Колледж студенттеріне салауатты өмір сүру салтын қалыптастыру аспектілері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім берудің теориялық мәселелері
1.1 Валеологиялық білім беру жүйесінің теориялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Зиянды әдеттердің пайда болу себептері мен салдары ... ... ... 34
1.3 Колледждегі валеологиялық білім берудің дайындық
бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
2 Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім беру жүйесінің әдістемелік негіздері
2.1 Валеология пәнін оқытуда пәнаралық байланыстарды
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
2.1 Валеологиялық білім беруді жетілдірудің тиімді жолдары
мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
2.2 Валеологиялық білім беру жүйесін жетілдіруге бағытталған
іс.тәжірибелердің қорытындысы және нәтижесі ... ... ... ... ... ..92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...112
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1 Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім берудің теориялық мәселелері
1.1 Валеологиялық білім беру жүйесінің теориялық сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Зиянды әдеттердің пайда болу себептері мен салдары ... ... ... 34
1.3 Колледждегі валеологиялық білім берудің дайындық
бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
2 Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім беру жүйесінің әдістемелік негіздері
2.1 Валеология пәнін оқытуда пәнаралық байланыстарды
пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
2.1 Валеологиялық білім беруді жетілдірудің тиімді жолдары
мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
2.2 Валеологиялық білім беру жүйесін жетілдіруге бағытталған
іс.тәжірибелердің қорытындысы және нәтижесі ... ... ... ... ... ..92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...112
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты жұмыста колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастыру аспектілері қарастырылған. Cалауатты өмір салтын қалыптастырудағы валеологиялық білімнің рөлі мен орны және оны жетілдірудің жолдары корсетілген. Алынған зерттеу нәтижелері колледж студенттерінің салауатты өмір салтын қалыптастырудың оқу-тәрбиесіне негіз болады.
Жұмыстың өзектілігі «Қазақстан-2030» мемлекеттік даму бағдарламасының ұзақ мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі «Азаматтардың денсаулығын,білімін және ырысын жақсарту» делінген.Оның мақсаты: салауатты өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау,нашақорлықпен және есірткі саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдына алу, тағамның сапасын жақсарту,қоршаған ортаның және экологияның тазалығын сақтау.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық мәселелер,тұрғындардың қоныс аударуы, республика азаматтарының хал-ахуалындағы бейтараптық пен тұрақсыздық ересектердің де,балалардың да денсаулығына, студенттердің біліміне,олардың өз бетінше тіршілік етуге дайындығына зардабын тейгізбейтіні байқалып отыр [1].
Дегенімен салауатты өмір салтын және сәбилардің, жасөспірімдердің, жастардың өмір дағдыларын қалыптастыруда білім беру жүйесінің рөлі айрықша. Салауатты өмір салтының негізін, оның нормалары мен ережелерін сақтаудың мұқтаждарын жасау үшін мектепке дейінгі және мектептегі тәрбиелеу мен колледждерде оқыту кезеңдерінде жүргізу керек. Осы кездегі жеке тұлғаның әдептілік, адамгершілік,рухани,адалдық қасиеттері мен гигиеналық дағдыларды қалыптастыру.
ҚР Үкметінің 1999ж 30 маусымдағы №905 қауылысында («Салауатты өмір салтының комплексті бағдарламасы») төмендегі қажеттіліктер қаралған:
- Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру саласының рөлін күшейту;
- білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарына валеология пәнін енгізу.
- Сонымен қатар білім беру жүйесіне АҚТҚ/ЖҚТБ індетінің алдын алу шаралары;
- балалардың жолда жүру қауіпсіздігі;
- денсаулыққа қажетті өмір дағдылары;
- репродуктивті денсаулықты жақсарту және отбасын құруға даярлау;
- зиянды заттардан сақтану;
- санитарлық-гигиеналық дағдылар;
- темекіден,есірткіден сақтандыруға арналған көп сатылы білім беру бағдарламалары енгізілді. Бірақ аталған бағдарламалар көпшілігінде мазмұны жағынан бірін-бірі қайталайды.Соның нәтижесінде оқу прцесінде оқушылардың жүктемесін көбейтіп өмір дағдыларының қалыптасуы жеткіліксіз дәрежеде қалады. Педагогикалық кадрлардың осы мәселе бойынша кәсіби дайындығының төмен болуы да үлкен рөл атқарады.Білім беру саласының мамндарының айтуы бойынша, влеологиядан қажетті оқу әдістемелік материалдардың аздығына қарамастан, валеологияны қазіргі заманның пәні, ол балалардың денсаулығын қалыптастыруға және тәрбиелеуде үлкен роль атқарады. Кез келген тақырыптар, қозғалыс белсенділігін ұйымдастыру, тиімді тамақтану және психологиялық өзіндік реттелу және т.с.с мәселелер валеологияны дамытудың өзекті мәселелесінің бірі. Валеология,жолда жүру қауіпсіздігі,т.б. және жоғарыда аталған бағдарламаларды көпшілігінде мамандығы сәйкес келмейтін педагогтар жүргізеді. Осыған байланысты арнаулы орта білім беру жүйесінде жүзеге асырылатын оқушылардың салауатты өмір салтын және дерлік дағдыларын қалыптастыруға арналған комплексті бағдарлама жасаудың, оның ақпараттық және әдістемелік мәтінін қамтамасыз етудің, әрбір сабақтың жүргізу жоспарын құрудың қажеттілігі туып отыр. Тақырыптың мазмұнына сай келетін көптеген ғалымдар мен педагогтар еңбектер жазған. Атап айтсақ: валеология ілімінің негізін қалаушы, әрі влеология пәнін- пән ретінде ғылымға енгізген италян ғалымы Брехман И.И. Валеология оқулығын жазып шыққан отандық ғалымдар Сатбаева Х.К.және Жатқанбаев Ж [2].
Дегенімен де,қаншама зерттеулер жасалынса да, әлі де болса,бұл тұрғыдан ғылыми зерттеу жұмыстары,зерттеуді қажет етеді.
Сондықтан да, жоғарыда келтірілген теориялық негіздеулер мен стратегия бағыттарын басшылыққа ала отырып, біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Колледж студенттеріне салаутты өмір сүру салтын қалыптастыру аспектілері»(валеологиялық білім беру жүйесі) деп атадық.
Зерттеу мақсаты:
Колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім беріу жүйесін жетілдіру және оны оқу-тәрбие процесінде жүзеге асыру.
Міндеттері
- тақырыптың мазмұнын әртүрлі әдебиеттер мен оқулықтарға теориялық және практикалық талдаулар жасау;
-«валеология», «экология», «аспект» ұғымдарына түсініктеме беру;
- колледжде валеологиялық білу беру жүйесінің рөлі мен орнын анықтау;
- студенттердің валеологиялық білімдерін тест, анкета түрінде тексеру және
талдау жүргізу;
- валеологиялық білім беру жүйесін жетілдірудің әдістемелік нұсқауларын жасау және оқу-процесіне ендіру;
Зерттеу обьектісі Оңтүстік Қазақсан құқық және салалық технологиялар колледжінің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні Колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастыру аспектілірі.
Зерттеу әдістері Теориялық негіздеулерді талдау және саралау, бақылаудың құрлымдық жүйелеу,социологиялық сауалнама (анкета,тесттер), математикалық есептеу мәліметтерінің әдістері.Педагогикалық зерттеу әдістері (оқу-құжаттарын талдау,бақылау, студенттерді дайындауда оқу-әдістемелік нұсқаулықтардың саралануы), жүйелі статистикалық әдіс.
Зерттеу жұмыстың жаңалығы Колледж студенттерін салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізі болып отырған валеологиялық білім беру мәселелерінің алғаш рет зерттелуі.
- колледждегі оқу тәрбие процесінде валеологиялық білім берудің ролі мен орны анықталған.
- колледж студенттеріне салауатты өмір салтының қалыптастыруда валеологиялық білім берудің тиімді түрлері мен әдістері анықталған.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы
- колледж студенттеріне валеологиялық білім беруде теориялық әлеуметтік және педагогикалық алдын –алу жағдайлары.
- колледж студенттерінің салауатты өмір салтын қалыптастыруда валеологиялық білім берудің жағдайына талдау жасалған практикалық маңызы.
- колледж студенттерін дайындауда валеологилық әдістемелік жабдықтар жасалынғандығы.
- бұл зерттеу жұмысының нәтижелерінің салауатты өмір салтын қалыптастыруда валеологиялық білім беретін оқытушыларына пайдалануы.
Автордың жеке үлесі Зерттеу жұмысының негзгі нәтижелері Оңтүстік Қазақстан құқық және салалық технологиялар колледжінің оқу-тәрбие процесінде ендірілген.
Зерттеу нәтижелерін сыннан өтуі Зерттеу нәтижелері 2006жылы Шымкентте өткен Халықаралық ғылыми-практикалық «Әуезов оқулары-5» конференциясында және жалпы 2007-2008 жылдары «Биологияны оқытудың әдістемесі мен теориясы» кафедраның ғылыми семинарларында баяндалды.
тақырыбы бойынша басылымдар материалдары бойынша 2 мақала жарияланды.
құрлымы мен көлемі жұмыс кіріспеден 2 тараудан, 6 параграфтан, қорытындыдан және әдебиеттердің тізімінен қосымшадан тұрады. жұмыс 123 беттен, 6 сызбадан, 9 суреттен, 9 кестеден құралған.
Жұмыстың жалпы сипаты жұмыста колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастыру аспектілері қарастырылған. Cалауатты өмір салтын қалыптастырудағы валеологиялық білімнің рөлі мен орны және оны жетілдірудің жолдары корсетілген. Алынған зерттеу нәтижелері колледж студенттерінің салауатты өмір салтын қалыптастырудың оқу-тәрбиесіне негіз болады.
Жұмыстың өзектілігі «Қазақстан-2030» мемлекеттік даму бағдарламасының ұзақ мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі «Азаматтардың денсаулығын,білімін және ырысын жақсарту» делінген.Оның мақсаты: салауатты өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау,нашақорлықпен және есірткі саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдына алу, тағамның сапасын жақсарту,қоршаған ортаның және экологияның тазалығын сақтау.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық мәселелер,тұрғындардың қоныс аударуы, республика азаматтарының хал-ахуалындағы бейтараптық пен тұрақсыздық ересектердің де,балалардың да денсаулығына, студенттердің біліміне,олардың өз бетінше тіршілік етуге дайындығына зардабын тейгізбейтіні байқалып отыр [1].
Дегенімен салауатты өмір салтын және сәбилардің, жасөспірімдердің, жастардың өмір дағдыларын қалыптастыруда білім беру жүйесінің рөлі айрықша. Салауатты өмір салтының негізін, оның нормалары мен ережелерін сақтаудың мұқтаждарын жасау үшін мектепке дейінгі және мектептегі тәрбиелеу мен колледждерде оқыту кезеңдерінде жүргізу керек. Осы кездегі жеке тұлғаның әдептілік, адамгершілік,рухани,адалдық қасиеттері мен гигиеналық дағдыларды қалыптастыру.
ҚР Үкметінің 1999ж 30 маусымдағы №905 қауылысында («Салауатты өмір салтының комплексті бағдарламасы») төмендегі қажеттіліктер қаралған:
- Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру саласының рөлін күшейту;
- білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарына валеология пәнін енгізу.
- Сонымен қатар білім беру жүйесіне АҚТҚ/ЖҚТБ індетінің алдын алу шаралары;
- балалардың жолда жүру қауіпсіздігі;
- денсаулыққа қажетті өмір дағдылары;
- репродуктивті денсаулықты жақсарту және отбасын құруға даярлау;
- зиянды заттардан сақтану;
- санитарлық-гигиеналық дағдылар;
- темекіден,есірткіден сақтандыруға арналған көп сатылы білім беру бағдарламалары енгізілді. Бірақ аталған бағдарламалар көпшілігінде мазмұны жағынан бірін-бірі қайталайды.Соның нәтижесінде оқу прцесінде оқушылардың жүктемесін көбейтіп өмір дағдыларының қалыптасуы жеткіліксіз дәрежеде қалады. Педагогикалық кадрлардың осы мәселе бойынша кәсіби дайындығының төмен болуы да үлкен рөл атқарады.Білім беру саласының мамндарының айтуы бойынша, влеологиядан қажетті оқу әдістемелік материалдардың аздығына қарамастан, валеологияны қазіргі заманның пәні, ол балалардың денсаулығын қалыптастыруға және тәрбиелеуде үлкен роль атқарады. Кез келген тақырыптар, қозғалыс белсенділігін ұйымдастыру, тиімді тамақтану және психологиялық өзіндік реттелу және т.с.с мәселелер валеологияны дамытудың өзекті мәселелесінің бірі. Валеология,жолда жүру қауіпсіздігі,т.б. және жоғарыда аталған бағдарламаларды көпшілігінде мамандығы сәйкес келмейтін педагогтар жүргізеді. Осыған байланысты арнаулы орта білім беру жүйесінде жүзеге асырылатын оқушылардың салауатты өмір салтын және дерлік дағдыларын қалыптастыруға арналған комплексті бағдарлама жасаудың, оның ақпараттық және әдістемелік мәтінін қамтамасыз етудің, әрбір сабақтың жүргізу жоспарын құрудың қажеттілігі туып отыр. Тақырыптың мазмұнына сай келетін көптеген ғалымдар мен педагогтар еңбектер жазған. Атап айтсақ: валеология ілімінің негізін қалаушы, әрі влеология пәнін- пән ретінде ғылымға енгізген италян ғалымы Брехман И.И. Валеология оқулығын жазып шыққан отандық ғалымдар Сатбаева Х.К.және Жатқанбаев Ж [2].
Дегенімен де,қаншама зерттеулер жасалынса да, әлі де болса,бұл тұрғыдан ғылыми зерттеу жұмыстары,зерттеуді қажет етеді.
Сондықтан да, жоғарыда келтірілген теориялық негіздеулер мен стратегия бағыттарын басшылыққа ала отырып, біз зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Колледж студенттеріне салаутты өмір сүру салтын қалыптастыру аспектілері»(валеологиялық білім беру жүйесі) деп атадық.
Зерттеу мақсаты:
Колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім беріу жүйесін жетілдіру және оны оқу-тәрбие процесінде жүзеге асыру.
Міндеттері
- тақырыптың мазмұнын әртүрлі әдебиеттер мен оқулықтарға теориялық және практикалық талдаулар жасау;
-«валеология», «экология», «аспект» ұғымдарына түсініктеме беру;
- колледжде валеологиялық білу беру жүйесінің рөлі мен орнын анықтау;
- студенттердің валеологиялық білімдерін тест, анкета түрінде тексеру және
талдау жүргізу;
- валеологиялық білім беру жүйесін жетілдірудің әдістемелік нұсқауларын жасау және оқу-процесіне ендіру;
Зерттеу обьектісі Оңтүстік Қазақсан құқық және салалық технологиялар колледжінің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні Колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастыру аспектілірі.
Зерттеу әдістері Теориялық негіздеулерді талдау және саралау, бақылаудың құрлымдық жүйелеу,социологиялық сауалнама (анкета,тесттер), математикалық есептеу мәліметтерінің әдістері.Педагогикалық зерттеу әдістері (оқу-құжаттарын талдау,бақылау, студенттерді дайындауда оқу-әдістемелік нұсқаулықтардың саралануы), жүйелі статистикалық әдіс.
Зерттеу жұмыстың жаңалығы Колледж студенттерін салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізі болып отырған валеологиялық білім беру мәселелерінің алғаш рет зерттелуі.
- колледждегі оқу тәрбие процесінде валеологиялық білім берудің ролі мен орны анықталған.
- колледж студенттеріне салауатты өмір салтының қалыптастыруда валеологиялық білім берудің тиімді түрлері мен әдістері анықталған.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы
- колледж студенттеріне валеологиялық білім беруде теориялық әлеуметтік және педагогикалық алдын –алу жағдайлары.
- колледж студенттерінің салауатты өмір салтын қалыптастыруда валеологиялық білім берудің жағдайына талдау жасалған практикалық маңызы.
- колледж студенттерін дайындауда валеологилық әдістемелік жабдықтар жасалынғандығы.
- бұл зерттеу жұмысының нәтижелерінің салауатты өмір салтын қалыптастыруда валеологиялық білім беретін оқытушыларына пайдалануы.
Автордың жеке үлесі Зерттеу жұмысының негзгі нәтижелері Оңтүстік Қазақстан құқық және салалық технологиялар колледжінің оқу-тәрбие процесінде ендірілген.
Зерттеу нәтижелерін сыннан өтуі Зерттеу нәтижелері 2006жылы Шымкентте өткен Халықаралық ғылыми-практикалық «Әуезов оқулары-5» конференциясында және жалпы 2007-2008 жылдары «Биологияны оқытудың әдістемесі мен теориясы» кафедраның ғылыми семинарларында баяндалды.
тақырыбы бойынша басылымдар материалдары бойынша 2 мақала жарияланды.
құрлымы мен көлемі жұмыс кіріспеден 2 тараудан, 6 параграфтан, қорытындыдан және әдебиеттердің тізімінен қосымшадан тұрады. жұмыс 123 беттен, 6 сызбадан, 9 суреттен, 9 кестеден құралған.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Төлебаев Қ.А., Әбшенова Л.У., Хобина Н.В., Айымбетова Г.Е.
Денсаулық және өмірлік дағдылар: мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал. -Алматы, 2007. 3б.
2. Сатбаев Х.Қ., Нілдібаева Ж.Б., Әбішева З.С. Валеология: оқу әдістемелік құрал. –Алматы: Ғылым, 1999. 8б.
3. Тель Л.З., Даленов Е.Д. Валеология: Жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларына, колледж және орта арнаулы оқу орындары оқушыларына арналған оқулық: -Астана, 2002. 10б.
4.Ожимов Ж.А. Аспектілер. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1, 2002.
5.Узжанов Б.Н. Формиравание здорового образа жизни.-М: Высшая школа, 2002, с,12-16
6. «Қазақстан 2030» Салауатты өмір салтының кешенді бағдарламасы.//Егемен Қазақстан 3 шілде ,1999ж
7.Төлебаев Ә.Ж. Валеология білім берудің теориялық негізі. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1. 2002. 2б.
8.Сатбаев Х.Қ., Нілдібаева Ж.Б., Әбішева З.С. Валеология: оқу әдістемелік құрал. –Алматы; Ғылым, 1999. 12б.
9. Аханов А.А. Қазақстанда салауатты өмір салтын қалыптастыру шаралары.
//Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1.,2004,3-6б.
10.Бекмұханов Ж.З. Салауатты өмір салты. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №4. 2004.22б.
11. Аханов А.А. Қазақстанда салауатты өмір салтын қалыптастыру шаралары.
//Валеология дене тәрбиесі және спорт. №4, 2004,12-15б.
12. Ақкентаев Қ.А. Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырайық. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №9, 2003,31-32б.
13.Әділханов А.С. Валеология –денсаулыққа апаратын жол. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1. 2004,20-21б.
14.Әдістемелік құрал. Салауатты өмір салты. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1, 2004,45-46б.
15. Бруженко З.А. Қазақстанда салауатты өмір сүру салтын қалыптастыру шаралары. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1,2004,22-25б.
16. Айымбетова А.Е. Дүниежүзілік ВИЧ/СПИД пен дискриминцияға қарсы. //Валеология дене тәрбиесі және спорт: №1, 2004,29б.
17. Мұханбетова А.Б. Ұстаз денсаулығы. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №6, 2005,3б.
18. Далабаева Т.Б. Денсаулық дегеніміз не? //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №11, 2003,12б.
19. Қырғызбаев А.Н. Салауатты өмір салты. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №11, 2003,89б.
20. Жылқыайдарова Ж.А. Темекі тартумен күресуге арналған мектеп. //Валеология дене тәрбиесі және спорт; №1. 2004.36б.
21. Бранжикова Е.Д. Шылым шегуді алдын алу. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №9, 200, 16б.
22. Сәрсенғали И.С. Есірткі - адамның қасы, аурудың басы. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №6, 2007,22б.
23. Бакиева Ш.И. Өзіңді өзің таны. //Валеология дене тәрбиесі және спорт:№4. 2004,26б.
24. АҚТҚ және ЖҚТБ –ның алдын алу үшін қажетті білімдермен дағдылар. Мұғалімдерге арналған әдістемелік ұсынымдар. -Алматы.2007, 3-12б.
25. Мукархан К.Ж. Есірткінің зияны. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №2,2006,27б.
26. Ысқақова А.Б. Кикілжіңнің денсаулыққа әсері. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №11, 2003,54б.
27. Бақыткереева Т.Б. Жұқпалы аурулардың алдын алу жолдары. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №12, 2005,12б.
28. Сатбаев Х.Қ., Нілдібаева Ж.Б., Әбішева З.С. Валеология: оқу әдістемелік құрал. –Алматы, Ғылым, 1999, 38б.
29. Сатбаев Х.Қ., Факторы риска здоровья. Валеология – наука о здоровье.
30. Қауашев С.Қ. Залалды дағдылар: Темекі шегу, маскүнемдік есірткіге үйірсектік. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №1-2, 2005,3б.
31. Мұсаханов Д.А. Темекімен насыбайдың зияны. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №2, 2006,48б.
32.Наркоманиия. Дети и наркотики. Цикл лекци Министерство Здравоохрания Республики Казакстан.Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни. Областной центр формирования здорового образа жизни.Караганда, 2002г.,с34.
33.Аманқұлова Н.К. Жасөспірімдердің темекі тартуының алдын алу. //Валеология дене тәрбиесі және спорт; №1-2. 2005.50б.
34. Профилактика курения.Региональная программа пропаганды здорового образа жизни. «Сорос-Нижний Новгород»-Нижний Новгород: 1994 г, 73с.
35.Әбілдаева Г.А. Темекі зияны. //Валеология психология өзіндік таным. №2,2007,43б.
36. Қойшыбаева С.А. Ішімдік қатері. //Валеология дене тәрбиесі және спорт,№5, 2007,18б.
37. Байзүгіров В.Ю. Жастар мен жасөспірімдердің жыныстық тәрбиесі. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №,. 2004,18б.
38. Қауашев С.Қ., Сайымова Р.У. Қоршаған ортаның экологиясы және адам денсаулығы. //Валеология денсаулық және өмірлік дағдылар, №6. 200,10б.
39. Камидолланова Г.Ж. Қоршаған ортаны қорғау. //Валеология денсаулық және өмірлік дағдылар, №6, 2007,18б.
40. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология. –Алматы. Экономика. 2002,18б.
41. К снижению употребления алкогольных напитков в республике Казакстан.Министерство образования,культуры и здравоохранения Республики Казакстан. Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни. Алматы, 1999г.,84с.
42. Продуктивное здоровье и планирование семьи.Тематический курс для обучения подросков и молодежи. Центр профилактики и борьбы со СПИД Кызылординской облости.Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни .Алматы.2001г, 21-28с
43. Здоровый образ жизни.Методическое пособие.Алматы: 2001 г.,с155.
44. Ақкентаева Б.С. Салауатты өмір салтын қалыптастыру. //Валеология денсаулық және өмірлік дағдылар; №9. 2003.31б.
45. Обучение навыкам консультирования подростков по вопросам сексуальности и репродуктивного здоровья.Отдел охраны здоровья и развития в детском и подрстковом возросте ВОЗ.- Женева,Копенгаген:2001г. 141с.
46. .Актуальные вопросы формирования здорового образа жизни,профилактики заболеваний и укрепления здоровья. Министерство Здравоохранения Республики Казакстан .Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни, Алматы: 2002-3г.,с180
47. Наурызбаев А.Ж.« Ұлттық мектептің ұлы мұраты» Алматы. Ана тілі, 1995
48.Петрова И.И. «Здоровый образа жизни». Алматы:2003г,с 270
49. Қоянбаев. Р. М. Қоянбаев. Ж.Б. Педагогика Алматы. 2002
50. А. Бейсенбаева « Пәнаралық байланыс негізінде оқу процестерін
ұйымдастыру» Алматы 1995ж
51.Употребление алкоголя молодыми людьми в странах Евопы.Wolfqanq Setterto-bulte Biarne Bruun Jensen,Klaus Hurrelmann.Всемирная организация здровоохранения. Европейское региональное бюро. 2001г. 62 с.
52. М. Жұмабаев. Педагогика. Алматы: Ана тілі 1992ж, 45-82
53. Сембаев А.Ж «Қазақ совет мектебінің тарихы.-Алматы: 1973 45б
54. Павлов И.П.Полн сбор. соч. Изд. 2. Москва-Л изд-во АНССР ,1951
книга вторая .
55. Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің концепциясы //Қазақстан
мұғалімі» 2 мамыр, 1990 ж
56.Петрова П.П. « Педагогические основы межпредметных связей»
Москва: Высшая школа ,1985ж
57. Шапиро Б.М., Башмакова Л.М.«Здоровый образа жизни».Алматы, 2003г.
58 .Корсунская В.М. Жалпы биологияны қалай оқыту керек. М: Просвишение 2000г, 10-25б.
59. Абдрасилов М. « Междопредметные связи в преподавании изобрази-
тельного искусства и художественного труда в 5-7 классах ».
Автореф.Дисс. к.п.н. 1995 г.
60. Қожахметова Қ.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі. Теория және
практика. -Алматы :1998ж. Республикалық баспа кабинеті.
61.Ильина Т.А. Педагогичемкое планирование в оброзоватнльных учереждениях.М: Просвищение М: 1995г, 15-36с
62.Безпалько В.П. Слагаемпе педагогический технологий –М: Педагогика, 1989г, 2-48с.
63.Қабдиқадірұлы К.Н. Манахов В.М. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы.-Алматы: Республика баспа кабинеті, 2000ж.
64.Нағымжанова Қ. Педагогикалық иновацияның зерттеу.//Бастауыш мектебі, №3, 2001ж, 9-11б.
65.Бұзаубақова К.З. Жаңа педагогикалық технология.// Бастауыш мектебі, №5, 2005, 15-35б
66. Актуальные проблемы и перспективы формирования здорового образа жизни в рамках стратегии «Казакстан 2030». Комитет здравоохранения Министерство образавания ,культуры и здравоохранения Республики Казакстан.Наиональный Центр проблем формирования.Фонд народонаселения ООН. Программа Развития ООН.Pathfinder ih-ternftional USAID/ Алматы,1998 г., с200.
67. Здоровый образ жизни (методическое пособие).Национальный Центр проблем формирования здорового образа жизни .Британский Департамент по международному равитию при посольстве Великобритании в Республике Казакстан: Алматы 2001 г.,с 180.
68.Алметова Н. Интерактивлі әдістер кәсіптік шеберлікті шыңдайды.//Бастауыш мектебі, №6, 2005ж,3-5
69.Интерактивные методы обучения ЗОЖ. Методическое пособие по проблемам семинаров для школьников. Семипалатинск : 2003г.,с 44.
70.Бердібай Р. Ел боламыз десек. Алматы: ЖШС Қазақстан баспа үйі,
2000 ж, 100 -120б.
71. Ұлттық мектептерді модельдік қалыптастыру және басқару
//Қазақстан мектебі,№9, 1999ж 45-68б.
72. Мектеп ұлттық мәдениет ошағы. //Қазақстан мектебі, №11. 2002ж 45б
73. Теория и практика воспитательных систем./ Ред.кол. Л.И. Новикова
(отв.ред.)и другие.В 2-х кн.М: ИТП и МИО РАО, 42-53с
74. Қожахметова Қ.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми
және теориялық мәселері.- Алматы 2003ж, 16-26б.
75. Сәрсенбаев Н. Обычай, традиции и общественная жизнь. Алматы,
Казахстан, 1965ж, 20-35б.
76. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге
дайындаудың теориясы мен практикасы. Тараз. 2001 ж, 34-58б.
77. Табылдиев А.Р. Қазақ этнопедагогикасы (оқу құралы) – Алматы: Санат,
1995ж, 17-42б
78. Жарықбаев. Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі.- Алматы:Санат, 1995 ж,7-5б
79. Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті.-Алматы:
Алматы кітап, 2006ж, 32-41б
80. Әлімбаев М Халық- ғажап тәлімгер.- Алматы: 2001,12-18б
1. Төлебаев Қ.А., Әбшенова Л.У., Хобина Н.В., Айымбетова Г.Е.
Денсаулық және өмірлік дағдылар: мұғалімдерге арналған әдістемелік құрал. -Алматы, 2007. 3б.
2. Сатбаев Х.Қ., Нілдібаева Ж.Б., Әбішева З.С. Валеология: оқу әдістемелік құрал. –Алматы: Ғылым, 1999. 8б.
3. Тель Л.З., Даленов Е.Д. Валеология: Жалпы білім беретін мектептердің жоғарғы сынып оқушыларына, колледж және орта арнаулы оқу орындары оқушыларына арналған оқулық: -Астана, 2002. 10б.
4.Ожимов Ж.А. Аспектілер. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1, 2002.
5.Узжанов Б.Н. Формиравание здорового образа жизни.-М: Высшая школа, 2002, с,12-16
6. «Қазақстан 2030» Салауатты өмір салтының кешенді бағдарламасы.//Егемен Қазақстан 3 шілде ,1999ж
7.Төлебаев Ә.Ж. Валеология білім берудің теориялық негізі. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1. 2002. 2б.
8.Сатбаев Х.Қ., Нілдібаева Ж.Б., Әбішева З.С. Валеология: оқу әдістемелік құрал. –Алматы; Ғылым, 1999. 12б.
9. Аханов А.А. Қазақстанда салауатты өмір салтын қалыптастыру шаралары.
//Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1.,2004,3-6б.
10.Бекмұханов Ж.З. Салауатты өмір салты. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №4. 2004.22б.
11. Аханов А.А. Қазақстанда салауатты өмір салтын қалыптастыру шаралары.
//Валеология дене тәрбиесі және спорт. №4, 2004,12-15б.
12. Ақкентаев Қ.А. Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырайық. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №9, 2003,31-32б.
13.Әділханов А.С. Валеология –денсаулыққа апаратын жол. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1. 2004,20-21б.
14.Әдістемелік құрал. Салауатты өмір салты. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1, 2004,45-46б.
15. Бруженко З.А. Қазақстанда салауатты өмір сүру салтын қалыптастыру шаралары. //Валеология дене тәрбиесі және спорт. №1,2004,22-25б.
16. Айымбетова А.Е. Дүниежүзілік ВИЧ/СПИД пен дискриминцияға қарсы. //Валеология дене тәрбиесі және спорт: №1, 2004,29б.
17. Мұханбетова А.Б. Ұстаз денсаулығы. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №6, 2005,3б.
18. Далабаева Т.Б. Денсаулық дегеніміз не? //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №11, 2003,12б.
19. Қырғызбаев А.Н. Салауатты өмір салты. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №11, 2003,89б.
20. Жылқыайдарова Ж.А. Темекі тартумен күресуге арналған мектеп. //Валеология дене тәрбиесі және спорт; №1. 2004.36б.
21. Бранжикова Е.Д. Шылым шегуді алдын алу. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №9, 200, 16б.
22. Сәрсенғали И.С. Есірткі - адамның қасы, аурудың басы. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №6, 2007,22б.
23. Бакиева Ш.И. Өзіңді өзің таны. //Валеология дене тәрбиесі және спорт:№4. 2004,26б.
24. АҚТҚ және ЖҚТБ –ның алдын алу үшін қажетті білімдермен дағдылар. Мұғалімдерге арналған әдістемелік ұсынымдар. -Алматы.2007, 3-12б.
25. Мукархан К.Ж. Есірткінің зияны. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №2,2006,27б.
26. Ысқақова А.Б. Кикілжіңнің денсаулыққа әсері. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №11, 2003,54б.
27. Бақыткереева Т.Б. Жұқпалы аурулардың алдын алу жолдары. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №12, 2005,12б.
28. Сатбаев Х.Қ., Нілдібаева Ж.Б., Әбішева З.С. Валеология: оқу әдістемелік құрал. –Алматы, Ғылым, 1999, 38б.
29. Сатбаев Х.Қ., Факторы риска здоровья. Валеология – наука о здоровье.
30. Қауашев С.Қ. Залалды дағдылар: Темекі шегу, маскүнемдік есірткіге үйірсектік. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №1-2, 2005,3б.
31. Мұсаханов Д.А. Темекімен насыбайдың зияны. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №2, 2006,48б.
32.Наркоманиия. Дети и наркотики. Цикл лекци Министерство Здравоохрания Республики Казакстан.Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни. Областной центр формирования здорового образа жизни.Караганда, 2002г.,с34.
33.Аманқұлова Н.К. Жасөспірімдердің темекі тартуының алдын алу. //Валеология дене тәрбиесі және спорт; №1-2. 2005.50б.
34. Профилактика курения.Региональная программа пропаганды здорового образа жизни. «Сорос-Нижний Новгород»-Нижний Новгород: 1994 г, 73с.
35.Әбілдаева Г.А. Темекі зияны. //Валеология психология өзіндік таным. №2,2007,43б.
36. Қойшыбаева С.А. Ішімдік қатері. //Валеология дене тәрбиесі және спорт,№5, 2007,18б.
37. Байзүгіров В.Ю. Жастар мен жасөспірімдердің жыныстық тәрбиесі. //Валеология дене тәрбиесі және спорт, №,. 2004,18б.
38. Қауашев С.Қ., Сайымова Р.У. Қоршаған ортаның экологиясы және адам денсаулығы. //Валеология денсаулық және өмірлік дағдылар, №6. 200,10б.
39. Камидолланова Г.Ж. Қоршаған ортаны қорғау. //Валеология денсаулық және өмірлік дағдылар, №6, 2007,18б.
40. Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология. –Алматы. Экономика. 2002,18б.
41. К снижению употребления алкогольных напитков в республике Казакстан.Министерство образования,культуры и здравоохранения Республики Казакстан. Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни. Алматы, 1999г.,84с.
42. Продуктивное здоровье и планирование семьи.Тематический курс для обучения подросков и молодежи. Центр профилактики и борьбы со СПИД Кызылординской облости.Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни .Алматы.2001г, 21-28с
43. Здоровый образ жизни.Методическое пособие.Алматы: 2001 г.,с155.
44. Ақкентаева Б.С. Салауатты өмір салтын қалыптастыру. //Валеология денсаулық және өмірлік дағдылар; №9. 2003.31б.
45. Обучение навыкам консультирования подростков по вопросам сексуальности и репродуктивного здоровья.Отдел охраны здоровья и развития в детском и подрстковом возросте ВОЗ.- Женева,Копенгаген:2001г. 141с.
46. .Актуальные вопросы формирования здорового образа жизни,профилактики заболеваний и укрепления здоровья. Министерство Здравоохранения Республики Казакстан .Национальный центр проблем формирования здорового образа жизни, Алматы: 2002-3г.,с180
47. Наурызбаев А.Ж.« Ұлттық мектептің ұлы мұраты» Алматы. Ана тілі, 1995
48.Петрова И.И. «Здоровый образа жизни». Алматы:2003г,с 270
49. Қоянбаев. Р. М. Қоянбаев. Ж.Б. Педагогика Алматы. 2002
50. А. Бейсенбаева « Пәнаралық байланыс негізінде оқу процестерін
ұйымдастыру» Алматы 1995ж
51.Употребление алкоголя молодыми людьми в странах Евопы.Wolfqanq Setterto-bulte Biarne Bruun Jensen,Klaus Hurrelmann.Всемирная организация здровоохранения. Европейское региональное бюро. 2001г. 62 с.
52. М. Жұмабаев. Педагогика. Алматы: Ана тілі 1992ж, 45-82
53. Сембаев А.Ж «Қазақ совет мектебінің тарихы.-Алматы: 1973 45б
54. Павлов И.П.Полн сбор. соч. Изд. 2. Москва-Л изд-во АНССР ,1951
книга вторая .
55. Жалпы білім беретін қазақ орта мектебінің концепциясы //Қазақстан
мұғалімі» 2 мамыр, 1990 ж
56.Петрова П.П. « Педагогические основы межпредметных связей»
Москва: Высшая школа ,1985ж
57. Шапиро Б.М., Башмакова Л.М.«Здоровый образа жизни».Алматы, 2003г.
58 .Корсунская В.М. Жалпы биологияны қалай оқыту керек. М: Просвишение 2000г, 10-25б.
59. Абдрасилов М. « Междопредметные связи в преподавании изобрази-
тельного искусства и художественного труда в 5-7 классах ».
Автореф.Дисс. к.п.н. 1995 г.
60. Қожахметова Қ.Ж. Мектептің ұлттық тәрбие жүйесі. Теория және
практика. -Алматы :1998ж. Республикалық баспа кабинеті.
61.Ильина Т.А. Педагогичемкое планирование в оброзоватнльных учереждениях.М: Просвищение М: 1995г, 15-36с
62.Безпалько В.П. Слагаемпе педагогический технологий –М: Педагогика, 1989г, 2-48с.
63.Қабдиқадірұлы К.Н. Манахов В.М. Оқытудың педагогикалық жаңа технологиясы.-Алматы: Республика баспа кабинеті, 2000ж.
64.Нағымжанова Қ. Педагогикалық иновацияның зерттеу.//Бастауыш мектебі, №3, 2001ж, 9-11б.
65.Бұзаубақова К.З. Жаңа педагогикалық технология.// Бастауыш мектебі, №5, 2005, 15-35б
66. Актуальные проблемы и перспективы формирования здорового образа жизни в рамках стратегии «Казакстан 2030». Комитет здравоохранения Министерство образавания ,культуры и здравоохранения Республики Казакстан.Наиональный Центр проблем формирования.Фонд народонаселения ООН. Программа Развития ООН.Pathfinder ih-ternftional USAID/ Алматы,1998 г., с200.
67. Здоровый образ жизни (методическое пособие).Национальный Центр проблем формирования здорового образа жизни .Британский Департамент по международному равитию при посольстве Великобритании в Республике Казакстан: Алматы 2001 г.,с 180.
68.Алметова Н. Интерактивлі әдістер кәсіптік шеберлікті шыңдайды.//Бастауыш мектебі, №6, 2005ж,3-5
69.Интерактивные методы обучения ЗОЖ. Методическое пособие по проблемам семинаров для школьников. Семипалатинск : 2003г.,с 44.
70.Бердібай Р. Ел боламыз десек. Алматы: ЖШС Қазақстан баспа үйі,
2000 ж, 100 -120б.
71. Ұлттық мектептерді модельдік қалыптастыру және басқару
//Қазақстан мектебі,№9, 1999ж 45-68б.
72. Мектеп ұлттық мәдениет ошағы. //Қазақстан мектебі, №11. 2002ж 45б
73. Теория и практика воспитательных систем./ Ред.кол. Л.И. Новикова
(отв.ред.)и другие.В 2-х кн.М: ИТП и МИО РАО, 42-53с
74. Қожахметова Қ.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми
және теориялық мәселері.- Алматы 2003ж, 16-26б.
75. Сәрсенбаев Н. Обычай, традиции и общественная жизнь. Алматы,
Казахстан, 1965ж, 20-35б.
76. Бөлеев Қ. Болашақ мұғалімдерді оқушыларға ұлттық тәрбие беруге
дайындаудың теориясы мен практикасы. Тараз. 2001 ж, 34-58б.
77. Табылдиев А.Р. Қазақ этнопедагогикасы (оқу құралы) – Алматы: Санат,
1995ж, 17-42б
78. Жарықбаев. Қ. Қалиев С. Қазақ тәлім тәрбиесі.- Алматы:Санат, 1995 ж,7-5б
79. Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті.-Алматы:
Алматы кітап, 2006ж, 32-41б
80. Әлімбаев М Халық- ғажап тәлімгер.- Алматы: 2001,12-18б
КОЛЛЕДЖ СТУДЕНТТЕРІНЕ САЛАУАТТЫ ӨМІР СҮРУ САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ АСПЕКТІЛЕРІ
(ВАЛЕОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ)
Реферат
Жұмыстың көлемі мен құрылымы жұмыс 123 бет көлемінде компьютерде
терілген, сонымен қоса 9 кесте, 6 сызба,
9 суретпен қөркемделген.Жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер қосымшамен
Жұмыстың жалпы сипаттамасы Жұмыс колледж студенттеріне салауатты өмір
сүру салтын қалыптастырда түрлі адам өміріне зиян кетірілетін факторлардан
яғни, шылым шегу, алкогольді заттардан қорғану іс-шараларын қарастыруға
арналған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері Колледж студенттеріне
салауатты өмір салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім беріу жүйесін
жетілдіру және оны оқу-тәрбие процесінде жүзеге асыру.
- тақырыптың мазмұнын әртүрлі әдебиеттер мен оқулықтарға теориялық және
практикалық талдаулар жасау;
-валеология, экология, аспект ұғымдарына түсініктеме беру;
- колледжде валеологиялық білу беру жүйесінің рөлі мен орнын анықтау;
- студенттердің валеологиялық білімдерін тест, анкета түрінде тексеру
және
талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - Колледж студенттерін салауатты өмір
салтын қалыптастырудың негізі болып отырған валеологиялық білім беру
мәселелерінің алғаш рет зерттелуі.
- колледждегі оқу тәрбие процесінде валеологиялық білім берудің ролі мен
орны анықталған.
- колледж студенттеріне салауатты өмір салтының қалыптастыруда
валеологиялық білім берудің тиімді түрлері мен әдістері анықталған.
Қысқартылған сөздер
АҚТҚ- адамның қорғаныш тапшылығының қоздырғышы
БҰҰ-біріккен ұлттар ұйымы
БДДСҰ-бүкіл дүние жүзілік денсаулықты сақтау ұйымы
ЖҚАБИ-жыныстық қатынастар арқылы берілетін инфекция
ЖҚТБ-жұқтырылған қоздырғыш тапшылығының белгілері
ЖҚТБ-жыныстық қатынастармен таралатын белгілер
ЖРВИ-жедел респираторлық вирустық инфекциялар
СӨС-салауатты өмір салты
СӨСҚПҰО-салауатты өмір сүрудегі педагогикалық ұйымның
одағы
ДНО-денсаулықты нығайту орталығы
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1 Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім
берудің теориялық мәселелері
1. Валеологиялық білім беру жүйесінің теориялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 8
2. Зиянды әдеттердің пайда болу себептері мен салдары ... ... ... 34
3. Колледждегі валеологиялық білім берудің дайындық
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .61
2 Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім
беру жүйесінің әдістемелік негіздері
1. Валеология пәнін оқытуда пәнаралық байланыстарды
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 74
2. Валеологиялық білім беруді жетілдірудің тиімді жолдары
мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...84
3. Валеологиялық білім беру жүйесін жетілдіруге бағытталған
іс-тәжірибелердің қорытындысы және
нәтижесі ... ... ... ... ... ..92
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...112
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 120
Сурет 1 Жаратылыстану пәндеріне бөлінген сағат (% көрсеткіші)
Сурет 2 Тәлімгерлердің түрлі тәрбие жұмыстарын бөлісуі
(сұрақталғандардың пайыздық көрсеткіші)
Сурет 3 Жас ерекшеліктеріне қарай темекі шегетін қыз балалардың саны
Жас ерекшеліктеріне қарай темекі шегетін ұл балалардың саны
Сызба 4 Валеологиялық дайындықтың әдістері мен формалары
Сурет 5 Колледж студенттеріне валеология пәнін оқыту қажет
пе?
деген сұраққа студенттердің берген
жауабы
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты жұмыста колледж студенттеріне салауатты өмір
салтын қалыптастыру аспектілері қарастырылған. Cалауатты өмір салтын
қалыптастырудағы валеологиялық білімнің рөлі мен орны және оны жетілдірудің
жолдары корсетілген. Алынған зерттеу нәтижелері колледж студенттерінің
салауатты өмір салтын қалыптастырудың оқу-тәрбиесіне негіз болады.
Жұмыстың өзектілігі Қазақстан-2030 мемлекеттік даму бағдарламасының
ұзақ мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі Азаматтардың
денсаулығын,білімін және ырысын жақсарту делінген.Оның мақсаты: салауатты
өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау,нашақорлықпен және есірткі
саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдына алу, тағамның
сапасын жақсарту,қоршаған ортаның және экологияның тазалығын сақтау.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық мәселелер,тұрғындардың қоныс
аударуы, республика азаматтарының хал-ахуалындағы бейтараптық пен
тұрақсыздық ересектердің де,балалардың да денсаулығына, студенттердің
біліміне,олардың өз бетінше тіршілік етуге дайындығына зардабын
тейгізбейтіні байқалып отыр [1].
Дегенімен салауатты өмір салтын және сәбилардің, жасөспірімдердің,
жастардың өмір дағдыларын қалыптастыруда білім беру жүйесінің рөлі
айрықша. Салауатты өмір салтының негізін, оның нормалары мен ережелерін
сақтаудың мұқтаждарын жасау үшін мектепке дейінгі және мектептегі тәрбиелеу
мен колледждерде оқыту кезеңдерінде жүргізу керек. Осы кездегі жеке
тұлғаның әдептілік, адамгершілік,рухани,адалдық қасиеттері мен гигиеналық
дағдыларды қалыптастыру.
ҚР Үкметінің 1999ж 30 маусымдағы №905 қауылысында (Салауатты өмір
салтының комплексті бағдарламасы) төмендегі қажеттіліктер қаралған:
- Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру саласының
рөлін күшейту;
- білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарына валеология пәнін енгізу.
- Сонымен қатар білім беру жүйесіне АҚТҚЖҚТБ індетінің алдын алу
шаралары;
- балалардың жолда жүру қауіпсіздігі;
- денсаулыққа қажетті өмір дағдылары;
- репродуктивті денсаулықты жақсарту және отбасын құруға даярлау;
- зиянды заттардан сақтану;
- санитарлық-гигиеналық дағдылар;
- темекіден,есірткіден сақтандыруға арналған көп сатылы білім беру
бағдарламалары енгізілді. Бірақ аталған бағдарламалар көпшілігінде
мазмұны жағынан бірін-бірі қайталайды.Соның нәтижесінде оқу прцесінде
оқушылардың жүктемесін көбейтіп өмір дағдыларының қалыптасуы жеткіліксіз
дәрежеде қалады. Педагогикалық кадрлардың осы мәселе бойынша кәсіби
дайындығының төмен болуы да үлкен рөл атқарады.Білім беру саласының
мамндарының айтуы бойынша, влеологиядан қажетті оқу әдістемелік
материалдардың аздығына қарамастан, валеологияны қазіргі заманның пәні, ол
балалардың денсаулығын қалыптастыруға және тәрбиелеуде үлкен роль атқарады.
Кез келген тақырыптар, қозғалыс белсенділігін ұйымдастыру, тиімді тамақтану
және психологиялық өзіндік реттелу және т.с.с мәселелер валеологияны
дамытудың өзекті мәселелесінің бірі. Валеология,жолда жүру
қауіпсіздігі,т.б. және жоғарыда аталған бағдарламаларды көпшілігінде
мамандығы сәйкес келмейтін педагогтар жүргізеді. Осыған байланысты арнаулы
орта білім беру жүйесінде жүзеге асырылатын оқушылардың салауатты өмір
салтын және дерлік дағдыларын қалыптастыруға арналған комплексті
бағдарлама жасаудың, оның ақпараттық және әдістемелік мәтінін қамтамасыз
етудің, әрбір сабақтың жүргізу жоспарын құрудың қажеттілігі туып отыр.
Тақырыптың мазмұнына сай келетін көптеген ғалымдар мен педагогтар еңбектер
жазған. Атап айтсақ: валеология ілімінің негізін қалаушы, әрі влеология
пәнін- пән ретінде ғылымға енгізген италян ғалымы Брехман И.И. Валеология
оқулығын жазып шыққан отандық ғалымдар Сатбаева Х.К.және Жатқанбаев Ж [2].
Дегенімен де,қаншама зерттеулер жасалынса да, әлі де болса,бұл
тұрғыдан ғылыми зерттеу жұмыстары,зерттеуді қажет етеді.
Сондықтан да, жоғарыда келтірілген теориялық негіздеулер мен
стратегия бағыттарын басшылыққа ала отырып, біз зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын Колледж студенттеріне салаутты өмір сүру салтын қалыптастыру
аспектілері(валеологиялық білім беру жүйесі) деп атадық.
Зерттеу мақсаты:
Колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
валеологиялық білім беріу жүйесін жетілдіру және оны оқу-тәрбие
процесінде жүзеге асыру.
Міндеттері
- тақырыптың мазмұнын әртүрлі әдебиеттер мен оқулықтарға теориялық және
практикалық талдаулар жасау;
-валеология, экология, аспект ұғымдарына түсініктеме беру;
- колледжде валеологиялық білу беру жүйесінің рөлі мен орнын анықтау;
- студенттердің валеологиялық білімдерін тест, анкета түрінде тексеру
және
талдау жүргізу;
- валеологиялық білім беру жүйесін жетілдірудің әдістемелік нұсқауларын
жасау және оқу-процесіне ендіру;
Зерттеу обьектісі Оңтүстік Қазақсан құқық және салалық технологиялар
колледжінің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні Колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастыру
аспектілірі.
Зерттеу әдістері Теориялық негіздеулерді талдау және саралау,
бақылаудың құрлымдық жүйелеу,социологиялық сауалнама (анкета,тесттер),
математикалық есептеу мәліметтерінің әдістері.Педагогикалық зерттеу
әдістері (оқу-құжаттарын талдау,бақылау, студенттерді дайындауда оқу-
әдістемелік нұсқаулықтардың саралануы), жүйелі статистикалық әдіс.
Зерттеу жұмыстың жаңалығы Колледж студенттерін салауатты өмір салтын
қалыптастырудың негізі болып отырған валеологиялық білім беру
мәселелерінің алғаш рет зерттелуі.
- колледждегі оқу тәрбие процесінде валеологиялық білім берудің ролі мен
орны анықталған.
- колледж студенттеріне салауатты өмір салтының қалыптастыруда
валеологиялық білім берудің тиімді түрлері мен әдістері анықталған.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы
- колледж студенттеріне валеологиялық білім беруде теориялық әлеуметтік
және педагогикалық алдын –алу жағдайлары.
- колледж студенттерінің салауатты өмір салтын қалыптастыруда
валеологиялық білім берудің жағдайына талдау жасалған практикалық маңызы.
- колледж студенттерін дайындауда валеологилық әдістемелік жабдықтар
жасалынғандығы.
- бұл зерттеу жұмысының нәтижелерінің салауатты өмір салтын қалыптастыруда
валеологиялық білім беретін оқытушыларына пайдалануы.
Автордың жеке үлесі Зерттеу жұмысының негзгі нәтижелері Оңтүстік
Қазақстан құқық және салалық технологиялар колледжінің оқу-тәрбие
процесінде ендірілген.
Зерттеу нәтижелерін сыннан өтуі Зерттеу нәтижелері 2006жылы Шымкентте
өткен Халықаралық ғылыми-практикалық Әуезов оқулары-5 конференциясында
және жалпы 2007-2008 жылдары Биологияны оқытудың әдістемесі мен теориясы
кафедраның ғылыми семинарларында баяндалды.
тақырыбы бойынша басылымдар материалдары бойынша 2 мақала
жарияланды.
құрлымы мен көлемі жұмыс кіріспеден 2 тараудан, 6 параграфтан,
қорытындыдан және әдебиеттердің тізімінен қосымшадан тұрады. жұмыс 123
беттен, 6 сызбадан, 9 суреттен, 9 кестеден құралған.
1 САЛАУАТТЫ ӨМІР СҮРУ САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ
ВАЛЕОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Валеологиялық білім беру жүйесінің теориялық сипаты
Валеология - медицина ғылымдарының саласы емес. Ол медицина
ғылымдарына жатпайды. Оның өздерінің алдына қойған мақсаты мен
міндеттері бар. Өз алдына дара ғылым. Өзінің зерттейтін арнаулы
функциялары бар.
И.И.Брехман өзінің еңбектерінде валеология тұралы былай деп
жазады. Денсаулық тұралы ғылым интегралды түрде болуы керек. Оның
пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі жағдайы экологиямен,
биологиямен, медицинамен, психологиямен, педпгогикамен және т.б.
ғылымдармен тығыз байланыста болады. Жаңа интегралды ғылым
болғандықтан ол міндетті түрде жүйеге келтіріліп дамытып отырады.
Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру, ауруды
болғызбау, аурулардың алдын алу. Денсаулықты сақтау адам үшін маңызы
зор. Валеологияның пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі жағдай
адамзат баласының мәдениеті мен білімінің өсуіне
байланысты.Валеология – екі сөзден құралған-Vale латынша (сау болу),(аман
болу) деген сөзден туындайды. logos грекше (ілім, ғылым) деген сөз.
Валеология қазіргі заманның ғылымы. Денсаулықты сақтау ғылымы.
Денсаулық адамның рухани байлығы. Ол біздің жер деп аталатын
планетамызбен тығыз байланыста болады.
Табиғат байлығымен бірге өсіп, біте қайнасып келе жатыр.Адам
денсаулығын артыруына көмектеседі.Адамды емдеу дәрігерлердің алғашқы
қадамынан бастап осы уақытқа дейін адамдардың денсаулығын қорғау
медицинаның бірінші міндеті болып келеді. Кейін ол ғылым ретінде
дамыды.Оны 1960 жылы профессор И.И.Брехман енгізген.Валеологияның
интегративтілігі ғылымдардың бір – бірімен байланыстығында. Ғылымен
байланыстылығы адам денсаулығын күшейтеді.
Экология - айналаны сыртқы қоршаған ортамен тірі ағзалардың
қарым – қатынасын зерттейтін ғылым. Ғылымда экология деген ұғымды алғаш
айтқан адам – неміс зерттеушісі Эрнст Геккель. Ол экология деген сөзге
анықтама беруге тырысты, дәлме-дәл аударғанда үй туралы ілім, тұрақ
(мекен) туралы ғылым деген грек сөзінен шыққан. Экология айналаның
қоршаған сыртқы орта факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін
анықтайды. Адамдар адекватты тіршілік етуге әрқашанда дайын болу
керек.
Валеология тұлға денсаулығына ерекше мән береді. Тұлғаның
валеология ғылымының дамуына үлес қосатын жолдары мен тәсілдерін
көрсетеді. Бұл схеманы дұрыс түсіну керек. Сонымен бірге,Қазақстан
Республикасында валеологиялық мектептердің ғылыми принціптері
берілген.
Валеология — адам туралы ғылымның жаңа бағыты. Ол латын тілінен
аударғанда "денсаулық" немесе "сау болу" деп аударылады. Яғни, валеология
пәнінде оқылатын сала адам денсаулығы болып табылады. Валеология
интерактивті ғылым, ол физиология, психология, биология, медицина,
педагогика, экология ғьшымдарының негізінде пайда болған. Бүл ғылымның
негізін қалаушы И.И. Брехманның басты қосқан үлесі, ол "денсаулық"
түсінігіне деген жаңа көзкарасын білдіре білгендігі.
Валеология ғылымы бос қиялдан пайда болған жоқ. Валеологияның тамыры
мыңдаған жылдарға созылып жатыр. Оның элементтерін империялық ежелгі
халықтарда, антикалық рәсімдерден, орта ғасырлық схоластикадан, біздің
планетамыздағы философиялық, діни және ғылыми мектептеріңде кездестіре
аламыз.
Валеологияны және оның ғылыми концепциясын жасауға көптеген клиникалық
медицина, физиологиялық, гигиена, генетика және т.с.с. өзге де салалардан
көптеген ғалымдар ат салыса қатысты.
Адамзат қоғамының барлық даму кезеңдерінде адам өмірі әртүрлі
аурулар мен күресумен өткен, олар ол кезде сауығу жолдарын іздеу арқылы
ғылыми және халық медицинасын дамытқан. Қазіргі клиникалық медицина
денсаулық дегенді тәндік саулық ретінде қабылдап, көбіне көңілді ауру
себептері мен емдеу әдістеріне бөлген.
Егер де медицина адам ағзасын аурудан сауықтыру үшін емдейтін болса,
валеология денсаулықты сақтау мен күтуге, аурудың алдын алуға үйретеді,
яғни ағзаны ауруға шалдықтырмауға мүмкіндіктер туғызады.
Яғни, валеология денсаулықтың механизмдерін тануға мүмкіндік береді,
денсаулықтың ауытқуын ерте анықтайды, әлі ауру белгілері байқалмай түрып,
ол ағзаның сақталу мүмкіндіктерін қарастырады, алдын алады. Сонымен,
валеологияны онтогенезде адамның денсаулығын сақтап күшейту жайлы ғылым деп
те санайды. Бұл дұрыс ұғым емес. Себебі, ауруға шалдыққан адамдар да
денсаулығын сақтап, нығайтуы қажет.
Валеология термині қазір баршаға таныс. Бірақ та оның шығу тегі,
тарихы, ғылыми жетістіктері және мақсаты мен міндеттері жайлы әркім біле
бермейді. Сонымен қатар, қазіргі өмірдің өзі валеологияның дамып
өркендеуіне себептер мен мүмкіндіктер туғызып отыр [3].
Профессор Г.К.Зайцевтің анықтамасы бойынша, валеология дегеніміз
адамның өмір салтын сауықтыру арқылы адамның денсаулығын басқару.
Валеология - салауатты өмір сүрудің негізі. Валеологиялық білім
санитарлық ағарту мен гигиеналық тәрбиеден, адамды өз денсаулығын күтуге
үйрететіндігімен ерекшеленеді. Жеке тәжірибе мен Қазақстан
Республикасындағы валеологиялық білімнің талдануы валеологияда әзірге
қателік әдістерінің басым екендігін көрсетіп отыр.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының "Денсаулық баршаға" бағдарламасы
бойынша денсаулықты нығайту мәселелеріне байланысты сүрақтардың шешімін
үйден, мектептен, өңдірістер мен мекемелерден, яғни, адамдар өмір сүріп,
білім алып, еңбек ететін аймақтардан іздеу керек.
Қазіргі күнде біздің мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдарына үмітіміз
сенімді емес, ал адамдардың өз денсаулығына деген жаңа көзқарасы әлі дүрыс
қалыптаспаған. Сондықтан да халықтың көпшілігі денсаулықтың дұрыс
қалыптасуына көп көңіл бөлуі қажет, әсіресе жасөспірім балалар. Бұңдай
қадам қазіргі заман талабына сай валеологиялық білімді методологиялық және
әдістемелік қамтамасыз етуді қажет етеді. Валеологиялық білімнің аяқтануына
негізінен кедергі туғызатын валеологиялық концептуалды негіздердің
аталуының әрекетілігі болып отыр.
Білім беру бағдарламалары көп дағдарыстарға ұшырады, яғни ол
валеологиялық білім беру сапасына жақсы әсер етті деп айта алмаймыз.
Кейбір мектепке дейінгі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептерде,
орта және жоғары оқу орындарында валеология пәнін арнайы мамаңданған
мамандар беріп жүрген жоқ, олар балаларға дәл емес ақпаратты жеткізеді. Бұл
іс әрекетпен адамның денсаулығын басқарудың негізгі принципі бұзылады.
Калыптасқан жалпы мамандыққа сай тілдің болмауы оқу және әдістемелік
әдебиеттердің сапасына да өз ықпалын тигізді. Оқу құралы ретінде оқу
әдістемелік кеңестердің экспертизасынан өтпеген, апробацияланбаған
әдебиеттер білім беру барысында жиі қолданылады.
Валеологиялық білім беруде мұндай қарым-қатынас нәтижесінде валеология
оппоненттерінің сын-ескертпелеріне жол берілуде.
Бір айта кететін жайт, мектеп басшьшары валеологтардың, білім саласында
жүмыс істейтін мамандардың айтуьнша, қажетті оқу әдістемелік материалдардың
жетіспеуіне қарамастан, валеология қазіргі заманның пәні, ол балалардың
денсаулығын қалыптастыруға және тәрбиелеуге өте қажет. Кез-келген
тақырыптар, қозғалыс белсенділігін ұйымдастыру, тиімді тамақтану және
психологиялық өзіндік реттеу және т.с.с. валеологиялық өзекті мәселелердің
паллиативті шешімі болып табылады.
Мұның барлығы валеологиялық білім беру аспектілерін кешенді түрде оқу
кезінде қалыптасуы керек. Валеологияның дамуы мен салауатты өмір салтын
қалыптастыру стратегиясын жасау үшін негізгі арнайы жолдар, түсініктер,
анықтамалар мен критерийлер қалыптастыру керек. Зерттеу жұмысымыздың
тақырыбында аспект деген ұғымға түсініктеме беру қажет еді. Енді сол
ұымға тоқтала кетейік.
Аспект ұғымы (құбылыс,фактілерді түсіндіру) жаңа мағлұматтар істің басқа
жағдайда екендігін түсіндіреді [4].
Әлеуметтік гигиенаға тән салауатты өмір салты мен денсаулықтың алғы
шарттары практикада қолданылуда.
Қазіргі уақытта салауатты өмір салтын қалыптастырудың барлық
кезеңдеріне сәйкес критерийлері жасалуда. Жаңа критерийлерді дәрігерлер,
педагог — валеологтар, социал — гигиенистер, биологтар, психологтар және
т.с.с. жасаулары керек.
Валеологияны медициналық және педагогикалық деп бөлуді шартты деп
қабылдау керек, бұл педагогика мен профилактикалық медицинаның бірігуінен
туған.
Валеологиялық білім беруде педагогикалық қадам ерекше орын алады, оған
валеологиялық білім беру ерекшеліктері барысында интерактивті әдістерді
қолдану жатады. Валеология ғылымының дамуы салауатты өмір салтын
қалыптастыру секілді мемлекеттік саясаттың бір бөлігі болуы керек, ол
ұлттық генофондтың бұзылуының алдын алады, адамның адамгершілік физикалық,
психикалық, соматикалық және репродуктивті мүмкіндіктерін арттырады.
Салауатты өмір салты іс әрекетті тәрбиелеу арқылы және бейімделу арқылы
денсаулықты басқара білу, сондықтан да бұл іс әрекет білім беру жүйесінің
педагог мамандарының қызығушылығын тудырады. Педагог маман баланың,
жасөспірімнің бойында қажетті мотивацияны ұялатады, ол күнделікті
қажеттіліктерден түрады және оған қажетті білімді алуға мүмкіндіктер
молынан туындайды. Педагогтар мен оқушылар бірлесе отырып салауатты өмір
салтын қалыптастырудың моделін жасаулары керек. Ата-аналар, педагогтар,
білім және спорт қайраткерлері осындай модель бола алады. Бірақ та ондай
адамдар табу оңай емес.
Өкінішке орай, қоғамдағы көпшіліктің денсаулық мәдениеттері өте теменгі
деңгейде, оған басты себеп ақпарат өнімдері мазмұны мен формасы жағынан
дұрыс тәрбие бермейді. Сол себептен валеология негіздерін үздіксіз білім
беру барысында мектепке дейінгі мекемелер мен жалпы білім беретін
мектептерде, орта және жоғарғы оку орындарында оқыту қазіргі танда озекті
мөселе болып отыр.
Жаңа өз бетінше дамып келе жатқан адам денсаулығын сақтап, нығайтуға
арналған ғылымның қалыптасу жолдары мен тәсілдері қажет екендігі мәлім
болды, бірақ та салауатты омір салты жайлы білім әр түрлі халықтың
дәстүрлер мен тіршілігі және ұлттық медицинадағы ерекшеліктері эмпирикалы
болды, яғни ұзақ жылдар бойы оның ғылыми негіздемесі болған жоқ. Жоғарыда
айтылғандай, валеология ғылымының зерттеу пәні адам денсаулығы болып
табылады.
Сондықтан да денсаулық түсінігі анықталмай, валеология ғылым ретінде,
сонымен қатар, профилактикалық медицинада тіршілік ете алмайды. Көптеген,
600-ден астам ғалымдар денсаулық ұғымына анықтама бермекші болған.
БДДСҰ-ның берген анықгамасына 50 жыддан астам уақыт өтті, ол да дәл
емес және оның үстіне ол ескірген анықтама. Мысалы профессор
А.А.Остроумовтың айтуынша, денсаулық — ортаның талабы мен ағза күшінің
арасындағы тепе-теңдік күйі. Кіші медициналық энциклопедияда келесі
анықтаманы береді, денсаулық — бұл ағзаның табиғи күйі, өзін-өзі реттеудің
жетілген күйі, барлық мүшелер мен жүйелердің гармоникалық түрде әсерлесуі
және қоршаған ортамен динамикалық түрде тепе-теңдікте болуы.
Подфизиологтардың айтуынша денсаулық түрлі қоғамдық және еңбек іс
әрекеттеріне белсенді қатысуға мүмкіндік беретін тіршілік.
Профессор В.П.Казначеев айтуынша, денсаулық дегеніміз биологиялық және
физиологиялық функциялардың сақталып дамуы, максималді түрде тіршілік ету
барысында адамның оптималды еңбекке және әлеуметтік белсенді Новосибирск
қаласынан денсаулыққа келесідей анықтама береді: "денсаулық-бұл біртұтас,
көпқырлы динамикалық күй позитивті және негативті жақтарды қосатын,
әлеуметтік және экономикалық орта жағдайында генетикалық потенциалдық
жүзеге асыру кезінде дамитын және әрбір адамға өзінің биологиялық және
әлеуметтік пункцияларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін күй".
Жоғарыда айтылған анықтамаларды ескере отырып, профессор В.В.Колбанов
мына нәрсеге ерекше көңіл беледі: "адам денсаулығы ол тіршілік ету күйінің
үздіксіз жалғасуы, бүл кезде ағза өзін-өзі реттеп отырады, гомеостазға
қолдау көрсетеді, соматикалық және психикалық статусты өз-өзінен
жетілдіреді, мүшелер мен жүйелері оңтайлы қарым-қатынаста болады, қоршаған
ортаның өзгерістеріне бейімделеді, әр түрлі биологиялық және әлеуметтік
функцияларды орындау кезінде фенотиптік талаптарға сәйкес резервті
компенсаторлы механизмдер пайдаланылған [5].
Жоғарыда аталған белгілердің кез-келгенінің болмауы жартылай немесе
түгелдей денсаулықтың бұзылғандығының белгісі. Толық денсаулықты жоғалту
өлімге тең".
Өзінің көлемділігі мен күрделілігіне қарамастан бұл анықтама денсаулық
ұғымына толық объективті түсінік береді. Казіргі кезде денсаулық жүйесін
қалыптастырмай тіршілік ету мүмкін емес, ауруды анықтау мен емдеуге
негізделген денсаулық сақтау ұйымы және индивидтік денсаулығын
қалыптастыруға дәрменсіз болып, олардың бойында оз денсаулығына деген
немқұрайдылықты қалыптастырады. Медицинаның қай қайсысы да білім берудің
орынын толтыра алмайды, ауруды қалыптастыру оңай, емдеу қиын. Егер де білім
берудің мақсаты адамды дамыту болса, қазіргі мына жағдайда мектептегі білім
беру мен тәрбиелеудің басты бағыты ол салауатты Өмір салтын қалыптастыру,
денсаулықты сақтау мен нығайтуға үйрету.
Балалар мен жасөспірімдердің бойында салауатты омір салтын калыптастыру
кез-келген педагогтың міндеті. Басқа да облыста мектеп басшылары өз
мектептерінде валеология кабинеттерін ашқан, оны көрнекілік құралдар мен
әдебиеттермен және техникалық қүрал-жабдықтармен жабдықтаған. Бұл құрылған
валеологиялық кабинеттер валеологиялық білім тәжірибесі мен дағдысын
жинақтауға мүмкіндік береді, теориялық және практикалық негіздері қаланады,
ал ғылыми зерттеу жұмыстарын жұргізуге алған білімдерін тереңдете түседі.
Валеологиялық білім беру мен тәрбиелеуді үйлестіру үшін аудандық білім
беру қызметі мен немесе әдістемелік кабинеттерде Санкт-Петербург
қаласындағыдай арнайы валеолог маманын жүмысқа алу керек. Олардың міндеті
мектептерге әдістемелік және консультативті көмек көрсету, әдістемелік
жүмыстардың тиімділігін анықтап, валеологиялық білім берудің жаңа
технологиялары бойынша тәжірибелерін тарату, интерактивті әдістемелерді
үйрету және т.с.с. Бұрынғы одақ кезінде еліміздің педагогикалық жоғарғы оқу
орынында студенттер арнайы медициналық курстарда оқыған. Оны аяқтаған соң
бітірушілерге "запастағы медбике" деген куәлік берілген. Өкінішке орай,
мүндай курстар еліміздің педагогикалық жоғары оқу орындарыңда қазір
оқылмайды. Сондыктан да Қазақстан Республикасында валеологиялық білім
беру барысында мұғалімдерге жалпы валеологиялық білім беру пісіп жетілді,
мүмкіндік туды.
Елбасының "Қазақстан 2030" стратегиясын жүзеге асыру барысында ҚР
Үкіметі 1999 жылдың 30 маусымында №905 бүйрықпен "Салауатты өмір салты"
кешенді бағдарламасы бойынша шешім қабылдады [6].
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша арнайы бағдарламаны жасап,
оларды мектепке дейінгі мекемелерге, мектепке, орта және жоғары оқу
орындарының оқу процесіне енгізу.
Валеология пәнін оқытудың базистік жоспарына енгізу.
Барлық деңгейде санитарлы гигиеналы білім беру сапасын арттыру.
ҚР Үкіметінің шешімімен 2002 жылдың 29 желтоқсанында №1446 бүйрығының
негізінде жасалған шешімге өзгерістер мен толықтырулар енгізу жайлы
салауатты өмір салты дағдысына үйретуді мектептерде, арнайы орта және
жоғары оку орындарында күшейте түсу. Жалпы білім беретін мектептер мен
мектепке дейін білім беретін мекемелерде 95% балаға, орта және жоғары оку
орындарында 55-64% студенттерге валеологиялық білім берілуде. 1998-2001
жылы жасалған екінші үлттық зерттеу нәтижесінде 11-14 жастағы топтар
арасында темекі тарту 6% төмендеген, 15-17 жас аралығында 10,0% төмендеген.
18-19 жастағы топтарда 6% төмендеген.
Дәл осындай жас ерекшеліктерде спирттік ішімдіктерді ішу 15,8%
төмендеген. Сонымен қатар, мектеп жасындағы балалардың іш ауру инфекциясы
мен тыныс алу респераторлары ауруларының саны азайған.
Біздің ойымызша, валеологиялық білім беру өсіп келе жатқан
жеткіншектерге салауатты өмір салтын ұстануға мүмкіндік береді, өз
денсаулығын сақтауға жауапкершілігін арттырады. Валеологиялық сауаттылық
қарапайым деңгейде өз денсаулығына анықтама жасауға мүмкіндік береді,
әлеуметтік статусты нығайтып, денсаулық деңгейін жоғарылатады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру процессі шағын топтарға арналған,
қысқа мерзімді науқан емес, керісінше кең ауқымды қоғамдық құбылыс, оның
дамуы бірнеше ұрпақтарға жалғасады, мұны педагог маман әрдайым есінде
сақтауы керек.
Валеологиялық білім берудің нәтижесін болжаған кезде, денсаулықтың
жақсаруын күтуде асығудың қажеті жоқ. Ол бір-екі жылмен есептелмейді.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру процессі ұзақ мерзімді және баяу
процесс, бірақ та бұл қазіргі таңда денсаулықты сақтаудың ең тиімді әдісі
болып отыр [7].
Жоғарыда аталып кеткендей, Ұлттық Орталық өткізген екінші ұлттық
зерттеудің нәтижесі бойынша, республикада окушылар арасында зиянды
әрекеттерге әуестік, адамгершілік іс әрекетке қарама-қайшы құбылыстар,
тыныс және ішек инфекциялары ауруларының төмендеп келе жатқандығын көрсетіп
отыр. Мұндай кезде Н.Н. Амосовтың айтқан сөзімен келіспеу мүмкін емес:
"денсаулықты сақтау үшін, жеке адамның өзіндік күш жігер, табандылығы
қажет. Оны еш нөрсемен ауыстыруға болмайды".
Валеологиялық білім берудің мақсаты В.В.Колбасовтың сөзімен айтсақ
"денсаулықты жоғалтпай білім алу, денсаулықты сақтау үшін білім алу" дер
едік.Сондықтан алкоголь ішімдігін ішетін адамдардың жүрегі әлсіз болады.
Жоғарыда келтірілген түрлі теориялық негіздеулер мен бағдарламаларды
басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасындағы валеологиялық
мектептердің ұйымдасуының негізгі принциптерін төмендегі сызбада былай
өрнектедік: сызба1
Бұл сызбада валеология мектебін дамытуға үлестерін қосқан ғалымдар мен
педагогтардың өз ұстанымдары келтіріледі :
1. П.К.Иванов пен С.А.Назарбаеваның принципі: денсаулық дегеніміз- денені
шынықтыру және жаттығу;
2. А.А.Покровский мен Т.Ш.Шорманов: денсаулық жәек теңестірілген тамақ;
3. Н.М.Аманжолов: қимыл және жүйелі түрде тамақтану:
4. Ж.Ж.Жатқанбаев: қалыпты тамақтану және биологиялық белсенді заттар,
витаминдер:
5. К.К.Сатбаева: жеке бастың гигиенасы;
Өздеріңіз көріп отырғандай бұл ғалымдар салауатты өмір сүрудің негізі
принциптері осылар деп ойлайды.
Сызба 1 Қазақстан Республикасындағы валеологиялық мектептердің
ұйымдасуының негізгі принциптері
Валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір сүру салтын
қалыптастыру тұралы ғылым. И.Брехман өзінің еңбегінде былай деп
жазды. Адам биологиялық белсенді заттар атты кітабында валеология
терминін алғаш рет қолданған болатын. Қазіргі кезде валеология өз
алдына дара ғылым ретінде қалыптаса бастады. Ол адамдардың
денсаулығын қамтамасыз ететін сала.
Оқушылардың салауатты өмір сүру тәрбиесінің принциптері
Салауатты өмір сүру салты дегеніміз – биоәлеуметтік категория.
Салауатты өмір сүру салты интегративті түрде қалыптасады.Сондай-ақ,
адамдардың іс-әрекеттеріне байланысты болады.Салауатты өмір сүру салты
шаруашылық, күнделік үй тұрмыс, материалдық және рухани формаларын
қанағаттандыру үшін , қоғамдық ұжымдарда өзін өзі ұстай білуі, қоғамдық
тәртіппен санасу артық сөз айтпау, орынсыз саясатпен айналыспау, кез
–келген адамдарды жамандамау, біреуді – біреуге шағыстырмау өзін ақылды деп
есептеп, басқаларды ақымақ ретінде көріу т.б. аулақ болу.Сонымен өмір сүру
салты дегеніміз- тұлға мен қоғам деңгейінің прогресті дамуының
көрсеткішінің категориясы [8].
Салауатты өмір сүру салтының жоғары немесе төмен деңгейінде болуы
әлеуметтік – экономикалық жағдайларға байланысты болады. Адамның
психикасына, денсаулығына ағзаның функцияналды биологиялық қасиеттеріне де
байланысты болады.
Адамдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру
салты бір келкі болмайды .Болу керек деп айту да дұрыс емес. Әр адам өзіне
тән қалыптасқан өмір салтымен тіршілік етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген
арқылы беріліп отыруы мүмкін. Міне, осыған байланысты салауатты өмір сүру
салтының үш категориясы болады:
1.Салауатты өмір сүру деңгейі;
2.Салауатты өмір сүрудің сапасы;
3.Салауатты өмір сүрудің стилі.
Салауатты өмір сүру деңгейі дегеніміз – экономикалық категория.
Адамдардың материалдық және моральдық – рухани қажеттілігі толығымен
қамтамасыз етілу.
Салауатты өмір сүрудің сапасы дегеніміз - әлеуметтік категория – үй-
іші қызымет істейтін орындары (оқу орындары, мектептер) неше түрлі адам
денсаулығын қамтамасыз ететін комфортты мебельдер мен лабораториялық
жабдықтармен қамтамасыз етілуі.
Салауатты өмір сүрудің стилі дегеніміз - әлеуметтік – психологиялық
катигория – адамның қоғамдық орындарда (мектептерде) өзін - өзі ұстап
және көрсете білуі.Белгілі бір қалыптасқан стандартты ұстап өмір сүру.
Салауатты өмір сүру деңгейі мен салауатты өмір сүру сапасы
эквипотенциялды болып келеді. Сондықтан да, адам денсаулығының жақсы және
жаман болуы салауатты өмір сүру стиліне байланысты болады. Ал, салауатты
өмір сүру тарихы және ұлттық дағды, дәстүрлер арқылы қалыптасады. Сондай-ақ
тұлғаның биімділігіне байланысты болады.
Адамның жүріс-тұрысы оның тіршілікке қажетті заттарын пайдалануға
қарай дамиды.
Адам өзінің жеке басының ерекшелігіне сәйкес өмір сүреді .Белгілі бір
ұжымдарға қалыптасып, сол жұмыс мүшесі болып сіңіп кетеді. Қызмет еткен
ұжым мүшелерімен бірге өсіп, бірге қайнасып кетеді. Адамның басына түскен
ауыр жағдайлармен бөліседі. Адамның жүріс- тұрысы бір келкі емес. Ол
тәрбиеге байланысты болады.
Тәрбиелі үйлердің балалары сүйкімді тәртіпті келеді. Үлкенді аға,
кішіні іні деп ерекше көзге түсіп тұрады.Жақсы тәрбие көрген балаларды
педагогтар бірден тани кетеді. Ал тәрбиені аз көрген балаларды бірден
ажыратуға болады.Тәжірибелі мұғалім,адам оларды бірден байқап отырады [9].
Жалпы қазақ елін ежелден салауатты өмір сүрудің салтының символы деп
есептеуге болады. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің деп адамдар өзінің
ұрпақтарына үйретіп отырады. Өмір сүру салты мен денсаулықтың ара-
қатынасына салауатты өмір сүру салты туындайды. Салауатты өмір сүру
валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Салауатты өмір сүру салты адамның профессионалды іс әрекетінің,
қоғамдық қызметімен күнделікті тіршілік ету функцияларымен дамып отырады.
Бұлар денсаулықтың қалыптасуына және оның сақталуына, мықты болып бекінуіне
жәрдемдеседі. Осыдан келіп қоғамдық денсаулық қалыптасады. Жалпы алғанда
адам денсаулығы бірінші орында болуы қажет.
Бірақ жас жеткіншектер өздерінің денсаулығына онша мән бермейді. Ол
жастық өмірдің белгісі,тәрбие жұмысының әділсіздігі. Сондықтан да балаларды
жас кезінен бастап денсаулығын сақтай білуге тәрбйелеудің қажеттілігі
туындайды.Осыдан келіп денсаулық зор байлық деген ұғым қалыптасады.
Жер шары халықтарына әлеуметтік-гигиеналық зерттеу жүргізу нәтйжесінде
жинақталған орасан көп құжаттарды талдай келіп,дүние жүзілік денсаулықты
сақтау ұйымы (ДДСҰ). Мына төмендегідей тұжырым жасады.
Жер шарының халықтарының денсаулықтарының сақталуының 49-53%
адамдардың салауатты өмір сүру салтына байланысты екені анықталды.Бір
сөзбен айтқанда адамдардың өз денсаулығына деген көз қарасына байланысты,
ал 17-20% әлемдік экологиялық факторларға байланысты, әдетте әлемдік
экологиялық фактор үнемі өзгеріп отыруын табиғи құбылыс,оны мөлшерден тыс
өзгертетін адамдардың өздері (антропогендік фактор).
Әсіресе, тәрбиесі мен түсінігі аз адамдар табиғи экологияны үнемі
бұзып жіберіп отырады. Ал,18-22% тұқым қуалайтын себептерге байланысты (оны
генотиптік себеп деп есептейді), 8-10% денсаулық сақтау орындарының қызмет
істеуіне байланысты деп қорытынды жасаған.
Міне, осы айтылған қағидаларды жан-жақты дамытып, іске асыру
валеологияның міндеті.
Сондықтан да валеология пән ретінде мектеп және колледж оқушыларына
ұсынылып отыр.
Оқу процесінде негізінен жоғарғы оқу орындарымен мектепке арналған
оқулықтар қолданылып жүр Бірақ колледж студенттеріне арналған арнаулы
оқулық, оқу құралдары жетіспейді.
Оқыту процесінде Қазақстан Республикасының валеологиялық мектептерінің
тағайындаған принциптері мен тәжрибесін басшылыққа аламыз.
Денсаулық сақтау адамзат баласының ең бір бағалы қасиеттерінің бірі.
Сондықтан да салауатты өмір сүру салтын көздің қарашығындай етіп
сақтауымыз керек [9.5б].
Қазіргі заманның көз қарасы бойынша, салауатты өмір сүру салты мына
төмендегі көрсетілген шарттармен сипатталынады.
Ең басты зиянды дағдыдан аулақ болу. Зиянды дағдыларға жататындар; темекі
шегу,ішімдік ішу,наркотикалық заттар және т.б.
Салауаттану –денсаулық тұралы ғылым. Салауаттану-адамның денсаулығы
және оны сақтау тұралы ғылым. Салауаттану ғылымы денсаулық физиологиялық,
психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан қарастырғандықтан,денсаулықты сақтау
және нығайту әдістері жөніндегі гигиеналық ережелерді қорытып
шығарады.Салауаттану жеке тұлғалық жеке қоғамдық болып бөлінеді.
Жеке тұлғалық салауаттану-төменгі негізгі аспектілер бойынша адамның
гигеналық білімдері мен денсаулығын нығайту жөніндегі дағдылар кешенін
қамтиды.
А) жеке гигиена-денені, киімді, тұратын үйін,тамақ өнімдерін,суды таза
ұстаудың санитарлық-гигиеналық ережелерін,жұмыс орынының жарық болуын,
желдетіп тұру режимін, мектептегі температуралық режимді, партада дұрыс
отыруды қарастырады.
Б) қозғалыс белсенділігі-таңертеңгі гимнастиканы міндетті түрде өткізуді,
физикалық жаттығуларды жүйелі түрде орындауды, спорттық және қимылды
ойындармен айналысуды, жүргізуді, т.б. ойластырады.
В) шынығу- организімді су, күн, ауа сияқты табиғи факторлармен
шынықтыру шараларын, организімнің суыққа, түрлі ауруларға төзімділігін,
қарсы тұра алу қабілетін арттыратын әртүрлі әдістер мен тәсілдерді
орындалуын қарастырады.
Г) психогигиена мен психопрофилактка-бұл психоэмоцианалдық денсаулықты
нығайтуға арналған шаралар кешені.Яғни эмоционалдық ширығуды жоюға
көмектесетін психофизикалық жаттығулар кешенін білу және орындар алу.
Құрбылар арасында, үйде,отбасында және қоршаған адамдармен мейірімді қарым-
қатынастар орнатып, келіспеушілікті,ашу ызаны болдырмау.
Д) дұрыс тамақтану- денсаулық үшін тиімді тамақтану маңызды, яғни тағам
калориялы және әртүрлі болу керек. Тамақтану рационына барлық негізгі
тамақ өнімдері қамтылуы тиіс: ет, өсімдік және жануарлар текті
майлар,көмірсулар, жемістер,көкөністер, таза су.Тамақтану режимін сақтау,
яғни күніне 4-5 рет белгілі бір сағатта тамақтану қажет.Тамақты мөлшерден
артық ішпеу және тұзды, тәтті тағамдарды жемеу керек.
Е) жұқпалы ауруларды алдын алу-санитарлық-гигиеналық талаптармен
ережелерді сақтау.Жеке гигиена ережелерін қатаң орындау,егу жұмыстарын
уақытында жүргізу. Жұқпалы ауруы бар адамдармен қарым-қатынас жасаған
кезде гигиена ережелерін сақтау, ауру құстармен малдарға жоламау.Жұқпалы
аурулардан сақтандыратын алдын-ала егіу жұмыстарын уақытында жүргізу.
Қоғамдық салауаттану–адам денсаулығын қорғау мен нығайту жөніндегі
дәрігерлік және әлеуметтік -экономикалық мәселелер кешендерін қамтитын
шаралар кіреді [10].
Қоғамдық салауаттанудың төмендегідей бөлімдері бар: Медициналық
салауаттану –отбасындағы, үйдегі,мектептегі, еңбек ұжымындағы, қоғамдық
орындардағы гигиена және жеке гигиена ережелерін сипаттайды.Қоғамдық
ортадағы ауа су, топырақ т.б санитарлық-гигиеналық талаптарға сай
орындалуын қадағалайды. Қоршаған ортаға уландырғыш заттардың мөлшерден тыс
жібермеуін бақылайды. Сондай-ақ ауыз судың уландырмауды,ауру тудырғыш
микроорганизімдермен ластанбауды, ауыл шаруашылық өнімдерінде
пестицидтердің болмауын қадағалайды.
Экономикалық салауаттану- адамдардың материалдық қамтамасыз етілуін,
олардың өмір сүру деңгейін, адамдардың еңбек етудегі, тіршілік
етудегі,сондай-ақ денсаулық сақтаудағы құқықтарының бұзылмауын қабылдайды.
Әлеуметтік салауаттану-қоғамның әлеуметтік салауатты қолайлы
болуын,білім,мәдениет,өнер.діни ұйымдардың деңгейін және олардың адамдарға
әсерін зерттейді. Адам -тек биологиялық тіршілік иесі емес, сонымен бірге
әлеуметтік жеке тұлға.Оның денсаулығы ол өсіп-дамитын қоршаған ортасына
байланысты болады.Сондықтан қоршаған ортаны қалай қорғаса,денсаулығын қалай
сақтайтыны,қорғайтыны соған байланысты болады.Ол өзінің,жақындарының және
қоршаған адамдарының денсаулығын сақтауға жауапты.
Салауаттану – салауатты өмір салтының негізі: денсаулық адамнан бөліп
қарауға болмайтын құқықтарының, адам бақытның маңызды компаненттерінің
бірі.Көп денсаулығы мықты, жан-жақты дамыған, білімді адам ғана өз
тағдырын дұрыс қарай алады. Кез келген әрбір адам физикалық, психикалық,
рухани әлеуметтік тұрғыдан денсаулығы мықты болу үшін салауатты өмір салтын
таңдауы тиіс. Әр адам дені сау, күшті,қуатты, сергек болуды, жақсы
қимылдауды, неғұрлым ұзақ жасауды қалайды. Денсаулықты сақтауға адам өзі
жауапты, дегенмен қоғамға да жауапкершіліктер жүктелген.
Ел президентінің Қазақстан-2030 Жолдауында әрбір адамға өз
денсаулығын сақтауға жауапкершілік жүктеледі.Аурулардың алдын
алып,салауатты өмір салтын орнықтыру-мемлекеттің негізгі басымдылық
саясаттарының бірі.Салауатты өмір салты мемлекеттік,әлеуметтік саясатқа
арналған орта-қоғам және ұлтты сауықтандырудың қолайлы әлеуметтік-
экономикалық негізі болады.Ұлыттың саулығы әрбір адамның денсаулығын
сақтап, нығайту және салауатты өмір салтын орнықтырумен анықталады.
Салауатты өмір салты (СӨС)- адамның денсаулығын сақтап,нығайтуға
арналған белсенді іс-әрекет. Салауатты өмір салтын қалыптастырғанда ғана
мықты денсаулыққа ие болып, өмірдегі барлық мақсаттар мен армандарға
жетуге болады [11].
Салауатты өмір салтын қалыптастыру- денсаулықты сақтау мен ауруларды
алдына алудың басты шарты.Б.Н.Чумаковтың пікірі бойынша салауатты өмір
салты өмір бойы белгілі бір мақсаттқа бағытталып, біртіңдеп және тұрақты
түрде қалыптасады.Және салауатты өмір салты дегенді адамның күнделікті
тіршілігінде саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға тәуелсіз
өзінің әлеуметтік және кәсіби міндеттерін ойдағыдай атқарып,организімнің
резерівтік мүмкіндіктерін жетілдіруі деп жаттығуға, шынығуға дұрыс
тамақтануға,зиянды әрекеттерден аулақ болуға және т.б. уйренеді.
Салауаттанудың оқу арқылы өз организімдерін жайлы өз білімдерін
меңгеріп, физикалық және психикалық денсаулықты сақтауға үйренеді.Адам
организімі тек биологиялық ғана емес,әрі әлеуметтік тұлға болып та
есептеледі.Адам биологиялық тіршілік иесі болғандықтан,қоршаған ортадан
өмір сүруге қажетті қуат беретін әртурлі тағам өнімдерін алады.Организімге
қажетті заттар үнемі және қатаң түрде белгілі бір мөлшерін сақтап беріліп
тұруы тиіс.Аз ғана жетіспеушілігі немесе кейбіреуінің артық болуы түрлі
ауруларға себепші болады.
Адамның әлеуметтік мәні- ең алдымен өзінің қоғамның бір бөлігі
екендігін, өзінің мен деген ұғымын сезіну.Бұл адамдар мен қарым-қатынас
жасай білу, келіспеушілікке бармау, кикілжіңнен аулақ болу.Адам қоғамда
өмір сүретіндіктен қоршаған адамдармен тату-тәтті болуы, үлкендерді
силау,кішілерге қамқоршы болуы тиіс, денсаулыққа ұжымдағы психологиялық
ахуалдың да зор мәні бар.
Сондай-ақ, өмірдегі материялдық-рухани ахуал да зор рөл
атқарады.Сонымен адам денсаулығына биологиялық факторлармен
бірге,әлеуметтік факторлар да әсер етеді.
Денсаулық ұғымының анықтамасы-қалыпты толыққанды өмірге тек жақсы
денсаулық пен қол жеткізуге болады.Денсаулық-адам өміріндегі басты
құндылық. Денсаулық адамға қуатты сақтауға, қозғалыс жасауға және жоғары
сергектікпен ұзақ өмір сүруге мүмкіндік береді.
Денсаулықтың күйі көптеген биологиялық және әлеуметтік факторларға
байланысты болады.Егер адам организіміндегі барлық физиологиялық процестер
(тамақтану,тыныс алу, зат алмасу және т.б.) қалыпты жүрсе , онда адамның
денсаулығы жақсы болады.Денсаулығы дұрыс адамның организімде барлық
компананттер үйлесімді әсер етеді.Бұлар - денсаулықтың физиологиялық
(организім- тірі ағза ретінде ),психикалық (адам-әлеуметтік тұлға
ретінде),адамгершілік (адам-қоғамының өкілі ретінде) компаненттері.
Денсаулыққа әсер ететін факторлардың ішінде ең жетекші орынды
физикалық, рухани және әлеуметтік факторлар алады.Дүниежүзілік денсаулықты
сақтау ұйымының зерттеулеріне қарағанда адам денсаулығының 50-55%-ы өмір
сүру салтына,яғни адамның өз денсаулығына қалай қарайтындығына
байланысты.Бұл–салауатты өмір салтының шартты.Адамдарды салауатты өмір
сүруге – күрделі процесс.Барлығы да бұл істің өте маңызды екенін біле
тұрса да,оны ұстанбайды.
Қоршаған ортаның оганизімге әсеріне де үлкен көңіл бөледі.Ауаның және
судың ластануы организімде әртүлі аурулардың пайда болуына себепкер
болады.Адам денсаулығының 17-20%-ы экологиялық факторларға байланысты,
яғни қоршаған ортаның ластануының организімге әсерінің нәтижесінде
организімнің улануы мүмкін [9.15].
Үлкен мидициналық энциклопедиядағы анықтама бойынша: денсаулық-адам
организімінің барлық мүшелері мен жүйелері қызметінің қоршаған ортамен
теңестірілуі және қандай да бір ауытқудың болмауы.Дүниежүзілік денсаулықты
сақтау ұйымының анықтамасы бойынша денсаулық-тек аурудың немесе физикалық
,психикалық және әлеуметтік саулық күйін.
Берілген анықтамалардан денсаулық түсінігі организімнің сыртқы орта
жағдайларына бейімделу сапасын және адам мен тіршілік ортасының өзара
әсерін айқындайтынын көреміз.Денсаулық сыртқы және ішкі факторлардың өзара
әсерлесу нәтижесінде қалыптасады.Денсаулық түсінігі оған қарама-қарсы
сырқаттану күйінің,яғни аурудың болатындығын айқындайды.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру
Егемен елдің туын көкке көтеретін,әрине өркениетті ұрпақ.Ендеше сол
елдің елдігін танытатын бүгінгі ұрпақ қандай болу керек? Өкінішке
орай,қазіргі кезде жасөспірімдердің бір бөлігі салауатты өмір салтына
қайшы келетін іс-әрекеттерге баратыны барлымызға белгілі жайыт.
Сондықан бүгінгі білім беру жүйесінде еліміздің өсіп өркендеуіне
сай,заман талабына жауап беретін рухани-адамкершілік қасиеттерін
қалыптастырған,қоғамдық өмірге икемделген,білім және кәсіпөнер сырларын
бойына мұқият сіңірген, қоғам мемлекет және отбасы алдындағы
жауапкершілігін сезінетін,салауатты өмір салтын санслы түрде таңдаған
өркениетті ұрпақ тәрбиелеу кезек күттірмес міндет [12].
Бұл жерде балаларға валеологиялық тәлім-тәрбие беру ерекше
орында.Сондықтан валеологияны оқыту барысында балалар мен
жасөспірімдердің бойына салаутты өмір салтын қалыптастыру мен денсаулықты
сақтау және нығайту мәселелеріне айырықша мән беру керек.
Сабақты оқытудың белсенді түрлерін пайдаланып өткізген дұрыс: сюжетті
ойындар,тест, реферат жазу, пресс-конференциялар, өткізу,ғылыми қарапайым
әдебиетпен және бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс.
Сонымен қатар валеологиядан алған білі мен тәрбиенің бірлескен
жүйесі бойынша салауатты өмір салтын қалыптастыру барысында көптеген іс-
шаралар өткізілуі қажет.
Себебі мектептегі барлық жұмыстың бағыты салауатты өмір салтының
негізгі құралдарын орындау болып табылады,яғни баланың
• денсаулыққаа деген көзқарасын тәрбиелеу;
• жас кезден бастап белсенді демалыс мәдениетін,қозғалыстың қажеттігін
тәрбиелеу;
• жас кезден бастап дұрыс тамақтану
• зиянды әдеттердің алдын алу, осы заттардың зиянын түсіндіру.
Жоғарыда келтірілген түрлі бағыттағы негіздеулер мен валеологиялық тәлім-
тәрбие беру мүмкіндіктері, денсаулықты күтудің айрықша белгілері т.с.с
дәйектемелерді негізге ала отырып, төмендегідей салауатты өмір сүруді
қалыптастырудың сызба нұсқасын жасадық: сызба2
Бұл сызбада салауатты өмір сүруді қалыптастырудың бағыттары беріледі:
1. Дене тәрбиесі және спортпен шұғылдану;
2. Қоршаған орта, табиғатты қоғау;
3. Денсаулық және жыныстық тәрбие:
4. Тамақтану, еңбек, демалу гигиенасы ;
5. Жеке және қоғамдық гигиена талаптарын орындау;
6. Зиянды әдеттердің алдын алу;
7. Гиподинамиямен күрес.
Бұл бағыттармен жүргізілген жұмыс, валеологиялық білім беру жүйесін одан
әрі дамытады.
Сызба 2 Салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметінің құрылымы мен
жүйесі
Қазіргі таңда республикамызда СӨСҚ қызметінің құрылымы мен жүйесі
құрылған. Оның құрамына салауатты өмір салтын қалыптастырудың Ұлттық
Орталығы және 14 облыстық, 9 қалалық (Астана, Алматы, Тараз, Жезқазған,
Семей, Рудный, Теміртау, Балқаш, Шымкент) СӨСҚ орталықтары кіреді.
Аудандық деңгейлерде де СӨСҚ орталықтары ұйымдастырылуда, мысалы,
Жамбыл облысында 8 аудандық орталық қызмет атқаруда. 180-нен астам
Денсаулықты нығайту орталықтарында ДНО 1500 адам қызмет жасайды.
Орталықтарда міндеттемелерді іске асыру мақсатында 400-ден астам СӨС
кабинеттері іске қосылған. СӨСҚ мен аурудың алдын алу бағдарламасын ғылыми
түрғыда негіздеу үшін Ұлттық Орталықтың филиалдары Астана қаласының
дәрігерлік академиясында (Солтүстік аймақ), Ақтөбе қаласында (Батыс аймақ),
Семей қаласында (Шығыс аймақ) және Шымкент қаласында (Оңтүстік аймақ)
қүрылған [13].
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметі жоғары маманданған
қызметкерлермен толық қамтамасыз етілді. Мысалы, 10 қызметкер медицина
ғылымдарының доктор, 14 қызметкер медицина ғылымдарының қандидаты, 6
медицина ғылымдарының ізденушілері жүмыс жасауда.
Мәселелерді шешу үшін ведомство аралық деңгейдегі республикалық,
облыстық, аудандық, қалалық аймақтарында салауатты өмір салтын
қалыптастыруды басқаратын Координациялық кеңес ұйымдары қүрылды. Білім беру
басқармасымен жүмыс жасайтын Республикалық басқару кеңестері, қалалар мен
аудандардың әкімшілігіндегі "Қазақстан 2030" стратегиясының жүзеге асуын
бақылайтын "Халық денсаулығы" мемлекеттік бағдарламасының СӨС-на,
денсаулықты сақтау мен нығайтуға байланысты мәселелерді шешетін комиссиялар
құрылған. СӨСҚ-ға байланысты үгіт насихат мәселелері аудандық және қалалық
Мәслихаттарда қарастырылды [14].
Міндеттердің жүзеге асырылу қарқыны СӨСҚ қызметінің директоратында
квартал сайын өткізілетін жиналыстарда талданады. Онда істеліп жатқан іс
шаралармен қатар алдағы уақытта жасалатын істер және СӨСҚ орталықтарының
аймақтарда жасап жатқан жұмыстары да талқыланады.
ҚР Білім және ғылым министрлігімен, ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық
келісім министрлігімен, ҚР Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау
министрлігімен, ҚР Туризм және спорт агенттігі сияқты ұйымдармен келешекте
бірігіп жүмыс жасау келісім шарттары жасалған.
ТМД мемлекеттерімен жасалған келісім-шарттары. Соңғы жылдары
еліміздің салауатты өмір салтын қалыптастыру тәжірибесі Орталық Азия
мемлекеттерінде кең таралуда. Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан мамандары
біздің жаңа технологияларымыз бен тәжірибелерімізді үйреніп, өз елдеріне
енгізуге мүмкіндіктері бар. Қазіргі кезде СӨСҚ Қырғызстандағы,
Тәжікстандағы және Өзбекстандағы осы тектес ұйымдармен байланысып, бірігіп
жүмыс істеуге мүмкіндік алып отыр. Тәжірибе алмасу мақсатында ТМД
мемлекеттерінің мамандары Ұлттық Орталықта өткізілетін халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларға, СӨС мамандарын даярлайтын курстарға
шақырылады және оларға ҚР СӨСҚ Орталығы мамандарының жасалған ғылыми-
әдістемелік материалдарын пайдалануға мүмкіндік беріледі.
СӨСҚ қызметінің негізгі бағыттары. Қазақстан 2030 жылдарына дейін Даму
стратегиясын жүзеге асырудың негізгі бағыттары, "Салауатты өмір салты"
кешенді бағдарламасы, "Салауатты өмір салтын үгіттеу және насихаттау"
бюджетті бағдарламасын Республикалық және аймақтық деңгейлерде жүзеге асыру
үшін келесі міндеттемелерді орындау қажет: білім беретін және аурудың алу,
СӨС мамаңдарын даярлау бағдарламалар, ДДҰ жобаларын кеңейте түсу және іске
асыру, аурудың алдын алу бағдарламаларына ғылыми тұрғыдан қолдау көрсету,
жаппай халықтық іс-шаралар өткізу, ғылыми практикалық әдістемелік
материалдарды, жаңа технологияларды жасау және енгізу, халықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(ВАЛЕОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІ)
Реферат
Жұмыстың көлемі мен құрылымы жұмыс 123 бет көлемінде компьютерде
терілген, сонымен қоса 9 кесте, 6 сызба,
9 суретпен қөркемделген.Жұмыста кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер қосымшамен
Жұмыстың жалпы сипаттамасы Жұмыс колледж студенттеріне салауатты өмір
сүру салтын қалыптастырда түрлі адам өміріне зиян кетірілетін факторлардан
яғни, шылым шегу, алкогольді заттардан қорғану іс-шараларын қарастыруға
арналған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері Колледж студенттеріне
салауатты өмір салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім беріу жүйесін
жетілдіру және оны оқу-тәрбие процесінде жүзеге асыру.
- тақырыптың мазмұнын әртүрлі әдебиеттер мен оқулықтарға теориялық және
практикалық талдаулар жасау;
-валеология, экология, аспект ұғымдарына түсініктеме беру;
- колледжде валеологиялық білу беру жүйесінің рөлі мен орнын анықтау;
- студенттердің валеологиялық білімдерін тест, анкета түрінде тексеру
және
талдау жүргізу;
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы - Колледж студенттерін салауатты өмір
салтын қалыптастырудың негізі болып отырған валеологиялық білім беру
мәселелерінің алғаш рет зерттелуі.
- колледждегі оқу тәрбие процесінде валеологиялық білім берудің ролі мен
орны анықталған.
- колледж студенттеріне салауатты өмір салтының қалыптастыруда
валеологиялық білім берудің тиімді түрлері мен әдістері анықталған.
Қысқартылған сөздер
АҚТҚ- адамның қорғаныш тапшылығының қоздырғышы
БҰҰ-біріккен ұлттар ұйымы
БДДСҰ-бүкіл дүние жүзілік денсаулықты сақтау ұйымы
ЖҚАБИ-жыныстық қатынастар арқылы берілетін инфекция
ЖҚТБ-жұқтырылған қоздырғыш тапшылығының белгілері
ЖҚТБ-жыныстық қатынастармен таралатын белгілер
ЖРВИ-жедел респираторлық вирустық инфекциялар
СӨС-салауатты өмір салты
СӨСҚПҰО-салауатты өмір сүрудегі педагогикалық ұйымның
одағы
ДНО-денсаулықты нығайту орталығы
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 5
1 Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім
берудің теориялық мәселелері
1. Валеологиялық білім беру жүйесінің теориялық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 8
2. Зиянды әдеттердің пайда болу себептері мен салдары ... ... ... 34
3. Колледждегі валеологиялық білім берудің дайындық
бағыты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .61
2 Салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудағы валеологиялық білім
беру жүйесінің әдістемелік негіздері
1. Валеология пәнін оқытуда пәнаралық байланыстарды
пайдалану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 74
2. Валеологиялық білім беруді жетілдірудің тиімді жолдары
мен
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...84
3. Валеологиялық білім беру жүйесін жетілдіруге бағытталған
іс-тәжірибелердің қорытындысы және
нәтижесі ... ... ... ... ... ..92
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...112
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 115
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 120
Сурет 1 Жаратылыстану пәндеріне бөлінген сағат (% көрсеткіші)
Сурет 2 Тәлімгерлердің түрлі тәрбие жұмыстарын бөлісуі
(сұрақталғандардың пайыздық көрсеткіші)
Сурет 3 Жас ерекшеліктеріне қарай темекі шегетін қыз балалардың саны
Жас ерекшеліктеріне қарай темекі шегетін ұл балалардың саны
Сызба 4 Валеологиялық дайындықтың әдістері мен формалары
Сурет 5 Колледж студенттеріне валеология пәнін оқыту қажет
пе?
деген сұраққа студенттердің берген
жауабы
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаты жұмыста колледж студенттеріне салауатты өмір
салтын қалыптастыру аспектілері қарастырылған. Cалауатты өмір салтын
қалыптастырудағы валеологиялық білімнің рөлі мен орны және оны жетілдірудің
жолдары корсетілген. Алынған зерттеу нәтижелері колледж студенттерінің
салауатты өмір салтын қалыптастырудың оқу-тәрбиесіне негіз болады.
Жұмыстың өзектілігі Қазақстан-2030 мемлекеттік даму бағдарламасының
ұзақ мерзімді стратегиясының негізгі бағыттарының бірі Азаматтардың
денсаулығын,білімін және ырысын жақсарту делінген.Оның мақсаты: салауатты
өмір салтына ынталандыру, ана мен баланы қорғау,нашақорлықпен және есірткі
саудасымен күресу, темекі мен ішімдік тұтынудың алдына алу, тағамның
сапасын жақсарту,қоршаған ортаның және экологияның тазалығын сақтау.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық мәселелер,тұрғындардың қоныс
аударуы, республика азаматтарының хал-ахуалындағы бейтараптық пен
тұрақсыздық ересектердің де,балалардың да денсаулығына, студенттердің
біліміне,олардың өз бетінше тіршілік етуге дайындығына зардабын
тейгізбейтіні байқалып отыр [1].
Дегенімен салауатты өмір салтын және сәбилардің, жасөспірімдердің,
жастардың өмір дағдыларын қалыптастыруда білім беру жүйесінің рөлі
айрықша. Салауатты өмір салтының негізін, оның нормалары мен ережелерін
сақтаудың мұқтаждарын жасау үшін мектепке дейінгі және мектептегі тәрбиелеу
мен колледждерде оқыту кезеңдерінде жүргізу керек. Осы кездегі жеке
тұлғаның әдептілік, адамгершілік,рухани,адалдық қасиеттері мен гигиеналық
дағдыларды қалыптастыру.
ҚР Үкметінің 1999ж 30 маусымдағы №905 қауылысында (Салауатты өмір
салтының комплексті бағдарламасы) төмендегі қажеттіліктер қаралған:
- Оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы білім беру саласының
рөлін күшейту;
- білім беру жүйесінің базистік оқу жоспарына валеология пәнін енгізу.
- Сонымен қатар білім беру жүйесіне АҚТҚЖҚТБ індетінің алдын алу
шаралары;
- балалардың жолда жүру қауіпсіздігі;
- денсаулыққа қажетті өмір дағдылары;
- репродуктивті денсаулықты жақсарту және отбасын құруға даярлау;
- зиянды заттардан сақтану;
- санитарлық-гигиеналық дағдылар;
- темекіден,есірткіден сақтандыруға арналған көп сатылы білім беру
бағдарламалары енгізілді. Бірақ аталған бағдарламалар көпшілігінде
мазмұны жағынан бірін-бірі қайталайды.Соның нәтижесінде оқу прцесінде
оқушылардың жүктемесін көбейтіп өмір дағдыларының қалыптасуы жеткіліксіз
дәрежеде қалады. Педагогикалық кадрлардың осы мәселе бойынша кәсіби
дайындығының төмен болуы да үлкен рөл атқарады.Білім беру саласының
мамндарының айтуы бойынша, влеологиядан қажетті оқу әдістемелік
материалдардың аздығына қарамастан, валеологияны қазіргі заманның пәні, ол
балалардың денсаулығын қалыптастыруға және тәрбиелеуде үлкен роль атқарады.
Кез келген тақырыптар, қозғалыс белсенділігін ұйымдастыру, тиімді тамақтану
және психологиялық өзіндік реттелу және т.с.с мәселелер валеологияны
дамытудың өзекті мәселелесінің бірі. Валеология,жолда жүру
қауіпсіздігі,т.б. және жоғарыда аталған бағдарламаларды көпшілігінде
мамандығы сәйкес келмейтін педагогтар жүргізеді. Осыған байланысты арнаулы
орта білім беру жүйесінде жүзеге асырылатын оқушылардың салауатты өмір
салтын және дерлік дағдыларын қалыптастыруға арналған комплексті
бағдарлама жасаудың, оның ақпараттық және әдістемелік мәтінін қамтамасыз
етудің, әрбір сабақтың жүргізу жоспарын құрудың қажеттілігі туып отыр.
Тақырыптың мазмұнына сай келетін көптеген ғалымдар мен педагогтар еңбектер
жазған. Атап айтсақ: валеология ілімінің негізін қалаушы, әрі влеология
пәнін- пән ретінде ғылымға енгізген италян ғалымы Брехман И.И. Валеология
оқулығын жазып шыққан отандық ғалымдар Сатбаева Х.К.және Жатқанбаев Ж [2].
Дегенімен де,қаншама зерттеулер жасалынса да, әлі де болса,бұл
тұрғыдан ғылыми зерттеу жұмыстары,зерттеуді қажет етеді.
Сондықтан да, жоғарыда келтірілген теориялық негіздеулер мен
стратегия бағыттарын басшылыққа ала отырып, біз зерттеу жұмысымыздың
тақырыбын Колледж студенттеріне салаутты өмір сүру салтын қалыптастыру
аспектілері(валеологиялық білім беру жүйесі) деп атадық.
Зерттеу мақсаты:
Колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастырудағы
валеологиялық білім беріу жүйесін жетілдіру және оны оқу-тәрбие
процесінде жүзеге асыру.
Міндеттері
- тақырыптың мазмұнын әртүрлі әдебиеттер мен оқулықтарға теориялық және
практикалық талдаулар жасау;
-валеология, экология, аспект ұғымдарына түсініктеме беру;
- колледжде валеологиялық білу беру жүйесінің рөлі мен орнын анықтау;
- студенттердің валеологиялық білімдерін тест, анкета түрінде тексеру
және
талдау жүргізу;
- валеологиялық білім беру жүйесін жетілдірудің әдістемелік нұсқауларын
жасау және оқу-процесіне ендіру;
Зерттеу обьектісі Оңтүстік Қазақсан құқық және салалық технологиялар
колледжінің оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу пәні Колледж студенттеріне салауатты өмір салтын қалыптастыру
аспектілірі.
Зерттеу әдістері Теориялық негіздеулерді талдау және саралау,
бақылаудың құрлымдық жүйелеу,социологиялық сауалнама (анкета,тесттер),
математикалық есептеу мәліметтерінің әдістері.Педагогикалық зерттеу
әдістері (оқу-құжаттарын талдау,бақылау, студенттерді дайындауда оқу-
әдістемелік нұсқаулықтардың саралануы), жүйелі статистикалық әдіс.
Зерттеу жұмыстың жаңалығы Колледж студенттерін салауатты өмір салтын
қалыптастырудың негізі болып отырған валеологиялық білім беру
мәселелерінің алғаш рет зерттелуі.
- колледждегі оқу тәрбие процесінде валеологиялық білім берудің ролі мен
орны анықталған.
- колледж студенттеріне салауатты өмір салтының қалыптастыруда
валеологиялық білім берудің тиімді түрлері мен әдістері анықталған.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық маңызы
- колледж студенттеріне валеологиялық білім беруде теориялық әлеуметтік
және педагогикалық алдын –алу жағдайлары.
- колледж студенттерінің салауатты өмір салтын қалыптастыруда
валеологиялық білім берудің жағдайына талдау жасалған практикалық маңызы.
- колледж студенттерін дайындауда валеологилық әдістемелік жабдықтар
жасалынғандығы.
- бұл зерттеу жұмысының нәтижелерінің салауатты өмір салтын қалыптастыруда
валеологиялық білім беретін оқытушыларына пайдалануы.
Автордың жеке үлесі Зерттеу жұмысының негзгі нәтижелері Оңтүстік
Қазақстан құқық және салалық технологиялар колледжінің оқу-тәрбие
процесінде ендірілген.
Зерттеу нәтижелерін сыннан өтуі Зерттеу нәтижелері 2006жылы Шымкентте
өткен Халықаралық ғылыми-практикалық Әуезов оқулары-5 конференциясында
және жалпы 2007-2008 жылдары Биологияны оқытудың әдістемесі мен теориясы
кафедраның ғылыми семинарларында баяндалды.
тақырыбы бойынша басылымдар материалдары бойынша 2 мақала
жарияланды.
құрлымы мен көлемі жұмыс кіріспеден 2 тараудан, 6 параграфтан,
қорытындыдан және әдебиеттердің тізімінен қосымшадан тұрады. жұмыс 123
беттен, 6 сызбадан, 9 суреттен, 9 кестеден құралған.
1 САЛАУАТТЫ ӨМІР СҮРУ САЛТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ
ВАЛЕОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. Валеологиялық білім беру жүйесінің теориялық сипаты
Валеология - медицина ғылымдарының саласы емес. Ол медицина
ғылымдарына жатпайды. Оның өздерінің алдына қойған мақсаты мен
міндеттері бар. Өз алдына дара ғылым. Өзінің зерттейтін арнаулы
функциялары бар.
И.И.Брехман өзінің еңбектерінде валеология тұралы былай деп
жазады. Денсаулық тұралы ғылым интегралды түрде болуы керек. Оның
пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі жағдайы экологиямен,
биологиямен, медицинамен, психологиямен, педпгогикамен және т.б.
ғылымдармен тығыз байланыста болады. Жаңа интегралды ғылым
болғандықтан ол міндетті түрде жүйеге келтіріліп дамытып отырады.
Оның көздеген мақсаты адамдардың денсаулығын арттыру, ауруды
болғызбау, аурулардың алдын алу. Денсаулықты сақтау адам үшін маңызы
зор. Валеологияның пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі жағдай
адамзат баласының мәдениеті мен білімінің өсуіне
байланысты.Валеология – екі сөзден құралған-Vale латынша (сау болу),(аман
болу) деген сөзден туындайды. logos грекше (ілім, ғылым) деген сөз.
Валеология қазіргі заманның ғылымы. Денсаулықты сақтау ғылымы.
Денсаулық адамның рухани байлығы. Ол біздің жер деп аталатын
планетамызбен тығыз байланыста болады.
Табиғат байлығымен бірге өсіп, біте қайнасып келе жатыр.Адам
денсаулығын артыруына көмектеседі.Адамды емдеу дәрігерлердің алғашқы
қадамынан бастап осы уақытқа дейін адамдардың денсаулығын қорғау
медицинаның бірінші міндеті болып келеді. Кейін ол ғылым ретінде
дамыды.Оны 1960 жылы профессор И.И.Брехман енгізген.Валеологияның
интегративтілігі ғылымдардың бір – бірімен байланыстығында. Ғылымен
байланыстылығы адам денсаулығын күшейтеді.
Экология - айналаны сыртқы қоршаған ортамен тірі ағзалардың
қарым – қатынасын зерттейтін ғылым. Ғылымда экология деген ұғымды алғаш
айтқан адам – неміс зерттеушісі Эрнст Геккель. Ол экология деген сөзге
анықтама беруге тырысты, дәлме-дәл аударғанда үй туралы ілім, тұрақ
(мекен) туралы ғылым деген грек сөзінен шыққан. Экология айналаның
қоршаған сыртқы орта факторларының денсаулыққа тигізетін әсерін
анықтайды. Адамдар адекватты тіршілік етуге әрқашанда дайын болу
керек.
Валеология тұлға денсаулығына ерекше мән береді. Тұлғаның
валеология ғылымының дамуына үлес қосатын жолдары мен тәсілдерін
көрсетеді. Бұл схеманы дұрыс түсіну керек. Сонымен бірге,Қазақстан
Республикасында валеологиялық мектептердің ғылыми принціптері
берілген.
Валеология — адам туралы ғылымның жаңа бағыты. Ол латын тілінен
аударғанда "денсаулық" немесе "сау болу" деп аударылады. Яғни, валеология
пәнінде оқылатын сала адам денсаулығы болып табылады. Валеология
интерактивті ғылым, ол физиология, психология, биология, медицина,
педагогика, экология ғьшымдарының негізінде пайда болған. Бүл ғылымның
негізін қалаушы И.И. Брехманның басты қосқан үлесі, ол "денсаулық"
түсінігіне деген жаңа көзкарасын білдіре білгендігі.
Валеология ғылымы бос қиялдан пайда болған жоқ. Валеологияның тамыры
мыңдаған жылдарға созылып жатыр. Оның элементтерін империялық ежелгі
халықтарда, антикалық рәсімдерден, орта ғасырлық схоластикадан, біздің
планетамыздағы философиялық, діни және ғылыми мектептеріңде кездестіре
аламыз.
Валеологияны және оның ғылыми концепциясын жасауға көптеген клиникалық
медицина, физиологиялық, гигиена, генетика және т.с.с. өзге де салалардан
көптеген ғалымдар ат салыса қатысты.
Адамзат қоғамының барлық даму кезеңдерінде адам өмірі әртүрлі
аурулар мен күресумен өткен, олар ол кезде сауығу жолдарын іздеу арқылы
ғылыми және халық медицинасын дамытқан. Қазіргі клиникалық медицина
денсаулық дегенді тәндік саулық ретінде қабылдап, көбіне көңілді ауру
себептері мен емдеу әдістеріне бөлген.
Егер де медицина адам ағзасын аурудан сауықтыру үшін емдейтін болса,
валеология денсаулықты сақтау мен күтуге, аурудың алдын алуға үйретеді,
яғни ағзаны ауруға шалдықтырмауға мүмкіндіктер туғызады.
Яғни, валеология денсаулықтың механизмдерін тануға мүмкіндік береді,
денсаулықтың ауытқуын ерте анықтайды, әлі ауру белгілері байқалмай түрып,
ол ағзаның сақталу мүмкіндіктерін қарастырады, алдын алады. Сонымен,
валеологияны онтогенезде адамның денсаулығын сақтап күшейту жайлы ғылым деп
те санайды. Бұл дұрыс ұғым емес. Себебі, ауруға шалдыққан адамдар да
денсаулығын сақтап, нығайтуы қажет.
Валеология термині қазір баршаға таныс. Бірақ та оның шығу тегі,
тарихы, ғылыми жетістіктері және мақсаты мен міндеттері жайлы әркім біле
бермейді. Сонымен қатар, қазіргі өмірдің өзі валеологияның дамып
өркендеуіне себептер мен мүмкіндіктер туғызып отыр [3].
Профессор Г.К.Зайцевтің анықтамасы бойынша, валеология дегеніміз
адамның өмір салтын сауықтыру арқылы адамның денсаулығын басқару.
Валеология - салауатты өмір сүрудің негізі. Валеологиялық білім
санитарлық ағарту мен гигиеналық тәрбиеден, адамды өз денсаулығын күтуге
үйрететіндігімен ерекшеленеді. Жеке тәжірибе мен Қазақстан
Республикасындағы валеологиялық білімнің талдануы валеологияда әзірге
қателік әдістерінің басым екендігін көрсетіп отыр.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының "Денсаулық баршаға" бағдарламасы
бойынша денсаулықты нығайту мәселелеріне байланысты сүрақтардың шешімін
үйден, мектептен, өңдірістер мен мекемелерден, яғни, адамдар өмір сүріп,
білім алып, еңбек ететін аймақтардан іздеу керек.
Қазіргі күнде біздің мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдарына үмітіміз
сенімді емес, ал адамдардың өз денсаулығына деген жаңа көзқарасы әлі дүрыс
қалыптаспаған. Сондықтан да халықтың көпшілігі денсаулықтың дұрыс
қалыптасуына көп көңіл бөлуі қажет, әсіресе жасөспірім балалар. Бұңдай
қадам қазіргі заман талабына сай валеологиялық білімді методологиялық және
әдістемелік қамтамасыз етуді қажет етеді. Валеологиялық білімнің аяқтануына
негізінен кедергі туғызатын валеологиялық концептуалды негіздердің
аталуының әрекетілігі болып отыр.
Білім беру бағдарламалары көп дағдарыстарға ұшырады, яғни ол
валеологиялық білім беру сапасына жақсы әсер етті деп айта алмаймыз.
Кейбір мектепке дейінгі мекемелерде, жалпы білім беретін мектептерде,
орта және жоғары оқу орындарында валеология пәнін арнайы мамаңданған
мамандар беріп жүрген жоқ, олар балаларға дәл емес ақпаратты жеткізеді. Бұл
іс әрекетпен адамның денсаулығын басқарудың негізгі принципі бұзылады.
Калыптасқан жалпы мамандыққа сай тілдің болмауы оқу және әдістемелік
әдебиеттердің сапасына да өз ықпалын тигізді. Оқу құралы ретінде оқу
әдістемелік кеңестердің экспертизасынан өтпеген, апробацияланбаған
әдебиеттер білім беру барысында жиі қолданылады.
Валеологиялық білім беруде мұндай қарым-қатынас нәтижесінде валеология
оппоненттерінің сын-ескертпелеріне жол берілуде.
Бір айта кететін жайт, мектеп басшьшары валеологтардың, білім саласында
жүмыс істейтін мамандардың айтуьнша, қажетті оқу әдістемелік материалдардың
жетіспеуіне қарамастан, валеология қазіргі заманның пәні, ол балалардың
денсаулығын қалыптастыруға және тәрбиелеуге өте қажет. Кез-келген
тақырыптар, қозғалыс белсенділігін ұйымдастыру, тиімді тамақтану және
психологиялық өзіндік реттеу және т.с.с. валеологиялық өзекті мәселелердің
паллиативті шешімі болып табылады.
Мұның барлығы валеологиялық білім беру аспектілерін кешенді түрде оқу
кезінде қалыптасуы керек. Валеологияның дамуы мен салауатты өмір салтын
қалыптастыру стратегиясын жасау үшін негізгі арнайы жолдар, түсініктер,
анықтамалар мен критерийлер қалыптастыру керек. Зерттеу жұмысымыздың
тақырыбында аспект деген ұғымға түсініктеме беру қажет еді. Енді сол
ұымға тоқтала кетейік.
Аспект ұғымы (құбылыс,фактілерді түсіндіру) жаңа мағлұматтар істің басқа
жағдайда екендігін түсіндіреді [4].
Әлеуметтік гигиенаға тән салауатты өмір салты мен денсаулықтың алғы
шарттары практикада қолданылуда.
Қазіргі уақытта салауатты өмір салтын қалыптастырудың барлық
кезеңдеріне сәйкес критерийлері жасалуда. Жаңа критерийлерді дәрігерлер,
педагог — валеологтар, социал — гигиенистер, биологтар, психологтар және
т.с.с. жасаулары керек.
Валеологияны медициналық және педагогикалық деп бөлуді шартты деп
қабылдау керек, бұл педагогика мен профилактикалық медицинаның бірігуінен
туған.
Валеологиялық білім беруде педагогикалық қадам ерекше орын алады, оған
валеологиялық білім беру ерекшеліктері барысында интерактивті әдістерді
қолдану жатады. Валеология ғылымының дамуы салауатты өмір салтын
қалыптастыру секілді мемлекеттік саясаттың бір бөлігі болуы керек, ол
ұлттық генофондтың бұзылуының алдын алады, адамның адамгершілік физикалық,
психикалық, соматикалық және репродуктивті мүмкіндіктерін арттырады.
Салауатты өмір салты іс әрекетті тәрбиелеу арқылы және бейімделу арқылы
денсаулықты басқара білу, сондықтан да бұл іс әрекет білім беру жүйесінің
педагог мамандарының қызығушылығын тудырады. Педагог маман баланың,
жасөспірімнің бойында қажетті мотивацияны ұялатады, ол күнделікті
қажеттіліктерден түрады және оған қажетті білімді алуға мүмкіндіктер
молынан туындайды. Педагогтар мен оқушылар бірлесе отырып салауатты өмір
салтын қалыптастырудың моделін жасаулары керек. Ата-аналар, педагогтар,
білім және спорт қайраткерлері осындай модель бола алады. Бірақ та ондай
адамдар табу оңай емес.
Өкінішке орай, қоғамдағы көпшіліктің денсаулық мәдениеттері өте теменгі
деңгейде, оған басты себеп ақпарат өнімдері мазмұны мен формасы жағынан
дұрыс тәрбие бермейді. Сол себептен валеология негіздерін үздіксіз білім
беру барысында мектепке дейінгі мекемелер мен жалпы білім беретін
мектептерде, орта және жоғарғы оку орындарында оқыту қазіргі танда озекті
мөселе болып отыр.
Жаңа өз бетінше дамып келе жатқан адам денсаулығын сақтап, нығайтуға
арналған ғылымның қалыптасу жолдары мен тәсілдері қажет екендігі мәлім
болды, бірақ та салауатты омір салты жайлы білім әр түрлі халықтың
дәстүрлер мен тіршілігі және ұлттық медицинадағы ерекшеліктері эмпирикалы
болды, яғни ұзақ жылдар бойы оның ғылыми негіздемесі болған жоқ. Жоғарыда
айтылғандай, валеология ғылымының зерттеу пәні адам денсаулығы болып
табылады.
Сондықтан да денсаулық түсінігі анықталмай, валеология ғылым ретінде,
сонымен қатар, профилактикалық медицинада тіршілік ете алмайды. Көптеген,
600-ден астам ғалымдар денсаулық ұғымына анықтама бермекші болған.
БДДСҰ-ның берген анықгамасына 50 жыддан астам уақыт өтті, ол да дәл
емес және оның үстіне ол ескірген анықтама. Мысалы профессор
А.А.Остроумовтың айтуынша, денсаулық — ортаның талабы мен ағза күшінің
арасындағы тепе-теңдік күйі. Кіші медициналық энциклопедияда келесі
анықтаманы береді, денсаулық — бұл ағзаның табиғи күйі, өзін-өзі реттеудің
жетілген күйі, барлық мүшелер мен жүйелердің гармоникалық түрде әсерлесуі
және қоршаған ортамен динамикалық түрде тепе-теңдікте болуы.
Подфизиологтардың айтуынша денсаулық түрлі қоғамдық және еңбек іс
әрекеттеріне белсенді қатысуға мүмкіндік беретін тіршілік.
Профессор В.П.Казначеев айтуынша, денсаулық дегеніміз биологиялық және
физиологиялық функциялардың сақталып дамуы, максималді түрде тіршілік ету
барысында адамның оптималды еңбекке және әлеуметтік белсенді Новосибирск
қаласынан денсаулыққа келесідей анықтама береді: "денсаулық-бұл біртұтас,
көпқырлы динамикалық күй позитивті және негативті жақтарды қосатын,
әлеуметтік және экономикалық орта жағдайында генетикалық потенциалдық
жүзеге асыру кезінде дамитын және әрбір адамға өзінің биологиялық және
әлеуметтік пункцияларын жүзеге асыруға мүмкіндік беретін күй".
Жоғарыда айтылған анықтамаларды ескере отырып, профессор В.В.Колбанов
мына нәрсеге ерекше көңіл беледі: "адам денсаулығы ол тіршілік ету күйінің
үздіксіз жалғасуы, бүл кезде ағза өзін-өзі реттеп отырады, гомеостазға
қолдау көрсетеді, соматикалық және психикалық статусты өз-өзінен
жетілдіреді, мүшелер мен жүйелері оңтайлы қарым-қатынаста болады, қоршаған
ортаның өзгерістеріне бейімделеді, әр түрлі биологиялық және әлеуметтік
функцияларды орындау кезінде фенотиптік талаптарға сәйкес резервті
компенсаторлы механизмдер пайдаланылған [5].
Жоғарыда аталған белгілердің кез-келгенінің болмауы жартылай немесе
түгелдей денсаулықтың бұзылғандығының белгісі. Толық денсаулықты жоғалту
өлімге тең".
Өзінің көлемділігі мен күрделілігіне қарамастан бұл анықтама денсаулық
ұғымына толық объективті түсінік береді. Казіргі кезде денсаулық жүйесін
қалыптастырмай тіршілік ету мүмкін емес, ауруды анықтау мен емдеуге
негізделген денсаулық сақтау ұйымы және индивидтік денсаулығын
қалыптастыруға дәрменсіз болып, олардың бойында оз денсаулығына деген
немқұрайдылықты қалыптастырады. Медицинаның қай қайсысы да білім берудің
орынын толтыра алмайды, ауруды қалыптастыру оңай, емдеу қиын. Егер де білім
берудің мақсаты адамды дамыту болса, қазіргі мына жағдайда мектептегі білім
беру мен тәрбиелеудің басты бағыты ол салауатты Өмір салтын қалыптастыру,
денсаулықты сақтау мен нығайтуға үйрету.
Балалар мен жасөспірімдердің бойында салауатты омір салтын калыптастыру
кез-келген педагогтың міндеті. Басқа да облыста мектеп басшылары өз
мектептерінде валеология кабинеттерін ашқан, оны көрнекілік құралдар мен
әдебиеттермен және техникалық қүрал-жабдықтармен жабдықтаған. Бұл құрылған
валеологиялық кабинеттер валеологиялық білім тәжірибесі мен дағдысын
жинақтауға мүмкіндік береді, теориялық және практикалық негіздері қаланады,
ал ғылыми зерттеу жұмыстарын жұргізуге алған білімдерін тереңдете түседі.
Валеологиялық білім беру мен тәрбиелеуді үйлестіру үшін аудандық білім
беру қызметі мен немесе әдістемелік кабинеттерде Санкт-Петербург
қаласындағыдай арнайы валеолог маманын жүмысқа алу керек. Олардың міндеті
мектептерге әдістемелік және консультативті көмек көрсету, әдістемелік
жүмыстардың тиімділігін анықтап, валеологиялық білім берудің жаңа
технологиялары бойынша тәжірибелерін тарату, интерактивті әдістемелерді
үйрету және т.с.с. Бұрынғы одақ кезінде еліміздің педагогикалық жоғарғы оқу
орынында студенттер арнайы медициналық курстарда оқыған. Оны аяқтаған соң
бітірушілерге "запастағы медбике" деген куәлік берілген. Өкінішке орай,
мүндай курстар еліміздің педагогикалық жоғары оқу орындарыңда қазір
оқылмайды. Сондыктан да Қазақстан Республикасында валеологиялық білім
беру барысында мұғалімдерге жалпы валеологиялық білім беру пісіп жетілді,
мүмкіндік туды.
Елбасының "Қазақстан 2030" стратегиясын жүзеге асыру барысында ҚР
Үкіметі 1999 жылдың 30 маусымында №905 бүйрықпен "Салауатты өмір салты"
кешенді бағдарламасы бойынша шешім қабылдады [6].
Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша арнайы бағдарламаны жасап,
оларды мектепке дейінгі мекемелерге, мектепке, орта және жоғары оқу
орындарының оқу процесіне енгізу.
Валеология пәнін оқытудың базистік жоспарына енгізу.
Барлық деңгейде санитарлы гигиеналы білім беру сапасын арттыру.
ҚР Үкіметінің шешімімен 2002 жылдың 29 желтоқсанында №1446 бүйрығының
негізінде жасалған шешімге өзгерістер мен толықтырулар енгізу жайлы
салауатты өмір салты дағдысына үйретуді мектептерде, арнайы орта және
жоғары оку орындарында күшейте түсу. Жалпы білім беретін мектептер мен
мектепке дейін білім беретін мекемелерде 95% балаға, орта және жоғары оку
орындарында 55-64% студенттерге валеологиялық білім берілуде. 1998-2001
жылы жасалған екінші үлттық зерттеу нәтижесінде 11-14 жастағы топтар
арасында темекі тарту 6% төмендеген, 15-17 жас аралығында 10,0% төмендеген.
18-19 жастағы топтарда 6% төмендеген.
Дәл осындай жас ерекшеліктерде спирттік ішімдіктерді ішу 15,8%
төмендеген. Сонымен қатар, мектеп жасындағы балалардың іш ауру инфекциясы
мен тыныс алу респераторлары ауруларының саны азайған.
Біздің ойымызша, валеологиялық білім беру өсіп келе жатқан
жеткіншектерге салауатты өмір салтын ұстануға мүмкіндік береді, өз
денсаулығын сақтауға жауапкершілігін арттырады. Валеологиялық сауаттылық
қарапайым деңгейде өз денсаулығына анықтама жасауға мүмкіндік береді,
әлеуметтік статусты нығайтып, денсаулық деңгейін жоғарылатады.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру процессі шағын топтарға арналған,
қысқа мерзімді науқан емес, керісінше кең ауқымды қоғамдық құбылыс, оның
дамуы бірнеше ұрпақтарға жалғасады, мұны педагог маман әрдайым есінде
сақтауы керек.
Валеологиялық білім берудің нәтижесін болжаған кезде, денсаулықтың
жақсаруын күтуде асығудың қажеті жоқ. Ол бір-екі жылмен есептелмейді.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру процессі ұзақ мерзімді және баяу
процесс, бірақ та бұл қазіргі таңда денсаулықты сақтаудың ең тиімді әдісі
болып отыр [7].
Жоғарыда аталып кеткендей, Ұлттық Орталық өткізген екінші ұлттық
зерттеудің нәтижесі бойынша, республикада окушылар арасында зиянды
әрекеттерге әуестік, адамгершілік іс әрекетке қарама-қайшы құбылыстар,
тыныс және ішек инфекциялары ауруларының төмендеп келе жатқандығын көрсетіп
отыр. Мұндай кезде Н.Н. Амосовтың айтқан сөзімен келіспеу мүмкін емес:
"денсаулықты сақтау үшін, жеке адамның өзіндік күш жігер, табандылығы
қажет. Оны еш нөрсемен ауыстыруға болмайды".
Валеологиялық білім берудің мақсаты В.В.Колбасовтың сөзімен айтсақ
"денсаулықты жоғалтпай білім алу, денсаулықты сақтау үшін білім алу" дер
едік.Сондықтан алкоголь ішімдігін ішетін адамдардың жүрегі әлсіз болады.
Жоғарыда келтірілген түрлі теориялық негіздеулер мен бағдарламаларды
басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасындағы валеологиялық
мектептердің ұйымдасуының негізгі принциптерін төмендегі сызбада былай
өрнектедік: сызба1
Бұл сызбада валеология мектебін дамытуға үлестерін қосқан ғалымдар мен
педагогтардың өз ұстанымдары келтіріледі :
1. П.К.Иванов пен С.А.Назарбаеваның принципі: денсаулық дегеніміз- денені
шынықтыру және жаттығу;
2. А.А.Покровский мен Т.Ш.Шорманов: денсаулық жәек теңестірілген тамақ;
3. Н.М.Аманжолов: қимыл және жүйелі түрде тамақтану:
4. Ж.Ж.Жатқанбаев: қалыпты тамақтану және биологиялық белсенді заттар,
витаминдер:
5. К.К.Сатбаева: жеке бастың гигиенасы;
Өздеріңіз көріп отырғандай бұл ғалымдар салауатты өмір сүрудің негізі
принциптері осылар деп ойлайды.
Сызба 1 Қазақстан Республикасындағы валеологиялық мектептердің
ұйымдасуының негізгі принциптері
Валеология денсаулық сақтау, салауатты өмір сүру салтын
қалыптастыру тұралы ғылым. И.Брехман өзінің еңбегінде былай деп
жазды. Адам биологиялық белсенді заттар атты кітабында валеология
терминін алғаш рет қолданған болатын. Қазіргі кезде валеология өз
алдына дара ғылым ретінде қалыптаса бастады. Ол адамдардың
денсаулығын қамтамасыз ететін сала.
Оқушылардың салауатты өмір сүру тәрбиесінің принциптері
Салауатты өмір сүру салты дегеніміз – биоәлеуметтік категория.
Салауатты өмір сүру салты интегративті түрде қалыптасады.Сондай-ақ,
адамдардың іс-әрекеттеріне байланысты болады.Салауатты өмір сүру салты
шаруашылық, күнделік үй тұрмыс, материалдық және рухани формаларын
қанағаттандыру үшін , қоғамдық ұжымдарда өзін өзі ұстай білуі, қоғамдық
тәртіппен санасу артық сөз айтпау, орынсыз саясатпен айналыспау, кез
–келген адамдарды жамандамау, біреуді – біреуге шағыстырмау өзін ақылды деп
есептеп, басқаларды ақымақ ретінде көріу т.б. аулақ болу.Сонымен өмір сүру
салты дегеніміз- тұлға мен қоғам деңгейінің прогресті дамуының
көрсеткішінің категориясы [8].
Салауатты өмір сүру салтының жоғары немесе төмен деңгейінде болуы
әлеуметтік – экономикалық жағдайларға байланысты болады. Адамның
психикасына, денсаулығына ағзаның функцияналды биологиялық қасиеттеріне де
байланысты болады.
Адамдардың биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес салауатты өмір сүру
салты бір келкі болмайды .Болу керек деп айту да дұрыс емес. Әр адам өзіне
тән қалыптасқан өмір салтымен тіршілік етеді. Ол ұрпақтан ұрпаққа ген
арқылы беріліп отыруы мүмкін. Міне, осыған байланысты салауатты өмір сүру
салтының үш категориясы болады:
1.Салауатты өмір сүру деңгейі;
2.Салауатты өмір сүрудің сапасы;
3.Салауатты өмір сүрудің стилі.
Салауатты өмір сүру деңгейі дегеніміз – экономикалық категория.
Адамдардың материалдық және моральдық – рухани қажеттілігі толығымен
қамтамасыз етілу.
Салауатты өмір сүрудің сапасы дегеніміз - әлеуметтік категория – үй-
іші қызымет істейтін орындары (оқу орындары, мектептер) неше түрлі адам
денсаулығын қамтамасыз ететін комфортты мебельдер мен лабораториялық
жабдықтармен қамтамасыз етілуі.
Салауатты өмір сүрудің стилі дегеніміз - әлеуметтік – психологиялық
катигория – адамның қоғамдық орындарда (мектептерде) өзін - өзі ұстап
және көрсете білуі.Белгілі бір қалыптасқан стандартты ұстап өмір сүру.
Салауатты өмір сүру деңгейі мен салауатты өмір сүру сапасы
эквипотенциялды болып келеді. Сондықтан да, адам денсаулығының жақсы және
жаман болуы салауатты өмір сүру стиліне байланысты болады. Ал, салауатты
өмір сүру тарихы және ұлттық дағды, дәстүрлер арқылы қалыптасады. Сондай-ақ
тұлғаның биімділігіне байланысты болады.
Адамның жүріс-тұрысы оның тіршілікке қажетті заттарын пайдалануға
қарай дамиды.
Адам өзінің жеке басының ерекшелігіне сәйкес өмір сүреді .Белгілі бір
ұжымдарға қалыптасып, сол жұмыс мүшесі болып сіңіп кетеді. Қызмет еткен
ұжым мүшелерімен бірге өсіп, бірге қайнасып кетеді. Адамның басына түскен
ауыр жағдайлармен бөліседі. Адамның жүріс- тұрысы бір келкі емес. Ол
тәрбиеге байланысты болады.
Тәрбиелі үйлердің балалары сүйкімді тәртіпті келеді. Үлкенді аға,
кішіні іні деп ерекше көзге түсіп тұрады.Жақсы тәрбие көрген балаларды
педагогтар бірден тани кетеді. Ал тәрбиені аз көрген балаларды бірден
ажыратуға болады.Тәжірибелі мұғалім,адам оларды бірден байқап отырады [9].
Жалпы қазақ елін ежелден салауатты өмір сүрудің салтының символы деп
есептеуге болады. Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің деп адамдар өзінің
ұрпақтарына үйретіп отырады. Өмір сүру салты мен денсаулықтың ара-
қатынасына салауатты өмір сүру салты туындайды. Салауатты өмір сүру
валеология ғылымының негізі болып есептеледі.
Салауатты өмір сүру салты адамның профессионалды іс әрекетінің,
қоғамдық қызметімен күнделікті тіршілік ету функцияларымен дамып отырады.
Бұлар денсаулықтың қалыптасуына және оның сақталуына, мықты болып бекінуіне
жәрдемдеседі. Осыдан келіп қоғамдық денсаулық қалыптасады. Жалпы алғанда
адам денсаулығы бірінші орында болуы қажет.
Бірақ жас жеткіншектер өздерінің денсаулығына онша мән бермейді. Ол
жастық өмірдің белгісі,тәрбие жұмысының әділсіздігі. Сондықтан да балаларды
жас кезінен бастап денсаулығын сақтай білуге тәрбйелеудің қажеттілігі
туындайды.Осыдан келіп денсаулық зор байлық деген ұғым қалыптасады.
Жер шары халықтарына әлеуметтік-гигиеналық зерттеу жүргізу нәтйжесінде
жинақталған орасан көп құжаттарды талдай келіп,дүние жүзілік денсаулықты
сақтау ұйымы (ДДСҰ). Мына төмендегідей тұжырым жасады.
Жер шарының халықтарының денсаулықтарының сақталуының 49-53%
адамдардың салауатты өмір сүру салтына байланысты екені анықталды.Бір
сөзбен айтқанда адамдардың өз денсаулығына деген көз қарасына байланысты,
ал 17-20% әлемдік экологиялық факторларға байланысты, әдетте әлемдік
экологиялық фактор үнемі өзгеріп отыруын табиғи құбылыс,оны мөлшерден тыс
өзгертетін адамдардың өздері (антропогендік фактор).
Әсіресе, тәрбиесі мен түсінігі аз адамдар табиғи экологияны үнемі
бұзып жіберіп отырады. Ал,18-22% тұқым қуалайтын себептерге байланысты (оны
генотиптік себеп деп есептейді), 8-10% денсаулық сақтау орындарының қызмет
істеуіне байланысты деп қорытынды жасаған.
Міне, осы айтылған қағидаларды жан-жақты дамытып, іске асыру
валеологияның міндеті.
Сондықтан да валеология пән ретінде мектеп және колледж оқушыларына
ұсынылып отыр.
Оқу процесінде негізінен жоғарғы оқу орындарымен мектепке арналған
оқулықтар қолданылып жүр Бірақ колледж студенттеріне арналған арнаулы
оқулық, оқу құралдары жетіспейді.
Оқыту процесінде Қазақстан Республикасының валеологиялық мектептерінің
тағайындаған принциптері мен тәжрибесін басшылыққа аламыз.
Денсаулық сақтау адамзат баласының ең бір бағалы қасиеттерінің бірі.
Сондықтан да салауатты өмір сүру салтын көздің қарашығындай етіп
сақтауымыз керек [9.5б].
Қазіргі заманның көз қарасы бойынша, салауатты өмір сүру салты мына
төмендегі көрсетілген шарттармен сипатталынады.
Ең басты зиянды дағдыдан аулақ болу. Зиянды дағдыларға жататындар; темекі
шегу,ішімдік ішу,наркотикалық заттар және т.б.
Салауаттану –денсаулық тұралы ғылым. Салауаттану-адамның денсаулығы
және оны сақтау тұралы ғылым. Салауаттану ғылымы денсаулық физиологиялық,
психологиялық және әлеуметтік тұрғыдан қарастырғандықтан,денсаулықты сақтау
және нығайту әдістері жөніндегі гигиеналық ережелерді қорытып
шығарады.Салауаттану жеке тұлғалық жеке қоғамдық болып бөлінеді.
Жеке тұлғалық салауаттану-төменгі негізгі аспектілер бойынша адамның
гигеналық білімдері мен денсаулығын нығайту жөніндегі дағдылар кешенін
қамтиды.
А) жеке гигиена-денені, киімді, тұратын үйін,тамақ өнімдерін,суды таза
ұстаудың санитарлық-гигиеналық ережелерін,жұмыс орынының жарық болуын,
желдетіп тұру режимін, мектептегі температуралық режимді, партада дұрыс
отыруды қарастырады.
Б) қозғалыс белсенділігі-таңертеңгі гимнастиканы міндетті түрде өткізуді,
физикалық жаттығуларды жүйелі түрде орындауды, спорттық және қимылды
ойындармен айналысуды, жүргізуді, т.б. ойластырады.
В) шынығу- организімді су, күн, ауа сияқты табиғи факторлармен
шынықтыру шараларын, организімнің суыққа, түрлі ауруларға төзімділігін,
қарсы тұра алу қабілетін арттыратын әртүрлі әдістер мен тәсілдерді
орындалуын қарастырады.
Г) психогигиена мен психопрофилактка-бұл психоэмоцианалдық денсаулықты
нығайтуға арналған шаралар кешені.Яғни эмоционалдық ширығуды жоюға
көмектесетін психофизикалық жаттығулар кешенін білу және орындар алу.
Құрбылар арасында, үйде,отбасында және қоршаған адамдармен мейірімді қарым-
қатынастар орнатып, келіспеушілікті,ашу ызаны болдырмау.
Д) дұрыс тамақтану- денсаулық үшін тиімді тамақтану маңызды, яғни тағам
калориялы және әртүрлі болу керек. Тамақтану рационына барлық негізгі
тамақ өнімдері қамтылуы тиіс: ет, өсімдік және жануарлар текті
майлар,көмірсулар, жемістер,көкөністер, таза су.Тамақтану режимін сақтау,
яғни күніне 4-5 рет белгілі бір сағатта тамақтану қажет.Тамақты мөлшерден
артық ішпеу және тұзды, тәтті тағамдарды жемеу керек.
Е) жұқпалы ауруларды алдын алу-санитарлық-гигиеналық талаптармен
ережелерді сақтау.Жеке гигиена ережелерін қатаң орындау,егу жұмыстарын
уақытында жүргізу. Жұқпалы ауруы бар адамдармен қарым-қатынас жасаған
кезде гигиена ережелерін сақтау, ауру құстармен малдарға жоламау.Жұқпалы
аурулардан сақтандыратын алдын-ала егіу жұмыстарын уақытында жүргізу.
Қоғамдық салауаттану–адам денсаулығын қорғау мен нығайту жөніндегі
дәрігерлік және әлеуметтік -экономикалық мәселелер кешендерін қамтитын
шаралар кіреді [10].
Қоғамдық салауаттанудың төмендегідей бөлімдері бар: Медициналық
салауаттану –отбасындағы, үйдегі,мектептегі, еңбек ұжымындағы, қоғамдық
орындардағы гигиена және жеке гигиена ережелерін сипаттайды.Қоғамдық
ортадағы ауа су, топырақ т.б санитарлық-гигиеналық талаптарға сай
орындалуын қадағалайды. Қоршаған ортаға уландырғыш заттардың мөлшерден тыс
жібермеуін бақылайды. Сондай-ақ ауыз судың уландырмауды,ауру тудырғыш
микроорганизімдермен ластанбауды, ауыл шаруашылық өнімдерінде
пестицидтердің болмауын қадағалайды.
Экономикалық салауаттану- адамдардың материалдық қамтамасыз етілуін,
олардың өмір сүру деңгейін, адамдардың еңбек етудегі, тіршілік
етудегі,сондай-ақ денсаулық сақтаудағы құқықтарының бұзылмауын қабылдайды.
Әлеуметтік салауаттану-қоғамның әлеуметтік салауатты қолайлы
болуын,білім,мәдениет,өнер.діни ұйымдардың деңгейін және олардың адамдарға
әсерін зерттейді. Адам -тек биологиялық тіршілік иесі емес, сонымен бірге
әлеуметтік жеке тұлға.Оның денсаулығы ол өсіп-дамитын қоршаған ортасына
байланысты болады.Сондықтан қоршаған ортаны қалай қорғаса,денсаулығын қалай
сақтайтыны,қорғайтыны соған байланысты болады.Ол өзінің,жақындарының және
қоршаған адамдарының денсаулығын сақтауға жауапты.
Салауаттану – салауатты өмір салтының негізі: денсаулық адамнан бөліп
қарауға болмайтын құқықтарының, адам бақытның маңызды компаненттерінің
бірі.Көп денсаулығы мықты, жан-жақты дамыған, білімді адам ғана өз
тағдырын дұрыс қарай алады. Кез келген әрбір адам физикалық, психикалық,
рухани әлеуметтік тұрғыдан денсаулығы мықты болу үшін салауатты өмір салтын
таңдауы тиіс. Әр адам дені сау, күшті,қуатты, сергек болуды, жақсы
қимылдауды, неғұрлым ұзақ жасауды қалайды. Денсаулықты сақтауға адам өзі
жауапты, дегенмен қоғамға да жауапкершіліктер жүктелген.
Ел президентінің Қазақстан-2030 Жолдауында әрбір адамға өз
денсаулығын сақтауға жауапкершілік жүктеледі.Аурулардың алдын
алып,салауатты өмір салтын орнықтыру-мемлекеттің негізгі басымдылық
саясаттарының бірі.Салауатты өмір салты мемлекеттік,әлеуметтік саясатқа
арналған орта-қоғам және ұлтты сауықтандырудың қолайлы әлеуметтік-
экономикалық негізі болады.Ұлыттың саулығы әрбір адамның денсаулығын
сақтап, нығайту және салауатты өмір салтын орнықтырумен анықталады.
Салауатты өмір салты (СӨС)- адамның денсаулығын сақтап,нығайтуға
арналған белсенді іс-әрекет. Салауатты өмір салтын қалыптастырғанда ғана
мықты денсаулыққа ие болып, өмірдегі барлық мақсаттар мен армандарға
жетуге болады [11].
Салауатты өмір салтын қалыптастыру- денсаулықты сақтау мен ауруларды
алдына алудың басты шарты.Б.Н.Чумаковтың пікірі бойынша салауатты өмір
салты өмір бойы белгілі бір мақсаттқа бағытталып, біртіңдеп және тұрақты
түрде қалыптасады.Және салауатты өмір салты дегенді адамның күнделікті
тіршілігінде саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайларға тәуелсіз
өзінің әлеуметтік және кәсіби міндеттерін ойдағыдай атқарып,организімнің
резерівтік мүмкіндіктерін жетілдіруі деп жаттығуға, шынығуға дұрыс
тамақтануға,зиянды әрекеттерден аулақ болуға және т.б. уйренеді.
Салауаттанудың оқу арқылы өз организімдерін жайлы өз білімдерін
меңгеріп, физикалық және психикалық денсаулықты сақтауға үйренеді.Адам
организімі тек биологиялық ғана емес,әрі әлеуметтік тұлға болып та
есептеледі.Адам биологиялық тіршілік иесі болғандықтан,қоршаған ортадан
өмір сүруге қажетті қуат беретін әртурлі тағам өнімдерін алады.Организімге
қажетті заттар үнемі және қатаң түрде белгілі бір мөлшерін сақтап беріліп
тұруы тиіс.Аз ғана жетіспеушілігі немесе кейбіреуінің артық болуы түрлі
ауруларға себепші болады.
Адамның әлеуметтік мәні- ең алдымен өзінің қоғамның бір бөлігі
екендігін, өзінің мен деген ұғымын сезіну.Бұл адамдар мен қарым-қатынас
жасай білу, келіспеушілікке бармау, кикілжіңнен аулақ болу.Адам қоғамда
өмір сүретіндіктен қоршаған адамдармен тату-тәтті болуы, үлкендерді
силау,кішілерге қамқоршы болуы тиіс, денсаулыққа ұжымдағы психологиялық
ахуалдың да зор мәні бар.
Сондай-ақ, өмірдегі материялдық-рухани ахуал да зор рөл
атқарады.Сонымен адам денсаулығына биологиялық факторлармен
бірге,әлеуметтік факторлар да әсер етеді.
Денсаулық ұғымының анықтамасы-қалыпты толыққанды өмірге тек жақсы
денсаулық пен қол жеткізуге болады.Денсаулық-адам өміріндегі басты
құндылық. Денсаулық адамға қуатты сақтауға, қозғалыс жасауға және жоғары
сергектікпен ұзақ өмір сүруге мүмкіндік береді.
Денсаулықтың күйі көптеген биологиялық және әлеуметтік факторларға
байланысты болады.Егер адам организіміндегі барлық физиологиялық процестер
(тамақтану,тыныс алу, зат алмасу және т.б.) қалыпты жүрсе , онда адамның
денсаулығы жақсы болады.Денсаулығы дұрыс адамның организімде барлық
компананттер үйлесімді әсер етеді.Бұлар - денсаулықтың физиологиялық
(организім- тірі ағза ретінде ),психикалық (адам-әлеуметтік тұлға
ретінде),адамгершілік (адам-қоғамының өкілі ретінде) компаненттері.
Денсаулыққа әсер ететін факторлардың ішінде ең жетекші орынды
физикалық, рухани және әлеуметтік факторлар алады.Дүниежүзілік денсаулықты
сақтау ұйымының зерттеулеріне қарағанда адам денсаулығының 50-55%-ы өмір
сүру салтына,яғни адамның өз денсаулығына қалай қарайтындығына
байланысты.Бұл–салауатты өмір салтының шартты.Адамдарды салауатты өмір
сүруге – күрделі процесс.Барлығы да бұл істің өте маңызды екенін біле
тұрса да,оны ұстанбайды.
Қоршаған ортаның оганизімге әсеріне де үлкен көңіл бөледі.Ауаның және
судың ластануы организімде әртүлі аурулардың пайда болуына себепкер
болады.Адам денсаулығының 17-20%-ы экологиялық факторларға байланысты,
яғни қоршаған ортаның ластануының организімге әсерінің нәтижесінде
организімнің улануы мүмкін [9.15].
Үлкен мидициналық энциклопедиядағы анықтама бойынша: денсаулық-адам
организімінің барлық мүшелері мен жүйелері қызметінің қоршаған ортамен
теңестірілуі және қандай да бір ауытқудың болмауы.Дүниежүзілік денсаулықты
сақтау ұйымының анықтамасы бойынша денсаулық-тек аурудың немесе физикалық
,психикалық және әлеуметтік саулық күйін.
Берілген анықтамалардан денсаулық түсінігі организімнің сыртқы орта
жағдайларына бейімделу сапасын және адам мен тіршілік ортасының өзара
әсерін айқындайтынын көреміз.Денсаулық сыртқы және ішкі факторлардың өзара
әсерлесу нәтижесінде қалыптасады.Денсаулық түсінігі оған қарама-қарсы
сырқаттану күйінің,яғни аурудың болатындығын айқындайды.
Салауатты өмір салтын қалыптастыру
Егемен елдің туын көкке көтеретін,әрине өркениетті ұрпақ.Ендеше сол
елдің елдігін танытатын бүгінгі ұрпақ қандай болу керек? Өкінішке
орай,қазіргі кезде жасөспірімдердің бір бөлігі салауатты өмір салтына
қайшы келетін іс-әрекеттерге баратыны барлымызға белгілі жайыт.
Сондықан бүгінгі білім беру жүйесінде еліміздің өсіп өркендеуіне
сай,заман талабына жауап беретін рухани-адамкершілік қасиеттерін
қалыптастырған,қоғамдық өмірге икемделген,білім және кәсіпөнер сырларын
бойына мұқият сіңірген, қоғам мемлекет және отбасы алдындағы
жауапкершілігін сезінетін,салауатты өмір салтын санслы түрде таңдаған
өркениетті ұрпақ тәрбиелеу кезек күттірмес міндет [12].
Бұл жерде балаларға валеологиялық тәлім-тәрбие беру ерекше
орында.Сондықтан валеологияны оқыту барысында балалар мен
жасөспірімдердің бойына салаутты өмір салтын қалыптастыру мен денсаулықты
сақтау және нығайту мәселелеріне айырықша мән беру керек.
Сабақты оқытудың белсенді түрлерін пайдаланып өткізген дұрыс: сюжетті
ойындар,тест, реферат жазу, пресс-конференциялар, өткізу,ғылыми қарапайым
әдебиетпен және бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс.
Сонымен қатар валеологиядан алған білі мен тәрбиенің бірлескен
жүйесі бойынша салауатты өмір салтын қалыптастыру барысында көптеген іс-
шаралар өткізілуі қажет.
Себебі мектептегі барлық жұмыстың бағыты салауатты өмір салтының
негізгі құралдарын орындау болып табылады,яғни баланың
• денсаулыққаа деген көзқарасын тәрбиелеу;
• жас кезден бастап белсенді демалыс мәдениетін,қозғалыстың қажеттігін
тәрбиелеу;
• жас кезден бастап дұрыс тамақтану
• зиянды әдеттердің алдын алу, осы заттардың зиянын түсіндіру.
Жоғарыда келтірілген түрлі бағыттағы негіздеулер мен валеологиялық тәлім-
тәрбие беру мүмкіндіктері, денсаулықты күтудің айрықша белгілері т.с.с
дәйектемелерді негізге ала отырып, төмендегідей салауатты өмір сүруді
қалыптастырудың сызба нұсқасын жасадық: сызба2
Бұл сызбада салауатты өмір сүруді қалыптастырудың бағыттары беріледі:
1. Дене тәрбиесі және спортпен шұғылдану;
2. Қоршаған орта, табиғатты қоғау;
3. Денсаулық және жыныстық тәрбие:
4. Тамақтану, еңбек, демалу гигиенасы ;
5. Жеке және қоғамдық гигиена талаптарын орындау;
6. Зиянды әдеттердің алдын алу;
7. Гиподинамиямен күрес.
Бұл бағыттармен жүргізілген жұмыс, валеологиялық білім беру жүйесін одан
әрі дамытады.
Сызба 2 Салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметінің құрылымы мен
жүйесі
Қазіргі таңда республикамызда СӨСҚ қызметінің құрылымы мен жүйесі
құрылған. Оның құрамына салауатты өмір салтын қалыптастырудың Ұлттық
Орталығы және 14 облыстық, 9 қалалық (Астана, Алматы, Тараз, Жезқазған,
Семей, Рудный, Теміртау, Балқаш, Шымкент) СӨСҚ орталықтары кіреді.
Аудандық деңгейлерде де СӨСҚ орталықтары ұйымдастырылуда, мысалы,
Жамбыл облысында 8 аудандық орталық қызмет атқаруда. 180-нен астам
Денсаулықты нығайту орталықтарында ДНО 1500 адам қызмет жасайды.
Орталықтарда міндеттемелерді іске асыру мақсатында 400-ден астам СӨС
кабинеттері іске қосылған. СӨСҚ мен аурудың алдын алу бағдарламасын ғылыми
түрғыда негіздеу үшін Ұлттық Орталықтың филиалдары Астана қаласының
дәрігерлік академиясында (Солтүстік аймақ), Ақтөбе қаласында (Батыс аймақ),
Семей қаласында (Шығыс аймақ) және Шымкент қаласында (Оңтүстік аймақ)
қүрылған [13].
Салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметі жоғары маманданған
қызметкерлермен толық қамтамасыз етілді. Мысалы, 10 қызметкер медицина
ғылымдарының доктор, 14 қызметкер медицина ғылымдарының қандидаты, 6
медицина ғылымдарының ізденушілері жүмыс жасауда.
Мәселелерді шешу үшін ведомство аралық деңгейдегі республикалық,
облыстық, аудандық, қалалық аймақтарында салауатты өмір салтын
қалыптастыруды басқаратын Координациялық кеңес ұйымдары қүрылды. Білім беру
басқармасымен жүмыс жасайтын Республикалық басқару кеңестері, қалалар мен
аудандардың әкімшілігіндегі "Қазақстан 2030" стратегиясының жүзеге асуын
бақылайтын "Халық денсаулығы" мемлекеттік бағдарламасының СӨС-на,
денсаулықты сақтау мен нығайтуға байланысты мәселелерді шешетін комиссиялар
құрылған. СӨСҚ-ға байланысты үгіт насихат мәселелері аудандық және қалалық
Мәслихаттарда қарастырылды [14].
Міндеттердің жүзеге асырылу қарқыны СӨСҚ қызметінің директоратында
квартал сайын өткізілетін жиналыстарда талданады. Онда істеліп жатқан іс
шаралармен қатар алдағы уақытта жасалатын істер және СӨСҚ орталықтарының
аймақтарда жасап жатқан жұмыстары да талқыланады.
ҚР Білім және ғылым министрлігімен, ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық
келісім министрлігімен, ҚР Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау
министрлігімен, ҚР Туризм және спорт агенттігі сияқты ұйымдармен келешекте
бірігіп жүмыс жасау келісім шарттары жасалған.
ТМД мемлекеттерімен жасалған келісім-шарттары. Соңғы жылдары
еліміздің салауатты өмір салтын қалыптастыру тәжірибесі Орталық Азия
мемлекеттерінде кең таралуда. Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан мамандары
біздің жаңа технологияларымыз бен тәжірибелерімізді үйреніп, өз елдеріне
енгізуге мүмкіндіктері бар. Қазіргі кезде СӨСҚ Қырғызстандағы,
Тәжікстандағы және Өзбекстандағы осы тектес ұйымдармен байланысып, бірігіп
жүмыс істеуге мүмкіндік алып отыр. Тәжірибе алмасу мақсатында ТМД
мемлекеттерінің мамандары Ұлттық Орталықта өткізілетін халықаралық ғылыми-
практикалық конференцияларға, СӨС мамандарын даярлайтын курстарға
шақырылады және оларға ҚР СӨСҚ Орталығы мамандарының жасалған ғылыми-
әдістемелік материалдарын пайдалануға мүмкіндік беріледі.
СӨСҚ қызметінің негізгі бағыттары. Қазақстан 2030 жылдарына дейін Даму
стратегиясын жүзеге асырудың негізгі бағыттары, "Салауатты өмір салты"
кешенді бағдарламасы, "Салауатты өмір салтын үгіттеу және насихаттау"
бюджетті бағдарламасын Республикалық және аймақтық деңгейлерде жүзеге асыру
үшін келесі міндеттемелерді орындау қажет: білім беретін және аурудың алу,
СӨС мамаңдарын даярлау бағдарламалар, ДДҰ жобаларын кеңейте түсу және іске
асыру, аурудың алдын алу бағдарламаларына ғылыми тұрғыдан қолдау көрсету,
жаппай халықтық іс-шаралар өткізу, ғылыми практикалық әдістемелік
материалдарды, жаңа технологияларды жасау және енгізу, халықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz