Қазақстан үшін көптеген шетелге шығудың мейлінше төте жолы трансеуразия
аралығында таяу қоныстанған 12.
Ақмола облысының әкімшілік – экономикалық картасы
Сурет-
1.2. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының физика – географиялық
жағдайы.
Жерінің басым бөлігі - абсалюттік биіктігі 300-400 метірден аспайтын
аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. Солтүстігінде Көкшетау қыратының
сілемдері –Сандықтау, Домбыралы, т.б. аласа таулар орналасқан. Облыстың
батыс орталық, шығыс бөліктерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр.
Оңтүстік батысында Теңіз-Қорғалжын ойысы. Облыстың батыс жағында Есіл
өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр. Есіл өзенінің оң
жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңгіз жазықтарымен шектеседі. Облыстың
оңтүстік шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның
негізгі бөлігі жартасты қырқалар (100-500 м) тізбегінен тұрады. Туған
жерден сұлу не бар? Оның үстіне шынында да сұлу болса. Республиканың баға
жетпес байлығы, әрине іс жүзінде Еуразияның қақ ортасын алып жатқан ұлан
байтақ Сарыарқа кеңістігі болды. Орталық Қазақстанның солтүстік бөлігінде
жатқан қазіргі Ақмола облысының аумағы 96, 8 мың шаршы шақырымды құрайды.
Осы орасан көлемді аймақта жазық дала ландшафтының сан түрі
кездеседі.Облыстың оңтүстігін Сарыарқаның ұсақ шоқылары, орталық бөлігінде
жазық даламен өзендер алабы. Көкшетау қыратының сілемдері алып жатыр.
Ақмола облысының аса ірі өзендері деп Есіл мен Нұраны бөліп көрсетуге
болады 12.
Ақмола облысының физикалық картасы
Сурет-
1.2.1. Табиғат жағдайлары.
Жалпы мәліметтер. Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық
бөлігінің солтүстігінде, Қазақтың ұсақ шоқыларымен Теңіз оипаты шеңберінде
орналасқан. Ол 1939 жылы 14- қазанда құрылған. Облыс территориясының ауданы
96, 8 мың шаршы шақырым.Батыста Қостанай, солтүстікте Солтүстік –
Қазақстан, шығыста Павлодар, оңтүстігінде және оңтүстік шығысында Қарағанды
облысымен шектеседі.
Рельефі. Территориясының беті біркелкі емес: Ұсақ шоқылар, биік емес
таулар аздап тілімденген жазықтық және өзен аңғары. Рельефтің пішіндерінің
мұндай әр түрлілігі оның геологиялық құрамын және геологиялық тарихын
күрделілігімен анықтайды Геоморфологиялық жағынан облыс территориясы
цоколді төбешікті таулар елінің солтүстігінде Көкшетау қыратының етектері
созылып жатады. Төбешікті таулардың орташа биіктігі 400-500 метрге жетеді.
Аласа таулар оңтүстік бағытында кішігірім аңғарлар және жыралар
тілімделген. Олардың бірі Жабай өзенінің аңғары. Балкашин ауданының
территориясында төбешіктердің шынында кристалданған тау жыныстардың көбірек
ашылулары кездеседі. Оңтүстігіне қарай ендік бағытында кең байтақ
территорияда Атбасар жазықтығы орналасқан. Облыстың солтүстік – шығыс
бөлігінде мередияндық бағытта сілеті жазығы созылып жатыр. Атбасар
жазықтығымен салыстырғанда абсалюттік биіктігі төменірек (250-300).
Оңтүстігінде биігірек Теңіз жазықтығы шектеседі, оның орталығында Теңіз
және Қорғалжын көлдері бар. Теңіз ойпатының жазықтықтары жоғарыдан
қарағанда дұрыс емес овал пішінде болып, ендік бағытта созылған ойпаатың
көпшілік бөлігі абсалюттік биіктігі 250-400 метр болған Нұра және
Терісаккан өзендерінің аккумлятивтік жазықтығынан құралған. Терісаққан
өзені бассеиінінде үлкен аңғарды алаңдары өте өткір тілімденген және өзен
алды ұсақ шоқыларға айналған. Теңіз ойпатының солтүстік батыс бөлігі Ишим
өзенін алабы мен ашылған, оның оңтүстік шығыс бөлігінде су ағыны жоқ. Бұл
жерде көп көлдер шоғырланған. Жоғарыда айтылған төбешікті – толқынды
жазықтар негізінде ежелгі тау жыныстардан болып, оларды қалың төрттік
дәуінірің сары-қоңыр лессті саз башықтары жамылып жатыр.Кей жерлерде
жазықтарды сайлар, жыралар және өзен аңғарлары қиып өтеді. Кейінгі кездерде
дала зонасының бедерін беткейлерін жыралар мен сайлар тілімдеген.Облыстың
орталық бөлігіндегі жазықтардың обсалюттік биіктігі 300-450 метірден
аспайды. Төбешіктердің салыстырмалы биіктігі 100-150 метрге жетеді.
Орталық- Қазақстан аласа таулы белдеуінен Солтүстікке қарай екі үлкен
рельеф баспалдағы күзетіледі. Орта баспалдақ денудатциялық жазықтан
құрайды. Төменгі баспалдақта денудациялық жазық болып оның ішінде жекелеген
төбешіктер көтеріліп тұрады. Сарақаның биік емес төбешіктері Шортанды,
Алексеев және Макинск аудандарының териториясында кездеседі. Олар желеген
тізбекті қырқалы немесе салыстырмалы биік төбешіктері болған төбешікті
бедерден құралған. Аласа таулар және төбешікті таулар кайназой эрасында
белсенділенген кесек тас тәрізді тектоника әсерінен пайда болған. Ұсақ
шоқыларының екі түрі кездеседі. Су айрықтың және өзен алды беткейіндегі.
Біріншісі тізбек сияқты көтерілулер немесе жеке төбешіктер, олар палеозой
тау жыныстарынан тұрады. Едәуір төменірек деңгейдегі және эрозия базисінен
төмендегі өзен бойындағы ұсақ шоқырлар қазіргі заман денудация бетін
құрайды, өзен жағалауында және кейбір жерлерде Ишим өзенінде. Облыс
территориясында Ериментау таулары ерекше ажыратылып тұрады. Ол мередиян
бағытта созылған, палеозой тау жыныстарынан құралған құзды тізбектер
сериясынан тұрады. Қоршаған ортадан орташа биіктігі 400-500 метр. Бұл аласа
таулы массивінің рельефінің оның беткейлерін экспозициясы құраған тау
жыныстарының құрамына сәйкес рельеф тән болды. Кварциттер, граниттер
таралған учаскелерге ең өткір ерекше рельеф пішіндері сәйкес келеді.
Тақтатастар, құмтастар мен конгломмраттар таралған учаскелерге рельефтік
жайпақ жұмсақ пішіндері сәйкес келеді.
Облыстың оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөліктерінде жеке тізбектер
түрінде Сарыарқаның етектері шығады. Оларға биік емес аралдық таулар
кіреді.
Геологиялық құрлысы. Жерінің геологиялық құрлымы каледон және герцин
қатпарлығы кезінде қалыптасқан. Палеозой эрасының соңында континенттік
түзілу кезеңі басталды.Өте ұзақ мерзімге созылған текістелудің нәтижесінде
пайда болған таулы өлке Мезазой эрасында бірте -бірте қыраттарға айналды.
Облыс жері, негізінен, палеозойдың метаморфталған тақта тастарынан,
кварциттерінен, құм тастарынан, альбитофирлерінен, әк тастарынан,
конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузиялық (гранит, диорит,
габбро, тағы басқа) және эффузиялық жыныстар кең таралған Байырғы
платформалық қабатын жыныстарды неогенмен төрттік дәуірлердің сарғылтым
шөгінділерінің қалың қабаттары жатыр.Кең байтақтарынан алтын, уран, боксит,
сүрьме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құрамы, құрылыс
материалдары, тағы басқалары өндіріледі 17,18.
1.2.2. Климаттық жағдайлары.
Климаты тым континенттік, қысы ұзақ (5, 5 айға созылады), суық, жазы
қоңыржай ыстық. Қаңтардың орташа температурасы -16-180 с шілдеде 19-210с.
Тұрақты қар жамылғысы қарашаның ортасында қалыптасып, оңтүстігінде 130-140
күн, солтүстігінде 150-155 күн жатады. Қардың орташ қалыңдығы 20-220см.
Жауын шашын шамамен орташа көрсеткіші солтүстігінде жылына 400 мм
оңтүстігінде 250 мм (Энц-я 1 том)
Аймақтың климаты күрт континентальды әрі құрғақ. Ауаның температурасы
жыл мезгіліне қарай шұғыл ауысып отырады. Қыста цельсий бойынша 300 с дейін
суытса, жазда 350 с градусқа дейін қызады. Қыста күні қарлы борандар
ұйытқиды, ауаның температурасы әсіресе ақпан айында күрт төмендейді. Жазда
шаң борайды, аңызақ жел тұрады, күн әсіресе тамызда қатты ысиды.
Бірақ бір нәрсені айтып кетпеске болмайды. Қазір климат жылдан жылға
өзгеріп бара жатыр. Ол баршамызға мәлім. Көне көздердің айтуынша бұрын
Ақмола және орталық Қазақстанның басқа да қалалары қар астында қалады екен,
қардың қалыңдығы кейде жер үйлерді көміп тастаса керек. Бірақ кейінгі
жылдары қыста қар аз жауып, күн жылы болатынын көріп жүрміз. Жылдан жылға
күн жылып қыс кеш түсе бастады.Ауа райының осындай құбылыстары өзгерісін
елорданы Алматыдан Астана-менің қалам-замандас досымныңға көшірген кезден
бастап көшу дейміз. Осы орайда Астана-менің қалам-замандас
досымныңлықтардың Алматылықтар жылуды өзімен ала келді деп қалжыңдап айтып
жүргендер де бар 12,18.
1.2.3 Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының топырақ-өсімдік
жамылғысы.
Облыс аумағы Енділіктегі қара және күңгірт қоңыр топырақ енділікке
жалғасқан болып кәдімгі және оңтүстік қара топырақ және күңгірт, қызғылт
қоңыр және ашық қызғылт қоғыр топырақтар зоасына бөлінеді. Облыстың жер
бедері төбе қыраты мен тау – төбе болып келетін жай қоңыржай дала солтүстік
бөлігін кәдімгі қара топырақ зоналығында жайғасқан болады. Оның аумағы
487.6 мың га тең болып 90пайызын егіншілікке пайдаланылады.Осы зонаның
негізгі топырағы кәдімгі орташа ауыр суглиникт қара топырақтар саналады.
Қара шірік қабатының қалыңдығы(А+В ) 50-70см аралығында, қара шіріктің
мөлшері 6-8 пайыз болады. Топырақ әрекетшең Калий мен тойылған (70-
85пайызға дейін). Бұл топырақтың өзіне тиісті ерекшелігі болып құрамында
әрекетшең фосфордың аз болуы және Калийй мен азоттың мөлшерінің орташа және
көп болуы саналады. Осы подзона аумағында, әсіресе тау –төбе бөлігінде су
эрозиясына ұшыраған жерлер көп болады. Подзонаның егіншілікке жарамайтын
жерлерін негізіне қиыршықталған толық қалыптаспаған, шалғынды сорланған
қара топырақтар жайғасқан болады.
Оңтүстік қара топырақ подзонасы төбе қыратты құрғақ дала аймағында
таралған. Жер көлемі 2556.5 мың га кең. Айдалған жердің көлемі 85 пайызын
қамтиды. Оңтүстік қара топырақ корбанатты ауыр саздақты топырақ негізгі
топырағы болып саналады. Қара шірік горизонты 45-60см тереңдікте, қарашірік
мөлшері 4-5пайыз болады. Корбанаттар көбінесе жер бетінде жайғасқан болады.
100-130см тереңдікте сорланған болып оның жоғары жағы сортаңдалған қабат
жайғасқан болады. Сортаңдалған қабаттың жағарыда жайғасуы топырақ қабатына
өсімдік тамырларына кіруіне зиянды әсер етеді. Оңтүстік қара топырақтардың
құрамы сіңдірілген магний мен, ал кейбір уақытша натрий тойылған болып
келеді. Осы подзонаның топырақтарға жел және су эрозиясына қарсы күресу
шараларын қолдану керек. Оңтүстік тара топырақтарында фосфор, кейбір
уақытша азот тыңайтқыштарын беру өте тиімді саналады.
Жер шаруашылық құамында сортандалған қара топырақ және сортаңды
топырақтар негізгі топырақтарға кіреді. Айдауға жарамсыз жерлердің негізгі
аумағын қиыршықталған және түйіршік тастары бар топырақтар иеленеді. Олар
негізінен төбелерде және жердің жоғары беткейлерінде кездеседі.
510 солтүстік ендіктің оңтүстік жағасында қара топырақ зонасы біртіндеп
қызғылт қоңыр топырақтарға өте басым. Қызғылт қоңыр топырақ аумағы
7340.3мың га тең болып, оның 70пайызы ауылшауашылыққа пайдаланылады. Бұл
подзонаның ең жақсы топырағы қызғылт қоңыр корбанатты, орташа саздақты
тоырағы саналады. Осы топырақтың қарашірік горизонты 35-45см
жетеді.Топыраақтың қарашірік мөлшері3 тен 4 пайыз аралығында болады. Бұл
топырақта қара топыраққа қарағанда сіңдірілген алмасу негізі құрамындағы
Магнийме Натрийдің мөлшері көп болады. Оңтүстікке қарай топырақ сортаңдау
болып келеді.Сондықтан бұл жерлерде сортаңдау процесін болдырмауға қарсы
шаралар қолдану қажет. Облыстың шығыс бөлігінде қыратты майда шоқылы
жазықтықтарда қызғылт қоңыр топырақтар жайғасқан. Бұлардың ішінде ең
негізгі топырақ қызғылт қоңыр топырақ аз қабатын, орташа- ауыр саздақты
топырақ саналады. Бұл подзонаның топырақтары эрозияға қарсы күресетін іс
шараларды қолдануын талап етеді, сонымен бір қатарда фосфор, ал кейбір
жерлерінде азот тыңайтқыштарын салу керек екендігін білдіреді. Топырақтың
тығыз болуы су өткізгіштігін жақсарту үшін ағып келіп жатқан суды және
судан түскен ылғалдықты жинау үшін қосымша іс- шараларды жургізуді керек
етеді.
Облыстың оңтүстік бөлігінде дала зонасында Қызғылт қоңыр топырақ
подзонасы тарқалған болады. Оның көлемі 2508, 9 мың га тең, оның 70 пайызын
айдалған жер құрайды. Бұл подзонаның негізгі топырағы қызғылт қоңыр топырақ
болып, қарашірік горизонты 30-40 см. Қарашіріктің мөлшері 2, 5-3, 5 пайыз
аралығында болады. Бұл подзонаның топырақтарының механикалық құрамы ауыр
саздақты болып, өте жоғары дәрежеде және сорланған өте төмен су
өткізгіштігімен ерекшеленеді. Айдалған топырақтың ішінде бірыңғай сортаңды
және сорланған массйвтер бөлініп тұрады. Ашық қызғылт топырақ подзонасы
Облыстың ең Оңтүстік бөлігінде жайғасқан болып, оның көлемі 472, 2 мың га
тең. Климаттың өте құрғақ топырақ жамылғысының кешенді болуы бұл подзонаның
топырақтарының бірден бір ерекшелігі болып саналады. Барлық ашық қызғылт
қоңыр подзонаның топырақтары сортнды және сорланған болып келеді.Ашық
қызғылт қоңыр подзона топырақтарын егіншілікке пайдаланбайтын аймаққа
кіреді.
Облыстағы таралған топырақтардың құрылған арттыруға академик А. И.
Бараев басшылығында ғылыми негізінде жасалған топыра қорғау жүйесі бойынша
белгіленген органикалық және минералдық тыңайтқыштарды, салу көпжылдық
өсімдіктерді егу, сортаңды топырақты гипстеу жұмыстары жәрдем береді.
Өсімдіктің 73 тұқымдасы, 800 ден астам түрі кездеседі. Негізінен қылқан
жапырақты сілеу, бетеге, далалық жоңыршқа, таспа шөп, жусан тағы басқа өзен
жайылымдары мен жағалауларында астық тұқымдас және әр түрлі шөп аралас
қарағай, қайың, көктерек, түрлі бұталар өседі 18.
1.2.4. Жер бетіндегі және жер асты сулары.
Ірі өзендері Есіл мен Нұраны бөліп айтуға болады. Теңіз көлінің аты
баршаға белгілі. Одан басқа қарасор, Қорғалжын, Балықтыкөл және Қыпшақ
көлдері де баршаға ірі көлдердің қатарына жатады.
Астана-менің қалам-замандас досымныңдан батысқа қарай көлдер шалқыған
өңірде дала табиғатының тағы бір кереметі-Қорғалжын қорығы жатыр. Бұл
табиғат кешені теңіз ойпатының оңтүстігінде, одан әрі қазақтың ұсақ
шоқыларына ұласады. Қорықтың жүрегі –өзара жалғасқан теңіз және Қорғалжын
көлдер жүйесі. Теңіз көлінің аумағы 159мың га құрайды, бұл Женева көлінен
екі есе артық. Суының минералдануы әлемдік мұхиттың тұздылығынан 5-6 есе
жоғары. Көлде құстар ұя салатын үлкенді –кішілі 70-ке жуық арал бар.
Қорғалжын көлі Теңіз көліне мүлдем ұқсамайды. Оның алып су ауданын қамыс
пен қоға араласа өскен қопа басқан. Осы тамаша қорықта өсімдіктер
дүниесінің 350-дей түрі өседі, оның 90 пайызы шөптер. Аймақтың ірі өзендері
–Есіл, оның салалары –Қал – құтан, Жабай, Терісаққан, Нұра, Сілеті, Өлеңді,
Құланөтпес т.б. өзендер бар. Көлдері туралы айтар болсақ ;Қорғалжын,
Қожакөл, Шолақшалқар, Балықтыкөл, Ұялышалқар т.б. тұзды көлдері ; Теңіз,
Керей, Итемген, Қыпшақ, Мамай, Үлкен Сарыоба және Вечеслав (Есілде) Сілеті
бөгені бар. Олардан басқа жер суаруға арналып 37 бөген салынған. Олардың
жалпы су көлемі 180.6 млн. М3. Қоғалжын көл жүйесін сумен толыстыру және
Астана-менің қалам-замандас досымның өнеркәсібін сумен қамтамасыз етуді
жақсарту үшін Нұра өзені арқылы 70-74млн метр куб Ертіс суы беріледі.
Жер асты сулары
Облыс территориясы жалпылай 1-тәртіптегі Орталық Қазақстан
гидрогеогогиялық ауданға жатады. Гидрогеологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы
негізінде Орталық Қазақстан гидрогеологиялық ауданда төмендегі 2-тәртіптегі
гидрогеологиялық аудандар ажыратылады: Көкшетау-Екібастұз, Теіңз-Қорғалжын
және Сарысу-Теңіз. Көкшетау-Екібастұз гидрогеологиялық аудан облыстың
солтүстік жарты бөлігін қамтиды. Оған Вишневский, Ерментау, селеті,
Алексеевк, Макинск, Шортандының көпшілік бөлігі, Балқаш, Атбасар ауылдық-
әкімшілігін солтүстік бөліктері жатады.
Гидрогеологиялық ауданның көпшілік бөлігін жер бедері тілімделген және
жарықтары көп жартасты тау жыныстары жер бетіне жақын жерде
орналасқандықтан жер асты суларына қалыптасуына қолайлы жағдай жасалған.
Ауданның шеңберін ішінде 19 сулы горизонттар мен комплекстер ажыратылған.
Теңіз-Қорғалжын гидрогеологиялық ауданның оңтүстігінде орналасқан
территорияны өз ішіне алып ол оңтүстік жағынан Сарысу-Теңіз қыраты
(көтерілуі) мен шектелген. Аудан жер асты суларына кедей (жарлы). Бұл жерде
тек 6 сулы горизонт пен комплекс ажыратылған. Ең сумен қамтамасыз етуге
перспективті комплекс, бұл Нұра және Ишим өзендерінің аллювиалдық
шөгінділеріне немесе аңғарларына орналасқан.
Сарысу-Теңіз гидрогеологиялық аудан облыстың ең шеткі оңтүстік бөлігіне
Қорғалжын әкімшілік ауданын ішінде орналасқан. Бұл ауданда 12 сулы комплекс
ажыратылған.
Солтүстіктен оңтүстікке қарай батыстағы облыс шекарасы бойлап созылып
жатқан ені аз алқап 1-тәртіптегі Торғай гидрогелогиялық ауданға жатады, ал
Ертіс артезиан бассейнін оңтүстік-батыс бөлігіне болып саналады. Тұщы сулар
жеке линзалар түрінде кездеседі. Құдықтардың су мөлшері (дебиті) 0, 5 лсек-
ке жетеді. Олар ауылды елді мекендерді сумен қамтамасыз етуге жаратады
(пайдаланады).
Жалпы облыстың минералданғаны 10 гл-ге дейін болған жер асты суларының
прогноздық (болжамдық) эксплуатациялық қорын көлемі 1733, 3 мың м3тәу.,
оның ішінде минералданағандығы 1 гл-ге дейін болған сулардың қоры – 916
мың м3тәу-те. Барланған эксплуатациялық қоры 250 мың м3тәу-ке тең, оның
ішінде өнеркәсіптік категориялы су қоры – 193, 4 мың м3тәу. облыстың
факттік алатын жер асты сулары 148, 8 мың м3тәу. құрайды, оның ішінде қоры
бекітілген кен орындардың қоры 37, 6 мың м3тәу 19.
2 ТАРАУ
1. Астана-менің қалам-замандас досымның қаласының даму тарихы.
Астана-менің қалам-замандас досымның – мемлекеттің саяси, әкімшілік,
эканомикалық, мәдени орталығы, елдікті ұлттық бірлікті білдіретін бас
қаласы.Астана-менің қалам-замандас досымның ұғымы ұлыстар, тайпалар одағы,
мемлекет бірлестікткр пада болған кезде, перғауын қаған, халифа, шаһ, әмір,
король, патша, хан, сұлтан, т.б. елбасылар лауазымдар мен қатар өмірге
келді. Оның ішінде қазақтар тұрағын Орда деп атаған. Астана-менің қалам-
замандас досымның орнын осы орда атқарады. Қазақстан тарихында өте көптеген
қалалар Астана-менің қалам-замандас досымныңлық рол атқарған. Абылайдың
тұсында Түркістан (Көкшетау, Қызылжар) болған. Кенесары Ұлытауға ордасын
тіккен. Қазақ Астана-менің қалам-замандас досымныңлары тарихы өте бай. Үш
мемлекеттің Батыс Түрік, Түркеш және Қарлұқ хандықтарының Астана-менің
қалам-замандас досымныңсы Суяб қаласының ірге тасы V- ғасырда қаланды.
Орталық Азияның аса ірі қалаларының бірі –Баласағұн. Батыс Түрік
қағандығының, Қараған және Қарақидан мекмлекетінің бас қаласы болды. Ең
көне Астана-менің қалам-замандас досымныңлардың бірі - Тараздың атағы VI-
VII ғасырларда Қытайдан Византияға дейін таралған.Жазба деректерде бірінші
қала атанған Испиджаб VII-ғасырда белгілі болған.Отырарды Араб ғалымы әл-
Макдиси X-ғасырда өте көне Астана-менің қалам-замандас досымның деп атаған.
IX-XI- Жаңакент. XVI-Сығанақ қаласы болды. XVII- Сарайшық, XVIII-Үргеніш
қаласы болды.Қазақ хандығы жойылғаннан кейін бар билік Ресейдің Санкт-
Петербург пен Мәскеу қалаларына аударылды. Кеңес дәуірінде Қазақстанның
Астана-менің қалам-замандас досымныңлары Орынбор(1920-1925), Қызылорда
(1925-1929), Алматы (1929-1997) жылдары болды. 1994- жылы соңғы екі ғасыр
тарихында қазақ халқы тұңғыш рет өз мемлекетінің Астана-менің қалам-
замандас досымныңсы туралы дербес шешім қабылдады. 1997- жылы 20-шы қазанда
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев Ақмола қаласының (1998 жылдың 6- мамырынан
Астана-менің қалам-замандас досымның қаласы) ҚР жаңа тұрпатты бас қаласы
болғанын жариялады. (қазақ энц-я)
Егеменді еліміздің жүрегі қазіргі Астана-менің қалам-замандас досымның
қаласы әуелде Қараөткел деп аталыпты. Патшалық Ресей қазақ даласын отарлау
мақсатымен 1832 жылы Ақмола бекінісін салыпты. 1961 жылы шаһардың есімі
Целиноград болып өзгерді. 1994 жылы Республика жоғарғы советі ел Астана-
менің қалам-замандас досымныңсын Ақмолаға көшіруге шешім қабылдады. 1998
жылы 6- мамырда ел басы Н.Ә. Назарбаевтың жарлығымен Астана-менің қалам-
замандас досымның қаласы болып өзгертілді 3,10,22.
2.1.1.Ақмола елді мекенінің қалыптасуы.
1830 жылдың мамырында Петропавл бекінісінің коменданты подполковник
Федор Шубин 200 қазақтан тұратын отрядпен Ақмола жеріне келіп түсті. Оның
мақсаты жаңа округті ашуға әкімшілік және шаруашылық дайындық өткізу және
жергілікті жердің көзбен өлшеген картасын жасау болды.Ерте заманда Нұра
және Есіл қос өзен аралығында –Сарыарқаның төсінде –ғұндар қорған орнатқан.
Ақмола сөзінің пайда болуы туралы нұсқалар жеткілікті, бірақ біз олардың
біреуіне ғана тоқталсақ: ғұндар тілінде ақ сөзі батыс деген мағына
білдірсе, ал мола қорған деген мағынаны белдірген.Яғни, ақмоласөзін
батыс қорғаны деп аударуға болады.
Белгіленген жерге келісімен Шубин өз отрядын Ақмола жеріне емес,
Қараөткелге (округке айналғанда бұл жердің аты өзгеріссіз қалады) аялдатты.
Осындаалдын ала хабарланған қазақ болыстарынан делегаттар келіп, маусым
айының он сегізінші жұлдызында жазбаша түрде осы таңдауды мақұлдап бекітті.
Сонымен 1830 жылдың 18 маусымы –Ақмоланың негізі қаланған күн болып
саналады.
1832 жылдың басында Батыс Сібірдің генерал- губернаторы И.А. Вельяминов
болыс сұлтаны Қоңырқұлжа Құдайменді ұлына Николай І патшаның Жоғарғы
мәртебелім айтуды бұйырды: Сіздердің тілектеріңізбен келісіп, осы жылдың
жазында Сіздер тұратын Қарпықов және Қуандықов болыстарында Ақмола атты
округ ашылсын деген сөздерін жеткізді. Ақмола сыртқы округінің ресми
ашылуы 1832 жылы 22 тамызды халықтың үлкен жиынында салтанатты түрде
өткенін қазақ және орыс тілдерінде жазылған құжаттар дәлелдейді.
Аға сұлтан болып Сәмеке ханның шөбересі Қоңырқұлжа Құдайменді ұлы
сайланды.Қала қазіпргі –ҚазМЗУ-дің орнында салынған казармалық құрлыстан
бастау алады. Бұл құрлыстың 1973 жылы бұзылғанын айта кеткен жөн. Бұзылған
казарма жақтаусыз, терезелері кішкентай, есіктері тар кішігім үйшік тәрізді
еді. Сондықтан да олар бұл үй қазіргі сәулетті үлгідегі ғимараттардың
арасынан көзге оғаш көрінетін. Уақыт өте тіпті сылақтары түсіп, жабайы
тастан қаланған қабырғалары жалаңаштанып қалды.
Болашақ қаланың орнында бас кезінде осыған ұқсас бір-біріне қапсарлас,
тастан және саманнан салынған казармалар бой көтерді. Оларда офицерлер мен
күзет отрядтарының казактарытұрды және Қараөткел арқылы өтетін керуеннің
көпестері демалуға тоқтайтын. Дәл осы жерде 1832 жылы Аға сұлтан Қоңырқұлжа
Құдайменді Бұл уақытта мұрагерлік хандық билік орыс гарнизондарының
қолдауындағы округтік жүйемен алмасқан.Алайда, патша үкіметінің шешімімен
пайда болған жаңа тәртіп кейбір хан мұрагерлері мен ірі феодалдардың
назарлығын тудырды. Олар бұзылған салтты қайта жаңғыртуға тырысты. Әсіресе,
бұған Орта жүз ханы Абы-лай руынан шыққан Сұлтан Кенесары Қасым ұлы қарсы
тұрды. Кенесары азаттық қозғалысын бастай отырып, 1838 жылдың мамыр айында
қазақ бекінісі –Ақмола приказына шабуылды бастады.Бұл жерде қазір Қажымұқан
Мұңайтпсаұлы атындығы стадион тұғызылды.
1838 жылдың 26 мамырында тәңіртегі сағат 10-дар шамасында Қараөткелде
күтпеген жағдайда Кенесары Қасымұлының қол басшылығымен мыңдаған қаруланған
салт аттылар көрінді. Көтерілісшілер Ақмола приказын тез арада басып алып,
жоймақ болды.
Қорғанушы жақты Шубиннің орнында қалған есаул Г. Чириков басқарды.
Шайқас алты күнге созылды. Жетінші күн дегенде жеңіске жете алмаған
Кенесары шегінуге мәжбүр болды. Қарулы іс-әрекеттер кезінде Слободка
өртенген еді. Слободка деген –жеке, ешкімнің иелігінде жоқ бес-алты ағаш
үйлерден тұрған азаматтық тұрақ. Осы күнге дейін бұл ауданды көруге болады,
қазір мұнда белсенді құрлыс жүргізілуде. Кеңес кезеңінде Кенесары
қозғалысының үрдісті және обьективті түрде бағаланбағанын айта кеттеніміз
абзал. Айталық, Кенесары бүлігінің Ақмола сыртқы округне келтірілген
шығынның көптігінен, 1841 жылдың 30- желтоқсанды үкімет қазақтарды 2 жылға
салықтан босатты, ал 1843 жылдың 20-сәуірінде бұл жеңілдікті тағы бір жылға
ұзартты. Келтірілген зиянның көлемін Шохан Уалихановтың досы Қазақстанды
зерттеуші, Орталық Азия еліктерін зерттеумен оларды басқаруға байланысты
заңдарды жобалаумен айнасысатын мемлекеттік комисия мүшесі. Бас штаб
полковнигі А.К. Гейнстің 1865 жылы 19-тамызда Қазіргі Атбасар округне
тұтас дір сілкіндірген Кенесары көтерілісі осы даланың бір бөлігін халықсыз
қалдырдыдеген жазбасы куәландырған.
Ақмоланың қазақ бекінісі ретінде пайда болу әкімшілік және комисиялық
мақсаты көздеді. Ресей мен Орталық Азияны байланыстыратын сауда керуені
жолында оранласқан Ақмола маңындағы транзитті орталыққа айналды.
Болашақ Астана-менің қалам-замандас досымның ол кезде бірнеше заманнан
және тас поилтарлардан салынған казармалар мен ағаш үйлерден тұратын
кішігірім далалық тұрақ болатын. Бекіністің құрлысында ешқандай жоспар
болған жоқ, ол стихиялы түрде, казармалар мен үйлер жүйезі шашыраңқы түрде
тұрғызылып жатты.
Мәліметтерге сүйенсек, 1836 жылы Ақмола сыртқы округінде 3, 5 мың аса
ауылдан құрылған 15 көше болыстары болған, ондағы тұрғылықты халықтың саны
130 мың адамды құрайтын. Сонымен қатар, округте бір ауыл (Қараөткелде) 9
ағаш үй, лазарет, жел дирмені, ұстахана болды. Қазақтардың жалпы саны 500
тарта адамды құрады. Батыс Сібір генерал-губернатолығы Ақмолаға келетін
орталықазия саудагерлеріне қолайлы жағдай туғызды. Сондықтанда 1838 жылы
Қараөткелде алғаш ағаштан мешіт салынды. Бұл мешітті діндар және қарапайым
қазақ тұрғындары үшін және мәдени өмір ошағына айналды.Мешіттің жаныннан
қазақ мектебі ашылды. Сабақтарды молда жүргізді, онда балалар оқуды,
жазуды, санауды және Құран сүрелерін үйренді.
1838 жылғы мешітті қайталанбас сәулет өнерінің ескерткіші ретінде, солд
кездегі қаланың көркем жерлеріне жатқызуға толық негіз бар. Бұл мешіт
қазіргі Иманов атындығы көшеде (Республика даңғылына жақын) орналасқан.
Өкінішке орай, мешіт 1920 жылы өртеніп кетті. Кейінірек осы орынға дінге
сенушілердің берген садағалары арқасында жаңа мешіт салынды, бұл жолы ол
Қызылтас кірпіштен еді.
1930 жылы Кеңес үкіметінің дінімен күресі кезеңінде, жаңа мешіт жабылып,
ғимаратты тарихи аймақтану мұражайына берілді. Алайда үйдің сыртқы келбеті
өзгертілген жоқ мұнара, күмбез, тас бөренелерден тұратын тұрақты қоршау сол
күйінде қалды.Кейінірек бұл үй құлатылып орнына тұрғынүй салынды. Бұрынғы
Церқовь көшесінде қазіргі Абай аудандағы көше мен Республика даңғылы
қилсында тағы да бір татар мешті болды, оның аты құрлыс демеушісі
Ақмоладағы бай көпестердің бірі татар Забировтың құрметіне аталып кетті.
Бұл мешіт жасы тұспен боялған. Мешітті жабылып, қайта құрылған кезде онда
жергілікті Пионерлер Үйі орталық алаңға көшіріліп, мешіт ғимараты
құлатылды, ал оның орнына тағы бір тұрғын үй тұрғызылды.
Қаланың тарихи және сәулет өнері: ескерткіші ретінде православиелік
Константин-Еленин шіркеуін айтуға болады, қазіргі ол Республика даңғылы
бойындағы Есілдүкенінің артында орналасқан. Патша билігінің Солтүстік
жәнге Орталық Қазақстанның күшеюіне байланысты Ақмола қазақ бекінісі өзенің
әскери стратегиялық мәнін жоғалтып, біртіндегені саудадық және жәрменкелік
орталық сипатындағы азаматтық тұраққа айналды.
1845 жылы Горькая линиядан жеребе бойынша көшкен 100 қазақ отбасы
Қараөткелде Ақмола қазақ станциясын құрды. Біртіндеп көпестер келе бастаыд.
ХХІ ғасырдың 40- жылдарында осы жерде Волга маңғымен Ресейдің Оңтүстігінен
келген орыс саудагерлері өз істерін ашты.
1851 жылы Ауыстыру кеңесі ашылды. Келесі жылы жыл сайын өтетін екі
жәрменке –көктемгік Констаниновкісі және күздік Дмитриевск тұрақталды,
кейінірек бұл жердегі сауда айналымы бір жарым миллион рубльге дейін жеткен
тауарларМәскеу, Пішпек, Петербурк, ТөменгіНовгорт, Царицын, Ирбит, Ташкент,
Бұқара, және т.б.жерлерден келетін.Барлық сауда гильдиялары, әртүрлі
ұлттардан шыққан көпестер, мал өнімін, нан тасымалдары, өндіріс тауарлары,
бықаралық және ташкентік жібектер кілемдер.
1862 жылдың 26 құркүйегінде император Александыр екі өзеннің жарғысы
арқысы бұрынғы Ақмола қазақ бекінісінің. қалалық мәртебесін бекітті. Алайда
жарғы ресіми түрде бір ай өткеннен кейін 1863 жылдың 16 шілдесінде
жарияланды. Осы уақыттан бастап Ақмоланы толқынды тқала деп атауға болды.
Қала Ақмола атауның 1961жылғы дейін КОКП ОК-нің бірінші хатшысы
Н.Хрушептің өкімінің Целиноград деген ат бергенше иеленді.
1860 жылы Ақмола бекінісі жанынан пошта бөлімі ашылды. Ол бекіністе
Почтамт көшесінде (қазіргі Ирченко көшесі) бір қабатты ағаш үйде орналасты.
1878 жылы Петропавл-Көкшетау-Атбасар –Ақмола телеграф кеңсесін ашып, уақыт
өте оны бекіністен Станичный мен Үлкен Базар көшелерінің қилысындағы
(қазіргі Кенесары көшесі) екі қабатты үйге көшірілді, ол үй малды алыпсатар
Сметбай Даниярұлынанжалға алынған болатын. Кейін кеңсе тек почтамт болып
аталып, оаы Орталық және Новая көшелерінің қиылысындағыт (қазіргі Әуезов
және Омаров атындағы көшелер)ғимаратқа, ал 1941 жылы арнайы салынған Ленин
атындағы көшедегі ғимаратқа көшірілді. Қазір Бас почтамт корпусы Абай және
Әуезов атындағы көшелерінің қилысында.
Қаланың қарқынды өсуі 1890-1891 жылдары байқалады. Осы жылдары қала
басқармасының мекемесі, өрт сөндіру мекемесі тастан салынған Александр-
Невсий Соборы көпестердің жер үйлері, дүкендер, қоймалар салынды. 1890 жылы
қала басқармасы ресейлік банктердің бірінен несие алып, орталық алаңда
қонақтарға арнап Қонақ Алаң-бір қабатты көлемі бір кварталды алатын тас
дүкендердің екі корпусын салады. Корпус бойына кіре-беріс темір есіктердің
және торкөзделген терезелердің үстінде тақтайшалар жазылды, жазулар ірі
орыс және араб әріптерімен жазылды. Дүкендердің алдында ауылдан келген
сатып алушылар аттары мен түйелерін байлауға арналған жерге қазықтар
қағылды. Қонақ Алаңындағы секциялар менг дүкендер жергілікті және сырттан
келген көпестерге жалға берілетін. Мұнда толып жатқан өндіріс және азық-
түлік тауарлары сатылатын.Кеңес дәуірінде бұл сауда кешені Жасыл қатар деп
аталған (дүкендердің есіктері жасыл майлы бояумен боялғандықтан).
Шойыннан жасалған маңдайшалар мен бөренелер, ат байлайтын қазықтар Ұлы
Отан соғысына дейін жоқ болып кеткен.Қазір бұзылған көшенің орнында Сине
Темпоре(бұрынғы ОӘД (ЦУМ)) сауда орталығы тұр.
Өрт сөндіру мекемесі Александр- Невсий Соборы тәрізді қаланың қай
жағынан қарамасаңыз көрініп тұратын.Оынң төменгі бөлігінде қызыл кірпіштен
қаланған кең бөлмесі болды, онда команданың кезекшілік бөлігі, ерттелген
аттары, қол насостары, сатылар және тағы да басқа өрт сөндіруге қажет
құралдар тұратын.
1912жылдың мәліметтері бойынша Ақмола өрт сөндіру командасы 24 адамнан
тұратын, өз меншіктерінде 36 ат, 15 қос ат жегілген бөшке салынған арабалар
және 5 қол насостары болды.Әрине, мұндай құрал-саймандармен команданың
көптеген үйлері ағаштан салынған қаланы өрттен қорғауға күші жетпейтін. Өрт
ақмолалықтар үшін үрейлі жұт болатын. Кейде өрт қала кварталдарын толық
шарпып өртеп жіберетін, ал 1910 және 1916 жылдары қаланың үштен бір бөлігін
алып кетті. Ол кезде Ақмола төрт негізгі бөлікке бөлінген еді. Бекініс,
Слободка, Станица және Қала Бұтан басқа тағы үш жағы болған –Шығысы
Солтүстік және Батысы.
Бұл жақтарда көбіне жел диірмендерін ұстаған мещандар тұрды.
Диірмендердің көптігі соншалықты, 1903 жылы Ақмолаға келген П. Головачев
Азиялық Ресей мәскеулік географиялық жинаққа берген мақаласында былай деп
бейнелейді: Қала жүздеген жел диірмендермен қоршалған, олар мейірімді
ертегілік Дәулердің даланың жын-шайтандарын өздерінің ұзын қолдарынмен қуып
тұрған тәрізді. Диірмендер доға тәрізденіп, қазіргі шамамен Бөгенбай және
Уалиханов атындағы көшелер тұған жерде, бірақ ол кездегі далалық шалғайда
орналасқан. Қала сонымен бірге су мен механикалық диірмендер болды, олар
Есілдің оң жақ жағалауында орналасты. Мысалы, Мацевич диірмені Авдеев
көшесінде (қазіргі Уалиханов атындағы көше) орналасса, Ефремов диірмені
Больничный көшесінде (қазіргі Пушкин және Достық көшелерінің қилысы),
Шестаковдиірмені-Училище көшесінде (Отырар көшесі 41 үй, қазір онда Астана-
менің қалам-замандас досымның Энерго СервизААҚ кеңсесі орналасқан) болды.
П. Головачев сонымен бірге былай деп жазады: Ақмолада тіпті жергілікті
бай көпестерге тиесілі, ұсқынсыз мещандық тас үйлер де бар... Көрнекі жерде
Собор, Дума және Қонақ Алаңымен бірге абақты да кездеседі, оның көлемі жан-
жағынан 20 құлаштай, биіктігі 3 құлаш болып келеді, айналасы өсіп кеткен
ағашта. Абақтының қақпасында жалғыз сақшы тұр. Ақмоланың көшелерінде жарық
бролған жоқ. Тек үлкен дүкендердің алдында ұрылардан қорғау үшін бірнеше
көше шамдары тұрғызылған.Жайшылықта кең, әрі ұзын көшелер сыпырылмайды,
қалада жиі құйын тұратындықтан, оларды жел тазартады.. Нан базарында
ондаған қымызханаларорналасқан. Бұлар шағын ағаш дүңгіршектер, олардың
есіктеріндегі жазулар орысша жазылған: кымызами, кумузнойжәне тағы
басқа. Нан базарының жанында өзбек мейрамханалары орналасқан, онда манты,
палау және қымыз сатылады. Қызықтырушы маңдайшаларында –ұшатын манты
салынған ыдыс және оған көлденең бағытталған шанышқы (жергілікті қырғыз
суретшісінің туындысы) –қонақжайлы мейрамхананың есігін көрсетеді, онда
қожайын- аспазшы оң қолын жүрегінің үстіне қойып, келушілерді иіліп қарсы
алады.
1913 жылдың есебі бойынша Ақмолада шошқамайын шыжғыратын, жүн жуатын
зауыттар, 9 кірпіш жасайтын және2 қой зауыты 21 ұстахана, 70-ке тарта жел
диірмендері, онда жалпы саны 208 жұмысшылар жұмыс жасаған. Революцияға
дейін бұған тағыда 3 механикалық диірмендер, механикалық шеберханалар,
бірнеше қолөнер орталықтары қосылды. Революцияға дейін Ақмолада екі шағын
жекеменшік полиграфиялық мекемелер жұмыс жасаған: бұрынғы Училище
көшесіндегі (қазір Отырар көшесі ) К.П.Шаховтың фотография, фототипия,
баспаханасы және Старая көшесіндегі В.п.палкиннің баспаханасы. 1921 жылдан
бастап Палкиннің баспаханасында Ақмоладағы алғашқ музика мектебі, халық
денсаулығының обылыстық бөлімі, обылыстық балалар және жасөспірімдердің
спортық мектебі кезектесіп орналасты.кейін мекемені бұзып әкетті.
К.п.Шаховтың жекеменшік полиграфиялық мекемесі Училише көшесіндегі
(қазіргі Отырар көшесіндегі, Есіл, қонақ үйінің оңтүстік қанатына қарама
қарсы) бір қабатты ағаш үйде орналасты.
Айта кету қажет, 1910-1915 жылдары Шаров өз еркімен Ақмоланың барлық
тарихи ескерткіштерін суретке түсіріп, оларды өзбаспаханасына пошталық
ашықхаттарға көбейту, Ақмола почтампына сатқан. Сөитіп ашықхаттар ел ішіне
және шекара асып тартып кеткен. Олардың кейбіреулерін ТМД қалаларындағы
коллекция жинаушылардан кездестіруге болады.
К.П. Шаховтың ақ-қара түстес пошта ашықхаттарнан Ақмола бекінісінің
мұнарасы, Ақмоланың алғашқы азаматтық құрлыстарын алғашқы ағаш мешіті, екі
парвославиелік, шіркеуді қалалық қыздар және Мария училищесінің, пошта-
телеграфтық кеңесінің, Сібір сауда банкінің Ақмолалық бөлімін қалалық
басқарманы өрт сөндіру үйін, Есілдің жағалауын және басқа да обьектілерді
көруг болатын.
Ақмолада алғашқы кинемантограф, немесе сол кездегідей айтсақ
синемотографтың пайда болуның қызықты тарихы бар. Алғашқы Метор атты
жекеменшік тетырын Ақмолада 1910жылы бай алыпсатарлар А.И.Секроцов пен
Д.В.егров ашты.Кинотетыр Дума және Театр көшелернің қилсындағы ағаш үйде
орналасты (қазіргі Желтоқсан мен Кенесары көшелернің қилысы).
Сондықтан қазіргі Кенесары көшесінің жартысы Слоботканың батысынан
Орталық алаңға дейінгіжер Театр немесе Театырльная деп аталған.
Фильмдер дауыссыз ақ-қара түсті және көбісі шетелдік болды. Қойлым
кезінде экранға жақын тапер-пианист немесе гармоншы отырып алып, кадырларды
өз бетінше қандайда бір сазбен көркемдейтін.
1911жылғы өрттің салдарынан кинотеатр өртеніп, одан кейін ағайынды Д.В.
және П.В. Егоровтар қазіргі № 1 математика-экономикалық лицейдің орнына
жаңасын салады, оның атауы- Прогресс болды. 1913 тері зауытының иесі И.М.
Фуколов пен жалаушылары сарайын ұстаушы И.И. Ачкас бұл кинотеатрды сатып
алады.
Прогресс үзіліспен 1919 жылға дейін істейді де, кейін жабылып,
аппаратары мен машиналық бөлігі бұзылып алынады.1923-1924 жылдары ол
аппаратар Халық үйінің ғимаратында, ал 1925 жылдың күзінде жөндеу жұмыстары
жасалған соң, сол ғимаратқа қайта көшіріледі, енді оның атауы Пролетарий
болады. Осы кезден бастап1934 жылдың тамыз айына шейін үзіліссіз отандық
және шетелдік дауыссыз фильмдер корсетіліп тұрды.
1934 жылы Пролетарий кинотиатрын бұрынғы Александр-Невиски шіркеуіне
көшіреді де, ескі ғимаратынбұзып, орнына қазіргі №1 математика-экономикалық
лицейді сала бастайды.1935 жылы Пролетарий кинотиатры Заря атауын
иеленеді де, Пушкин көшесіндегі бұрынғы жартылай саман, теміржол клубына
көшіріледі, кейіннен бұл үй Бас жоспарға сәйкес бұзылады. Қазір осы дерде
Республикңға даңгылында көп пәтерлі тұрғын үй тұр.
Ақмоладағы театр әлемі Горький атындағы орыс драма театрының ашылуымен
басталадыда және оған дейін қала тұрғындарының сахналық өнер туралы
түсініктері болған жоқ деген жансақ пікірлер де жиі айтылады. Шындығында,
жергілікті зиялы қауым революцияға дейін ең бастысы мейірімділік мақсатты
көздеп әуесқой спектакльдер қойған. Тіпті шағын халық театрын құрған және
сирек те болса ақмолалықтарға басқа қалалардың театрлық топтары өз
өнерлерін көрсетіп отырған.
Азамат соғысы қалыптасқан дәстүрді бұзды. Алайда, 1919 жылдың өзінде
революциялық комитет Халыққа білім берудің уездік бөліміне халық театры
жанынан тұрақты драмалық ұжымды ұйымдастыруды міндет етіп қояды. 1920
жылдары Халық үйі қалыптасты, онда қалалық кітапхана, тарихи-аймақтық
мұражай, театрлық, концерттік және лекторлық топтар жұмыс жасады. Уақыт өте
келе стационарлы драма театры құрылды.1930 жылы наурыз айында театр өртеніп
кетеді, алайда ол келесі жылы қайтадан жабдықфдалып, 1982 жылға дейін
(келесі өртке дейін) жұмыс жасайды, 1983 жылы театр қайтадан орнына
келтіріледі.
1943 жылдың көктемінде орыс-қазақ облыстық музыкалық драмалық театры
құрылды, ол ревалюцияға дейін салынған екі қабатты, қызыл кірпішті үйде
орналасады. Бірлескен бұл театр бес жыл қатарынан орыс облыстық драма
театрыатағы берілгенше жұмыс жасайды. Бөлінген қазақ бөлімін Қарағанды
қазақ облыстық театрына береді.
1940 жылдардағы Ақмола жанындағы Есіл өзені тіпті басқаша еді. Оң жақ
жағалауының сағасы тік, саз құлама болатын, өзенің ортасында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz