Аңшылық пен саятшылыққа (АС) қатысты атаулардың семантикасы
КІРІСПЕ
1. ТІЛ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
1.1 Тіл мен мәдениеттің байланысы мен ерекшеліктері
1.2 Тіл біліміндегі лингвомәдени зерттеулер
1.3 Аңшылық пен саятшылық өнерінің қазақ мәдениетіндегі орны
1.4 АС қатысты атаулардың тіл білімінде зерттелуі
2 АҢШЫЛЫҚ ПЕН САЯТШЫЛЫҚҚА (АС) ҚАТЫСТЫ АТАУЛАРДЫҢ СЕМАНТИКАСЫ
2.1. Аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал.жабдық атаулары
2.2 АС қатысты амал.айлаларды білдіретін сөз тіркестерінің тілдік ерекшеліктері.
2.3 Аңшылық пен саятшылықта амал.айлаларды білдіретін тіркестер
2.3.1 Қыран құсқа қойылатын аттардың жасалу жолдары
2.3.2. Қазақ тіліндегі бүркіт жасына байланысты атаулардың семантикалық ерекшелігі
2.4 Саятшылық өнерге қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты
2.5 Аңшылық пен саятшылыққа қатысты тұрақты тіркестер
2.6 Аңшылық пен саятшылыққа қатысты эвфемистік қолданыстар
2.7 АС қатысты көркемдік құралдар
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. ТІЛ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
1.1 Тіл мен мәдениеттің байланысы мен ерекшеліктері
1.2 Тіл біліміндегі лингвомәдени зерттеулер
1.3 Аңшылық пен саятшылық өнерінің қазақ мәдениетіндегі орны
1.4 АС қатысты атаулардың тіл білімінде зерттелуі
2 АҢШЫЛЫҚ ПЕН САЯТШЫЛЫҚҚА (АС) ҚАТЫСТЫ АТАУЛАРДЫҢ СЕМАНТИКАСЫ
2.1. Аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал.жабдық атаулары
2.2 АС қатысты амал.айлаларды білдіретін сөз тіркестерінің тілдік ерекшеліктері.
2.3 Аңшылық пен саятшылықта амал.айлаларды білдіретін тіркестер
2.3.1 Қыран құсқа қойылатын аттардың жасалу жолдары
2.3.2. Қазақ тіліндегі бүркіт жасына байланысты атаулардың семантикалық ерекшелігі
2.4 Саятшылық өнерге қатысты сөздердің этнолингвистикалық сипаты
2.5 Аңшылық пен саятшылыққа қатысты тұрақты тіркестер
2.6 Аңшылық пен саятшылыққа қатысты эвфемистік қолданыстар
2.7 АС қатысты көркемдік құралдар
ҚОРЫТЫНДЫ
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар халқымыздың дүниетанымдық ерекшеліктерін танып білуге мүмкіндік береді. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар ұлттық рухани мұраны өз бойына сақтап келеді. Осы атаулардың тілдік қабаттарын зерттеудің маңыздылығы өте зор.
Әлемдік тіл білімі соңғы жылдарды ерекше қарқынмен дамып, жаңаша бағыт алып, тың өзгерістер мен жаңа ғылыми көзқарастар легін алып келді. Ұлт тіліндегі әрбір тілдік элементтердің табиғатын ұлт болмыс-бітімімен, этнос тіршілігімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңдағы ғалымдардың алға қойған мақсаттары болып отыр.
Қазақ тіліндегі халықтың рухани-материалдық дүниесіне қатысты барлық фактарларды тілдік нысан ретінде зерттеудің өзектілігі артып келеді. Ұсынылып отырған зерттеу жұмысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларының тілдік таңба ретінде қалыптасу үрдісін зерттеуге, сипаттауға арналған.
Жұмыста қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулары зерттелінді. Оның ішінде аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық атаулары, қыран бүркіттің жасына байланысты атаулардың семантикалық ерекшеліктері талданды. Зерттеуде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі атауларға талдау жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді.
АС қатысты атаулар да өзге тілдік бірліктер сияқты талай ғасырды артқа салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан ерекше орын алады. Қазақ тілінің сөздік қорына еніп, сөйлеу тілімізде, әсіресе, саятшылар мен аңшылар тілінде қолданысқа ие. АС қатысты атауларды зерттеу - қазақ тіл білімінің негізгі мәселесінің бірі болып табылады. Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
АС қатысты атаулар әлемі де кең, олар адамның материалдық-рухани өмірімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды рөл атқарады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары лингвомәдениеттану, когнитология мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік бейнесі зерттеліне бастады. АС қатысты атаулар толық түрде жеке зерттеуге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасындағы АС қатысты туған мол атауларға арнайы талдаулар жасалынбаған.
Әлемдік тіл білімі соңғы жылдарды ерекше қарқынмен дамып, жаңаша бағыт алып, тың өзгерістер мен жаңа ғылыми көзқарастар легін алып келді. Ұлт тіліндегі әрбір тілдік элементтердің табиғатын ұлт болмыс-бітімімен, этнос тіршілігімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңдағы ғалымдардың алға қойған мақсаттары болып отыр.
Қазақ тіліндегі халықтың рухани-материалдық дүниесіне қатысты барлық фактарларды тілдік нысан ретінде зерттеудің өзектілігі артып келеді. Ұсынылып отырған зерттеу жұмысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларының тілдік таңба ретінде қалыптасу үрдісін зерттеуге, сипаттауға арналған.
Жұмыста қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулары зерттелінді. Оның ішінде аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық атаулары, қыран бүркіттің жасына байланысты атаулардың семантикалық ерекшеліктері талданды. Зерттеуде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі атауларға талдау жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді.
АС қатысты атаулар да өзге тілдік бірліктер сияқты талай ғасырды артқа салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан ерекше орын алады. Қазақ тілінің сөздік қорына еніп, сөйлеу тілімізде, әсіресе, саятшылар мен аңшылар тілінде қолданысқа ие. АС қатысты атауларды зерттеу - қазақ тіл білімінің негізгі мәселесінің бірі болып табылады. Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
АС қатысты атаулар әлемі де кең, олар адамның материалдық-рухани өмірімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды рөл атқарады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары лингвомәдениеттану, когнитология мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік бейнесі зерттеліне бастады. АС қатысты атаулар толық түрде жеке зерттеуге негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасындағы АС қатысты туған мол атауларға арнайы талдаулар жасалынбаған.
1 Брутян Г.А. Языковая картина мира и ее роль в познании // Методологические проблемы анализа языка. Ереван, 1976, с. 11.
2 Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. Москва, 1996, 365с.
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1993, 496 б.
4 Чернейко. Проблемы языка как предмет языка. Москва, 1959, 451 с.
5 Гак В.Г. К типологии лингвистических номинации // Языковая номинация. Общие вопросы. М., 1977 52 с.
6 Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. Издание второе. - Алматы, 1996. -207с.
7 В.фон Гумбольдт. Язык и философия культуры. Москва, 1985, 323с.
8 Серебренников Б.А. Язык и мышление. Москва, Наука, 1988, 254 с.
9 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. М., 1986,156 с.
10 Поставалова В.И. Язык как деятельность: Опыт интерпретации концепции В.Гумбольдта. Москва, Наука, 1982, 145 с.
11 Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. Москва, 1969,136 с.
12 Колшанский Г.В. Объективная КМ в познании и языке. Москва, 1990, 258 с.
13 Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. М.‚ 1997, 289 с.
14 Н.Ю.Шведова. О семиотическом механизме культуры и языка. Таллин, 1993, 89 с.
15 Н.Г.Комлев. Онтогенез языка и культура страны.Москва, 1986, 126с.
16 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. Пер. с нем. Москва, 2000, 400 с.
17 Е.Кассирер. Культура как объект системного исследования. Ленинград, 1956, 255с.
18 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. - Москва, 1955. -416с.
19 Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. Москва, 1993, 135с.
20 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. Москва, 1993, 656 с.
21 Радченко О.А. Язык как миросозидание. Лингвофилософская концепция неогумбольдтианства. Т.1, Москва, 1997, 254с.
22 Уорф Б. Л. Отношение норм поведения и мышления к языку. Новое в лингвистике. Вып. І.М., 1980,60с.
23 Уорф Б.Л. Наука и языкознание //Новое в лингвистике. Вып.1.-М.,1960, С.45-48.
24 Даниленко В.П. Языковая картина мира в гипотезе Сепира-Уорфа 1999, 120с.
25 Маслова В.А. Связь мифа и языка // Фразеология в контексте культуры. М., 1999,164с.
26 Шведова. Язык, культура, общество: проблемы развития. Ленинград: Издательство ЛГУ, 1986, 266с.
27 Б.Жұмағұлова. Концепт «дом» в лингвокультурологических исследованиях // Материалы международной научно-теоретической конференции. АГУ им.Абая. Алматы, 1999, С.56-71.
28 Қасым Б.Қ. Қазақ тіліндегі күрделі атауларының теориялық негіздері: филол.ғыл.докт. дисс. ... авторефераты. – Алматы, 2002.
29 Гачев О.Б. Опыт выявления мотивированности. М., 1975, 122.
30 Колшанский Г.В. Соотношение субьективных и объективных факторов в языке. Москва, 1975, С.235.
31 Маслова Ю.С. Заметки по теории лингвокультурологии. Сборник Filologika. Москва, 1998, 425с.
32 Гумбольдт В. О различии строении человеческих языков и его влияние на духовное развитие человечества// Избранные труды по языкознанию. Москва, 1985, 400 с.
33 Флоренский Л.А. Столп и утверждение истины. Москва, 1990, 200с.
34 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. Москва, Наука, 1987, 195с.
35 Верещагин Е.М. Язык и культура. Москва, 1976, 248 с.
36 Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского языка. Морфология. Москва, 2000. 1311с.
37 А.Алдашева. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. Алматы, 1998, 215 б.
38 Жалмаханов Ш.Ш. Тіл білімі тарихы. Оқулық. Қарағанды: Кар Му баспасы, 1999,203 б.
39 Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический‚ прагматический и лингвокультурологический аспекты. М.‚ 1996, 289 с.
40 Виноградов В.В. Русский язык: Грамма-тическое учение о слове. М., 1972,614 с.
41 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т. 1-2. М., 1958,536 с.
42 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А.,1998,304 б.
43 Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материале произведении М.Ауезова). А.‚ 1989,228 с.
44 Виноградов В.В. Толковые словари русского языка//Избранные труды: Лексикология и лексикография. М., 1977,242с.
45 Потебня А.А. Эстетика и поэтика. М.:Искусство, 1976,614 с.
46 Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура. М.‚ 1991,212 б.
47 Филипов А.В. К проблеме лексической коннотации // Вопросы языкознания. М., 1978, N1,59-63 сс.
48 Толстой Н.И. Из славянских зтнокультурных древностей //Труды по знаковым системам. Тарту,1987.Т.21.
49 Қайдар Ә. Қазақ тілінің қара шаңырағы және түркітану //Егемен Қазақтан, 241, 12.12.1996.
50 Юнг К. Семиотика и символ. М., 2000, 411 с.
51 Лотман Ю.М. Беседы о русской культуре. Санкт-Петербург, 1994, 399 с.
52 Шаховский В.И. Эмотивный компонент значения и методы его описания. В.: ВГПИ, 1983, 94 с.
53 Мечковская Н.Б. Язык и общество // Общее языкознание. М., 2001, 96с.
54 Смағұлова Р.Қ. Неміс және қазақ тілдеріндегі құрамында жан-жануар атауы бар фразеологизмдер: Филол. ғыл. канд. дис. автореф. Алматы, 2003, 22 б.
55 Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. Филология ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. –Алматы, 1999. –324б.
56 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). А.,Қазақ университеті, 1999,310 б.
57 Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. Алматы: Қазақ университеті, 2002, 151 б.
58 Сейсенова А.Д. Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формулаларына салыстырмалы талдау. Филол. ғыл.канд.дис. А.,1998.-183б.
59 Ислам А. Мағынасы күңгірт тартқан фразеологизмдерге лингвомәдени сараптама // Жалпы және салғастырмалы фразеологияның өзекті мәселелері (ғылыми мақалалар жинағы) Алматы, 2003. – 165б. – 120-126бб.
60 Алефиренко Н.Ф. Спорные проблемы семантики. В.: Перемена, 1999, 239 с.
61 Ризель Э.Г. К вопросу о коннотации //Сборник научных трудов МГПИИЯ им.Тореза. М., 1978,Вып. 125, 10-18сс.
62 Сергеева Л.А. Коннотативное значение как обьект лингвистического анализа//Исследования по семантике: Общие вопросы семантики. Уфа, 1983,110-121сс.
63 Говердовский В.И. Диалектика коннотации и денотации (взаимодействие эмоционального и рационального в лексике) // Вопросы языкознания. М., 1985,N2, 71с.
64 Тезисы Пражского лингвистического кружка // Пражский лингвистический кружок. М., 1967, 20-33сс.
65 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. М., 1986,156 с.
66 Языковая номинация. Общие вопросы. М., 1977,359 с.
67 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. А., 1971,340 б.
68 Тарасов Е.Ф. Семиотические проблемы формирования планетарного сознания // Философия сознания в ХХ веке: проблемы и решения. Иваново, 1994,
69 Храпченко М.Б. Язык художественной литературы // Новый мир, 1983, № 9.
70 Мечковская Н.Б. Языковая картина мира в контексте лингвокультурологии. М., 2000, 211с.
71 Кузьмин В.Ф. Объективное и субъективное: (анализ процесса познания), Москва, 1976, 256с.
72 Исабеков С.Е. Язык и модель мира. Материалы международной конференции "Мир языка". КазУМОиМЯ им.Абылай хана. Алматы, 2002, С.6-10.
73 Серебряников Б.Я. Язык и мышление.: Наука, 1988, 455с.
74 Судакова Г. Г. Мотивация и эмоциональная активация личности. А., 1996, 49с.
75 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. А.: Рауан, 1991, 213 б.
76 Выготский Л.С. Мышление и речь // Собр. сочинении, Москва, 1982, 321с.
77 Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция‚ символ‚ тілдік сана. А.,1998,112 б.
78 Звегинцев В.А. Семасиология. М., 1957,321 с.
79 Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. М., 1978,160 с.
80 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. М., 1986,156 с.
81 Языковая номинация. Виды наименования. М., 1977,358 с.
82 Безруков Б.И. Слово и его отношение к первой сигнальной системе. Тюмень, 1960, 165с.
83 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. Алматы: Евразия‚ 1995,179 с.
84 Языковая номинация. Общие вопросы. М., 1977,359 с.
85 Торопцев И.С. Лексическая мотивированность// Уч. зап. Орловск. Пед. ин-та. Т.22. Историко-филолог. фак-т. 1964.
86 Копыленко М.М. Общее языкознание, социолингвистика, психолингвистика в Республики Казахстан: Тенденции и перспективы развития // Вестник КазГУМО и МЯ. А., 2000, №1, 40-44 бб.
87 Пиаже Ж. Избранные психологические труды. Москва, 1969, 226 б.
88 Бенвенист Э. Категории мысли и категории языка // Общая лингвистика. Москва, 1974, 125с.
89 Слышкин Г.Г. От текста к символу. М.:Academіa, 2000,145c.
90 Верещагин Е.М.‚ Костоморов В.Г. В пойсках новых путей развития лингвострановедения: концепция рече-поведенческих тактик. М.: Ин-т рус. яз им. А.С.Пушкина‚ 1999, 113 с.
91 Воробьев В.В. Лингвокультурология (теория и методы). М.: Издательство Российского университета дружбы народов, 1997,332 с.
92 Оңғарбаева Н.Б. Жұмбақтар сыры және халықтың дүние танымы.//Қазақстан Республикасы ғылым академиясының Хабарлары,1992. №5. 8-12 бб.
93 Ержанов М. Лексико-семантическая группа слов, описывающих внешность человека: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. А., 1988,30б.
94 Сәтенова С.К. Лингвомәдениеттану және лингвомәдени бірліктер // Жалпы және салғастырмалы фразеологияның өзекті мәселелері (ғылыми мақалалар жинағы) Алматы, 2003. – 165б. – 22-29бб.
95 Звегинцев В.А. Очерки по общему языкознанию. М., 1962, 171 с.
96 Мелетинский Е.М. Поэтика мира. М.: Наука, 1979,407 с.
97 Қайдаров Ә.Т. Тарихи лексикология және этнолингвистика // Қазақ тілі тарихи лексикологияның мәселелері. А.,1998, 301 б.
98 Русский язык . Энциклопедия. М., 1998, 652 с.
99 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1969,605 с.
100 Панов Е. Н. Знаки. Символы. Языки. М,. 1980,412 с.
101 Телия В.Н. Механизмы экспрессивной окраски языковых единиц//Человеческой фактор в языке. Языковые механизмы экспрессивности. М.,1991,195с.
102 Загидуллина А.А. Основы моделирования языковой картины мира. Алматы, 2001.
103 Алпатов В.М. История лингвистических учений. Москва, 1999, 243с.
104 Будагов С. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Т.І. Сб., 1869,570 с.
105 Штелинг Д.А. Грамматическая семантика английского языка. Фактор человека в языке. М.: МГИМО, 1996, 223с.
106 Лурия А.Р. Язык и сознание. Слово и его семантическое строение. М., 1970, 335с.
107 Словарь по языкознанию. Тіл білімі сөздігі. Под. ред. Э.Д.Сулейменовой. А.,1998, 346 с.
108 Уфимцева А.А. Лексическая номинация. Москва, 1977,541с.
109 Келдибеков Б. Языковая номинация в немецком тексте (на материале функционально-семантического поля наименовании лиц). Авт. канд.фил.н. 1999, 22с.
110 Болғанбаев Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 1997,256 с.
111 РезниковЛ.О. Гносеологические вопросы семиотики. Л., 1964, 143с.
112 Язык и философия культуры М., 1989, 349с.
113 Поршнев В.Ф. О начале человеческой истории. М., 1974,487 с.
114 Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. А., Ғылым, 1989,367 б.
115 Мусаев К.М.Лексикология тюркских языков. М., 1984, 451с.
116 Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. А.,1998. -196.
117 Алефиренко Н.Ф. Спорные проблемы семантики. В.: Перемена, 1999, 239 с.
118 Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. Алматы: Ғылым. 1988. -200 б
119 Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралық қолданылуы. - Алматы: Мектеп, 1966. Б.208.
120 Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. А.‚ 1997,272 б
121 Совет Зәуре «Қобыланды батыр» жырының лексикасы (тарихи-этнолингвистикалық зерттеу) автореферат А., 2006.
122 Айтмұқашева А.А. «Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық семантика Ф.Ғ.К. диссертация. А., 2007.
123 Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері. Ф.ғ.к.диссер. - А.,2002. – 120б.
124 А.Кайдар. Тысяча метких и образных выражений. Алматы: Білге. 2003. –368.
125 С.Кенжеахметұлы Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы, Ана тілі, 1994, -80 б.
126 Шаңырақ. Үй-тұрмыс энциклопедиясы. Алматы, 1989. – 568.
127 Қашқари М. Түрік сөздігі. 1-3 том, Алматы: Хант, 1998.
128 Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз бес сөз. Алматы: Рауан. 1994. -304 б.
129 А.Тұрышев. М.Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері. Ф.ғ.д.д.алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2005.
130 К.Күркебаев. Қазақ тіліндегі өлшемдік атаулардың этнолингвистикалық сипаты. Ф.ғ.к.ғ.д.алу үшін жазылған диссертация. Алматы, 2003.
131 Ә.Қайдар. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі. 1998.
132 Т.Жаубасова. Қазақ ұлттық музыка атауларының этнолингвистикалық сипаты. ф.ғ.к.ғ.д.алу үшін жазылған диссертация. Алматы, 2006.
133 А.Кайдар. Структура односложных корней и основ в каз. языке. Алматы: Арыс. 2005. -304.
134 Ә.Нұрмағамбетов. Сөз сырына саяхат. Алматы: Жалын. 1991. - 126.
135 Уәли Н. Фразеология және тілдік норма. А., 1998. - 128 б.
136 Кәмәләшұлы Б. Қазақтың дәстүрлі құсбегілігі және атбегілігі. А., Өнер. 2006. - 120 б.
137 Хинаят Б., Исабеков Қ.М. Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы. А., Алматыкітап., 2007. - 208 б.
138 Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі, А., Сөздік-Словарь. 2002.
139 Кәмәлашұлы Б. Қыран бүркіттің қырық сыны // Маңмаңгер - 2000 - №3-4. – 11-12 бб.
140 Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. А., Ана тілі. 1992. – 160 б.
141 Бабалықов Ж., Тұрдыбаев А. Қырандар. Алматы, «Қайнар», 1983.
142 С.Б. Бектемірова. Қазақ тіліндегі киноморфизмдер. Ф.ғ.к. автореферат А., 2005.
143 Смағұлова Г.Н. Фразеологизмдердің варианттылығы. Алматы, 1998
144 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. А.,1977.
145 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық сөздік. Алматы, 1998. – 304 б.
146 Ғибатханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. А., 2006.
147 Э.В.Севоротян. Этимологический словарь тюрксих языков.(ЭСТЯ) Москва, 1974.
148 Сетаров Д.С. Тюркизмы в русских названиях животного мира // Советская тюркология №1. 1980.
149 Аханов К. Тіл біліміне кіріспе.
150 Байтұрсынов А. Ақ жол
151 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. - Алматы, Мектеп, 1969 Б 243.
152 Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. 86-87 бб. А., Сөздік-Словарь, 2006, -264.
2 Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. Москва, 1996, 365с.
3 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А., 1993, 496 б.
4 Чернейко. Проблемы языка как предмет языка. Москва, 1959, 451 с.
5 Гак В.Г. К типологии лингвистических номинации // Языковая номинация. Общие вопросы. М., 1977 52 с.
6 Сулейменова Э.Д. Казахский и русский языки: основы контрастивной лингвистики. Издание второе. - Алматы, 1996. -207с.
7 В.фон Гумбольдт. Язык и философия культуры. Москва, 1985, 323с.
8 Серебренников Б.А. Язык и мышление. Москва, Наука, 1988, 254 с.
9 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. М., 1986,156 с.
10 Поставалова В.И. Язык как деятельность: Опыт интерпретации концепции В.Гумбольдта. Москва, Наука, 1982, 145 с.
11 Леонтьев А.А. Язык, речь, речевая деятельность. Москва, 1969,136 с.
12 Колшанский Г.В. Объективная КМ в познании и языке. Москва, 1990, 258 с.
13 Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. М.‚ 1997, 289 с.
14 Н.Ю.Шведова. О семиотическом механизме культуры и языка. Таллин, 1993, 89 с.
15 Н.Г.Комлев. Онтогенез языка и культура страны.Москва, 1986, 126с.
16 Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию. Пер. с нем. Москва, 2000, 400 с.
17 Е.Кассирер. Культура как объект системного исследования. Ленинград, 1956, 255с.
18 Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы французского языка. - Москва, 1955. -416с.
19 Вайсгербер Л. Родной язык и формирование духа. Москва, 1993, 135с.
20 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. Москва, 1993, 656 с.
21 Радченко О.А. Язык как миросозидание. Лингвофилософская концепция неогумбольдтианства. Т.1, Москва, 1997, 254с.
22 Уорф Б. Л. Отношение норм поведения и мышления к языку. Новое в лингвистике. Вып. І.М., 1980,60с.
23 Уорф Б.Л. Наука и языкознание //Новое в лингвистике. Вып.1.-М.,1960, С.45-48.
24 Даниленко В.П. Языковая картина мира в гипотезе Сепира-Уорфа 1999, 120с.
25 Маслова В.А. Связь мифа и языка // Фразеология в контексте культуры. М., 1999,164с.
26 Шведова. Язык, культура, общество: проблемы развития. Ленинград: Издательство ЛГУ, 1986, 266с.
27 Б.Жұмағұлова. Концепт «дом» в лингвокультурологических исследованиях // Материалы международной научно-теоретической конференции. АГУ им.Абая. Алматы, 1999, С.56-71.
28 Қасым Б.Қ. Қазақ тіліндегі күрделі атауларының теориялық негіздері: филол.ғыл.докт. дисс. ... авторефераты. – Алматы, 2002.
29 Гачев О.Б. Опыт выявления мотивированности. М., 1975, 122.
30 Колшанский Г.В. Соотношение субьективных и объективных факторов в языке. Москва, 1975, С.235.
31 Маслова Ю.С. Заметки по теории лингвокультурологии. Сборник Filologika. Москва, 1998, 425с.
32 Гумбольдт В. О различии строении человеческих языков и его влияние на духовное развитие человечества// Избранные труды по языкознанию. Москва, 1985, 400 с.
33 Флоренский Л.А. Столп и утверждение истины. Москва, 1990, 200с.
34 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. Москва, Наука, 1987, 195с.
35 Верещагин Е.М. Язык и культура. Москва, 1976, 248 с.
36 Гак В.Г. Теоретическая грамматика французского языка. Морфология. Москва, 2000. 1311с.
37 А.Алдашева. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. Алматы, 1998, 215 б.
38 Жалмаханов Ш.Ш. Тіл білімі тарихы. Оқулық. Қарағанды: Кар Му баспасы, 1999,203 б.
39 Телия В.Н. Русская фразеология. Семантический‚ прагматический и лингвокультурологический аспекты. М.‚ 1996, 289 с.
40 Виноградов В.В. Русский язык: Грамма-тическое учение о слове. М., 1972,614 с.
41 Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Т. 1-2. М., 1958,536 с.
42 Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А.,1998,304 б.
43 Жанпейісов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка (на материале произведении М.Ауезова). А.‚ 1989,228 с.
44 Виноградов В.В. Толковые словари русского языка//Избранные труды: Лексикология и лексикография. М., 1977,242с.
45 Потебня А.А. Эстетика и поэтика. М.:Искусство, 1976,614 с.
46 Лосев А.Ф. Философия. Мифология. Культура. М.‚ 1991,212 б.
47 Филипов А.В. К проблеме лексической коннотации // Вопросы языкознания. М., 1978, N1,59-63 сс.
48 Толстой Н.И. Из славянских зтнокультурных древностей //Труды по знаковым системам. Тарту,1987.Т.21.
49 Қайдар Ә. Қазақ тілінің қара шаңырағы және түркітану //Егемен Қазақтан, 241, 12.12.1996.
50 Юнг К. Семиотика и символ. М., 2000, 411 с.
51 Лотман Ю.М. Беседы о русской культуре. Санкт-Петербург, 1994, 399 с.
52 Шаховский В.И. Эмотивный компонент значения и методы его описания. В.: ВГПИ, 1983, 94 с.
53 Мечковская Н.Б. Язык и общество // Общее языкознание. М., 2001, 96с.
54 Смағұлова Р.Қ. Неміс және қазақ тілдеріндегі құрамында жан-жануар атауы бар фразеологизмдер: Филол. ғыл. канд. дис. автореф. Алматы, 2003, 22 б.
55 Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. Филология ғылымдарының докторы дәрежесін алу үшін жазылған диссертация. –Алматы, 1999. –324б.
56 Салқынбай А. Тарихи сөзжасам (Семантикалық аспект). А.,Қазақ университеті, 1999,310 б.
57 Авакова Р.Ә. Фразеологиялық семантика. Алматы: Қазақ университеті, 2002, 151 б.
58 Сейсенова А.Д. Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формулаларына салыстырмалы талдау. Филол. ғыл.канд.дис. А.,1998.-183б.
59 Ислам А. Мағынасы күңгірт тартқан фразеологизмдерге лингвомәдени сараптама // Жалпы және салғастырмалы фразеологияның өзекті мәселелері (ғылыми мақалалар жинағы) Алматы, 2003. – 165б. – 120-126бб.
60 Алефиренко Н.Ф. Спорные проблемы семантики. В.: Перемена, 1999, 239 с.
61 Ризель Э.Г. К вопросу о коннотации //Сборник научных трудов МГПИИЯ им.Тореза. М., 1978,Вып. 125, 10-18сс.
62 Сергеева Л.А. Коннотативное значение как обьект лингвистического анализа//Исследования по семантике: Общие вопросы семантики. Уфа, 1983,110-121сс.
63 Говердовский В.И. Диалектика коннотации и денотации (взаимодействие эмоционального и рационального в лексике) // Вопросы языкознания. М., 1985,N2, 71с.
64 Тезисы Пражского лингвистического кружка // Пражский лингвистический кружок. М., 1967, 20-33сс.
65 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. М., 1986,156 с.
66 Языковая номинация. Общие вопросы. М., 1977,359 с.
67 Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Синтаксис. А., 1971,340 б.
68 Тарасов Е.Ф. Семиотические проблемы формирования планетарного сознания // Философия сознания в ХХ веке: проблемы и решения. Иваново, 1994,
69 Храпченко М.Б. Язык художественной литературы // Новый мир, 1983, № 9.
70 Мечковская Н.Б. Языковая картина мира в контексте лингвокультурологии. М., 2000, 211с.
71 Кузьмин В.Ф. Объективное и субъективное: (анализ процесса познания), Москва, 1976, 256с.
72 Исабеков С.Е. Язык и модель мира. Материалы международной конференции "Мир языка". КазУМОиМЯ им.Абылай хана. Алматы, 2002, С.6-10.
73 Серебряников Б.Я. Язык и мышление.: Наука, 1988, 455с.
74 Судакова Г. Г. Мотивация и эмоциональная активация личности. А., 1996, 49с.
75 Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. А.: Рауан, 1991, 213 б.
76 Выготский Л.С. Мышление и речь // Собр. сочинении, Москва, 1982, 321с.
77 Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция‚ символ‚ тілдік сана. А.,1998,112 б.
78 Звегинцев В.А. Семасиология. М., 1957,321 с.
79 Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. М., 1978,160 с.
80 Кубрякова Е.С. Номинативный аспект речевой деятельности. М., 1986,156 с.
81 Языковая номинация. Виды наименования. М., 1977,358 с.
82 Безруков Б.И. Слово и его отношение к первой сигнальной системе. Тюмень, 1960, 165с.
83 Копыленко М.М. Основы этнолингвистики. Алматы: Евразия‚ 1995,179 с.
84 Языковая номинация. Общие вопросы. М., 1977,359 с.
85 Торопцев И.С. Лексическая мотивированность// Уч. зап. Орловск. Пед. ин-та. Т.22. Историко-филолог. фак-т. 1964.
86 Копыленко М.М. Общее языкознание, социолингвистика, психолингвистика в Республики Казахстан: Тенденции и перспективы развития // Вестник КазГУМО и МЯ. А., 2000, №1, 40-44 бб.
87 Пиаже Ж. Избранные психологические труды. Москва, 1969, 226 б.
88 Бенвенист Э. Категории мысли и категории языка // Общая лингвистика. Москва, 1974, 125с.
89 Слышкин Г.Г. От текста к символу. М.:Academіa, 2000,145c.
90 Верещагин Е.М.‚ Костоморов В.Г. В пойсках новых путей развития лингвострановедения: концепция рече-поведенческих тактик. М.: Ин-т рус. яз им. А.С.Пушкина‚ 1999, 113 с.
91 Воробьев В.В. Лингвокультурология (теория и методы). М.: Издательство Российского университета дружбы народов, 1997,332 с.
92 Оңғарбаева Н.Б. Жұмбақтар сыры және халықтың дүние танымы.//Қазақстан Республикасы ғылым академиясының Хабарлары,1992. №5. 8-12 бб.
93 Ержанов М. Лексико-семантическая группа слов, описывающих внешность человека: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. А., 1988,30б.
94 Сәтенова С.К. Лингвомәдениеттану және лингвомәдени бірліктер // Жалпы және салғастырмалы фразеологияның өзекті мәселелері (ғылыми мақалалар жинағы) Алматы, 2003. – 165б. – 22-29бб.
95 Звегинцев В.А. Очерки по общему языкознанию. М., 1962, 171 с.
96 Мелетинский Е.М. Поэтика мира. М.: Наука, 1979,407 с.
97 Қайдаров Ә.Т. Тарихи лексикология және этнолингвистика // Қазақ тілі тарихи лексикологияның мәселелері. А.,1998, 301 б.
98 Русский язык . Энциклопедия. М., 1998, 652 с.
99 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М., 1969,605 с.
100 Панов Е. Н. Знаки. Символы. Языки. М,. 1980,412 с.
101 Телия В.Н. Механизмы экспрессивной окраски языковых единиц//Человеческой фактор в языке. Языковые механизмы экспрессивности. М.,1991,195с.
102 Загидуллина А.А. Основы моделирования языковой картины мира. Алматы, 2001.
103 Алпатов В.М. История лингвистических учений. Москва, 1999, 243с.
104 Будагов С. Сравнительный словарь турецко-татарских наречий. Т.І. Сб., 1869,570 с.
105 Штелинг Д.А. Грамматическая семантика английского языка. Фактор человека в языке. М.: МГИМО, 1996, 223с.
106 Лурия А.Р. Язык и сознание. Слово и его семантическое строение. М., 1970, 335с.
107 Словарь по языкознанию. Тіл білімі сөздігі. Под. ред. Э.Д.Сулейменовой. А.,1998, 346 с.
108 Уфимцева А.А. Лексическая номинация. Москва, 1977,541с.
109 Келдибеков Б. Языковая номинация в немецком тексте (на материале функционально-семантического поля наименовании лиц). Авт. канд.фил.н. 1999, 22с.
110 Болғанбаев Ә., Қалиұлы Ғ. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. А., 1997,256 с.
111 РезниковЛ.О. Гносеологические вопросы семиотики. Л., 1964, 143с.
112 Язык и философия культуры М., 1989, 349с.
113 Поршнев В.Ф. О начале человеческой истории. М., 1974,487 с.
114 Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. А., Ғылым, 1989,367 б.
115 Мусаев К.М.Лексикология тюркских языков. М., 1984, 451с.
116 Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. А.,1998. -196.
117 Алефиренко Н.Ф. Спорные проблемы семантики. В.: Перемена, 1999, 239 с.
118 Қазақ тілінің тарихи лексикологиясының мәселелері. Алматы: Ғылым. 1988. -200 б
119 Хасанов Б. Қазақ тілінде сөздердің метафоралық қолданылуы. - Алматы: Мектеп, 1966. Б.208.
120 Манкеева Ж.А. Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. А.‚ 1997,272 б
121 Совет Зәуре «Қобыланды батыр» жырының лексикасы (тарихи-этнолингвистикалық зерттеу) автореферат А., 2006.
122 Айтмұқашева А.А. «Ғұрыптық фольклор лексикасы: идиоэтникалық семантика Ф.Ғ.К. диссертация. А., 2007.
123 Хазимова Ә. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері. Ф.ғ.к.диссер. - А.,2002. – 120б.
124 А.Кайдар. Тысяча метких и образных выражений. Алматы: Білге. 2003. –368.
125 С.Кенжеахметұлы Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы, Ана тілі, 1994, -80 б.
126 Шаңырақ. Үй-тұрмыс энциклопедиясы. Алматы, 1989. – 568.
127 Қашқари М. Түрік сөздігі. 1-3 том, Алматы: Хант, 1998.
128 Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз бес сөз. Алматы: Рауан. 1994. -304 б.
129 А.Тұрышев. М.Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері. Ф.ғ.д.д.алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2005.
130 К.Күркебаев. Қазақ тіліндегі өлшемдік атаулардың этнолингвистикалық сипаты. Ф.ғ.к.ғ.д.алу үшін жазылған диссертация. Алматы, 2003.
131 Ә.Қайдар. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы: Ана тілі. 1998.
132 Т.Жаубасова. Қазақ ұлттық музыка атауларының этнолингвистикалық сипаты. ф.ғ.к.ғ.д.алу үшін жазылған диссертация. Алматы, 2006.
133 А.Кайдар. Структура односложных корней и основ в каз. языке. Алматы: Арыс. 2005. -304.
134 Ә.Нұрмағамбетов. Сөз сырына саяхат. Алматы: Жалын. 1991. - 126.
135 Уәли Н. Фразеология және тілдік норма. А., 1998. - 128 б.
136 Кәмәләшұлы Б. Қазақтың дәстүрлі құсбегілігі және атбегілігі. А., Өнер. 2006. - 120 б.
137 Хинаят Б., Исабеков Қ.М. Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы. А., Алматыкітап., 2007. - 208 б.
138 Қазақ дәстүрлі мәдениетінің энциклопедиялық сөздігі, А., Сөздік-Словарь. 2002.
139 Кәмәлашұлы Б. Қыран бүркіттің қырық сыны // Маңмаңгер - 2000 - №3-4. – 11-12 бб.
140 Қайдаров Ә., Ахтамбердиева З., Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. А., Ана тілі. 1992. – 160 б.
141 Бабалықов Ж., Тұрдыбаев А. Қырандар. Алматы, «Қайнар», 1983.
142 С.Б. Бектемірова. Қазақ тіліндегі киноморфизмдер. Ф.ғ.к. автореферат А., 2005.
143 Смағұлова Г.Н. Фразеологизмдердің варианттылығы. Алматы, 1998
144 Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. А.,1977.
145 Салқынбай А., Абақан Е. Лингвистикалық сөздік. Алматы, 1998. – 304 б.
146 Ғибатханұлы Қ. Қазақ мифологиясының тілдегі көрінісі. А., 2006.
147 Э.В.Севоротян. Этимологический словарь тюрксих языков.(ЭСТЯ) Москва, 1974.
148 Сетаров Д.С. Тюркизмы в русских названиях животного мира // Советская тюркология №1. 1980.
149 Аханов К. Тіл біліміне кіріспе.
150 Байтұрсынов А. Ақ жол
151 Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. - Алматы, Мектеп, 1969 Б 243.
152 Ғ.Қалиев, Ә.Болғанбаев. Қазіргі қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. 86-87 бб. А., Сөздік-Словарь, 2006, -264.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа
қатысты атаулар халқымыздың дүниетанымдық ерекшеліктерін танып білуге
мүмкіндік береді. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар ұлттық рухани
мұраны өз бойына сақтап келеді. Осы атаулардың тілдік қабаттарын зерттеудің
маңыздылығы өте зор.
Әлемдік тіл білімі соңғы жылдарды ерекше қарқынмен дамып, жаңаша бағыт
алып, тың өзгерістер мен жаңа ғылыми көзқарастар легін алып келді. Ұлт
тіліндегі әрбір тілдік элементтердің табиғатын ұлт болмыс-бітімімен, этнос
тіршілігімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңдағы ғалымдардың алға қойған
мақсаттары болып отыр.
Қазақ тіліндегі халықтың рухани-материалдық дүниесіне қатысты барлық
фактарларды тілдік нысан ретінде зерттеудің өзектілігі артып келеді.
Ұсынылып отырған зерттеу жұмысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атауларының тілдік таңба ретінде қалыптасу үрдісін зерттеуге, сипаттауға
арналған.
Жұмыста қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулары
зерттелінді. Оның ішінде аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық
атаулары, қыран бүркіттің жасына байланысты атаулардың семантикалық
ерекшеліктері талданды. Зерттеуде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі,
этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі атауларға талдау
жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді.
АС қатысты атаулар да өзге тілдік бірліктер сияқты талай ғасырды артқа
салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан
ерекше орын алады. Қазақ тілінің сөздік қорына еніп, сөйлеу тілімізде,
әсіресе, саятшылар мен аңшылар тілінде қолданысқа ие. АС қатысты атауларды
зерттеу - қазақ тіл білімінің негізгі мәселесінің бірі болып табылады.
Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
АС қатысты атаулар әлемі де кең, олар адамның материалдық-рухани
өмірімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды рөл атқарады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары
лингвомәдениеттану, когнитология мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік
бейнесі зерттеліне бастады. АС қатысты атаулар толық түрде жеке зерттеуге
негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасындағы АС қатысты туған мол
атауларға арнайы талдаулар жасалынбаған.
АС қатысты атаулар өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен ғасырлар бойы
бірге жасап, халықтың сөздік қорынан ерекше орын алып келеді. Тілімізде
олардағы халықтық, әдеби формаларының өзіне тән жасалу заңдылықтары
қалыптасқан. атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі олардың тарихи шығу
кезеңдеріне, даму жолдарына, өзара байланыстарына жан-жақты зерттеу жүргізу
ісін қажет етеді. Олардың тіл білімінің түрлі бағыттарында зерттеу нысаны
ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге жалпы түркі тілдеріндегі
айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол ашады.
Зерттеу жұмысының нысаны - Тілдік және тарихи деректер мен сөздіктерге
сүйене отырып, қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың
лингвомәдени мазмұнын сипаттау.
Зерттеу пәні. Қазақ лексикологиясындағы аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атаулар.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атауларға лингвомәдени талдау жасай отырып, кешенді түрде зерттеу. Аңшылық
пен саятшылыққа қатысты атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика-
семантикалық топтарын ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі
аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларына қатысты мәселелерді шешудің
теориялық негізін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсаттарға жету үшін
зерттеу жұмысы мынадай мәселелерді ғылыми жақтан айқындап, саралап алу
міндеттерін қойды:
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды қазақ тіліндегі тарихи және
тілдік деректерден, зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен көркем
шығармалардан, жалпы халықтық диалектілік лексикадан барынша жыйып көрсету;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың қалыптасу, даму үрдістерін
қарастыру;
– қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларының уәжділік
жүйесін ашу;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды тақырыптарға топтастыру;
– кейбір аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың этимологиясын
анықтау.
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері ретінде сөздіктер мен
этнографиялық еңбектер пайдаланылды: М. Қашқаридың Диуани лұғат-ит түрік-
Алматы, І-ІІІ (1997-1998); Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 томдар
(1974-1986); Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі.-Алматы,1996;
Қазақ тілінің аймақтық сөздігі.–А, 2005; Ж.Бабалықов, А.Тұрдыбаевтың
Қырандар А., 1983; Б. Кәмәләшұлының Қазақ халқының дәстүрлі құсбегілігі
мен атбегілігі А., 2006; Б. Мүптекеқызының Қазақ құсбегілері А., 2006.;
Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы А.,2007.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертацияда қазіргі қазақ тіліндегі ғылыми
әдістемеге негізделген дәстүрлі лингвистикалық әдістер пайдаланылған.
Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды талдаудың негізгі әдісі –
сипаттама әдісі. Бұл әдіс аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың
құрамын, олардың қалыптасу және даму жолдарын анықтауда қолданылды.
Салыстырмалы әдіс арқылы жалпы түркі тілдеріндегі, қазақ тіліндегі,
сондай-ақ басқа тілдерден енген аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар
сипатталады. Салыстырмалы-тарихи әдіс арқылы көптеген аңшылық пен
саятшылыққа қатысты атаулардың шығу төркіні, алғашқы мағыналары анықталады.
Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды жүйелі қатынасын көрсетуде
құрылымдық әдіс пайдаланылды. Этимологиялық талдау барысында аңшылық пен
саятшылыққа қатысты атаулардың уәжі анықталады. Аңшылық пен саятшылыққа
қатысты атаулардың семантикалық құрылымы талдау әдісі арқылы зерттелінеді.
Жұмыстың әдістанымдық негіздері. Қазақ тіл білімінде Ә. Қайдар, Ж.
Манкеева, Н. Уәлиев, Г. Смағұлова, Р. Шойбеков, А.Жылқыбаева т.б.; жалпы
тіл білімінде В. Гумбольдт, А.Вежбицкая, А.А. Потебня, В. Телия т.б.
ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми еңбектеріне, мақалаларына сүйендік.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Жұмыста бұрын арнайы
зерттелмеген қазақ тілінің лексикология саласындағы тіл бірліктері –
аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың даму, қалыптасу кезеңдері,
тілдік табиғаты айқындалып, лингвомәдени тұрғыдан сараланып зерттелінді.
Осы орайда жұмыстың негізгі жаңалығы ретінде төмендегі нәтижелерді
көрсетуге болады:
– қазақ тіліндегі АС қатысты атаулары жинастырылып, бірінші рет
тақырыптық топтарға қарай бөлініп, лексикалық құрамына қарай
анықталды;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лексикалық құрамы
анықталды;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лексика-семантикалық
тәсілдер арқылы жасалу ерекшеліктері жан-жақты зерттелініп, талданды;
– қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың уәжділік
жүйесі ашылды;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты кейбір атаулардың этимологиясы
анықталды;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерге
талдау жасалынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық зерттеудің
теориялық практикалық мәні осы семасиологиялық, этимологиялық, талдаудың
тұжырымдары негізінде лексикология саласын, толықтыра, кеңейте зерттей
түсуге өзіндік үлесін қосады. Зерттеу жұмысындағы аңшылық пен саятшылыққа
қатысты атаулардың сипаты мен саны, олардың лексика-семантикалық және
грамматикалық ерекшеліктері лексикологияның лингвистикалық сала ретіндегі
маңызды теориялық жақтарын кеңейтуге өз үлесін қосады. Зерттеу нәтижесінде
қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу орындарында қазақ
тілінің лексико-фразеология, этнолингвистика, этимология,
лингвомәдениеттану саласы бойынша оқылатын дәрістерде, арнаулы курстарда
білім беруде пайдалануға болады. Сондай-ақ, лингвомәдениетке қатысты
лексикографиялық сөздіктер жасауға септігін тигізеді. Аңшылық пен
саятшылыққа қатысты атауларға байланысты жинақталған мысалдардың қазақ
тілін өзге ұлт аудиториясында үйрету кезінде де көмегі тиетіні сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- зерттеу барысында жинақталған аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар
лексикалық қабаттарды құрайды және олардың мағыналық, тақырыптық топтары
мен сөзжасамдық сипаты бар;
- халықпен бірге жасасып келе жатқан аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атаулар тіліміздегі мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестердің жасалуына негіз
болған;
- этимологиялық талдау кезінде аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атаулардың мағыналық реңкін анықтауға болады;
- аңшылық пен саятшылыққа қатысты тілдік бірліктер ұлттық мәдениет пен
ұлттық дүниетаным туралы ақпарат береді;
- аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар сөздік қорымыздың ертеден
сақталып келе жатқан қабаты, халықтың өзіне ғана тән ерекшеліктерін
көрсететін құндылықтардың бірі.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі
материалдары мен мазмұны, тұжырымдары мен негізгі нәтижелері төменде
көрсетілген халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда: Қазақ
тілі ғасырлар тоғысында: теориясы, тарихы және қазіргі жайы Профессор
Айтбай Айғабыловтың 70 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-теориялық
конференция (Алматы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы.
- 2006. №4 (94); Қазақ әдеби тілінің тарихы мен диалектологиясы Профессор
Хасан Кәрімұлы Мұхамбеттің 75 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары. (Алматы, 2007); Мемлекеттік тіл
саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі Академик Ө.
Айтбайұлының 70 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-теориялық
конференция (Алматы, 2007); ҰҒА Хабаршы. Филология сериясы. 2007, №4 (164);
Шежірелі Жетісу Ғ. Ормановтың 100 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-
практикалық конференция (Талдықорған, 2007); әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
Хабаршысы. Филология сериясы. - № 2 (110); Ұлағат журналы 2008, № 4;
Қазақ тілі мен әдебиеті журналы 2008, № 8; Тіл және жаһандану: бүгіні
мен болашағы атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2008)
жинақтарында жарияланды.
Сондай-ақ, жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ
филологиясы кафедрасында өткен лингвистикалық семинарда (№8 хаттама 25
сәуір 2007 ж.) және кафедра мәжілісінде _____талқыланды. Зерттеу жұмысы
бойынша 9 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлім, қорытындыдан
тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1. ТІЛ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
1.1 Тіл мен мәдениеттің байланысы мен ерекшеліктері
Әлем өрісінің, заман құбылысының әлі жете танылмаған аясы кең. Ғылым
мен өнер көзге көрініп тұрған дүние болмысын да, жердің шалғай ғалам
кеңістігін де нақты деректермен беріле зерттеп, мүмкіндігінше оларды
адамзаттың өмір шындығына біртабан жақын, шынайы бейнелеуге ізгі
талпыныстар жасауда.
Халықтың санасындағы дүниені бағалау, қабылдау, жалпы тіршілік-әлемге
деген көзқарасы - ғасырлар бойы қалыптасқан философиялық ойлау мәнері,
қоршаған әлемді қабылдау үрдістерінің нәтижесі және ұлттық құндылықтар
әлемінің көрсеткіші деуге болады. Нақты бір этникалық топтың тұлғалық
терең мәні бар құндылықтар құрылымына сәйкес күнделікті мінез-құлық пен
жүріс-тұрысын қалыптастыруы ұлт ментальдылығын көрсетеді. Бұл құндылықтар
тұлғаның бойына әлеуметтік тұрақтану үрдісінде – жанұясымен, туыстарымен,
достарымен, яғни, өзін қоршаған ортадағылар тарапынан қабылданады [1, 11
б]. Сол менталитеттің бір көрінісі ретінде тілдің қарым-қатынас,
экспрессивтік тағы басқа қызметтерінен өзге тарихи жинақталған реалий және
абстракт ұғымдарды белгілейтін ұлттық-мәдени қызметін атауға болады.
Шындықты әр ұжым, әр ұлт өз биігінен таниды. Өз биігі дегеніміз ғасырлар
бойы қалыптасқан ойлау ерекшелігі, дүниетанымы, сана-сезімі. А.Вежбицкаяның
айтуы бойынша, тіл біріншіден, адамға қызмет ету үшін жаралған және
әлемдегі объектілер мен құбылыстардың тілдегі барлық категориялары адамға
бағытталып жасалған. Бұл - кез келген тілдің қасиеті. Екіншіден, кез келген
тілдің ұлттық ерекшелігі бар және тілде тек табиғи немесе мәдени
ерекшеліктер ғана емес, сонымен қатар, ұлттық мінез-құлықтың ерекшеліктері
де айқындалады [2, 21 б.].
Біздің мақсатымыз – осы ерекшеліктердің себебін табуға әрекет жасау,
оларға қандай фактор әсер етті немесе сол тілді жасаушы халықтың өзіне тән
ақиқатты қабылдау қасиеттеріне байланысты болды ма, осы сияқты сұрақтарға
жауап іздеу.
Тілдің қоғам өміріндегі маңызы туралы ғалым Қ.Аханов: Адам санасында
шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін емес. Тіл біздің ойымызды
білдіре отырып, қоршаған шындық өмір жайындағы білімімізді сақтап жеткізуші
болып есептеледі. Тіл объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар, олардың
сапа, белгілері және бір-бірімен қарым-қатынасы туралы қандай бір ойды
болса да айтып жеткізуге икемді келеді деп жазады [3, 50 б.].
Адам дүниедегі бір затты тілдегі сөздермен белгілейді, ал тілдік бейнесі
жоқ, тосын дүниені немесе затты қабылдау санаға қиын соғады. Әлемнің адам
санасындағы бейнесі тілдегі бейнелермен, яғни сөздермен өте ұқсас, көп
жағдайда олар бірін-бірі қайталайды.
Әр ұлттың, халықтың санасында әлем бейнесі сыртқы және ішкі факторларға
байланысты әр түрлі болғандықтан, тілдегі ерекшеліктер де сан алуан. Сыртқы
факторларға географиялық орта, әлеуметтік жағдай, шаруашылық түрі, діннің
ықпалы, тарихи жағдай т.с.с. жатса, ішкі факторларға әдет-ғұрып,
дүниетанымды, әдеп-шарттарын, жол-жосықты жатқызамыз.
Тілдегі әлем бейнесі, басқаша айтқанда, сөздердің қоршаған дүниені
белгілеп атауы қандай жағдайларға байланысты жүзеге асады деген сұраққа
көптеген ғалымдар осы уақытқа дейін жауап іздеуде. Бұл тақырыпқа байланысты
зерттеулер тілдің әлемді танудағы қызметін жан-жақты қарастыратын әр түрлі
пікірталас тудыруда.
Л.О.Чернейконың еңбегінде тілдің философиялық табиғатын, шындықты
(реальность) бейнелеу сапасын, абстракт атауларды когнитивтік тұрғыдан
қарастырады: "Сепир – Уорф гипотезасының тұжырымдары көптеген зерттеулерге
жол ашты, нәтижесінде бірқатар этностық мәселелер шешімін тапты, көптеген
деректер дәлелденді, нақтыланды. Бұдан мынадай қорытынды шығады: ұжымдық
сана дыбыстық атауы жоқ дүниені, затты, құбылысты, нәрсені танымайды,
"көрмейді", ал сана арқылы тану лексика-семантикалық деңгейде алатын болсақ
- семантикалық кеңістікке, тілдің құрылымына, сөздердің санына және
олардың меңгерілу түріне байланысты" [4, 10 б.]. Чернейко ақиқат
(действительность) – және шындық (реальность) ұғымдары туралы мынадай
түсінік бар екендігін айтады: ақиқат деп санадан тыс, белгісіз дүниені
айтамыз, ал шындық санамызға тәуелді, таныс дүние. Ақиқат дүние материалды
және идеалды болып екіге бөлінеді. Осы тұста Г.В.Гактың пікірін айта
кеткіміз келеді: "Ақиқаттың кейбір элементтерінің тілде арнайы белгіленбеу
себебі осы тілде сөйлеуші адамдардың санасында соған сәйкес түсініктің
жоғына байланысты" [5, 257 б.]. Материалды дүниенің тілдегі бейнесі
шындыққа жақын болуы мүмкін.
Әлем бейнесі әлемге деген белгілі бір көзқарастың бүтіндігін, жалпылығын
білдіреді. Бұл туралы Э.Д. Сүлейменова: "Әлем бейнесі ұғымында бүтіндік
белгісі бар және ол тілде адамдардың ұзақ қатынасы негізінде мәтін түрінде
жүзеге асуы мүмкін. Жеке сөздердің табиғатында әлемнің тілдік бейнесі
мүмкіндігінің жоқтығы, олардың қарым-қатынас қызметін атқару мүмкіндігі
бомауымен барабар" [6, 14 б.] деп жазады.
Ғылымда ғылыми әдістер көмегімен жасалынатын әлем бейнелерімен қатар,
дағдылы сана-сезім арқылы қалыптасқан ғылымнан тыс әр түрлі әлем бейнелері
бар және олардың қызметі бүгінгі таңда аса өзекті болып табылады. Әрине,
кез келген шынайы әлем бейнесі шындыққа біршама жақын немесе одан алыс
теориялық көшірме, танымға тәуелсіз пайда болған болмыстың объективті
байланыстары мен қарым-қатынастарының көрінісі [7, 4 б.].
Ұлттық мәдениеттің ең маңызды және күрделі құрамдарының бірі – тіл болып
табылады. Шындықтың адам санасында қабылданып, ой елегінен өтіп, сөз болып
қалыптасып, сөз тіркесі немесе сөйлем ретінде айтылу үрдісі нәтижесінде -
әлем бейнесі тілде екінші көрінісін табады. Сондықтан, әлемнің бейнесі мен
тіл екеуі өзара тығыз қарым-қатынаста. Осыдан келіп, әлемнің тілдегі
бейнесі атты ұғым пайда болуы әбден заңды. Тіл білімінде әлем бейнесін
көптеген ғалымдар зерттеу объектісі етіп алады. Осы бағытта біршама
жұмыс жасаған ғалымдар - Б.А.Серебренников[8], Е.С. Кубрякова [9],
В.М.Постовалова [10], А.А.Леонтьев [11], Г.В.Колшанский [12], В.А.Маслова
[13], Н.Ю.Шведова [14], Г.А.Брутян [1]., Н.Г.Комлев [15]., Э.Д.Сүлейменова
[6] т.б. Бұл еңбектерде негізінен тілдің өмір сүруіндегі, дамуындағы,
қызмет етуіндегі адамның рөлі қарастырылған.
Әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым қазіргі таңда дүние жүзі бойынша
көптеген ғалымдардың зерттеу объектісі болып келеді. Бұл мәселемен айналысу
көне заманнан басталды деуге дәлелдер бар. Тек зерттеудің әр кезеңінде
ғалымдар әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым аясын кеңейтіп, тіл білімі
ғылымына өз үлестерін қосуда.
Әлемнің тілдік бейнесі тақырыбына деген қызығушылық танытқан, осы
мәселені тереңдете зерттеушілердің бірі - неміс лингвисті В.фон Гумбольдт
өз еңбегінде: түрлі тілдер - ұлт үшін ерекше пайымдау мен қабылдау
органдары болып табылады дейді [16, 324 б.]. Бұл пікірді қостаушылардың
қатарына Е.Кассирер[17], Ш.Балли [18], Л.Вайсгербер [19] сияқты ғалымдарды
жатқызуға болады.
В.Гумбольдтың зерттеулерін Америкада әрі қарай жалғастырған
лингвистердің бірі - Эдуард Сепир. Бұл салада Э.Сепир Тіл (1927),
Грамматист және оның тілі (1924), Лингвистиканың ғылым ретіндегі
статусы (1929), Қарапайым тілдердегі концептуалды категориялар (1931)
атты және т.б мақалалар жазды.
Ғалым Лингвистиканың ғылым ретіндегі статусы деген еңбегінде тілдің
социалды шындықтағы жол көрсетуші екендігін айтады [20,26 б.].
Қоғамтануға тіл аса үлкен қызығушылық танытпағанымен, ол біздің қоғамдық
үрдістер мен мәселелер туралы түсініктерімізге бірталай әсерін тигізеді.
Адамдар тек материалды немесе социалды әлемде өмір сүрмейді, олардың бәрі
сол қоғамның қатынас құралы болған тілдің иелігінде болады. Адамдардың
сыртқы дүниеде тілсіз де жол табуға болады және де тілді пайымдау мен
сөйлесу арқылы қарым-қатынас жасаудың өзіндік мәселелерін шешудегі
кездейсоқ құралы деген түсінігі - жай ғана иллюзия. Шын мәнісінде шындық
дүние әлдебір социалды топтың тілдік әдеттерінің негізінде құрылады. Екі
түрлі тіл бір-біріне бір социалды шындықтың көрініс құралы деп санайтындай
ұқсастық жоқ. Әр түрлі қауым өмір сүретін әлемдер – ол әртүрлі таңбалары
бар өзгеше кеңістік деген сөз. Мысалы, бір жай ғана өлеңді түсіну оны
құраушы әр сөздің әдеттегі мағынасын түсіну ғана емес: сөздерде көрсетілген
және олардың мағыналарының реңінде айқындалатын аталған қауымның символдық
көзқарасы, бүкіл өмірінің бейнесі түсінілуі қажет.
... Мы видим, слышим и вообще воспринимаем окружающий мир именно так, а
не иначе, благодаря тому, что наш выбор при его интерпретации
предопределяется языковыми привычками нашего общества - деп жазады Э.Сепир
[20, с. 261]. Өзіміз байқағандай, Э.Сепир көзқарасындағы адамдардың сыртқы
дүниені қабылдауы және тануы тек тіл арқылы жүзеге асады деген пікір
қазіргі кезеңдегі ғылыми тұжырымдармен сәйкес келе бермейді. Дегенмен,
Э.Сепирдің әлемнің тілдік бейнесі ұғымын алғаш зерттеушілер ретінде
лингвистикаға қосқан үлесі орасан. Бұл ұғым ғалымның еңбектерінде былай
суреттеледі:
1) Белгілі бір тілдің шеңберінде алынған тілдік формалар әлемі
таңбаланудың аяқталған жүйесі болып табылады. Бір тілден екінші тілге көшу
психологиялық тұрғыдан бір геометриялық санау жүйесінен екіншісіне көшумен
барабар.
2) Әрбір тіл психологиялық тұрғыдан алғанда қанағаттанарлықтай формалды
түрде аяқталған бағыт-бағдарды иемденеді, бірақ бұл бағдар тілде
сөйлеушілердің саналық ойлау жүйелерінің қатпар қатпарында тым тереңдеп
орналасқан.
3) Тілдер іс-жүзінде психикалық үрдістердің мәдени қоймасы болып
табылады [20, 255 б.].
Л.Вайсгербер Неогумбольдшылардың лингвофилософиялық концепциясы деген
мақаласында әлемнің тілдік бейнесі деген терминді Weltbild der
Sprache деп атап, алғаш рет тіл ғылымына енгізеді [19, 224 б.]. Лео
Вайсгерберді ерекше қызықтырғаны – тілдің идиоэтникалық мазмұны. Этникалық
идеяны Л.Вайсгербер В.Гумбольдтың тілдің ішкі формалары жайында жазған
еңбектерінен тапқан. Әлемнің тілдік бейнесі ұғымын тұжырымдауды
Л.Вайсгербер 30-жылдардың басында бастайды. Өзінің Ана тілі, ойлау және іс-
әрекет арасындағы байланыс деп аталатын тұңғыш мақаласында белгілі бір
тілдің сөздік қоры барлық тілдік таңбалар жиынтығынан және сол тілдік
қоғамның үлесінде болатын ұғымдық пайымдау құралдарынан тұрады; сол тілде
сөйлеушілердің әрқайсысы осы сөздік қорды меңгеру шарқына қарай осы тілдік
қоғамның әрбір мүшесі өз ұлтына тән пайымдау құралын да меңгереді; осы
тұрғыда ана тілдің мүмкіндігі өз түсініктерінде белгілі бір әлемдік бейнені
иемденетінінен және осы бейнені өз қоғамының барлық адамдарына
тарататындығынан тұрады деп жазады [19, 224 б.]. Осылай Л.Вайсгербер
әлемнің тілдік бейнесін тікелей тіл феноменімен байланыстырады, дегенмен
ол бейне бүкіл тіл бойынан емес, тек тілдегі сөздік қордан көрінетінін
айтады. Кейіннен Л.Вайсгербер әлемнің тілдік бейнесі ұғымындағы сыртқы
объективті дүниенің ролін төмендетіп, тіпті назарынан тыс қалдырып, оның
дүниетанымдық, субъективті ұлттық, идиоэтникалық жағын қарастыра бастайды.
Дүние дегенді дүниеге көзқарас деп алып, Л.Вайсгербер 1953 жылы жазған
Мазмұнға бағдарланған грамматика атты кітабында тілдің ішкі пішінінің
әсері адамдық рухтың мүмкіншіліктері мен жағдайларына сәйкес, болмыстың әр
тілдің жеке болмысына айналуына көмектеседі дейді [21, 256 б.].
Л.Вайсгербердің объективті дүниенің тілге қатысы жайлы тұжырымдары
әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесін салыстыра зерттегенде өзгере
бастады. Ол Эрнэст Кассирердің Символикалық пішіндердің философиясы деген
еңбегінде философиялық таным ең алдымен тіл мен мифтің құрсауларынан арылуы
қажет деп жазғанымен келіспеді. Сайып келгенде Э.Кассирер әрбір теориялық
танымның алғышарты тіл арқылы құрылған дүние және барлық ғылым адамдары
заттарды тіл қалай көрсетсе солай қабылдайды дегенді айтады. Э.Кассирердің
пікірі бойынша тіл айналымындағы ғылыми таным одан босап шығуы керек,
өйткені тілдердің сан алуан дүниетанымды тасымалдаушы болуы ғылымның
универсалдылығына сәйкес келмейді [17,116 б.].
Американ лингвисті Б.Уорф әлемнің ғылыми бейнесі әлемнің тілдік
бейнесінен туындайды дейді. Ол Біз табиғатты және де бүкіл дүниені біздің
ана тілімізбен көрсетілген бағытта бөлшектейміз. Біз құбылыстар әлемінде
қайсібір категорияларды өздігінен білініп тұратыны үшін емес, керісінше,
дүние біздің алдымызда біздің санамызбен реттеліп, ұйымдастырылуы тиісті
түрлі әсерлердің калейдоскоптық толқыны түрінде көрінетінінен байқап
ажыратамыз. Сана арқылы реттеледі дегеніміз - санамызда сақталатын тілдік
жүйе арқылы бір ретке келтіріледі деген сөз [22, 123 б.].
Б.Уорфтың пікірінше әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесі арасына
теңдік белгісін қойған жөн. Өйткені әлемнің тілдік бейнесі жалпы халықтық,
үйреншікті сананы кескіндейді. Американдық ғалымның тұжырымы бойынша біз
қоршаған ортадан алған барлық әсерлерімізді реттеу мақсатымен осы сананың
елегінен өткізуіміз қажет.
Л.Вайсгербер әлемнің ғылыми бейнесінің универсалды болуы оны кеңістік
және уақыт жағдайларынан тәуелсіз болуында, және де ғылым нәтижелері
адамзаттың рухына сәйкес болған жағдайда ғана ғылымның универсалдылығы
танылады деген пікірді баса айтады. Л.Вайсгербердің ойы бойынша әр адам
өзінің ана тілін меңгеру және қолдану процесінде маневр жасауға мүмкіндігі
бар, және адам бұл тұрғыда өзінің жеке тұлға ретіндегі өзіндік ерекшелігін
сақтай алады дейді. Бірақ бұл жерде Л.Вайсгербердің тұлғаның өзіндік
ерекшелігі деп отырғаны оның әлемдік тілдік көріністің ұлттық ерекшелігімен
шектелген. Сондықтан да Л.Вайсгербердің айтуы бойынша, әр ұлт қоршаған
ортаны, дүниені өз танымы арқылы өз көкжиегінен көреді [19, 56 б.]. Бұл
жердегі Л.Вайсгербердің әр тілде сөйлейтін адамдар әр түрлі дүниеде өмір
сүреді дегені Э.Сепирдің пікірімен сәйкес келеді.
Тілдің күрделі жүйе екені және ол әр түрлі кішігірім жүйелерден тұратыны
мәлім. Сонымен қатар әр жүйенің өзінің тілдік бейнесі бар. Солардың ішінде
танымдық мүмкіндіктері басымырағы – тілдің лексикалық жүйесі.
Морфологиялық, синтаксистік және тағы басқаларына қарағанда әлемнің
лесикалық бейнесінің басымырақ болуы тілде басқа бірліктерге қарағанда
лексикалық бірліктердің есепсіз көп болуымен түсіндіріледі. Әлемнің тілдік
бейнесінің танымдық табиғатын осы лексикалық бірліктерден табу әлдеқайда
оңай болады. Л.Вайсгербер өз еңбектерінде адамның өзінің ана тілінен
танымдық тәуелділігін көрсету үшін біршама лексикалық мысалдар қолданған.
Осы жерде сол мысалдардың ең көрнектісін айта кеткен жөн. Ол аспандағы
түрлі шоқжұлдыздарға қойылатын есімдер турасында. Л.Вайсгербердің пікірі
бойынша және өзімізге де астрономия пәнінен белгілі ешқандай шоқжұлдыздар
жоқ. Адамдардың шоқжұлдыздар деп жүргені - тек жердегі адамдар үшін жұлдыз
шоғыры сияқты болып көрінетін астрономиялық денелер. Шын мәнісінде
адамдарға шоғырланып көрінетін жұлдыздар бір-бірінен мыңдаған шақырым
қашықтықта орналасуы мүмкін. Дегенмен, жұлдыздар әлемі адамдар санасында
өмір сүреді. Осы жерде тілдің таным қалыптастырушы күші қайда деген ғалым,
ол күш біздің ана тіліміздегі жұлдыз шоғырларына берілген атауларда дейді.
Бұл атауларды біз өзіміздің алдымыздағы ұрпақ арқылы қабылдап, тура солар
секілді жұлдыздар әлемінің бейнесін де жасап алуға мәжбүр боламыз. Әр
тілде жұлдыз атауларының саны әр түрлі болуына байланысты осы тілде
сөйлеушілердің де жұлдыздар әлемі әр түрлі болады. Сөйтіп, қарастыра келе
Л.Вайсгербер грек тілінде тек 48 жұлдыз атауларын тапса, қытай тілінде 283
атау бар екенін анықтаған. Сондықтан, дейді ғалым, гректің өз жұлдыздар
әлемі, қытайлықтың өз жұлдыздар әлемі бар деп тануымыз керек.
Осы тақырып саласында жұмыс істеген келесі бір американдық ғалым
Бенжамен Ли Уорф. Л.Вайсгербер сияқты Б.Уорф та тілдің идиоэтникалық жағын
көп қарастырып, біз дүниені бөлшектейміз, ол бөлшектерді ұғымдарға
топтастырамыз, таңбалау үрдісі де тек сол ретте қойылады, өйткені біз
тап осы жүйелілікті талап ететін келісім шарттың мүшелеріміз. Бұл келісім
белгілі бір тілдік ұжымда ғана күшіне ене алады дейді [23, 174 б.]. Б.
Уорф әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесін салыстыра отырып, ол
бейнелердің екеуі де қоршаған дүние анализдерінің жүйесі дейді. Бірақ екі
бейне арасындағы айырмашылық тілдік бейне - тілді өздері жасап, сол тілде
сөйлеушілердің еңбегінің нәтижесі болса, ғылыми бейне – ғылым адамдарының
еңбегінің нәтижесі деп тұжырымдайды. Біріншісі тұрмыстық түсінікті
бейнелесе, екіншісі ғылыми түсінікті бейнелейді. Өзінің кейінгі
салыстыруларында Б.Уорф әлемнің тілдік бейнелері ғылыми бейнелерден
әлдеқайда бұрын пайда болғанын және осымен байланысты мазмұндық жақтарының
да әлдеқайда бай болып келуін айтады. Оған қосымша тілдік бейнелер
универсалдылыққа ұмтылған ғылыми бейнелерден алуан түрлілігімен және
плюралистік сипатқа ие болуымен ерекшеленеді. Жоғарыда келтірілген тілдік
бейнелердің сипаттаулары Б.Уорфты ғылымның бұлақ көзі объективті шындық
емес, сол объективті шындықтың тілдегі көрінісі болуы қажет деген ойға
келтірді. Б.Уорфтың пікірі бойынша құбылыс, болмыс, зат, ара қатынас және
тағы сол сияқты философиялық категориялардың мәнін түсіндіруде бұл
атаулардың объективті мазмұнына емес, олардың тілдегі таңбалануларына назар
аудару қажет дейді. Өйткені, болмыстың немесе құбылыстардың мағынасын
олардың табиғаттағы түрімен анықтамаймыз, әлдебір тілдің грамматикалық
категорияларымен анықтаймыз дейді.
Осы мәселені қазіргі таңда зерттеушілердің бірі, ресейлік ғалым В.П.
Даниленко Б.Уорфтың көптеген жұмыстарын талдай келе оның таным процесіндегі
тілдің ролін асыра бағалауымен келіспейді және де әлемнің тілідік бейнесі
ғылыми жетістіктердің алғы шарты бола алмайды, өйткені әрқашан алғы шарт,
бұлақ көзі болып қалатыны объективті шындық болмыс[24, 44 б.]. Сепир-Уорф
гепотезасы тілдің семантикалық жағына аса көңіл бөлуімен, тілді белгілі бір
халықтың мәдени ерекшеліктерімен тығыз байланыста зерттеуге талпынумен,
бірақ сонымен қатар идеалистік және метафизикалық алғышарттық позициялар
салдарынан адам санасын құраудағы, әлемнің тілдік бейнесін алдын ала
анықтаушы дүниетанымды құрудағы тілдің белсенді рөлін асыра бағалаумен
сипатталатын тіл білімі бағыты болып қарастырылатын американдық
неогумбольдтандықтың аса маңызды өзіндік ерекшеліктерін қамтиды.
Неогумбольдтандықтар әлемнің тұтас бейнесі тілдің көмегімен адам санасы
арқылы құрылады деп есептеп, адамның танымдық мүмкіндіктерінің адамға
әлемнің тілдік бейнесін құрауға көмекші болатын тілдің қасиеттерімен
шектелуін мойындайтын лингвистикалық агностицизм жағына бұрылып немесе
кетіп отырған. Әлемдік бейненің ұлттық өзіндік ерекшелігі
неогумбольдтандықтармен жылдар бойы тарихи дамудың нәтижесі ретінде
қарастырылмай, анау бастан тілдерге берілген қасиет деп саналды.
Философия, психология, лингвистика және психолингвистика ғылымдарында
қоршаған заттық дүниенің адам психикасында, санасында көрініс табуының
аталуы объективті дүниенің субъективті көрінісі, әлемнің тілдік
бейнесі, әлемнің тілдік моделі, бейнелер әлемі және т.б. терминдермен
белгіленеді. Шындық дүниенің психикалық көрінісі әлем бейнесінің құрылу
процесімен және нәтижелерімен қатар жүреді және образды, түсініктік,
эмоционалды, символикалық сияқты бірнеше негізгі пішіндерде өтеді.
Көріністің ұғымдық және образдық формаларының өзгешеліктерінің болуы
антикалық философия заманындағы сезім және рационалды таным түрлерін
ажыратумен көрсетілген. Біздің заманымыздан бұрынғы IV ғасырда өмір сүрген
философтар сезіну мен ойлауды ажырата білген, сана мен сезім болып
бөлінетін рухтың екі иррационалды бөлшектерінің барын айтады. Европада бұл
ұғымның алғы шарттары антикалық заманнан келе жатқан гносеология мен
эпистемология ғылымдарында байқалады.
Б.А.Серебренников тіл мен ойлау тепе-тең деп қарастыратын ғалымдарға
қарсы пікір айтады: "тіл мен ойлау екі дербес нәрсе, бірақ, бір-бірімен
тығыз байланысты, тіл шындықты бейнелемейді, ол оны таңба әдісімен
көрсетеді" [8, 37 б.]. Бұл еңбекте әлем бейнесінің тілде қалыптасуы, тууы,
адамдар арасындағы қарым- қатынастағы тілдің ролі зерттеледі. Тілді адам
өміріндегі көптеген факторлармен байланыстыра қарастыруға болады: адамның
ойлау жүйесі, сана-сезімі, мәдениеті, психологиясы, қоғам, ондағы қарым-
қатынастар т.б.
Әлем бейнесінің тілде көрініс табуы қалай жүзеге асады деген сұраққа
жауап іздей келе, Б.А.Серебренников: Әдетте әлем бейнесінің тілдегі
көрінісі мәселелерін зерттеуде мынандай үштікті негізге алады: адамды
қоршаған шындық, осы шындықтың адамның миындағы көрінісі және көрініс
нәтижелерінің тілде айтылуы – деп жазады [8, 87 б.]. Ғалым қоршаған
әлемді тілде айна қатесіз бейнелеу мүмкін еместігін де айтады. Бұл пікір
негізсіз емес, өйткені, шындық - біреу, оны әркім өзінше қабылдайды және
тілде осы таным көрініс табады.
В.И.Постовалова әлем бейнесі ұғымына тоқталып, оның ұғым ретінде және
термин ретінде қалыптасу уақыттарының әр түрлі екендігін айтады. Өйткені
әлем бейнесі ұғымы ерте заманда, ал термин ғылыми-философиялық тұрғыдан
жақында ғана қарастырыла бастады. Ғалым әлем бейнесінің келесідей белгілері
болады деп есептейді:
1) әлем бейнесі ғылым мен дүниетаным немесе ғылым мен философияның
ортасынан орын алып тұр;
2) әлем бейнесі әлеуметтік практика түріндегі дүниетаным болып табылады;
3) әлем бейнесі философиялық рефлекцияның бір түрі болады (ғылыми әлем
бейнесінің неонтуралистік концепциясы);
4) әлем бейнесі ілімнің бір түрі, болып табылады [10, 14 б.].
Бұл әлем бейнесінің жалпы ғылымдағы жай-күйі десек те болады. Ал тіл
білімінде әлемнің тілдегі бейнесі ұғымының пайда болуы антропологиялық
гносеолингвистиканың тууының белгісі.
Қазіргі кезеңде әлемнің ғылыми бейнесі деп белгілі бір ғылымдағы
негізгі ережелерді шығаратын байырғы түсініктер мен принциптер арқылы
дайындалған әлем туралы жалпы түсініктер жүйесін айтады [25, 14 б.].
Ұрпақтан ұрпаққа берілген әлемнің тілдегі бейнесі жаңарып та, өзгеріп те
отырады, басқа мәдениетпен, яғни этноспен араласу арқылы молайып та,
толығып та тұрады. Яғни бұл ұғым ұлттың өзі сияқты баяу болса да, даму
үстінде болады. Әр ұлттың өз әлемдік бейнесі болады, себебі тіл тек ойлау,
қарым-қатынастың құралы ғана емес, тіл бүкіл этностың рухани және мәдени
айнасы. Осындай ойды Н.Ю.Шведованың анықтамасынан көреміз: "Тілдегі әлем
бейнесі дегеніміз – халықтың көп ғасырлық тәжірибесі негізінде және
тілдегі бірліктер арқылы жасалатын бүкіл тіршіліктің бүтін және бөлшекті
әлем ретіндегі бейнесі. Өз құрылымында ол біріншіден, оның материалды және
рухани өмірін, екіншіден, оны қоршаған кеңістік пен уақытты, тірі және тірі
емес табиғатты, адам өзі ойлап тапқан мифтер социумды көрсетеді" [26, 15
б.].
Г.А.Брутян әлемнің адамдар санасындағы бейнесін қалыптастырудағы тіл
белсенділігін тілдің "философиялық табиғаты" жайлы мәселе деп есептейді. Ол
шындықты танудың 2 түрлі моделі бар деп қарастырса, оның біріншісі –
санадағы түсінік туралы білім, яғни, "мидағы модель", екіншісі – сол
білімнің тілде айтылуы, яғни, "тілдік модель" деп бөледі. Сонда М2-нің
бойында М1-де жоқ қасиеті немесе мағынасы болуы мүмкін. Әлемнің толық және
шынайы бейнесін тану үшін, М1 мен М2-нің 2 түрлі көрінісінде - әлемнің
нақты тіл арқылы жасалған моделі (М2а) және әлемнің жасанды тіл арқылы
жасалған моделі (М2в) болуына байланысты әрқалай шешілетінін айтады. М1 мен
М2а модельдерінен алынған деректерді салыстыру барысында М2а-ның М1-ден
кеңірек екені байқалады. Ол түсінікті де, өйткені, тіл арқылы әлемнің әр
түрлі (ғылыми, әдеби, қияли) бейнелерін жасауға болады. Ғалым М2а
моделіндегі қосымша деректерді көру, түсіну үшін аударма тәсілін қолдануды
ұсынады. Кез келген тілдің өзгешеліктеріне қарай аударманың әр түрін
пайдалануға болады[1, 58-59 бб.].
Г.В. Колшанский былай дейді: "Адам санасында орын алған әлем бейнесі
объективті әлемнің белгілі бір материалды формада бекітілген және
қолданылған екінші мәні, мағынасы. Осы материалдық форма тіл болып
табылады" [12, 15 б.]. Ол әлемнің санасындағы бейнесі практикалық жолмен
және ойлау арқылы қалыптасатынын және бейнелеу қабілеті тілдің емес, мидың
қасиеті екенін айтады. Сондықтан әлемнің бейнесі тек ойлау арқылы ғана
жүзеге асады.
"Әлем бейнесі" ұғымын ғылымда қолдану адамның, дәлірек айтқанда,
қоғамның адам өркениетінің материяның нақты бейнелері туралы білімімен
теңестіріледі. Ойды сыртқа шығарудың құралы ретінде тілді жасауда адамдық
фактор бар да, ал әлемнің тілдегі бейнесін жасауда ол жоқ деген пікір
айтады. В.Г. Колшанский. Ол Г.Д. Гачев және тағы басқа ғалымдардың әлемнің
ұлттық бейнесі туралы пікірлерін сынға алып, әр ұлт әлемді өзінше, алуан
түрде қабылдауының мүмкін еместігін, өйткені, халықтар бір-бірін логикалы
түрде түсінеді, әлемді игеруде ұлттар ортақ тәжірибеге ие екендігі туралы
айтады [12,18-26 бб.].
Тілдегі әлемнің ұлттық бейнесі туралы айтқанда, ғалымдар концепт ұғымын
қарастырып жүр. Концепт - ұлт тұрғысынан қарағанда бір атаудың
мағынасындағы ассоциативті түсініктер жиынтығы, заттың, құбылыстың,
абстракт атаудың сол қауымның дүниетанымындағы толық және өзіндік бейнесі.
Кез келген ұлт тұлғасының танымы осы концептер шоқтығынан орын табады.
Белгілі бір концепт түсінігі тек тіл арқылы ғана емес, сонымен қатар тілдік
емес құралдар, мысалы сезім арқылы да танылады. Б.Жұмағұлованың айтуынша,
қарапайым наивная әлем бейнесі мен ғылыми әлем бейнесінің шекараларын
анықтау мәселесі концепт ұғымының пайда болуына және дамуына ықпал жасады.
Бұл термин тіл біліміне логикадан алынған [27, 16 б.]. Концепт ұғымы
логика-философиялық, когнитивті, лингвомәдениеттану тұрғысынан
қарастырылады. Түсінік пен концепт ұғымдары өте ұқсас болғандықтан,
ғалымдар ол екеуінің белгілерін ажыратуға тырысады. "Концепт" ұғымының аясы
"түсініктен" кеңірек. Себебі, оның құрамына "бастапқы форма (этимология,
тек негізгі белгілерден тұратын тарих, қазіргі заманғы ассоциациялар, баға
және т.б. кіреді" [28, 41 б.].
Ғылымда "тілдегі әлем бейнесі ұғымы" жаңа категориялардың біріне жатады
және оның зерттелуі әлі көп уақыттық еңбекті қажет етеді. Лингвистикада
тілдегі әлем бейнесі және әлемнің тілдегі ұлттық бейнесі сияқты екі түрлі
термин қалыптасқан. Г.Д.Гачевтің айтуы бойынша: ұлттық әлем бейнесін
анықтау үшін ұлттық өмір бүтіндей қарастырылады: табиғат, оның құбылыстары,
тұрмыс, фольклор, поэзияның образдылығы, кеңістік пен уақыттың қарым-
қатынасы т.с.с. Ал осының бәрін, бірінші кезекте, тіл арқылы біле аламыз.
Кез келген этностың тілін білу үшін аударма және салыстырма тәсілдері
қолданылатыны белгілі [29, 89 б.].
Бір тілде сөйлеушілердің өз әлемі, яғни, лексика, фразеологияда,
грамматикада көрініс табатын әлем туралы білімдердің жиынтығы ретінде
тілдегі әлем бейнесі қалыптасады [30, 9 б.]. Сонымен қатар В.А.Маслова
бойынша, тілдегі әлем бейнесі ұғымына сөздің ішкі мағынасы, сөйлемдер мен
пайымдаулар, сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы мағынада қолданылуы, сөздің
эмоционалды қызметі, оның қолданылуының жеке сыры мен қыры жатады [31, 37
б.].
Г.А.Брутянның пікірі бойынша, әлемнің тілдік бейнесі дегеніміз - тірі
тілдер арқылы жинақталған ішкі және сыртқы дүние туралы ақпарат [1, 36 б.].
Жоғарыда айтылған ғалымдардың әлемнің тілдік бейнесіне берген
анықтамаларын қорыта келгенде, мынандай тұжырымға келуге болады – әлемнің
тілдік бейнесі дегеніміз ол - адамның өзін қоршаған ортадағы құбылыстар,
жағдайлар жайлы түсінігін тіл арқылы көрсету. Яғни, әлемнің тілдік бейнесі
- әлемнің адам санасына әсер етіп, тіл арқылы сыртқа шығуы. Адам өмірді
қалай көріп, қалай қабылдаса, солайша оның әлем туралы түсінігі құрылады.
Әлемнің тілдік бейнесі жайында айтқанда оны бүкіл әлем бейнесімен бірдей
қарастырмаймыз. Өйткені тіл әлемнің бір бұрышын ғана бейнелейді. Әлемнің
тілдік бейнесі әлем бейнесінің басқа вербалды емес формадағы түрлерімен
салыстырғанда, оның маңызды құрамдас бөлігін құрайды.
Тілдегі әлем бейнесі - адамзат санасы мен ойлау қызметі арқылы пайда
болған, бір тілде сөйлеуші адамдар үшін шындық пен ақиқаттың үйреншікті
көрінісі. Халықтың сана-сезімінің, көзқарасының өзгеруі әлем бейнесіне де
әсерін тигізеді. Тілдегі белгілі бір этностың қалыптасқан образдары немесе
эталондары, дүниені қабылдауы, түсінуі тілдегі ұлттық әлем бейнесі
тұрғысынан қарастырылады.
Әлемнің ұлттық бейнесі сол халыққа ғана тән түсінік категорияларынан
тұратын тұрақты бейнелерге байланысты қалыптасады. Ол халық дүниетанымына
мифологиялық қағидасын құрайды. Мұндай біртұтас дүниетанымды
қалыптастыратын белсенді күштердің бірі – кеңістік пен уақытқа байланысты
қатынас. Бейнелеу өнерінде кеңістік пен уақыт нақтылы кезеңді, сәтті,
жерді, оқиғаны, құбылысты білдіреді.
Кез келген атау тіл арқылы бейнеленіп көрінеді, ұрпақтан ұрпаққа
жеткізіледі. Әр халақтың өзіне тән, іштей дамыған рухы бар. Сол рухтың
ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап тұрған ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші күш –
тіл. Ол адамның ой-санасымен, мәдениетімен, рухани өмірімен тығыз
байланысты. В. фон Гумбольдттың түсіндіруінде тіл дүниені тікелей түрде
бейнелемейді. Тіл адамнаң дүниені қалай түсінетіндігі туралы көрініс
береді. Ғалымның пікірінше сөз – заттың тура таңбасы емес, оның біздің
санамызда тілдік шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі. Яғни, тіл
кез келген жеке заттарды бейнелегенде тілде сөйлеушіге сол затты қоршаған
дүниенің есігін ашады, әлемді танытады [32, 115 б.].
Әлемнің образы түсінігі – адамның іс-әрекеттеріндегі, оның тұрмысының
және қоршаған дүниемен қарым-қатынас ерекшеліктеріндегі психикалық
процестерді, сөйлеу мен ойлау процестерін сипаттаудағы фундаменталды
ұғымдардың бірі болып келеді. Бұл жайында А.Н. Леонтьев былай дейді:
біздің әлемдік бейнемізде, дәлірек айтқанда, оның ситуативті фрагментінде
барлық уақытта жеке бір зат көрінеді, одан көңіл мен сана басқа бір затқа
көшеді, сөйтіп шектеусіз кете береді. Бірақ сананың бір заттан екінші затқа
көшіп отыруы ол заттың, оның белгіленген образының бір тану деңгейінен
екінші бір деңгейге өтуін білдіреді. Менің санамда саналық қадағалау
деңгейінде тұрған актуалды танылудың объектісі бар. Сонымен, сананың әлем
образындағы қозғалысы планеметрикалық емес, стереоскопиялық мінез танытады.
Санада тереңдік болады. Әлемнің бейнесі дүниенің өзі сияқты көп өлшемді
[11, 269 б.].
Әлем образы ұғымы барлық таным процестерінің ортаңғы шегі. Дүниеде
жалпы және субъективті әлем образдары бар. А.Н. Леонтьевтың пікірі бойынша
жалпы әлемдік образдар әр түрлі адамдар дүниетанымының абстракты
модельдері. Басқа сөзбен айтқанда, психологтар түсінігі бойынша әлемнің
образы деген когнитивтік схемалар мен саналық рефлекцияға бейім заттық
дүниенің адам психикасында көрініс табуы. Павел Флоренскийдің психика деген
заттық дүниенің адам басындағы өзінше бір жалғасы деген тезисі бар.
...Таным акты тек қана гносеологиялық емес, онтологиялық та болады. Тек
идеалды емес, шын материалды. Таным дегеніміз танушының өзінен шын шығуы
(реальный выход) немесе – танылушының танушыға шын келуі, танушы мен
танылушының шын бірігуі. Таным деген өлі объектінің жыртқыш гносеологиялық
субъектімен жаулап алынуы емес, жеке тұлғалардың тірі ұстамдық қарым-
қатынасы, олардың ішінде әрқайсысы әрбіреуі үшін объект те субъект те болып
қызмет етеді. Басқаша айтқанда, жеке тұлға таниды да, жеке тұлғамен
танылады. Өмір сүретін ақиқат танылатын шыншыл объект ретінде талқыланады.
Бұлардың екеуі де адам санасында бөлінгенімен шындыққа жатады. [33, 73-74
бб.]
В.И. Постовалованың Адамның өмірлік іс-әрекетіндегі әлемнің бейнесі
деген жұмысында ерекше концептуалды құрылым ретіндегі әлемнің бейнесіне
логико-методологиялық кең мінездеме берілген. Бұл жұмыс негізінде әлемнің
концептуалды және тілдік бейнелердің қатар өмір сүретінін айтады. Оның
пікірі бойынша адам әлем бейнесін өзінің өмірлік іс-әрекетінің негізінде
құрайды. Әлемнің бейнесі адамның барлық рухани белсенділігінің нәтижесі
болып табылатын әлемнің бір тұтас глобалды образы. Әлемдік бейне глобалды
образ ретінде адамның дүниемен барлық байланыстарының негізінде жасалады.
[10, 191 б.].
Әлемдік бейненің адамның дүниеге көзқарасындағы негізгі және маңызды
элемент болу формасы ретінде қарастырып, В.И. Постовалова әлемдік бейненің
адам санасында ғана емес, психикасында, өзі реттеушісі болып табылатын адам
мінез-құлқында, материалды-сезімдік тәжірибесінде, мәдениетінде тағы
көптеген адам өмірі қырларынан көрініс табады дейді. В.И. Постовалова
тұжырымы бойынша әлемдік бейненің функционалды нышаны дүниеге көзқарастың
екі базисті функциясынан келіп шығады: интерпретациялық (дүниені көруді
жүзеге асырады) және одан келіп шығатын - реттеуші функциясы (адамзаттың
өміріндегі іс-әрекетіне дүниеде бағыт-бағдар беруші қызметін атқарады).
Әлемнің глобалды образы ретіндегі әлем бейнесісіз биосоциалды тірі организм
түріндегі адамның өмірлік іс-әрекеті толығымен орындалмас еді.
Бұл ойды Ю.Н. Караулов та бөлісе отырып, әлемдік бейненің метафоралық
болып көрінгенімен тілдік тұлғаның лингво-когнитивті деңгейінің мәні мен
мазмұнын дәлме дәл жеткізетінін айтады [34, 172 б.] Адам арқылы жасалған
кез-келген әлемдік бейне объективті шындықтың субъективті бейнесі, өзіне
тән адами белгілерін сақтайды. Әлемдік бейне дүниетанымның орта нүктесі
болғандықтан өз ішінде адамның барлық негізгі қасиеттерін қамтиды.
Әлемдік бейне ұғымы – адамның өзіндік ерекшелігі мен тұрмысын, оның
дүниемен байланысы, оның өмір сүруінің маңызды шарттарын кескіндейтін
фундаменталды ұғымдардың қатарына жатады.
Әлемдік бейне ұғымының антропологиялық лингвистикаға енгізілуі адамның
тілге тигізетін әсерінің екі түрін айқындауға мүмкіндік береді – тілдің
бірінші антропологиялық феномені – адамның психофизиологиялық және тағы
басқа ерекшеліктерінің тілідің конститутивті қасиетіне әсері, адамның әлем
бейнелерінің тілге әсерінің екінші антропологиялық феномені – адамның діни-
мифология, философия, ғылым, өнер сияқты әлем бейнелерінің тілге әсері.
Тіл әлемді бейнелеумен байланысты екі процеске қатысады:
а) біріншісі – тілдің түп негізіндегі әлемдік бейненің құрылуы;
ә) екіншісі – тіл адамның барлық қасиеттері мен мәдениетін қамтып,
өзінің құрамындағы лексиканың көмегімен адамның басқа да әлемдік бейнелерін
кескіндеуі және сыртқа шығаруы.
Тіл арқылы жеке адамның тәжірибелі білімі ұжымдық мұраға, ұжымдық
тәжірибеге айналады. Осыған байланысты осы салада зерттеу жүргізуші
көптеген ғалымдар адамның әлемдік бейнесінің жасалуындағы тілдің ролін
қарастыра отырып, философия, лингвистика, мифология, фальклор, өнер және
т.б. ғылымдар саласындағы тілдің қай күйде болатынын білгісі келді. Ой
тілдік материяда қалыптасады – демек, таным тілде бекітіледі, сақталады.
Дегенмен, бұл тілде адамзат танымының бүкіл тарихы қамтылады деген сөз
емес. Тіл ең алдымен танымды беру-қабылдаудың қарым-қатынастық құралы болып
қалмақ, - дейді Е.М. Верещагин [35, 56 б.].
Дүниенің кескінделген фрагменті түріндегі әлемдік бейнелердің әрқайсысы
тілді ерекше феномен ретінде көрсетеді, ол әлем бейнелері тілді өздерінше
көреді, түсінеді және де тілдің іс-әрекет жасау принципін өздерінше
анықтайды. Тілді әртүрлі әлем бейнелерінің призмазы арқылы көрудің
зерттелуі және салғастырылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа
қатысты атаулар халқымыздың дүниетанымдық ерекшеліктерін танып білуге
мүмкіндік береді. Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар ұлттық рухани
мұраны өз бойына сақтап келеді. Осы атаулардың тілдік қабаттарын зерттеудің
маңыздылығы өте зор.
Әлемдік тіл білімі соңғы жылдарды ерекше қарқынмен дамып, жаңаша бағыт
алып, тың өзгерістер мен жаңа ғылыми көзқарастар легін алып келді. Ұлт
тіліндегі әрбір тілдік элементтердің табиғатын ұлт болмыс-бітімімен, этнос
тіршілігімен сабақтастыра қарастыру бүгінгі таңдағы ғалымдардың алға қойған
мақсаттары болып отыр.
Қазақ тіліндегі халықтың рухани-материалдық дүниесіне қатысты барлық
фактарларды тілдік нысан ретінде зерттеудің өзектілігі артып келеді.
Ұсынылып отырған зерттеу жұмысында аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атауларының тілдік таңба ретінде қалыптасу үрдісін зерттеуге, сипаттауға
арналған.
Жұмыста қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулары
зерттелінді. Оның ішінде аңшылық пен саятшылықта қолданылатын құрал-жабдық
атаулары, қыран бүркіттің жасына байланысты атаулардың семантикалық
ерекшеліктері талданды. Зерттеуде қазақ тілінің түсіндірме сөздігі,
этимологиялық сөздік, фразеологиялық сөздіктердегі атауларға талдау
жасалынып, олардың тіліміздегі алатын орнына мән берілді.
АС қатысты атаулар да өзге тілдік бірліктер сияқты талай ғасырды артқа
салып, қазақ тілімен бірге жасап келеді. Олар қазақ тілінің сөздік қорынан
ерекше орын алады. Қазақ тілінің сөздік қорына еніп, сөйлеу тілімізде,
әсіресе, саятшылар мен аңшылар тілінде қолданысқа ие. АС қатысты атауларды
зерттеу - қазақ тіл білімінің негізгі мәселесінің бірі болып табылады.
Оларды жинастыру, зерттеу - бүгінгі күннің талабы.
АС қатысты атаулар әлемі де кең, олар адамның материалдық-рухани
өмірімен тығыз байланысты болғандықтан маңызды рөл атқарады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде соңғы жылдары
лингвомәдениеттану, когнитология мәселелері және әлемнің ұлттық тілдік
бейнесі зерттеліне бастады. АС қатысты атаулар толық түрде жеке зерттеуге
негіз бола қойған жоқ. Қазақ тілі лексикасындағы АС қатысты туған мол
атауларға арнайы талдаулар жасалынбаған.
АС қатысты атаулар өзге тілдік бірліктер сияқты этноспен ғасырлар бойы
бірге жасап, халықтың сөздік қорынан ерекше орын алып келеді. Тілімізде
олардағы халықтық, әдеби формаларының өзіне тән жасалу заңдылықтары
қалыптасқан. атауларға лингвистикалық баға беру үрдісі олардың тарихи шығу
кезеңдеріне, даму жолдарына, өзара байланыстарына жан-жақты зерттеу жүргізу
ісін қажет етеді. Олардың тіл білімінің түрлі бағыттарында зерттеу нысаны
ретінде алынуы тек қазақ тілінде, сонымен бірге жалпы түркі тілдеріндегі
айта қаларлықтай маңызды мәселенің шешілуіне жол ашады.
Зерттеу жұмысының нысаны - Тілдік және тарихи деректер мен сөздіктерге
сүйене отырып, қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың
лингвомәдени мазмұнын сипаттау.
Зерттеу пәні. Қазақ лексикологиясындағы аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атаулар.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері.
Зерттеудің мақсаты – қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атауларға лингвомәдени талдау жасай отырып, кешенді түрде зерттеу. Аңшылық
пен саятшылыққа қатысты атаулардың өзіндік сипаты мен олардың лексика-
семантикалық топтарын ашу, талдау болып табылады. Бұл қазақ тіліндегі
аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларына қатысты мәселелерді шешудің
теориялық негізін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мақсаттарға жету үшін
зерттеу жұмысы мынадай мәселелерді ғылыми жақтан айқындап, саралап алу
міндеттерін қойды:
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды қазақ тіліндегі тарихи және
тілдік деректерден, зерттеулерден, әртүрлі сөздіктер мен көркем
шығармалардан, жалпы халықтық диалектілік лексикадан барынша жыйып көрсету;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың қалыптасу, даму үрдістерін
қарастыру;
– қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларының уәжділік
жүйесін ашу;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды тақырыптарға топтастыру;
– кейбір аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың этимологиясын
анықтау.
Зерттеу жұмысының негізгі дереккөздері ретінде сөздіктер мен
этнографиялық еңбектер пайдаланылды: М. Қашқаридың Диуани лұғат-ит түрік-
Алматы, І-ІІІ (1997-1998); Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 томдар
(1974-1986); Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі.-Алматы,1996;
Қазақ тілінің аймақтық сөздігі.–А, 2005; Ж.Бабалықов, А.Тұрдыбаевтың
Қырандар А., 1983; Б. Кәмәләшұлының Қазақ халқының дәстүрлі құсбегілігі
мен атбегілігі А., 2006; Б. Мүптекеқызының Қазақ құсбегілері А., 2006.;
Б. Хинаят, Қ.М. Исабеков Саятшылық қазақтың дәстүрлі аңшылығы А.,2007.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Диссертацияда қазіргі қазақ тіліндегі ғылыми
әдістемеге негізделген дәстүрлі лингвистикалық әдістер пайдаланылған.
Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды талдаудың негізгі әдісі –
сипаттама әдісі. Бұл әдіс аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың
құрамын, олардың қалыптасу және даму жолдарын анықтауда қолданылды.
Салыстырмалы әдіс арқылы жалпы түркі тілдеріндегі, қазақ тіліндегі,
сондай-ақ басқа тілдерден енген аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар
сипатталады. Салыстырмалы-тарихи әдіс арқылы көптеген аңшылық пен
саятшылыққа қатысты атаулардың шығу төркіні, алғашқы мағыналары анықталады.
Аңшылық пен саятшылыққа қатысты атауларды жүйелі қатынасын көрсетуде
құрылымдық әдіс пайдаланылды. Этимологиялық талдау барысында аңшылық пен
саятшылыққа қатысты атаулардың уәжі анықталады. Аңшылық пен саятшылыққа
қатысты атаулардың семантикалық құрылымы талдау әдісі арқылы зерттелінеді.
Жұмыстың әдістанымдық негіздері. Қазақ тіл білімінде Ә. Қайдар, Ж.
Манкеева, Н. Уәлиев, Г. Смағұлова, Р. Шойбеков, А.Жылқыбаева т.б.; жалпы
тіл білімінде В. Гумбольдт, А.Вежбицкая, А.А. Потебня, В. Телия т.б.
ғалымдар мен зерттеушілердің ғылыми еңбектеріне, мақалаларына сүйендік.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Жұмыста бұрын арнайы
зерттелмеген қазақ тілінің лексикология саласындағы тіл бірліктері –
аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың даму, қалыптасу кезеңдері,
тілдік табиғаты айқындалып, лингвомәдени тұрғыдан сараланып зерттелінді.
Осы орайда жұмыстың негізгі жаңалығы ретінде төмендегі нәтижелерді
көрсетуге болады:
– қазақ тіліндегі АС қатысты атаулары жинастырылып, бірінші рет
тақырыптық топтарға қарай бөлініп, лексикалық құрамына қарай
анықталды;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лексикалық құрамы
анықталды;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың лексика-семантикалық
тәсілдер арқылы жасалу ерекшеліктері жан-жақты зерттелініп, талданды;
– қазақ тіліндегі аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулардың уәжділік
жүйесі ашылды;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты кейбір атаулардың этимологиясы
анықталды;
– аңшылық пен саятшылыққа қатысты фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерге
талдау жасалынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық зерттеудің
теориялық практикалық мәні осы семасиологиялық, этимологиялық, талдаудың
тұжырымдары негізінде лексикология саласын, толықтыра, кеңейте зерттей
түсуге өзіндік үлесін қосады. Зерттеу жұмысындағы аңшылық пен саятшылыққа
қатысты атаулардың сипаты мен саны, олардың лексика-семантикалық және
грамматикалық ерекшеліктері лексикологияның лингвистикалық сала ретіндегі
маңызды теориялық жақтарын кеңейтуге өз үлесін қосады. Зерттеу нәтижесінде
қол жеткізген тұжырымдар мен тілдік фактілерді жоғары оқу орындарында қазақ
тілінің лексико-фразеология, этнолингвистика, этимология,
лингвомәдениеттану саласы бойынша оқылатын дәрістерде, арнаулы курстарда
білім беруде пайдалануға болады. Сондай-ақ, лингвомәдениетке қатысты
лексикографиялық сөздіктер жасауға септігін тигізеді. Аңшылық пен
саятшылыққа қатысты атауларға байланысты жинақталған мысалдардың қазақ
тілін өзге ұлт аудиториясында үйрету кезінде де көмегі тиетіні сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- зерттеу барысында жинақталған аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар
лексикалық қабаттарды құрайды және олардың мағыналық, тақырыптық топтары
мен сөзжасамдық сипаты бар;
- халықпен бірге жасасып келе жатқан аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атаулар тіліміздегі мақал-мәтелдер мен тұрақты тіркестердің жасалуына негіз
болған;
- этимологиялық талдау кезінде аңшылық пен саятшылыққа қатысты
атаулардың мағыналық реңкін анықтауға болады;
- аңшылық пен саятшылыққа қатысты тілдік бірліктер ұлттық мәдениет пен
ұлттық дүниетаным туралы ақпарат береді;
- аңшылық пен саятшылыққа қатысты атаулар сөздік қорымыздың ертеден
сақталып келе жатқан қабаты, халықтың өзіне ғана тән ерекшеліктерін
көрсететін құндылықтардың бірі.
Жұмыстың жариялануы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі
материалдары мен мазмұны, тұжырымдары мен негізгі нәтижелері төменде
көрсетілген халықаралық және республикалық ғылыми конференцияларда: Қазақ
тілі ғасырлар тоғысында: теориясы, тарихы және қазіргі жайы Профессор
Айтбай Айғабыловтың 70 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-теориялық
конференция (Алматы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Филология сериясы.
- 2006. №4 (94); Қазақ әдеби тілінің тарихы мен диалектологиясы Профессор
Хасан Кәрімұлы Мұхамбеттің 75 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-
тәжірибелік конференция материалдары. (Алматы, 2007); Мемлекеттік тіл
саясаты: терминология, аударматану, ресми құжат тілі Академик Ө.
Айтбайұлының 70 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-теориялық
конференция (Алматы, 2007); ҰҒА Хабаршы. Филология сериясы. 2007, №4 (164);
Шежірелі Жетісу Ғ. Ормановтың 100 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-
практикалық конференция (Талдықорған, 2007); әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
Хабаршысы. Филология сериясы. - № 2 (110); Ұлағат журналы 2008, № 4;
Қазақ тілі мен әдебиеті журналы 2008, № 8; Тіл және жаһандану: бүгіні
мен болашағы атты Халықаралық ғылыми-теориялық конференция (Алматы, 2008)
жинақтарында жарияланды.
Сондай-ақ, жұмыс әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің қазақ
филологиясы кафедрасында өткен лингвистикалық семинарда (№8 хаттама 25
сәуір 2007 ж.) және кафедра мәжілісінде _____талқыланды. Зерттеу жұмысы
бойынша 9 мақала жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлім, қорытындыдан
тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
1. ТІЛ ЖӘНЕ МӘДЕНИЕТ
1.1 Тіл мен мәдениеттің байланысы мен ерекшеліктері
Әлем өрісінің, заман құбылысының әлі жете танылмаған аясы кең. Ғылым
мен өнер көзге көрініп тұрған дүние болмысын да, жердің шалғай ғалам
кеңістігін де нақты деректермен беріле зерттеп, мүмкіндігінше оларды
адамзаттың өмір шындығына біртабан жақын, шынайы бейнелеуге ізгі
талпыныстар жасауда.
Халықтың санасындағы дүниені бағалау, қабылдау, жалпы тіршілік-әлемге
деген көзқарасы - ғасырлар бойы қалыптасқан философиялық ойлау мәнері,
қоршаған әлемді қабылдау үрдістерінің нәтижесі және ұлттық құндылықтар
әлемінің көрсеткіші деуге болады. Нақты бір этникалық топтың тұлғалық
терең мәні бар құндылықтар құрылымына сәйкес күнделікті мінез-құлық пен
жүріс-тұрысын қалыптастыруы ұлт ментальдылығын көрсетеді. Бұл құндылықтар
тұлғаның бойына әлеуметтік тұрақтану үрдісінде – жанұясымен, туыстарымен,
достарымен, яғни, өзін қоршаған ортадағылар тарапынан қабылданады [1, 11
б]. Сол менталитеттің бір көрінісі ретінде тілдің қарым-қатынас,
экспрессивтік тағы басқа қызметтерінен өзге тарихи жинақталған реалий және
абстракт ұғымдарды белгілейтін ұлттық-мәдени қызметін атауға болады.
Шындықты әр ұжым, әр ұлт өз биігінен таниды. Өз биігі дегеніміз ғасырлар
бойы қалыптасқан ойлау ерекшелігі, дүниетанымы, сана-сезімі. А.Вежбицкаяның
айтуы бойынша, тіл біріншіден, адамға қызмет ету үшін жаралған және
әлемдегі объектілер мен құбылыстардың тілдегі барлық категориялары адамға
бағытталып жасалған. Бұл - кез келген тілдің қасиеті. Екіншіден, кез келген
тілдің ұлттық ерекшелігі бар және тілде тек табиғи немесе мәдени
ерекшеліктер ғана емес, сонымен қатар, ұлттық мінез-құлықтың ерекшеліктері
де айқындалады [2, 21 б.].
Біздің мақсатымыз – осы ерекшеліктердің себебін табуға әрекет жасау,
оларға қандай фактор әсер етті немесе сол тілді жасаушы халықтың өзіне тән
ақиқатты қабылдау қасиеттеріне байланысты болды ма, осы сияқты сұрақтарға
жауап іздеу.
Тілдің қоғам өміріндегі маңызы туралы ғалым Қ.Аханов: Адам санасында
шындық өмірдің бейнеленуі тілсіз іске асуы мүмкін емес. Тіл біздің ойымызды
білдіре отырып, қоршаған шындық өмір жайындағы білімімізді сақтап жеткізуші
болып есептеледі. Тіл объективті дүниедегі заттар мен құбылыстар, олардың
сапа, белгілері және бір-бірімен қарым-қатынасы туралы қандай бір ойды
болса да айтып жеткізуге икемді келеді деп жазады [3, 50 б.].
Адам дүниедегі бір затты тілдегі сөздермен белгілейді, ал тілдік бейнесі
жоқ, тосын дүниені немесе затты қабылдау санаға қиын соғады. Әлемнің адам
санасындағы бейнесі тілдегі бейнелермен, яғни сөздермен өте ұқсас, көп
жағдайда олар бірін-бірі қайталайды.
Әр ұлттың, халықтың санасында әлем бейнесі сыртқы және ішкі факторларға
байланысты әр түрлі болғандықтан, тілдегі ерекшеліктер де сан алуан. Сыртқы
факторларға географиялық орта, әлеуметтік жағдай, шаруашылық түрі, діннің
ықпалы, тарихи жағдай т.с.с. жатса, ішкі факторларға әдет-ғұрып,
дүниетанымды, әдеп-шарттарын, жол-жосықты жатқызамыз.
Тілдегі әлем бейнесі, басқаша айтқанда, сөздердің қоршаған дүниені
белгілеп атауы қандай жағдайларға байланысты жүзеге асады деген сұраққа
көптеген ғалымдар осы уақытқа дейін жауап іздеуде. Бұл тақырыпқа байланысты
зерттеулер тілдің әлемді танудағы қызметін жан-жақты қарастыратын әр түрлі
пікірталас тудыруда.
Л.О.Чернейконың еңбегінде тілдің философиялық табиғатын, шындықты
(реальность) бейнелеу сапасын, абстракт атауларды когнитивтік тұрғыдан
қарастырады: "Сепир – Уорф гипотезасының тұжырымдары көптеген зерттеулерге
жол ашты, нәтижесінде бірқатар этностық мәселелер шешімін тапты, көптеген
деректер дәлелденді, нақтыланды. Бұдан мынадай қорытынды шығады: ұжымдық
сана дыбыстық атауы жоқ дүниені, затты, құбылысты, нәрсені танымайды,
"көрмейді", ал сана арқылы тану лексика-семантикалық деңгейде алатын болсақ
- семантикалық кеңістікке, тілдің құрылымына, сөздердің санына және
олардың меңгерілу түріне байланысты" [4, 10 б.]. Чернейко ақиқат
(действительность) – және шындық (реальность) ұғымдары туралы мынадай
түсінік бар екендігін айтады: ақиқат деп санадан тыс, белгісіз дүниені
айтамыз, ал шындық санамызға тәуелді, таныс дүние. Ақиқат дүние материалды
және идеалды болып екіге бөлінеді. Осы тұста Г.В.Гактың пікірін айта
кеткіміз келеді: "Ақиқаттың кейбір элементтерінің тілде арнайы белгіленбеу
себебі осы тілде сөйлеуші адамдардың санасында соған сәйкес түсініктің
жоғына байланысты" [5, 257 б.]. Материалды дүниенің тілдегі бейнесі
шындыққа жақын болуы мүмкін.
Әлем бейнесі әлемге деген белгілі бір көзқарастың бүтіндігін, жалпылығын
білдіреді. Бұл туралы Э.Д. Сүлейменова: "Әлем бейнесі ұғымында бүтіндік
белгісі бар және ол тілде адамдардың ұзақ қатынасы негізінде мәтін түрінде
жүзеге асуы мүмкін. Жеке сөздердің табиғатында әлемнің тілдік бейнесі
мүмкіндігінің жоқтығы, олардың қарым-қатынас қызметін атқару мүмкіндігі
бомауымен барабар" [6, 14 б.] деп жазады.
Ғылымда ғылыми әдістер көмегімен жасалынатын әлем бейнелерімен қатар,
дағдылы сана-сезім арқылы қалыптасқан ғылымнан тыс әр түрлі әлем бейнелері
бар және олардың қызметі бүгінгі таңда аса өзекті болып табылады. Әрине,
кез келген шынайы әлем бейнесі шындыққа біршама жақын немесе одан алыс
теориялық көшірме, танымға тәуелсіз пайда болған болмыстың объективті
байланыстары мен қарым-қатынастарының көрінісі [7, 4 б.].
Ұлттық мәдениеттің ең маңызды және күрделі құрамдарының бірі – тіл болып
табылады. Шындықтың адам санасында қабылданып, ой елегінен өтіп, сөз болып
қалыптасып, сөз тіркесі немесе сөйлем ретінде айтылу үрдісі нәтижесінде -
әлем бейнесі тілде екінші көрінісін табады. Сондықтан, әлемнің бейнесі мен
тіл екеуі өзара тығыз қарым-қатынаста. Осыдан келіп, әлемнің тілдегі
бейнесі атты ұғым пайда болуы әбден заңды. Тіл білімінде әлем бейнесін
көптеген ғалымдар зерттеу объектісі етіп алады. Осы бағытта біршама
жұмыс жасаған ғалымдар - Б.А.Серебренников[8], Е.С. Кубрякова [9],
В.М.Постовалова [10], А.А.Леонтьев [11], Г.В.Колшанский [12], В.А.Маслова
[13], Н.Ю.Шведова [14], Г.А.Брутян [1]., Н.Г.Комлев [15]., Э.Д.Сүлейменова
[6] т.б. Бұл еңбектерде негізінен тілдің өмір сүруіндегі, дамуындағы,
қызмет етуіндегі адамның рөлі қарастырылған.
Әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым қазіргі таңда дүние жүзі бойынша
көптеген ғалымдардың зерттеу объектісі болып келеді. Бұл мәселемен айналысу
көне заманнан басталды деуге дәлелдер бар. Тек зерттеудің әр кезеңінде
ғалымдар әлемнің тілдік бейнесі деген ұғым аясын кеңейтіп, тіл білімі
ғылымына өз үлестерін қосуда.
Әлемнің тілдік бейнесі тақырыбына деген қызығушылық танытқан, осы
мәселені тереңдете зерттеушілердің бірі - неміс лингвисті В.фон Гумбольдт
өз еңбегінде: түрлі тілдер - ұлт үшін ерекше пайымдау мен қабылдау
органдары болып табылады дейді [16, 324 б.]. Бұл пікірді қостаушылардың
қатарына Е.Кассирер[17], Ш.Балли [18], Л.Вайсгербер [19] сияқты ғалымдарды
жатқызуға болады.
В.Гумбольдтың зерттеулерін Америкада әрі қарай жалғастырған
лингвистердің бірі - Эдуард Сепир. Бұл салада Э.Сепир Тіл (1927),
Грамматист және оның тілі (1924), Лингвистиканың ғылым ретіндегі
статусы (1929), Қарапайым тілдердегі концептуалды категориялар (1931)
атты және т.б мақалалар жазды.
Ғалым Лингвистиканың ғылым ретіндегі статусы деген еңбегінде тілдің
социалды шындықтағы жол көрсетуші екендігін айтады [20,26 б.].
Қоғамтануға тіл аса үлкен қызығушылық танытпағанымен, ол біздің қоғамдық
үрдістер мен мәселелер туралы түсініктерімізге бірталай әсерін тигізеді.
Адамдар тек материалды немесе социалды әлемде өмір сүрмейді, олардың бәрі
сол қоғамның қатынас құралы болған тілдің иелігінде болады. Адамдардың
сыртқы дүниеде тілсіз де жол табуға болады және де тілді пайымдау мен
сөйлесу арқылы қарым-қатынас жасаудың өзіндік мәселелерін шешудегі
кездейсоқ құралы деген түсінігі - жай ғана иллюзия. Шын мәнісінде шындық
дүние әлдебір социалды топтың тілдік әдеттерінің негізінде құрылады. Екі
түрлі тіл бір-біріне бір социалды шындықтың көрініс құралы деп санайтындай
ұқсастық жоқ. Әр түрлі қауым өмір сүретін әлемдер – ол әртүрлі таңбалары
бар өзгеше кеңістік деген сөз. Мысалы, бір жай ғана өлеңді түсіну оны
құраушы әр сөздің әдеттегі мағынасын түсіну ғана емес: сөздерде көрсетілген
және олардың мағыналарының реңінде айқындалатын аталған қауымның символдық
көзқарасы, бүкіл өмірінің бейнесі түсінілуі қажет.
... Мы видим, слышим и вообще воспринимаем окружающий мир именно так, а
не иначе, благодаря тому, что наш выбор при его интерпретации
предопределяется языковыми привычками нашего общества - деп жазады Э.Сепир
[20, с. 261]. Өзіміз байқағандай, Э.Сепир көзқарасындағы адамдардың сыртқы
дүниені қабылдауы және тануы тек тіл арқылы жүзеге асады деген пікір
қазіргі кезеңдегі ғылыми тұжырымдармен сәйкес келе бермейді. Дегенмен,
Э.Сепирдің әлемнің тілдік бейнесі ұғымын алғаш зерттеушілер ретінде
лингвистикаға қосқан үлесі орасан. Бұл ұғым ғалымның еңбектерінде былай
суреттеледі:
1) Белгілі бір тілдің шеңберінде алынған тілдік формалар әлемі
таңбаланудың аяқталған жүйесі болып табылады. Бір тілден екінші тілге көшу
психологиялық тұрғыдан бір геометриялық санау жүйесінен екіншісіне көшумен
барабар.
2) Әрбір тіл психологиялық тұрғыдан алғанда қанағаттанарлықтай формалды
түрде аяқталған бағыт-бағдарды иемденеді, бірақ бұл бағдар тілде
сөйлеушілердің саналық ойлау жүйелерінің қатпар қатпарында тым тереңдеп
орналасқан.
3) Тілдер іс-жүзінде психикалық үрдістердің мәдени қоймасы болып
табылады [20, 255 б.].
Л.Вайсгербер Неогумбольдшылардың лингвофилософиялық концепциясы деген
мақаласында әлемнің тілдік бейнесі деген терминді Weltbild der
Sprache деп атап, алғаш рет тіл ғылымына енгізеді [19, 224 б.]. Лео
Вайсгерберді ерекше қызықтырғаны – тілдің идиоэтникалық мазмұны. Этникалық
идеяны Л.Вайсгербер В.Гумбольдтың тілдің ішкі формалары жайында жазған
еңбектерінен тапқан. Әлемнің тілдік бейнесі ұғымын тұжырымдауды
Л.Вайсгербер 30-жылдардың басында бастайды. Өзінің Ана тілі, ойлау және іс-
әрекет арасындағы байланыс деп аталатын тұңғыш мақаласында белгілі бір
тілдің сөздік қоры барлық тілдік таңбалар жиынтығынан және сол тілдік
қоғамның үлесінде болатын ұғымдық пайымдау құралдарынан тұрады; сол тілде
сөйлеушілердің әрқайсысы осы сөздік қорды меңгеру шарқына қарай осы тілдік
қоғамның әрбір мүшесі өз ұлтына тән пайымдау құралын да меңгереді; осы
тұрғыда ана тілдің мүмкіндігі өз түсініктерінде белгілі бір әлемдік бейнені
иемденетінінен және осы бейнені өз қоғамының барлық адамдарына
тарататындығынан тұрады деп жазады [19, 224 б.]. Осылай Л.Вайсгербер
әлемнің тілдік бейнесін тікелей тіл феноменімен байланыстырады, дегенмен
ол бейне бүкіл тіл бойынан емес, тек тілдегі сөздік қордан көрінетінін
айтады. Кейіннен Л.Вайсгербер әлемнің тілдік бейнесі ұғымындағы сыртқы
объективті дүниенің ролін төмендетіп, тіпті назарынан тыс қалдырып, оның
дүниетанымдық, субъективті ұлттық, идиоэтникалық жағын қарастыра бастайды.
Дүние дегенді дүниеге көзқарас деп алып, Л.Вайсгербер 1953 жылы жазған
Мазмұнға бағдарланған грамматика атты кітабында тілдің ішкі пішінінің
әсері адамдық рухтың мүмкіншіліктері мен жағдайларына сәйкес, болмыстың әр
тілдің жеке болмысына айналуына көмектеседі дейді [21, 256 б.].
Л.Вайсгербердің объективті дүниенің тілге қатысы жайлы тұжырымдары
әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесін салыстыра зерттегенде өзгере
бастады. Ол Эрнэст Кассирердің Символикалық пішіндердің философиясы деген
еңбегінде философиялық таным ең алдымен тіл мен мифтің құрсауларынан арылуы
қажет деп жазғанымен келіспеді. Сайып келгенде Э.Кассирер әрбір теориялық
танымның алғышарты тіл арқылы құрылған дүние және барлық ғылым адамдары
заттарды тіл қалай көрсетсе солай қабылдайды дегенді айтады. Э.Кассирердің
пікірі бойынша тіл айналымындағы ғылыми таным одан босап шығуы керек,
өйткені тілдердің сан алуан дүниетанымды тасымалдаушы болуы ғылымның
универсалдылығына сәйкес келмейді [17,116 б.].
Американ лингвисті Б.Уорф әлемнің ғылыми бейнесі әлемнің тілдік
бейнесінен туындайды дейді. Ол Біз табиғатты және де бүкіл дүниені біздің
ана тілімізбен көрсетілген бағытта бөлшектейміз. Біз құбылыстар әлемінде
қайсібір категорияларды өздігінен білініп тұратыны үшін емес, керісінше,
дүние біздің алдымызда біздің санамызбен реттеліп, ұйымдастырылуы тиісті
түрлі әсерлердің калейдоскоптық толқыны түрінде көрінетінінен байқап
ажыратамыз. Сана арқылы реттеледі дегеніміз - санамызда сақталатын тілдік
жүйе арқылы бір ретке келтіріледі деген сөз [22, 123 б.].
Б.Уорфтың пікірінше әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесі арасына
теңдік белгісін қойған жөн. Өйткені әлемнің тілдік бейнесі жалпы халықтық,
үйреншікті сананы кескіндейді. Американдық ғалымның тұжырымы бойынша біз
қоршаған ортадан алған барлық әсерлерімізді реттеу мақсатымен осы сананың
елегінен өткізуіміз қажет.
Л.Вайсгербер әлемнің ғылыми бейнесінің универсалды болуы оны кеңістік
және уақыт жағдайларынан тәуелсіз болуында, және де ғылым нәтижелері
адамзаттың рухына сәйкес болған жағдайда ғана ғылымның универсалдылығы
танылады деген пікірді баса айтады. Л.Вайсгербердің ойы бойынша әр адам
өзінің ана тілін меңгеру және қолдану процесінде маневр жасауға мүмкіндігі
бар, және адам бұл тұрғыда өзінің жеке тұлға ретіндегі өзіндік ерекшелігін
сақтай алады дейді. Бірақ бұл жерде Л.Вайсгербердің тұлғаның өзіндік
ерекшелігі деп отырғаны оның әлемдік тілдік көріністің ұлттық ерекшелігімен
шектелген. Сондықтан да Л.Вайсгербердің айтуы бойынша, әр ұлт қоршаған
ортаны, дүниені өз танымы арқылы өз көкжиегінен көреді [19, 56 б.]. Бұл
жердегі Л.Вайсгербердің әр тілде сөйлейтін адамдар әр түрлі дүниеде өмір
сүреді дегені Э.Сепирдің пікірімен сәйкес келеді.
Тілдің күрделі жүйе екені және ол әр түрлі кішігірім жүйелерден тұратыны
мәлім. Сонымен қатар әр жүйенің өзінің тілдік бейнесі бар. Солардың ішінде
танымдық мүмкіндіктері басымырағы – тілдің лексикалық жүйесі.
Морфологиялық, синтаксистік және тағы басқаларына қарағанда әлемнің
лесикалық бейнесінің басымырақ болуы тілде басқа бірліктерге қарағанда
лексикалық бірліктердің есепсіз көп болуымен түсіндіріледі. Әлемнің тілдік
бейнесінің танымдық табиғатын осы лексикалық бірліктерден табу әлдеқайда
оңай болады. Л.Вайсгербер өз еңбектерінде адамның өзінің ана тілінен
танымдық тәуелділігін көрсету үшін біршама лексикалық мысалдар қолданған.
Осы жерде сол мысалдардың ең көрнектісін айта кеткен жөн. Ол аспандағы
түрлі шоқжұлдыздарға қойылатын есімдер турасында. Л.Вайсгербердің пікірі
бойынша және өзімізге де астрономия пәнінен белгілі ешқандай шоқжұлдыздар
жоқ. Адамдардың шоқжұлдыздар деп жүргені - тек жердегі адамдар үшін жұлдыз
шоғыры сияқты болып көрінетін астрономиялық денелер. Шын мәнісінде
адамдарға шоғырланып көрінетін жұлдыздар бір-бірінен мыңдаған шақырым
қашықтықта орналасуы мүмкін. Дегенмен, жұлдыздар әлемі адамдар санасында
өмір сүреді. Осы жерде тілдің таным қалыптастырушы күші қайда деген ғалым,
ол күш біздің ана тіліміздегі жұлдыз шоғырларына берілген атауларда дейді.
Бұл атауларды біз өзіміздің алдымыздағы ұрпақ арқылы қабылдап, тура солар
секілді жұлдыздар әлемінің бейнесін де жасап алуға мәжбүр боламыз. Әр
тілде жұлдыз атауларының саны әр түрлі болуына байланысты осы тілде
сөйлеушілердің де жұлдыздар әлемі әр түрлі болады. Сөйтіп, қарастыра келе
Л.Вайсгербер грек тілінде тек 48 жұлдыз атауларын тапса, қытай тілінде 283
атау бар екенін анықтаған. Сондықтан, дейді ғалым, гректің өз жұлдыздар
әлемі, қытайлықтың өз жұлдыздар әлемі бар деп тануымыз керек.
Осы тақырып саласында жұмыс істеген келесі бір американдық ғалым
Бенжамен Ли Уорф. Л.Вайсгербер сияқты Б.Уорф та тілдің идиоэтникалық жағын
көп қарастырып, біз дүниені бөлшектейміз, ол бөлшектерді ұғымдарға
топтастырамыз, таңбалау үрдісі де тек сол ретте қойылады, өйткені біз
тап осы жүйелілікті талап ететін келісім шарттың мүшелеріміз. Бұл келісім
белгілі бір тілдік ұжымда ғана күшіне ене алады дейді [23, 174 б.]. Б.
Уорф әлемнің тілдік бейнесі мен ғылыми бейнесін салыстыра отырып, ол
бейнелердің екеуі де қоршаған дүние анализдерінің жүйесі дейді. Бірақ екі
бейне арасындағы айырмашылық тілдік бейне - тілді өздері жасап, сол тілде
сөйлеушілердің еңбегінің нәтижесі болса, ғылыми бейне – ғылым адамдарының
еңбегінің нәтижесі деп тұжырымдайды. Біріншісі тұрмыстық түсінікті
бейнелесе, екіншісі ғылыми түсінікті бейнелейді. Өзінің кейінгі
салыстыруларында Б.Уорф әлемнің тілдік бейнелері ғылыми бейнелерден
әлдеқайда бұрын пайда болғанын және осымен байланысты мазмұндық жақтарының
да әлдеқайда бай болып келуін айтады. Оған қосымша тілдік бейнелер
универсалдылыққа ұмтылған ғылыми бейнелерден алуан түрлілігімен және
плюралистік сипатқа ие болуымен ерекшеленеді. Жоғарыда келтірілген тілдік
бейнелердің сипаттаулары Б.Уорфты ғылымның бұлақ көзі объективті шындық
емес, сол объективті шындықтың тілдегі көрінісі болуы қажет деген ойға
келтірді. Б.Уорфтың пікірі бойынша құбылыс, болмыс, зат, ара қатынас және
тағы сол сияқты философиялық категориялардың мәнін түсіндіруде бұл
атаулардың объективті мазмұнына емес, олардың тілдегі таңбалануларына назар
аудару қажет дейді. Өйткені, болмыстың немесе құбылыстардың мағынасын
олардың табиғаттағы түрімен анықтамаймыз, әлдебір тілдің грамматикалық
категорияларымен анықтаймыз дейді.
Осы мәселені қазіргі таңда зерттеушілердің бірі, ресейлік ғалым В.П.
Даниленко Б.Уорфтың көптеген жұмыстарын талдай келе оның таным процесіндегі
тілдің ролін асыра бағалауымен келіспейді және де әлемнің тілідік бейнесі
ғылыми жетістіктердің алғы шарты бола алмайды, өйткені әрқашан алғы шарт,
бұлақ көзі болып қалатыны объективті шындық болмыс[24, 44 б.]. Сепир-Уорф
гепотезасы тілдің семантикалық жағына аса көңіл бөлуімен, тілді белгілі бір
халықтың мәдени ерекшеліктерімен тығыз байланыста зерттеуге талпынумен,
бірақ сонымен қатар идеалистік және метафизикалық алғышарттық позициялар
салдарынан адам санасын құраудағы, әлемнің тілдік бейнесін алдын ала
анықтаушы дүниетанымды құрудағы тілдің белсенді рөлін асыра бағалаумен
сипатталатын тіл білімі бағыты болып қарастырылатын американдық
неогумбольдтандықтың аса маңызды өзіндік ерекшеліктерін қамтиды.
Неогумбольдтандықтар әлемнің тұтас бейнесі тілдің көмегімен адам санасы
арқылы құрылады деп есептеп, адамның танымдық мүмкіндіктерінің адамға
әлемнің тілдік бейнесін құрауға көмекші болатын тілдің қасиеттерімен
шектелуін мойындайтын лингвистикалық агностицизм жағына бұрылып немесе
кетіп отырған. Әлемдік бейненің ұлттық өзіндік ерекшелігі
неогумбольдтандықтармен жылдар бойы тарихи дамудың нәтижесі ретінде
қарастырылмай, анау бастан тілдерге берілген қасиет деп саналды.
Философия, психология, лингвистика және психолингвистика ғылымдарында
қоршаған заттық дүниенің адам психикасында, санасында көрініс табуының
аталуы объективті дүниенің субъективті көрінісі, әлемнің тілдік
бейнесі, әлемнің тілдік моделі, бейнелер әлемі және т.б. терминдермен
белгіленеді. Шындық дүниенің психикалық көрінісі әлем бейнесінің құрылу
процесімен және нәтижелерімен қатар жүреді және образды, түсініктік,
эмоционалды, символикалық сияқты бірнеше негізгі пішіндерде өтеді.
Көріністің ұғымдық және образдық формаларының өзгешеліктерінің болуы
антикалық философия заманындағы сезім және рационалды таным түрлерін
ажыратумен көрсетілген. Біздің заманымыздан бұрынғы IV ғасырда өмір сүрген
философтар сезіну мен ойлауды ажырата білген, сана мен сезім болып
бөлінетін рухтың екі иррационалды бөлшектерінің барын айтады. Европада бұл
ұғымның алғы шарттары антикалық заманнан келе жатқан гносеология мен
эпистемология ғылымдарында байқалады.
Б.А.Серебренников тіл мен ойлау тепе-тең деп қарастыратын ғалымдарға
қарсы пікір айтады: "тіл мен ойлау екі дербес нәрсе, бірақ, бір-бірімен
тығыз байланысты, тіл шындықты бейнелемейді, ол оны таңба әдісімен
көрсетеді" [8, 37 б.]. Бұл еңбекте әлем бейнесінің тілде қалыптасуы, тууы,
адамдар арасындағы қарым- қатынастағы тілдің ролі зерттеледі. Тілді адам
өміріндегі көптеген факторлармен байланыстыра қарастыруға болады: адамның
ойлау жүйесі, сана-сезімі, мәдениеті, психологиясы, қоғам, ондағы қарым-
қатынастар т.б.
Әлем бейнесінің тілде көрініс табуы қалай жүзеге асады деген сұраққа
жауап іздей келе, Б.А.Серебренников: Әдетте әлем бейнесінің тілдегі
көрінісі мәселелерін зерттеуде мынандай үштікті негізге алады: адамды
қоршаған шындық, осы шындықтың адамның миындағы көрінісі және көрініс
нәтижелерінің тілде айтылуы – деп жазады [8, 87 б.]. Ғалым қоршаған
әлемді тілде айна қатесіз бейнелеу мүмкін еместігін де айтады. Бұл пікір
негізсіз емес, өйткені, шындық - біреу, оны әркім өзінше қабылдайды және
тілде осы таным көрініс табады.
В.И.Постовалова әлем бейнесі ұғымына тоқталып, оның ұғым ретінде және
термин ретінде қалыптасу уақыттарының әр түрлі екендігін айтады. Өйткені
әлем бейнесі ұғымы ерте заманда, ал термин ғылыми-философиялық тұрғыдан
жақында ғана қарастырыла бастады. Ғалым әлем бейнесінің келесідей белгілері
болады деп есептейді:
1) әлем бейнесі ғылым мен дүниетаным немесе ғылым мен философияның
ортасынан орын алып тұр;
2) әлем бейнесі әлеуметтік практика түріндегі дүниетаным болып табылады;
3) әлем бейнесі философиялық рефлекцияның бір түрі болады (ғылыми әлем
бейнесінің неонтуралистік концепциясы);
4) әлем бейнесі ілімнің бір түрі, болып табылады [10, 14 б.].
Бұл әлем бейнесінің жалпы ғылымдағы жай-күйі десек те болады. Ал тіл
білімінде әлемнің тілдегі бейнесі ұғымының пайда болуы антропологиялық
гносеолингвистиканың тууының белгісі.
Қазіргі кезеңде әлемнің ғылыми бейнесі деп белгілі бір ғылымдағы
негізгі ережелерді шығаратын байырғы түсініктер мен принциптер арқылы
дайындалған әлем туралы жалпы түсініктер жүйесін айтады [25, 14 б.].
Ұрпақтан ұрпаққа берілген әлемнің тілдегі бейнесі жаңарып та, өзгеріп те
отырады, басқа мәдениетпен, яғни этноспен араласу арқылы молайып та,
толығып та тұрады. Яғни бұл ұғым ұлттың өзі сияқты баяу болса да, даму
үстінде болады. Әр ұлттың өз әлемдік бейнесі болады, себебі тіл тек ойлау,
қарым-қатынастың құралы ғана емес, тіл бүкіл этностың рухани және мәдени
айнасы. Осындай ойды Н.Ю.Шведованың анықтамасынан көреміз: "Тілдегі әлем
бейнесі дегеніміз – халықтың көп ғасырлық тәжірибесі негізінде және
тілдегі бірліктер арқылы жасалатын бүкіл тіршіліктің бүтін және бөлшекті
әлем ретіндегі бейнесі. Өз құрылымында ол біріншіден, оның материалды және
рухани өмірін, екіншіден, оны қоршаған кеңістік пен уақытты, тірі және тірі
емес табиғатты, адам өзі ойлап тапқан мифтер социумды көрсетеді" [26, 15
б.].
Г.А.Брутян әлемнің адамдар санасындағы бейнесін қалыптастырудағы тіл
белсенділігін тілдің "философиялық табиғаты" жайлы мәселе деп есептейді. Ол
шындықты танудың 2 түрлі моделі бар деп қарастырса, оның біріншісі –
санадағы түсінік туралы білім, яғни, "мидағы модель", екіншісі – сол
білімнің тілде айтылуы, яғни, "тілдік модель" деп бөледі. Сонда М2-нің
бойында М1-де жоқ қасиеті немесе мағынасы болуы мүмкін. Әлемнің толық және
шынайы бейнесін тану үшін, М1 мен М2-нің 2 түрлі көрінісінде - әлемнің
нақты тіл арқылы жасалған моделі (М2а) және әлемнің жасанды тіл арқылы
жасалған моделі (М2в) болуына байланысты әрқалай шешілетінін айтады. М1 мен
М2а модельдерінен алынған деректерді салыстыру барысында М2а-ның М1-ден
кеңірек екені байқалады. Ол түсінікті де, өйткені, тіл арқылы әлемнің әр
түрлі (ғылыми, әдеби, қияли) бейнелерін жасауға болады. Ғалым М2а
моделіндегі қосымша деректерді көру, түсіну үшін аударма тәсілін қолдануды
ұсынады. Кез келген тілдің өзгешеліктеріне қарай аударманың әр түрін
пайдалануға болады[1, 58-59 бб.].
Г.В. Колшанский былай дейді: "Адам санасында орын алған әлем бейнесі
объективті әлемнің белгілі бір материалды формада бекітілген және
қолданылған екінші мәні, мағынасы. Осы материалдық форма тіл болып
табылады" [12, 15 б.]. Ол әлемнің санасындағы бейнесі практикалық жолмен
және ойлау арқылы қалыптасатынын және бейнелеу қабілеті тілдің емес, мидың
қасиеті екенін айтады. Сондықтан әлемнің бейнесі тек ойлау арқылы ғана
жүзеге асады.
"Әлем бейнесі" ұғымын ғылымда қолдану адамның, дәлірек айтқанда,
қоғамның адам өркениетінің материяның нақты бейнелері туралы білімімен
теңестіріледі. Ойды сыртқа шығарудың құралы ретінде тілді жасауда адамдық
фактор бар да, ал әлемнің тілдегі бейнесін жасауда ол жоқ деген пікір
айтады. В.Г. Колшанский. Ол Г.Д. Гачев және тағы басқа ғалымдардың әлемнің
ұлттық бейнесі туралы пікірлерін сынға алып, әр ұлт әлемді өзінше, алуан
түрде қабылдауының мүмкін еместігін, өйткені, халықтар бір-бірін логикалы
түрде түсінеді, әлемді игеруде ұлттар ортақ тәжірибеге ие екендігі туралы
айтады [12,18-26 бб.].
Тілдегі әлемнің ұлттық бейнесі туралы айтқанда, ғалымдар концепт ұғымын
қарастырып жүр. Концепт - ұлт тұрғысынан қарағанда бір атаудың
мағынасындағы ассоциативті түсініктер жиынтығы, заттың, құбылыстың,
абстракт атаудың сол қауымның дүниетанымындағы толық және өзіндік бейнесі.
Кез келген ұлт тұлғасының танымы осы концептер шоқтығынан орын табады.
Белгілі бір концепт түсінігі тек тіл арқылы ғана емес, сонымен қатар тілдік
емес құралдар, мысалы сезім арқылы да танылады. Б.Жұмағұлованың айтуынша,
қарапайым наивная әлем бейнесі мен ғылыми әлем бейнесінің шекараларын
анықтау мәселесі концепт ұғымының пайда болуына және дамуына ықпал жасады.
Бұл термин тіл біліміне логикадан алынған [27, 16 б.]. Концепт ұғымы
логика-философиялық, когнитивті, лингвомәдениеттану тұрғысынан
қарастырылады. Түсінік пен концепт ұғымдары өте ұқсас болғандықтан,
ғалымдар ол екеуінің белгілерін ажыратуға тырысады. "Концепт" ұғымының аясы
"түсініктен" кеңірек. Себебі, оның құрамына "бастапқы форма (этимология,
тек негізгі белгілерден тұратын тарих, қазіргі заманғы ассоциациялар, баға
және т.б. кіреді" [28, 41 б.].
Ғылымда "тілдегі әлем бейнесі ұғымы" жаңа категориялардың біріне жатады
және оның зерттелуі әлі көп уақыттық еңбекті қажет етеді. Лингвистикада
тілдегі әлем бейнесі және әлемнің тілдегі ұлттық бейнесі сияқты екі түрлі
термин қалыптасқан. Г.Д.Гачевтің айтуы бойынша: ұлттық әлем бейнесін
анықтау үшін ұлттық өмір бүтіндей қарастырылады: табиғат, оның құбылыстары,
тұрмыс, фольклор, поэзияның образдылығы, кеңістік пен уақыттың қарым-
қатынасы т.с.с. Ал осының бәрін, бірінші кезекте, тіл арқылы біле аламыз.
Кез келген этностың тілін білу үшін аударма және салыстырма тәсілдері
қолданылатыны белгілі [29, 89 б.].
Бір тілде сөйлеушілердің өз әлемі, яғни, лексика, фразеологияда,
грамматикада көрініс табатын әлем туралы білімдердің жиынтығы ретінде
тілдегі әлем бейнесі қалыптасады [30, 9 б.]. Сонымен қатар В.А.Маслова
бойынша, тілдегі әлем бейнесі ұғымына сөздің ішкі мағынасы, сөйлемдер мен
пайымдаулар, сөз мағынасының өзгеруі, ауыспалы мағынада қолданылуы, сөздің
эмоционалды қызметі, оның қолданылуының жеке сыры мен қыры жатады [31, 37
б.].
Г.А.Брутянның пікірі бойынша, әлемнің тілдік бейнесі дегеніміз - тірі
тілдер арқылы жинақталған ішкі және сыртқы дүние туралы ақпарат [1, 36 б.].
Жоғарыда айтылған ғалымдардың әлемнің тілдік бейнесіне берген
анықтамаларын қорыта келгенде, мынандай тұжырымға келуге болады – әлемнің
тілдік бейнесі дегеніміз ол - адамның өзін қоршаған ортадағы құбылыстар,
жағдайлар жайлы түсінігін тіл арқылы көрсету. Яғни, әлемнің тілдік бейнесі
- әлемнің адам санасына әсер етіп, тіл арқылы сыртқа шығуы. Адам өмірді
қалай көріп, қалай қабылдаса, солайша оның әлем туралы түсінігі құрылады.
Әлемнің тілдік бейнесі жайында айтқанда оны бүкіл әлем бейнесімен бірдей
қарастырмаймыз. Өйткені тіл әлемнің бір бұрышын ғана бейнелейді. Әлемнің
тілдік бейнесі әлем бейнесінің басқа вербалды емес формадағы түрлерімен
салыстырғанда, оның маңызды құрамдас бөлігін құрайды.
Тілдегі әлем бейнесі - адамзат санасы мен ойлау қызметі арқылы пайда
болған, бір тілде сөйлеуші адамдар үшін шындық пен ақиқаттың үйреншікті
көрінісі. Халықтың сана-сезімінің, көзқарасының өзгеруі әлем бейнесіне де
әсерін тигізеді. Тілдегі белгілі бір этностың қалыптасқан образдары немесе
эталондары, дүниені қабылдауы, түсінуі тілдегі ұлттық әлем бейнесі
тұрғысынан қарастырылады.
Әлемнің ұлттық бейнесі сол халыққа ғана тән түсінік категорияларынан
тұратын тұрақты бейнелерге байланысты қалыптасады. Ол халық дүниетанымына
мифологиялық қағидасын құрайды. Мұндай біртұтас дүниетанымды
қалыптастыратын белсенді күштердің бірі – кеңістік пен уақытқа байланысты
қатынас. Бейнелеу өнерінде кеңістік пен уақыт нақтылы кезеңді, сәтті,
жерді, оқиғаны, құбылысты білдіреді.
Кез келген атау тіл арқылы бейнеленіп көрінеді, ұрпақтан ұрпаққа
жеткізіледі. Әр халақтың өзіне тән, іштей дамыған рухы бар. Сол рухтың
ерекшелігін сыртқа шығарып, сақтап тұрған ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші күш –
тіл. Ол адамның ой-санасымен, мәдениетімен, рухани өмірімен тығыз
байланысты. В. фон Гумбольдттың түсіндіруінде тіл дүниені тікелей түрде
бейнелемейді. Тіл адамнаң дүниені қалай түсінетіндігі туралы көрініс
береді. Ғалымның пікірінше сөз – заттың тура таңбасы емес, оның біздің
санамызда тілдік шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі. Яғни, тіл
кез келген жеке заттарды бейнелегенде тілде сөйлеушіге сол затты қоршаған
дүниенің есігін ашады, әлемді танытады [32, 115 б.].
Әлемнің образы түсінігі – адамның іс-әрекеттеріндегі, оның тұрмысының
және қоршаған дүниемен қарым-қатынас ерекшеліктеріндегі психикалық
процестерді, сөйлеу мен ойлау процестерін сипаттаудағы фундаменталды
ұғымдардың бірі болып келеді. Бұл жайында А.Н. Леонтьев былай дейді:
біздің әлемдік бейнемізде, дәлірек айтқанда, оның ситуативті фрагментінде
барлық уақытта жеке бір зат көрінеді, одан көңіл мен сана басқа бір затқа
көшеді, сөйтіп шектеусіз кете береді. Бірақ сананың бір заттан екінші затқа
көшіп отыруы ол заттың, оның белгіленген образының бір тану деңгейінен
екінші бір деңгейге өтуін білдіреді. Менің санамда саналық қадағалау
деңгейінде тұрған актуалды танылудың объектісі бар. Сонымен, сананың әлем
образындағы қозғалысы планеметрикалық емес, стереоскопиялық мінез танытады.
Санада тереңдік болады. Әлемнің бейнесі дүниенің өзі сияқты көп өлшемді
[11, 269 б.].
Әлем образы ұғымы барлық таным процестерінің ортаңғы шегі. Дүниеде
жалпы және субъективті әлем образдары бар. А.Н. Леонтьевтың пікірі бойынша
жалпы әлемдік образдар әр түрлі адамдар дүниетанымының абстракты
модельдері. Басқа сөзбен айтқанда, психологтар түсінігі бойынша әлемнің
образы деген когнитивтік схемалар мен саналық рефлекцияға бейім заттық
дүниенің адам психикасында көрініс табуы. Павел Флоренскийдің психика деген
заттық дүниенің адам басындағы өзінше бір жалғасы деген тезисі бар.
...Таным акты тек қана гносеологиялық емес, онтологиялық та болады. Тек
идеалды емес, шын материалды. Таным дегеніміз танушының өзінен шын шығуы
(реальный выход) немесе – танылушының танушыға шын келуі, танушы мен
танылушының шын бірігуі. Таным деген өлі объектінің жыртқыш гносеологиялық
субъектімен жаулап алынуы емес, жеке тұлғалардың тірі ұстамдық қарым-
қатынасы, олардың ішінде әрқайсысы әрбіреуі үшін объект те субъект те болып
қызмет етеді. Басқаша айтқанда, жеке тұлға таниды да, жеке тұлғамен
танылады. Өмір сүретін ақиқат танылатын шыншыл объект ретінде талқыланады.
Бұлардың екеуі де адам санасында бөлінгенімен шындыққа жатады. [33, 73-74
бб.]
В.И. Постовалованың Адамның өмірлік іс-әрекетіндегі әлемнің бейнесі
деген жұмысында ерекше концептуалды құрылым ретіндегі әлемнің бейнесіне
логико-методологиялық кең мінездеме берілген. Бұл жұмыс негізінде әлемнің
концептуалды және тілдік бейнелердің қатар өмір сүретінін айтады. Оның
пікірі бойынша адам әлем бейнесін өзінің өмірлік іс-әрекетінің негізінде
құрайды. Әлемнің бейнесі адамның барлық рухани белсенділігінің нәтижесі
болып табылатын әлемнің бір тұтас глобалды образы. Әлемдік бейне глобалды
образ ретінде адамның дүниемен барлық байланыстарының негізінде жасалады.
[10, 191 б.].
Әлемдік бейненің адамның дүниеге көзқарасындағы негізгі және маңызды
элемент болу формасы ретінде қарастырып, В.И. Постовалова әлемдік бейненің
адам санасында ғана емес, психикасында, өзі реттеушісі болып табылатын адам
мінез-құлқында, материалды-сезімдік тәжірибесінде, мәдениетінде тағы
көптеген адам өмірі қырларынан көрініс табады дейді. В.И. Постовалова
тұжырымы бойынша әлемдік бейненің функционалды нышаны дүниеге көзқарастың
екі базисті функциясынан келіп шығады: интерпретациялық (дүниені көруді
жүзеге асырады) және одан келіп шығатын - реттеуші функциясы (адамзаттың
өміріндегі іс-әрекетіне дүниеде бағыт-бағдар беруші қызметін атқарады).
Әлемнің глобалды образы ретіндегі әлем бейнесісіз биосоциалды тірі организм
түріндегі адамның өмірлік іс-әрекеті толығымен орындалмас еді.
Бұл ойды Ю.Н. Караулов та бөлісе отырып, әлемдік бейненің метафоралық
болып көрінгенімен тілдік тұлғаның лингво-когнитивті деңгейінің мәні мен
мазмұнын дәлме дәл жеткізетінін айтады [34, 172 б.] Адам арқылы жасалған
кез-келген әлемдік бейне объективті шындықтың субъективті бейнесі, өзіне
тән адами белгілерін сақтайды. Әлемдік бейне дүниетанымның орта нүктесі
болғандықтан өз ішінде адамның барлық негізгі қасиеттерін қамтиды.
Әлемдік бейне ұғымы – адамның өзіндік ерекшелігі мен тұрмысын, оның
дүниемен байланысы, оның өмір сүруінің маңызды шарттарын кескіндейтін
фундаменталды ұғымдардың қатарына жатады.
Әлемдік бейне ұғымының антропологиялық лингвистикаға енгізілуі адамның
тілге тигізетін әсерінің екі түрін айқындауға мүмкіндік береді – тілдің
бірінші антропологиялық феномені – адамның психофизиологиялық және тағы
басқа ерекшеліктерінің тілідің конститутивті қасиетіне әсері, адамның әлем
бейнелерінің тілге әсерінің екінші антропологиялық феномені – адамның діни-
мифология, философия, ғылым, өнер сияқты әлем бейнелерінің тілге әсері.
Тіл әлемді бейнелеумен байланысты екі процеске қатысады:
а) біріншісі – тілдің түп негізіндегі әлемдік бейненің құрылуы;
ә) екіншісі – тіл адамның барлық қасиеттері мен мәдениетін қамтып,
өзінің құрамындағы лексиканың көмегімен адамның басқа да әлемдік бейнелерін
кескіндеуі және сыртқа шығаруы.
Тіл арқылы жеке адамның тәжірибелі білімі ұжымдық мұраға, ұжымдық
тәжірибеге айналады. Осыған байланысты осы салада зерттеу жүргізуші
көптеген ғалымдар адамның әлемдік бейнесінің жасалуындағы тілдің ролін
қарастыра отырып, философия, лингвистика, мифология, фальклор, өнер және
т.б. ғылымдар саласындағы тілдің қай күйде болатынын білгісі келді. Ой
тілдік материяда қалыптасады – демек, таным тілде бекітіледі, сақталады.
Дегенмен, бұл тілде адамзат танымының бүкіл тарихы қамтылады деген сөз
емес. Тіл ең алдымен танымды беру-қабылдаудың қарым-қатынастық құралы болып
қалмақ, - дейді Е.М. Верещагин [35, 56 б.].
Дүниенің кескінделген фрагменті түріндегі әлемдік бейнелердің әрқайсысы
тілді ерекше феномен ретінде көрсетеді, ол әлем бейнелері тілді өздерінше
көреді, түсінеді және де тілдің іс-әрекет жасау принципін өздерінше
анықтайды. Тілді әртүрлі әлем бейнелерінің призмазы арқылы көрудің
зерттелуі және салғастырылуы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz