Экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның даму мәселелері

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 115 бет
Таңдаулыға:

ӘЛЬ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

АХМЕТОВА ГҮЛСТАН ИВАНҚЫЗЫ

ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

08. 00. 01 - Экономикалық теория

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін

іздену диссертациясы

Ғылыми жетекші:

экономика ғылымдарының докторы,

профессор Шеденов Ө. Қ

Алматы - 2007

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ . . . 8

1. 1. Экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылым . . . 8

Инфрақұрылым дамуының шетелдік тәжірибесі . . . 21

1. 3. Инфрақұрылым - ұлттық шаруашылықтың бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатудың факторы . . . 33

ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ РӨЛІ . . . 44

2. 1. Қазақстан Республикасындағы инфрақұрылымның қызмет ету ерекшеліктері . . . 44

2. 2. Республикадағы инфрақұрылым дамуының инвестициялық ахуалы . . . 64

2. 3. Инфрақұрылым салаларының сапалы қызмет көрсету тиімділігі . . . 76

ІІІ. ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ . . . 88

3. 1. Инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттік реттеу құралдарының өзара қатынасы . . . 88

3. 2. Инфрақұрылымды мемлекеттік реттеу жүйесін жетілдіру бағыттары . . . 99

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 108

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 111

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі жаһандану жағдайында қоғамдық прогресс әлеуметтік және экономикалық үрдістердің дамуымен қоғамның дамуына қажетті жағдай жасайтын ұлттық шаруашылық кешенінің барлық салаларын жетілдіруге қабілетті. Бұл қызметті материалдық және әлеуметтік инфрақұрылым атқарады.

Қоғамдық ұдайы өндірістің дамуында материалдық және әлеуметтік инфрақұрылымның алатын орны алдыңғы қатардағы өзекті мәселелердің бірі екендігі анық. Олар бүгінгі таңдағы ауқымды экономикалық өзгерістер кезеңінде қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сондықтан да әлеуметтік, экономикалық және т. б. күрделі мәселелерді шешуде инфрақұрылымды дамыту және оны жетілдіру - бүгінгі күннің басты талабы.

Инфрақұрылым қоғамдық ұдайы өндіріс үрдісі құрылымында, адами ресурстар мен капитал салымдарының айтарлықтай бөлігін қамтуда және қоғамдық, халықаралық еңбек бөлінісін арттыруда маңызды орын алуда. Сонымен қатар, күрделінген және кеңейтілген қоғамдық және мемлекетаралық қатынастарға қызмет көрсетуге бейімделген әлемдік шаруашылықтағы интеграциялық процестерді күшейтуге зор ықпалын тигізеді.

Инфрақұрылым әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалыпты қызметін жүзеге асыратын, әрі қамтамасыз ететін қосымша салалар кешенін құрайды. Инфрақұрылым бірыңғай рыноктық механизмнің негізгі жүйесі ретінде әрекет ете отырып, ол экономиканың барлық салаларын, еліміздің экономикалық аудандарын, облыстарын, аймақтарын біріңғай қызмет атқаруын байланыстырады. Инфрақұрылымның даму жағдайы мен деңгейі еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының өсу қарқынына белгілі бір әсер етеді және халықтың әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі жақсаруын әлі де қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасында экономиканың рыноктық жағдайында инфрақұрылым салаларының қызмет етуінің дәстүрлі жүйесі өзгеруде. Қазіргі таңда мемлекет тарапынан бұл салалардағы ахуалдарды жақсарту мақсатында оның даму приоритетіне ерекше көңіл бөлінуде.

Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында: «Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды біз стратегиялық міндет дәрежесіне көтеруге тиіспіз. Біз мемлекеттік -жеке меншік әріптестігінің көмегімен әлеуметтік-инфрақұрылымдық даму тетігін қалыптастыру қажеттігіне жеттік деп білемін» [1], - дей отырып, халықтың әл-ауқатын арттыруға бағытталған нақты қадамдар, бағыттардың жүзеге асырылуында ең басты инфрақұрылым салалары қызметтерінің дамуына айрықша көңіл бөлуі бекер емес.

Әлеуметтік рыноктық экономикада ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда инфрақұрылым қызметтерін, атап айтқанда көлік және коммуникация салаларының халыққа сапалы қызмет көрсетулерін жақсартуда тиімді механизмдерді пайдалану орын алды. Көлік және коммуникация қызметтері инфрақұрылым қызметтерінің құрамдас бөлігі ретінде қоғамның еңбек әлеуетінің қалыптасуымен, әлеуметтік кепілдіктерді іске асырумен, адамның өмір сүру сапасы және оның әл-ауқатымен байланысты мәселелерді шешеді.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі - еліміздегі экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылым салалары қызметтерінің, оның ішінде көлік және коммуникация қызметтерінің даму мәселелері.

Қазіргі таңда экономиканың әртүрлі салаларының қызмет ету тиімділігіне және халықтың өмір сүруін қамтамасыз ету мүдделеріне қолайлы жұмыс жасайтын, тиімді, қауіпсіз көлік және коммуникация жүйесі қызмет көрсетуде. Халыққа қызмет көрсететін көлік және коммуникация саласы қоғамның әлеуметтік үрдістерінің дамуына әсер етеді.

Көлік және коммуникация қызметтері тұтынушыларының талғамына және экономикаға бағытталған болуы тиіс. Олар Республикадағы қалалық және ауылдық мекендердің арасын байланыстыра отырып, мемлекеттің әкімшілік және аймақтық тұтастығын, қорғаныс қабілеттілігін және қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды орын алуда.

Қызмет көрсететін көлік және коммуникация инфрақұрылымның басқа түрлерімен қатар сыртқы саяси, экономикалық, әлеуметтік мақсаттарға жетудің маңызды факторы бола отырып, қоғамның тіршілік әрекетін негізгі жағдайлармен қамтамасыз етеді. Көлік - бұл адам және жүк тасымалдау қызметін көрсететін сала ғана емес, ең алдымен, шаруашылықты жүргізу мен тіршілік әрекетіне жағдай жасайтын салааралық жүйе. Көлік және коммуникация қызметінің тарихи дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық және кеңістік дамуын алдын-ала айқындай отырып, оның халықаралық әсерін күшейтуге ықпалын тигізді.

Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру жөнінде қойған міндетіне сәйкес жаһандану жағдайында Қазақстанның кең байтақ аумағын ескере отырып экономиканың және мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі көбінесе көлік-коммуникация кешенінің тиімді қызметіне байланысты және осы салалық инфрақұрылымды дамыту басты мәселеге айналып отыр. Жоғары технологиялы көлік инфрақұрылымы отандық тауарлардың, қызмет көрсетулердің және тұтас экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің кепілдігі болып табылады.

Тақырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде инфрақұрылымның мәні, оның қоғам өміріндегі қызметтері мен ролі туралы әлі де біртұтас көзқарастар болмады. Сондықтан жалпы берілген толық анықтамалар да аз. Өйткені инфрақұрылым түсінігі теориялық және тәжірибелік жағынан әрдайым кеңейтіліп отырылады.

Инфрақұрылым салаларын зерттеу мәселелері бойынша көптеген шетел ғалымдарының, яғни В. Леонтьева, Е. Домар, Р. Нурксе, П. Розенштейн-Родан, Ф. Котлер, К. Р. Макконл, С. Л. Брю, М. Портер, А. Лернер, Ф. Найт, Р. Познер және т. б. жұмыстарын айтуға болады.

Инфрақұрылымның даму теориясы мен тәжірибесіне байланысты арналған жақын шетел экономист ғалымдарының зерттеулері сан алуан. Олардың ішінде: Л. И. Абалкин, М. А. Абрамов, Э. М. Агабабьян, А. Н. Алымов., А. И. Горанин, В. В. Запольский, А. И. Кочерга, В. А. Медведев., Н. С. Подольский, В. М. Рутгайзер, М. И. Скаржинский, М. В. Солодков, Р. Х. Шадиев және т. б. атап көрсетуге болады.

Инфрақұрылымның дамуындағы әр түрлі мәселелері және олардың экономикалық теориямен байланысы отандық ғалымдардың, атап айтқанда Я. Ә. Әубакіров, Р. А. Алшанов, С. Батыршаұлы, С. Н. Гайсина, Р. Е. . Елемесов, С. Р. Есімжанова, Е. Б. Жатканбаев, Д. К. Кенжегузин, А. К. Қошанов, К. Е. Кубаев, К. С. Мұхтарова, С. Н. Нысанбаев, Т. С. Сарбасова, Л. Ф. Сухова, М. С. Төлегенова, Б. П. Чумаченко, Ө. Қ. Шеденов, Ю. К. Шоқаманов және т. б. еңбектерінде де кездеседі. Сондай-ақ көлік және коммуникация саласының дамуында қызмет ететін инженер-ғалымдардың, яғни Е. Д. Атамқұлов, А. Есентүгелов, К. К. Жангаскин, Н. К. Исинғарин, С. С. Сатыбалдин, Р. К. Сатова, Т. Б. Баяхметов, Г. Сұлтанбекова және т. б. еңбектерін айтуға болады.

Біздің көзқарасымыз бойынша, инфрақұрылым - бұл қоғамның барлық материалдық және материалдық емес элементтерінің дамуын және олардың өндіріс пен әр түрлі әлеуметтік сипаттағы қызмет көрсету арқылы өзара қарым-қатынасын білдіретін тиімді әлеуметтік-экономикалық кеңістігінде және халықтың өмір сүру сапасы деңгейін жоғарлататын экономикалық қатынастар жүйесіндегі салалар мен объектілер кешені болып табылады.

Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігін арттыруда инфрақұрылымның дамуы теориялық және әдістемелік негіздегі зерттеу жұмыстарын жетілдіруді қажет етеді. Сондықтан бұл диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдаудың бірден-бір себебі.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты әлеуметтік рыноктық экономика жағдайында инфрақұрылым салалары жұмыстарының қалыптасуы мен қызмет ету үрдістерін кешендік талдау, оның негізінде экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның маңызды құрамдас бөлігі ретінде халыққа қызмет көрсететін көлік-коммуникация қызметтерінің даму мәселелерін зерттеу болып табылады.

Диссертациялық жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін белгіледі:

- инфрақұрылым түсінігін толықтау, кешендік тұжырым жасау;

- қазіргі экономикадағы инфрақұрылымның жіктеу үлгісін топтастыру;

- Қазақстан Республикасы Ұлттық экономикасының бәсекеге қабәлеттілігін арттырудағы инфрақұрылым қызметтерінің рөлін анықтау;

- еліміздің экономикасының дамуына әсер ететін көлік-коммуникация саласының қызмет ету ерекшеліктерін айқындау;

- инфрақұрылымның дамуын мемлекеттік реттеу құралдары мен әдістерін зерттеу және реттеудің басты бағыттарын негіздеу.

Ғылыми зерттеудің нысаны - қоғамға және халыққа қызмет көрсететін Қазақстан Республикасының көлік және коммуникация салалары.

Ғылыми зерттеудің пәні - Қазақстан Республикасында инфрақұрылым қызмет түрлері, оның ішінде көлік және коммуникация қызметтер рыногының қалыптасу мен қызмет етудегі экономикалық қатынастар.

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін экономика ғылымдарының классиктері, инфрақұрылым жөніндегі шетелдік және отандық ғалымдардың іргелі ғылыми зерттеу жұмыстары, монографиялар, ғылыми-практикалық және халықаралық конференциялар жинақтары, оқулықтар, басылымдар, сонымен қатар жалпы теориялық және жалпы әдістемелік сипаттағы материалдар құрайды. Зерттеуде жүйелік-қызметтік, тарихи-логикалық, салыстыру, экономикалық-статистикалық, сандық-сапалық талдау және т. б. әдістер қолданылды.

Ақпараттандыру және статистикалық негіз ретінде Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары, басқа да құқықтық-нормативтік актілер, Қазақстан Республикасының көлік және коммуникация министрінің аналитикалық жинақтары, арнайы веб-сайт, Ұлттық статистика агенттігінің ресми мәліметтері алынды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Диссертациялық зерттеу кезінде ғылыми жаңалығын анықтайтын төмендегідей нәтижелер алынды:

инфрақұрылымның теориялық аспектілерін зерттей келе, инфрақұрылым түсінігіне авторлық тұрғыдан анықтама берілді;
Қазақстан Республика экономикасы дамуының бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы материалдық және әлеуметтік (материалдық емес) сипаттағы инфрақұрылым қызметтерінің жіктелу моделі негізделді;
инфрақұрылым қызметтер түрлері рыногының даму ерекшеліктері және олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруда ұлттық экономиканың дамуындағы кешендік орны анықталды;
инфрақұрылым қызметтер түрлерінің, оның ішінде көлік- коммуникация қызметтеріне экономикалық жағынан баға берілді және инвестициялық ресурстардың жеткіліксіздігі, негізгі құралдарды жаңартудың қажеттілігі, қаржылық айқындылықты қамтамасыз ету, сапалы қызмет көрсету және т. б. сияқты ішкі салалық дамудың негізгі мәселелері белгіленді;
әлеуметтік рыноктық экономика жағдайында көлік- коммуникация саласын мемлекеттік реттеудің және республикамыздың көлік коммуникация саласын одан әрі дамытудың негізгі бағыттары қамтылды.

Қорғауға ұсынылатын негізгі жағдайлар:

- инфрақұрылым түсінігіне авторлық тұрғыдан анықтама беріліп, оның жіктелу моделі жасалды;

- ұлттық экономиканың бәсекге қабәлеттіілігін арттырудағы инфрақұрылым салаларының, атап айтқанда көлік-коммуникацияның рөлі анықталып, олардың қызмет ету ерекшеліктері көрсетілді;

- көлік-коммуникация саласының инвестициялық ахуалы және қазіргі жағдайда салаға тиімді инвестициялық тартудың артықшылықтары белгіленді;

- көлік саласының қызмет көрсетудегі сапа көрсеткіштерінің сұлбасы берілді;

- инфрақұрылымды реттеу әдістері негізделіп, көлік-коммуникация саласын одан әрі жетілдіру бойынша реттеу бағыттары ұсынылды.

Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік мәні. Диссертациялық жұмыстың ғылыми және тәжірибелік қорытындылары мен түйіндері экономика ғылымының дамуына өзіндік үлесін қосады және қолданбалы (нақты-экономикалық) деңгейде ұқсас зерттеулер жүргізу барысында әдістемелік негіз ретінде қолдануға ұсынады.

Зерттеу жұмысының нәтижелері инфрақұрылым қызметтерін әлеуметтік-экономикалық қатынастарда жүзеге асыру жөніндегі ұзақ мерзімді тұжырымдамаларда, нұсқауларда және сонымен қатар инфрақұрылым салалар қызметтері, оның ішінде көлік қызметтерінің дамуы мен оларды мемлекеттік реттеудегі бағыттарды жүзеге асыруға қолдануға ұсынылады.

Жұмыстың мағлұматтарын жоғары оқу орындарындағы келесідей курстарды оқытуда пайдалануға болады: «Экономикалық теория», «Қоғамдық сектор экономикасы», «Әлеуметтік аялар экономикасы» және т. б.

Диссертациялық жұмыстың сынақталуы мен мақұлдануы. Зерттеу жұмысының негізгі теориялық нәтижелері мен қорытындылары халықаралық және республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалды. Оның ішінде: «Біртұтас экономикалық кеңістік: стратегиясы және жүзеге асыру механизмі» атты халықаралық ғылыми конференция. (Ақтөбе қаласы, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті, 13-15 қараша, 2003 ж. ) ; «Қазақстандағы экономика өсімі: көзі, факторлары, тенденциясы және болашаққа болжау» атты жас ғалымдардың 58-ші ғылыми-теориялық конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 22-23 сәуір, 2004 ж. ) ; «Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық дамуының теориялық және тәжірибелік аспектілері» атты Ф. А. Жеребятьевтің 100 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 12-13 қараша, 2004 ж) ; «Экономикадағы бәсекелестік қабілет: теория және тәжірибе мәселелері» атты жас ғалымдардың V-ші ғылыми-теориялық конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 8-9 желтоқсан, 2004 ж) ; «ХХI - ғасырдағы Қазақстан экономикасының бәсеке қабілеттілігі мен жедел жаңаруның стратегияся» атты халықаралық ғылыми конференция. (Ақтөбе қаласы, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті, 14-16 сәуір, 2005 ж. ) ; «Қазіргі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жедел жаңаруының мәселелері мен болашағы» атты жас ғалымдардың 59-шы ғылыми-теориялық конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 19-20 сәуір, 2005 ж. ) ; «Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар» атты Т. Рысқұловтың 110 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, Т. Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, 18-20 мамыр, 2005 ж. ) ; «Социальные приоритеты экономической политики Республики Казахстан» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 9-10 маусым, 2005 ж. ) ; «Ғаламдық даму аясындағы ұлттық экономика» атты ҚР ҰҒА академигі Я. Ә. Әубәкіровтың 80 жылдық мерейтойын арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 8-9 желтоқсан, 2005 ж) ; «Әлемдік рынокта Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етудің өзекті мәселелері» атты жас ғалымдардың 59-шы ғылыми-теориялық конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 13-14 сәуір, 2006 ж. ) ; «Ускоренная модернизация и динамичность национальной экономики Казахстана» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 12 мамыр, 2006 ж. )

Диссертациялық жұмыстың жарияланымы. Диссертациялық жұмыс тақырыбы бойынша 13 авторлық жұмыс жарық көрді. Ол еңбектер жұмыстың негізгі мазмұнын тегіс қамтиды. Оның ішінде 3 еңбек ЖАК-тің нұсқауындағы ғылыми журналдарда жарияланған. Баспа табақ көлемі - 3, 4.

Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, 95 пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Диссертация көлемі компьютерде терілген 115 бетті, 8 кесте, 12 суретті қамтиды.

І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1. 1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМ

Инфрақұрылым жалпы ұдайы өндіріс үрдісі құрылымында, адами ресурстар мен капитал салымдарының айтарлықтай бөлігін қамтуда және қоғамдық, халықаралық еңбек бөлінісін арттыруда маңызды орын алады. Сонымен қатар, күрделінген және кеңейтілген қоғамдық, мемлекетаралық қатынастарға қызмет көрсетуге бейімделген әлемдік шаруашылықтағы интеграциялық үрдістерді күшейтуде ықпалы зор.

Инфрақұрылым әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалыпты қызметін жүзеге асыратын, әрі қамтамасыз ететін қосымша салалар кешенін құрайды. Ол елдің экономикасының дамуына үлкен ықпал етеді, бірақ ол өндірістің әрбір тәсіліне қарай өзгеше және оның элементтері экономикалық заң талаптарының әсер етуімен дамиды. Инфрақұрылымның даму деңгейі және қызмет көрсету сапасы, көбінесе өндірістің даму дәрежесіне және халықтың өмір сүру сапасына әсерін тигізеді.

Инфрақұрылым кең мағынада материалдық өндірістің негізгі базалық саласына қызмет көрсететін, ғылыми-техникалық және әлеуметтік өрлеудің дамуына ықпал ететін, ең алдымен, өндірістік емес сфералардың бөлімшелері мен салалар жүйесінің құрылымдық таралымы. Инфрақұрылым салалары өндіріске, халыққа және қоғамға қызмет көрсетсе, осы қызметтердің нәтижесі қоғамға керекті экономикалық игіліктерді молайтуға пайдасын тигізеді.

Экономикалық әдебиеттерде инфрақұрылымның мәні, оның қоғам өміріндегі қызметтері мен ролі туралы әлі де біртұтас көзқарастар болмады. Сондықтан жалпы берілген толық анықтамалар да аз. Өйткені инфрақұрылым түсінігі теориялық және тәжірибелік жағынан әрдайым кеңейтіліп отырылады.

Инфрақұрылым өндірісті интеграциялау және бірлестіру, мамандандыру және ғылыми техникалық прогресс негізінде өндірістік қатынастардың алдағы уақытта дамуы мен толық жетілдіру барысында экономикалық әдебиеттерде пайда болды.

1910 жылы жарық көрген А. Маршалдың «Экономика қағидалары» атты белгілі еңбегінде инфрақұрылымды шығарылған өнімнің көбеюі мен өндіріс масштабтарының артуы есебінен емес инфрақұрылымның кәсіпорындары мен салалары қызметтерінің пайдалы нәтижелерін тегін иемдену негізінде сыртқы экономикамен байланыстырып қарастырған.

Инфрақұрылымның дамуын үш кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезең - инфрақұрылым мәнін талдаудағы тәсілдердің қалыптасу кезеңі. Бұл кезеңде инфрақұрылым түсінігі жеке экономикалық категория ретінде қарастырылмайды, тек қоғамдық мекемелер арқылы инфрақұрылымның объектілеріне жанама түрде ғана қатысты бола отырып, олардың мемлекеттік реттелу қажеттілігін айырықша белгілейді. Бұл кезеңнің ерекшелігі, ол инфрақұрылым объектілері бағыну сипатына ие бола отырып, негізгі өндірістің тенденцияларымен және қажеттіліктерімен толық анықталады.

Инфрақұрылым мәнінің қалыптасуының ХХ ғасырдың 40-шы жылдарынан басталған екінші кезеңі. Бұл кезеңде инфрақұрылым экономикалық айналысқа түсіп, өндірістің қажетті факторы ретінде айнала бастады. Әлемдік қоғам дамуының белгілі сатысында, капитализм мен социализмнің өсу кезеңінде инфрақұрылым тәуелді объект қана емес, сондай-ақ негізгі өндіріске тікелей қатысы бар өндіріс факторы ретінде болды. Инфрақұрылым мәнін қалыптастырудың осы кезеңінің капитализм (дамыған елдер) мен социализмнің (бұрынғы КСРО елдері) даму жағдайында өндірістің даму деңгейіне, әртүрлі сыртқы факторлардың әсеріне, соның ішінде әскери (соғыстағы және тыс) әрекеттерге байланысты өзіне тән ерекшеліктері болды, өйткені ол ең алғашқысында әскери терминологияда (әскерлерге қызмет ететін объектілер, ғимараттар, аэродромдар, ракета базалары, радиолакациялық орындар) қолданылған. «Инфрақұрылым» термині латын тілінде «infra» - төмен, «structura» - құрылым, орналасу дегенді білдіреді.

Осы ұғымды зерттеу бойынша 50-ші жылдары АҚШ-да Дж. Тинбергена, В. Леонтьева, Х. Арндт, Р. Голдсмит, Е. Домар, Р. Нурксе, Т. Сцитовский, В. Фельнер, П. Розенштейн-Родан, П. Самуэлсон еңбектері шықты. 60-шы жылдары Англияда В. Фучс, З. Хэршлег, Р. Кутнер, У. Ростоу, Р. Иохимсен, А. Афхельдт, Р. Фрей және тағы басқалардың жұмыстары пайда болды. 60-шы жылдардан бастап инфрақұрылымды зерттеу алға қойылды.

Американ экономисті П. Розенштейн-Родан инфрақұрылымды барлық халықтың қажеттілігін қанағаттандыратын және экономиканың негізгі салаларында жеке кәсіпкерліктің қолайлы дамуын қамтамасыз ететін шарттар жиынтығы деп түсіндірді [2] .

ХХ-шы ғасырдың 70-ші жылдарында Кеңестік экономикалық әдебиеттерінде инфрақұрылым мәселесі бойынша жеткілікті мөлшерде ғылыми жұмыстар пайда болды. Инфрақұрылым терминін анықтауда әртүрлі көзқарастар орын алды. Олар өз еңбектерінде инфрақұрылымның мазмұны мен толықтылығы мәселелеріне көңіл бөлді. Мұндай зерттеулерді ең алғаш рет С. А. Хейнман, Т. Семенкова және С. И. Хватов қолданды.

Инфрақұрылым түсінігі Т. Семенкованың «Инфрақұрылым және қызмет сферасы» жұмысында көрсетілген [3] . Автор, инфрақұрылымды «ауылшаруашылықтық және өнеркәсіптік өндіріс кәсіпорындарының орналасуы мен табысты қызмет етуі үшін қажетті материалдық-техникалық жабдықтардың жиынтығы», - ретінде анықтай отырып, өзінің ойын инфрақұрылым ұғымы мен қызмет ұғымын салыстырумен жалғастырады. Т. Семенкованың көзқарасы бойынша, инфрақұрылым ұғымы кең мағынадағы қызмет ұғымы. Автор, инфрақұрылымға материалдық өндіріс салаларын жатқыза отырып, бірақ оған халықтық мәдени қызметтер мен тұрмыстық қызметтерді кіргізбейді.

Кеңестік экономистердің еңбектерінде инфрақұрылымның өндірістік, әлеуметтік және т. б. бөлінуі салдарынан ол өз кезегінде өзінше формаға ие болды. Бірақ та, бұл кезде жоғарыда айтылған көзқарастар инфрақұрылымның экономикалық жүйенің элементі ретіндегі рөлін бекітуге мүмкіндік бермейтінін ескеру қажет.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.