Қарыз алушының несиелік қабілеті және оның несиелік тәуекелді азайтудағы маңызы
КІРІСПЕ
1.БӨЛІМ. ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ АЗАЙТУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1. Қарыз алушының несиелік қабілеті туралы түсінік
1.2. Қарыз алушының несиелік өтінішін талдау
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың әдістері
2.БӨЛІМ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЫЗ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ
2.1. Қаржылық коэффициенттер және оларды есептеу тәсілдері
2.2. Ақша ағынына талдау
2.3. Қарыз алушының несиелік қабілетінің класын анықтау
3.БӨЛІМ. ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АНЫҚТАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
1.БӨЛІМ. ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ АЗАЙТУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1. Қарыз алушының несиелік қабілеті туралы түсінік
1.2. Қарыз алушының несиелік өтінішін талдау
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың әдістері
2.БӨЛІМ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЫЗ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ
2.1. Қаржылық коэффициенттер және оларды есептеу тәсілдері
2.2. Ақша ағынына талдау
2.3. Қарыз алушының несиелік қабілетінің класын анықтау
3.БӨЛІМ. ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АНЫҚТАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Қазақстан Республикасындағы қоғамдық дамудың қазіргі нарықтық қатынастарға өту сатысында экономикалық және қаржылық орталарының қалыптасу процесі жалғау үстінде. Осы жағдайда экономикалық агенттердің арасындағы нарықтық қатынастар қалыптасып және экономиканың көптеген аспектілеріне көзқарастар өзгеріп, олар жаңа тұрғыдан қарауда.
Бүгінгі күндегі Қазақстанның экономикалық ғылымы негізінен өтпелі кезеңнің экономикалық мәселелерін зерттеуге жұмылдырылып отыр. Соның ішінде, дүние жүзілік тәжірибеге сәйкес банктік секторды қалыптастыру – ең рір өзекті мәселе болып табылады. Республикадағы банктік құрылымның таза мемлекеттік жүйесін дүниежүзінің нөптеген елдерінде қалыптасқан екі деңгейлік жүйесіне өзгерту барысында банктік инфрақұрылымның дамуына сапалық тұрғыдан жаңа жағдайлар жасалуда.
Кез келген экономика үшін комерциялық банктердің несие беру арқылы ақша жасау қабілетінің маңызы зор.
Нарықтық экономикада несие ең алдымен капиталдың экономиканың бір саласынан басқа салаларға ағылуының және пайда нормасын теңестірудің тетігі ретінде қажет. Капитал өндіріс құралдары түрінде салалардың арасында ағыла алмайтын болғандықтан, әдетте бұл процесс ақша капиталының формасында жүзеге асырылады. Негізгі капиталдың қозғалысы процесінде құнның бір бөлігі уақытша пайдаланылмай ақшалай формада банк шоттарында қалады. пКапиталдың уақытша босаған бөлігі несиелік формада өз қозғалысын қарыз ақшалары түрінде жалғастырады. Несиелеу жұмыс істеп жатқан кәсіпорындар қорларының айналымының үздіксіздігін және өндірілген тауарларды өткізу процесін қамтамасыз ету үшін қажет.
Несие беру банктік қызметтің негізгі түрлерінің бірі болып табылады. Нарық жағдайында қызмет ететін кез келген кәсіпорын сияқты банк шығынға және банкротқа ұшырау тәуекеліне барып, пайдасын жоғарылатуға тырысады. Кез келген несие, белгіленген бір шарттарға сәйкес беріледі: олар несиенің мақсаты, қарыз алушының сипаты, несиенің мерзімі, ұсынылып отырғаннесиені қамтамазыз етудің көлемі мен өтімділігі және т.б. Несие беру туралы шешім қабылдауға мұқият қарау несиелік тәуекелге, яғни несие бере отырып қарызға берген құнның өтелмеу немесе уақытында қайтарылмау тәуекеліне байланысты. Дүниежүзілік банктік тәжірибе көрсеткендей коммерциялық банктердің пайдалылығы мне тұрақтылығымен қамтамасыз ету үшін несиелік тәуекелді жүйелі басқару қажет.
Бүгінгі күндегі Қазақстанның экономикалық ғылымы негізінен өтпелі кезеңнің экономикалық мәселелерін зерттеуге жұмылдырылып отыр. Соның ішінде, дүние жүзілік тәжірибеге сәйкес банктік секторды қалыптастыру – ең рір өзекті мәселе болып табылады. Республикадағы банктік құрылымның таза мемлекеттік жүйесін дүниежүзінің нөптеген елдерінде қалыптасқан екі деңгейлік жүйесіне өзгерту барысында банктік инфрақұрылымның дамуына сапалық тұрғыдан жаңа жағдайлар жасалуда.
Кез келген экономика үшін комерциялық банктердің несие беру арқылы ақша жасау қабілетінің маңызы зор.
Нарықтық экономикада несие ең алдымен капиталдың экономиканың бір саласынан басқа салаларға ағылуының және пайда нормасын теңестірудің тетігі ретінде қажет. Капитал өндіріс құралдары түрінде салалардың арасында ағыла алмайтын болғандықтан, әдетте бұл процесс ақша капиталының формасында жүзеге асырылады. Негізгі капиталдың қозғалысы процесінде құнның бір бөлігі уақытша пайдаланылмай ақшалай формада банк шоттарында қалады. пКапиталдың уақытша босаған бөлігі несиелік формада өз қозғалысын қарыз ақшалары түрінде жалғастырады. Несиелеу жұмыс істеп жатқан кәсіпорындар қорларының айналымының үздіксіздігін және өндірілген тауарларды өткізу процесін қамтамасыз ету үшін қажет.
Несие беру банктік қызметтің негізгі түрлерінің бірі болып табылады. Нарық жағдайында қызмет ететін кез келген кәсіпорын сияқты банк шығынға және банкротқа ұшырау тәуекеліне барып, пайдасын жоғарылатуға тырысады. Кез келген несие, белгіленген бір шарттарға сәйкес беріледі: олар несиенің мақсаты, қарыз алушының сипаты, несиенің мерзімі, ұсынылып отырғаннесиені қамтамазыз етудің көлемі мен өтімділігі және т.б. Несие беру туралы шешім қабылдауға мұқият қарау несиелік тәуекелге, яғни несие бере отырып қарызға берген құнның өтелмеу немесе уақытында қайтарылмау тәуекеліне байланысты. Дүниежүзілік банктік тәжірибе көрсеткендей коммерциялық банктердің пайдалылығы мне тұрақтылығымен қамтамасыз ету үшін несиелік тәуекелді жүйелі басқару қажет.
1. Адибеков М. Г. «кредитные операции: Классификация, порядок привлечения и учет/Банк внешнеэкономической деятельности»-М: АО «Консалт-Банкир», 1994г.;
2. Аяпов Ж.М., Арынов Е.М., “Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі” Алматы: 1993ж.;
3. Баканов М.И., Шермет. Экономический анализ. М; “Финансы и статистика” 2001. стр. 503-505.
4. Букато В.И., Львов Ю.И., “Банки и банковские операции в России” М: Финансы и статистика, 1996г.;
5. Валенцова Н.И. Сборник задач по банковскому делу. “Финансы и статистика” 2001г. Стр. 158-160.
6. Ветрова А.В. “Кредитные бюро: проблемы и решения” “Банковское дело” 11/2000г.;
7. Давлетова М.Т. “Кредитная деятельность банков в Казахстане” Алматы: Экономика, 2001г.;
8. ЖШС “Айя” мен ЖШС “Оазис” жобалары бойынша ААҚ “ТұранӘлем банкі” несиелік инспекторымен жазылған зксперттік қорытындылар;
9. Загори Г.В. О методах оценки кредитного риска.// Денги и кредит 1997-№6;
10. Зиябеков Б. “Кредитное бюро-инструмент выявление рисков” “Банки Казахстана” №3 2002г.;
11. Иванов В.В. “Анализ надежности банка”-М: Русская Деловая Литература, 1996.;
12. Идрисов А.А. “Как прогнозировать Cash Fiow?” Курс лекций, 2001г.;
13. Калиева Г.Т. “Кредитное дело” Алматы: Қаржы-қаражат, 1997г.;
14. Клиенттің рейтингісін есептеу бойынша ААҚ “ТұранӘлем банкі”-нің нұсқаулығы;
15. Құсайынов А.Қ “Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік” Алматы: 2000ж.;
16. Лаврушин О.И. “Банковское дело” М: Финансы и Сиатистика, 2001г.;
17. Ольшаный А.И. “Банковское кредитование” М: 1998.;
18. Оразалин К.Ж., Жантасов М.М. “Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі” Алматы: 2002ж.;
19. Өндірістік өндіріс, өнімді қайта өңдеу мен қызмет көрсету саласындағы болашақ қарыз алушының несиелік қабілеттілігін талдау және жобаның экспертизасын жүргізу бойынша методикалық нұсқаулар;
20. Правила краткосрочного кредитования экономики РК НБ 11 февраля 1994г.;
21. Рассказов Е.А. “Управление свободными ресурсами банками”-М: Финансы и Статистика, 1996г.;
22. Роуз Питер С: “Банковский менеджмент. Предоставление финансовых услуг” Пер. С англ.-М: Дело, 1997г.;
23. Сейткасымов Г.С. “Банковское дело” Алматы: Қаржы-қаражат, 1998г.;
24. “Состояние финансового рынка” “Банки Казахстана” №2 2002г.;
25. Суская Е.П. Оценка риска банка при кридитовании юридицеских лиц.//Банковское дело-1998-с.30-35;
26. Усоскин В.М “Современный комерческий банк” М: “Все для вас” 1993г.;
27. Ширинская Е.Б. “Операции коммерческих банков: Российский и зарубежный опыт” -2-е изд., перераб. И доп. – М: Финансы и Статистика, 1995г.;
2. Аяпов Ж.М., Арынов Е.М., “Іскер адамның орысша-қазақша экономикалық түсіндірме сөздігі” Алматы: 1993ж.;
3. Баканов М.И., Шермет. Экономический анализ. М; “Финансы и статистика” 2001. стр. 503-505.
4. Букато В.И., Львов Ю.И., “Банки и банковские операции в России” М: Финансы и статистика, 1996г.;
5. Валенцова Н.И. Сборник задач по банковскому делу. “Финансы и статистика” 2001г. Стр. 158-160.
6. Ветрова А.В. “Кредитные бюро: проблемы и решения” “Банковское дело” 11/2000г.;
7. Давлетова М.Т. “Кредитная деятельность банков в Казахстане” Алматы: Экономика, 2001г.;
8. ЖШС “Айя” мен ЖШС “Оазис” жобалары бойынша ААҚ “ТұранӘлем банкі” несиелік инспекторымен жазылған зксперттік қорытындылар;
9. Загори Г.В. О методах оценки кредитного риска.// Денги и кредит 1997-№6;
10. Зиябеков Б. “Кредитное бюро-инструмент выявление рисков” “Банки Казахстана” №3 2002г.;
11. Иванов В.В. “Анализ надежности банка”-М: Русская Деловая Литература, 1996.;
12. Идрисов А.А. “Как прогнозировать Cash Fiow?” Курс лекций, 2001г.;
13. Калиева Г.Т. “Кредитное дело” Алматы: Қаржы-қаражат, 1997г.;
14. Клиенттің рейтингісін есептеу бойынша ААҚ “ТұранӘлем банкі”-нің нұсқаулығы;
15. Құсайынов А.Қ “Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік” Алматы: 2000ж.;
16. Лаврушин О.И. “Банковское дело” М: Финансы и Сиатистика, 2001г.;
17. Ольшаный А.И. “Банковское кредитование” М: 1998.;
18. Оразалин К.Ж., Жантасов М.М. “Орысша-қазақша қазіргі уақыттағы экономикалық түсіндірме сөздігі” Алматы: 2002ж.;
19. Өндірістік өндіріс, өнімді қайта өңдеу мен қызмет көрсету саласындағы болашақ қарыз алушының несиелік қабілеттілігін талдау және жобаның экспертизасын жүргізу бойынша методикалық нұсқаулар;
20. Правила краткосрочного кредитования экономики РК НБ 11 февраля 1994г.;
21. Рассказов Е.А. “Управление свободными ресурсами банками”-М: Финансы и Статистика, 1996г.;
22. Роуз Питер С: “Банковский менеджмент. Предоставление финансовых услуг” Пер. С англ.-М: Дело, 1997г.;
23. Сейткасымов Г.С. “Банковское дело” Алматы: Қаржы-қаражат, 1998г.;
24. “Состояние финансового рынка” “Банки Казахстана” №2 2002г.;
25. Суская Е.П. Оценка риска банка при кридитовании юридицеских лиц.//Банковское дело-1998-с.30-35;
26. Усоскин В.М “Современный комерческий банк” М: “Все для вас” 1993г.;
27. Ширинская Е.Б. “Операции коммерческих банков: Российский и зарубежный опыт” -2-е изд., перераб. И доп. – М: Финансы и Статистика, 1995г.;
КІРІСПЕ
1.БӨЛІМ. ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ
АЗАЙТУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1. Қарыз алушының несиелік қабілеті туралы түсінік
1.2. Қарыз алушының несиелік өтінішін талдау
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың әдістері
2.БӨЛІМ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЫЗ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ
2.1. Қаржылық коэффициенттер және оларды есептеу тәсілдері
2.2. Ақша ағынына талдау
2.3. Қарыз алушының несиелік қабілетінің класын анықтау
3.БӨЛІМ. ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АНЫҚТАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы қоғамдық дамудың қазіргі нарықтық
қатынастарға өту сатысында экономикалық және қаржылық орталарының
қалыптасу процесі жалғау үстінде. Осы жағдайда экономикалық агенттердің
арасындағы нарықтық қатынастар қалыптасып және экономиканың көптеген
аспектілеріне көзқарастар өзгеріп, олар жаңа тұрғыдан қарауда.
Бүгінгі күндегі Қазақстанның экономикалық ғылымы негізінен өтпелі
кезеңнің экономикалық мәселелерін зерттеуге жұмылдырылып отыр. Соның
ішінде, дүние жүзілік тәжірибеге сәйкес банктік секторды қалыптастыру – ең
рір өзекті мәселе болып табылады. Республикадағы банктік құрылымның таза
мемлекеттік жүйесін дүниежүзінің нөптеген елдерінде қалыптасқан екі
деңгейлік жүйесіне өзгерту барысында банктік инфрақұрылымның дамуына
сапалық тұрғыдан жаңа жағдайлар жасалуда.
Кез келген экономика үшін комерциялық банктердің несие беру арқылы
ақша жасау қабілетінің маңызы зор.
Нарықтық экономикада несие ең алдымен капиталдың экономиканың бір
саласынан басқа салаларға ағылуының және пайда нормасын теңестірудің тетігі
ретінде қажет. Капитал өндіріс құралдары түрінде салалардың арасында ағыла
алмайтын болғандықтан, әдетте бұл процесс ақша капиталының формасында
жүзеге асырылады. Негізгі капиталдың қозғалысы процесінде құнның бір бөлігі
уақытша пайдаланылмай ақшалай формада банк шоттарында қалады. пКапиталдың
уақытша босаған бөлігі несиелік формада өз қозғалысын қарыз ақшалары
түрінде жалғастырады. Несиелеу жұмыс істеп жатқан кәсіпорындар қорларының
айналымының үздіксіздігін және өндірілген тауарларды өткізу процесін
қамтамасыз ету үшін қажет.
Несие беру банктік қызметтің негізгі түрлерінің бірі болып табылады.
Нарық жағдайында қызмет ететін кез келген кәсіпорын сияқты банк шығынға
және банкротқа ұшырау тәуекеліне барып, пайдасын жоғарылатуға тырысады.
Кез келген несие, белгіленген бір шарттарға сәйкес беріледі: олар несиенің
мақсаты, қарыз алушының сипаты, несиенің мерзімі, ұсынылып отырғаннесиені
қамтамазыз етудің көлемі мен өтімділігі және т.б. Несие беру туралы шешім
қабылдауға мұқият қарау несиелік тәуекелге, яғни несие бере отырып қарызға
берген құнның өтелмеу немесе уақытында қайтарылмау тәуекеліне байланысты.
Дүниежүзілік банктік тәжірибе көрсеткендей коммерциялық банктердің
пайдалылығы мне тұрақтылығымен қамтамасыз ету үшін несиелік тәуекелді
жүйелі басқару қажет.
Қарыз алушы банкке несие алу өтінішпен келген кезде ең алдымен несие
беру тәуекелін бағалау керек. Бұл үшін несие берумен байланысты барлық
негізгі сұрақтарды зерттеп, несие беру туралы шешімнің дұрыстығын анықтап
алу керек. Несие берудің осы сатысы анықталушы болып табылады, өйткені ол
тәуекелді несиелік қатынастардың бас кезінде бағалауға мүмкіндік береді.
Несиелік тәуекелді төмендетудің және оны алдын алудың бір құралы – қарыз
алушының несиелік қабілетін бағалау.
Сондықтан диплом жұмысында қарастырылатын тақырыптың өзектілігі –
комерциялық банктердің нақты секторы несиелеуде қарыз алушылардың
Несиелік қабілетін бағалауды жетілдіру арқылы тәуекелдерін төмендету.
Зерттеу пәні – комерциялық банктердің қарыз алушылардың несиелік
қабілетін бағалауы. Зерттеу объектісі – несиелеу нарығында жетекші
банктердің бірі –ТұранӘлем банкі АҚ. Жұмыстың басты мақсаты – клиенттің
несиелік қабілетін талдаудың этаптары мен әдістерінің мәнін, мазмұнын ашып
көрсету және осы орайда Қазақстан Республикасында несиелік бюроларды дамыту
арқылы қаржылық делдалдыққа көңіл бөлу. Қойылған мақсаттарға жету үшін,
келесі міндеттер алға қойылады:
- комерциялық банк клиенттерінің несиелік қабілетін бағалаудың теориялық
аспектілерін ашып көрсету;
- Айя мен Оазис компанияларының ағымдағы жағдайына талдау жасу;
- осының негізінде клиенттердің несиелік қабілетін
қаржылық
коэффициенттерді салыстыру арқылы бағалау;
- Оазис компаниясының ақшалай қаражаттар қозғалысын талдау арқылы
несиенің қайтарылуы немесе жобаның өтелу уақытын анықтау;
- несиелік тәуекелді төмендету мақсатында клиенттің рейтингін анықтау;
- шетел тәжірибесін қолдана отырып, Қазақстан Республикасында аржылық
делдалдықты дамыту мәселесін көрсету.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі:
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Экономиканы қысқа мерзімді
несиелермен несиелеу Ережелері;
- Ресейлік және Қазақстандық оқулықтар;
- Өндірістік өндіріс, өнімді қайта өңдеу мен қызмет көрсету саласындағы
болашақ қарыз алушының несиелік қабілеттілігін талдау және жобаның
экспертизасын жүргізу бойынша методикалық нұсқаулар;
- Айя мен Оазис компанияларының 2006ж. көрсетілген мерзімдерге
бухгалтерлік баланстары мен қаржылық нәтижелері туралы есеп берулері;
- Оазис компаниясының өндірістік қуаты, өнімінің өзіндік құндары,
тұрақты шығындары туралы мәліметтер;
- ЖШС Айя мен ЖШС Оазис жобалары бойынша ТұранӘлем банкі АҚ
несиелік инспекторларымен жазылған эксперттік қорытындылар;
- ТұранӘлем банк АҚ - тің клиенттің рейтингісін есептеу бойынша
нұсқаулығы;
- мерзімді басылымдар.
1. Қарыз алушының несиелік қабілеті және оның несиелік тәуекелді азайтудағы
маңызы
1.1. Қарыз алушының несиелік қабілеті туралы түсінік
Банк несие беру туралы шешімді қабылдаудың алдында қаоыз алушының
төлем қабілетін және қаржылық тұрақрылығын бағалау керек.
Бұл жерде қкрыз алушының төлем қабілеті мен несиелік қабілеті
тусініктерін анықтауда айырмашылықтар бар.
Кәсіпорынның төлем қабілеті- бұл міндеттер мен берешектердің
барлық түрлерін уақтылы өтеу қабілеті мен мүмкіндігі, ал несиелік қбілет
кәсіпорынның несилік берешекті өтеу мүмкіндігін ғана сипаттайды. Сонымен
бірге несиелік қабілеттің сипаттамасы төмен қабілетпен салыстырғанда
өзгешелеу болуы керек, өйткені несиені өтеу банкпен кпілзатқа алынған
мүлікті өткізуден түскен тусім, қаражаттардың уақтылы қайту кепілдігін
қолдану немесе несиені өтеуді сақтандыру есебінен жузеге асуы мүмкін.
Қарыз алушының несиелікқабілеті оныңтөлем қабілетімен
салыстырғанда өткен кезең немесе белгілі бір күндеге төленбеген төлемдерді
тіркемейді, ол жуық арадағы қарыздың өтелу қабілетін болжайды. Өткен
кезеңдегі төлем қабілетсіздік дәрежесі – клиенттің несиелік қабілетін
бағалауда суйенетін ресми көрсеткіштердің бірі. Егер қарыз алушының мерзімі
өткен берешегі болса, ал балансы өтімді және меншікті капиталының мөлшері
жеткілікті болса, өткен мерзімдегі банкке төлемдердің бір жолғы кідірісі
клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы қорытынды үшін негіз емес.
Несиелік қабілетті клиенттер банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзаққа
созылған төленбеген төлемдерге жол бермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі нақты бір қарыз алушыға
нақты қарыз берумен байланысты банктің жеке тәуекелінің деңгейін
куәландырады.
Несиелік өтініштерді бағалауда нақты қарыз алушымен байланысты
барлық сұрақтарды талдаумен қатар, ол қызмет ететін аудан мен саладағы
қалыптасқан экономикалық жағдайды талдау қажеттілігі де туады. Қарыз
алушылардың халықаралық сауда-экономикалық және қаржылық операциялармен
байланысты несиелерге өтініштері дүниежүзілік валюталық нарық конъюктурасы
есебімен қарастырылады.
Қарызалушының несиелік қабілетін талдау несиені қайтару
көздерін талдаудан басталады. Бұл талдау клиенттің несиеге өтінішін
қарастыруды жалғастыру немесе қабылдамау туралы алдын-ала шешім жасауға
мүмкіндік береді. Алдын-ала оң шешім қабылдаған жағдайда клиенттің несиелік
қабілеті мен жобаның келешегін зерттеу жалғасады. Қарыз алушының жұмыс
тенденцияларын анықтау мақсатымен оның барлық қызметі уақыт аралығында
талданады. Қарыз алушыны бағалау негізі түрлі көрсеткіштер арқылы
қалыптасады. Бағалаудыңмәліметтері өте маңызды, Бірақ талдауды алмастыра
алмайды. Олардың дәстүрлі түрлеріне 2 К және З сипаттамасын жатқызуға
болады, яғни: несиелік рейтинг, капитал,қарыз қуаттылығы. Бұған қосымша
тағы 2 сипттама бар, олар К-К-З сызығын К-К-З-Д-З-ға айналдырады, яғни
несиелік рейтинг, капитал, қарыз қуаттылығы, ақша қаражаттарының қозғалысы,
кепілзат. Көрсеткіштердің келесі жиынтығы кеңдеу және маңыздылау, оны
әдетте несие сипатының 5 таянышы деп айтады: облыс жағдайының жалпы
сипаттамасы, кәсіпорынның бәсеке жағдайы, қаржылық шарттар, басқару және
кепілзат сапасы. Сонымен қатар 5 Си және 6 Си ережелері қолданылады,
мұнда клиенттерді іріктеу критериялары Си әріпіне басталатын сөздермен
белгіленген (Косымша 1)[1].
1. Қарыз алушы репутациясы. Несиелік мәмілеге қатысты қарыз алушының
репутациясы – бұл қарызды қайтару әзірлігі, сонымен қатар келісімшарттардан
туындайтын барлық мідеттерді орындауға ықыласы. Жақсы репутация алдық,
парасаттылық, ынта сияқты қасиеттермен сипатталады. Қарыз алушының бұл
қаситтері нарық жағдайында айрықша аөрінуі керек, өйткені бұл кезде
мәмілелер іскер адамдар арасында жоғарғы органдардың инсрукциялық
нұсқаулары негізінде емес, серіктестік, өзара сенімдік негізінде
жасалынады. Бірақ қарыз алушының репутациясын анықтау-оңай емес. Сондықтан
оны бағалауда банктер негізінен өз иелігіндегі қарыз алушының өткен
кезендегі міндеттемелерін орындауға қатынасын сипаттайтын мәліметтерге
сүйену керек. Басқаша айтқанда, репутация бұл төлем міндеттемелерін толық
және уақытылы өтеуге ішкі қызығушылық, бұрын алынған несиелер бойынша
есептесулерде мұқияттылық.
Адал клиент қандай қиын жағдайда болса да, алынған міндеттемелерді
орындау үшін бар күщін салады. Сенімсіз клиент банкке қарызын бос ақша
қаражаттары болғанда ғана өйтеді. Қиындықтар туған жағдайда, ол берешегін
төлеуді тоқтатады немесе мерзімі шегіндіреді. Банктер бұл жағдаймен
қазіргі кезде соқтығысуда, өйткені клинтердің негізгі бөлігін сенімсіздерге
жатқызуға болады. Клиенттер бір жағынан инерция бойынша мемлекет есебінен
өз берешектерінің есептен шығарылуын күтсе (шаруашылық жүргізу мен несиені
басқарудың әкімшілік принциптерінің қалуы есебінен), екінші жағынан өзінің
өндірістік қызметі үшін тауарлы қарыз түрінде жабдықтаушылар несиенің
қаражаттарын тарту және олармен несиеге қажеттілікті алмастыру мүмкіндігі
арқылы ескі қарызды қайтаруға асықпайды.
Инфляция жағдайында бұл қарыз алушы ушін тиімді болып көрінер, бірақ
оның сенімді клиент ретіндегі абыройы төмендеп, өндірісінің өнімі
құнсыданады.
Шаруашылық субъектілері басшыларының кәсіби мүмкіндігі, олардың
кәсіпорынды басқару шеберлігі, нарықта бейімделу мен фирманың табыстылығын
қамтамасыз ету маңызды мәнге ие. Қарыз алушының қасиеттерін бағалаудың бұл
критериялары фирма басшыларына ғана емес, банктің олармен жұмыс істеу аясы
кеңейіп жатқан жеке тұлғаларға да көбірек қктысты.
2. Қаражаттарды қарызға алу мумкіндігі. Республикада меншік
формаларының, шаруашылық субъектілері заңды статусының, олардың
ұйымдастырушылық құрылымының, министрлік, ведомство, компания, акционерлік
қоғамға бағынушылық сипатының өзгеріп жатқандығымен банкке қарыз алушының
құрылтайшылық құжаттарының (жоғарғы, ережелер, келісімшарттар, хаттамалар,
тіркеу туралы шешімдер), бұл заңды тұлғаның құқыққа сәйкес қызмет етуі және
оның өндіріс немесе қызмет көрсетуді жүзеге асырудың, шаруашылық жүргізу
құқықтарының толықтығы (әсіресе ұжымдық-крпоративтік меншік формасында)
және оның атынан (құжаттарға қол қоюға өкілетті тұлғалардың көрсетілуімен)
қарызды рәсімдеу мен алуда лауазымды тұлғалардың құқықтық өкілеттігінің ҚР-
нда қолданылып жүрген заңдарына сәйкестігін анықтау.
Банк қарыз алушының қарызды өтеу мүмкіндігіне ғана емес, оның несиені
алуда құқықтық өкілетіне де көңіл бөледі. Жеке тұлғаларға несие беруде банк
қарыз алушының жасын ескеруі қажет, яғни кәмелетке толмағандарға несие
берілмеу керек.
Несиені ірі кәсіпорындар мен фирмаларға беруде несиелік инспектор
олардың жарғысымен, компания атынан іс жүргізуге қандай тұлғалардың
өкілетті екенін белгілейтін ережелермен танысуы керек. Кейбір жағдайларда
банктер несиені алу туралы келіссөз жүргізетін және құжаттарға қол қоюға
өкілетті тұлғалар көрсетілген, директорлар кеңесі қол қойған шешімді талап
етеді.
Бұдан басқа, несиені беру туралы мәселені шешуде банк бұл несиелер
есебінен жургізілетін шаралардың әлеуметтік-экономикалық даму мудделеріне
сәйкестігі ескеру қажет. Бұл банктердің қоғамға қажетті ғана өнімдердің
шығындарын несиелендіруін бүлдіреді және бұл өнімдердің сапалық қасиеттері
келешек талаптар мен әлемдік стандарттарға сай болуы керек.
3. Табыс табу мумкіндігі. Бұл критерийді талдау қарыз алушының несиені
толық өтеуге қажетті ақшалай қаражаттарды табу мүмкіндігін көрсетеді.
Талдау кезінде қарыз алушының алған несиесін өтеуінің 4 негізгі көзі
ескеріледі[2]:
1. табыс
2. акцияларды сату
3. активтерді сату
4. басқа кредиторлардан несие алу
Мұндағы басымды көз-қарыз алушымен алынатын табыс, өйткені қалған
көздер қымбат және тұрақсыз болып саналады. Егер мысалы, акцияларды сатуды
алсақ, ол қор биржасындағы және биржадан тыс нарық конъюнктурасымен,
инфляция деңгейі, бұл акйияларды шығарып жатқан субъект қызметінің
тұрақтылығы, алдағы ғылыми техникалық ашулар және т.б.-лармен байланысты.
Сонымен қоса акцияларды сату ұзақ мерзімге созылады. Егер басқа
кредиторлардан несие алуды алсақ, табыс көзі әрдайым кепілденбейді, өйткені
қарыз алушының жағдайы төмендеуі мүмкін.Ал активтерді сатуды алсақ, ол
қарыз алушының балансын нашарлатады.
Сонымен банктер негізінен қарыз алушының табыс табу мүмкіндігіне
сүйену керек. Бұл сату көлеміне, сату бағаларына, шығындар мен шығыстарға
әсер ететін барлық факторлармен анықталынады. Олар: фирманың орналасқан
жері, оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, жарнама тиімділігінің
сапасы, жарнама тиімділігі, бәсекелестік жағдайы, шикізаттың болуы мен
құны, қызметкерлердің біліктілігі мен моральдық қасиеттері, сонымен қатар
шешуші фактор-басқару. Басқару факторы ретінде фирма басшылығының адамдар,
шикізат және капитал, өндіріске қажетті тауарлар мен қызметтерді табуы және
табыс алу түсініледі.
Қарыз алушының тбыс табуы білім, денсаулық, біліктілік, жасы, жұмыс
орнының тұрақтылығы мен тапқырлығы сияқты моменттерге байланысты.
4. Несиені қамтамасыз ету үшін капитал болмағанда, кәсіпорындарға несие
берілмейді. Қамтамасыз етудің болуы тәуекелді төмендеткенмен, банктер
несиелердің табыс есебінен өтелуін артығырақ көреді. Осылайша, қазіргі
кездегі басқа факторлар сенімділігі жеткіліксіз болғанда ғана несие
кепілмен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Қамтамасыз ету – бұл банк үшін соңғы қорғаныс линиясы және несиені
беру шешімі кепілдің тартымдылығына емес, қаржылық жобаның өзінің
артықшылықтарына негізделу керек.
Несиелік инспектор мынандай сипаттамаларға көңіл бөлуі керек:
қамтамасыз ету объектісінің қызмет ету мерзімі, жағдайы және қарыз алушы
активтерінің құрылымы. Егер қарыз алушы активтері ескірген құрал-жабдықтар
мен технология болса, олардың несиені қамтамасыз ету ретінде құны жоғары
емес, өйткені мұндай активтерді қарыз алушының табыстары несиені өтеу үшін
жеткіліксіз болғанда, қолма-қол қаражаттарға айналдыру қиынға соғады.
Несиенің қамтамасыз етілуі оның өтелуін білдірмейді, бірақ банктің
үлкен зиян шегуі тәуекелі мейлінше азаяды. Бұдан басқа, несиенің қамтамасыз
етілуі қарыз қаражаттарының ғана емес, банк пайдасының да қайтарылуы
кепілі.
Осыған байланысты кепіл және кепілдеме, бағалы қағаздарды кепілзат
ретінде алу, талаптарды қайта табыстау мүмкіндігін қолдана отырып, заңды
және жеке тұлғалардың қозғалатын және қозғалмайтын муліктерді қоса
алғандағы кепілзаттық міндеттемелерді рәсімдеу тәжірибесі кеңеюде.
5. Экономикалық конъюнктура жағдайы қарыз алушының қарызды өтеу
мүмкіндігіне әсер етеді, бірақ қарыз алушы мен кридитор жағынан бақылануға
келмейді. Конъюнктура-бұл осы орта шегінде фирмалар мен жеке тұлғалардың
қызмет етуі. Қарыз алушының жақсы беделі, табыс табу мүмкіндігі және
жеткілікті активтері болуы мүнкін, бірақ экономикалық жағдайға байланысты
несиені беру орынсыз. Бұл жағдайда банк қызметкерлерінің болжам жасауға
мүмкіндігі болуы керек. Несие мерзімі неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым
экономикалық болжам маңызды. Экономика интенсивтілігі мен ұзақтығы түрлі
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді ауытқуларға душар. Бұл ауытқулар бірдей
болуы мүмкін емес, белгілі бір заңдылықтарға бағынбайды және түрлі салалар
мен региондарда түрліше көрінеді.
Көптеген қарыз алушылар гүлдену кезінде табысты қызмет етеді, бірақ
құлдырау кезеңінде капитал ысырапқа ұшырап, табыс төмендеп, оның беделі
түсуі мүмкін. Сондықтан банкир қолын мемлекеттің, қаланың және саланың,
несие беріліп жатқан фирманың экономикалық пульсында ұстау керек. Салада не
болып жатқанын (бәсекелестік жағдайын, технология, сатудың сұранысы мен
әдістерінің өзгеруі) білу өте маңызды.
6. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудың соңы факторы-
бақылау. Ол мына сұрақтарға шешім табуды көздейді: заңдардың, құқықтық,
экономикалық, саяси жағдайлардың өзгеруі қарыз алушы қызметіне және оның
несиелік қабілетіне қаншалықты теріс әсер етеді, несиелік өтініштегі қарыз
алушы және несие туралы мәліметтердің банк стандарттарына және несие
сапасына бақылайтын банктік қадағалау органдарының стандарттарына
қаншалықты сәйкес келетіндігі және т.б.
Мысалы, бірнеше жылдар бұрын АҚШ-да кенеттен және еңбексіз табылған
табыстарға салық енгізілді (1980 ж. мұнайға бағаның өсуіне байланысты мұнай
компанияларының табыстарына), нәтижесінде көптеген энергетикалық
компаниялар қарыз алушы ретінде тартымсыздау болды, өйткені бұл салық қолма-
қол ақша ағынының үлкен бөлігін қамтыды.
Несиелік қкбілетті аңықтау үшін банктер компания қызметімен байланысты
және несиені өтеуге әсер ететін тәуекелдерді ескеруі керек. Тәуекелдерді
бағалау мен оларды бақылау дәрежесі несиелік өтініштерді қанағаттандыру
сұрағын шешуде банктер үшін маңызды факторлардың бірі. Қаржылық сәтсіздік
тәуекелі әр уақытта орын алады, өйткені кәсіпкерлік табиғаты тәуекел мен
белгісіздіктен тұрады. Несиелік қабілетті бағалауға қатысты банк қызметкері
компаниямен байланысты келесі тәуекелдерді бағалайды[3].
Компания қызметінің түрісаласы есепке алынады: мысалы, сүт
өндірісіне бір тәуекелдер тән болса, автомобиль өндірісіне мүлде басқа
тәуекелдер тән.
Бәсекелік қабілет: өндірістің бір саласы ішінде бір фирмалардың
бәсекелік қабілеті басқаларға қарағанда жоғары болуы мүмкін, бұл олармен
өндірілетінсатылатын тауарлар, бәсекелестер, баға белгілеу жүйесіне және
т.б. байланысты.
Операциондық тиімділік: фирмабәсекелес өзіндік құнмен жаңа тиімді
зауыттарда өнім өндіріп жатыр ма, жоқ бәсекелестердегідей өндіріс көлеміне
жоғары шығындармен жетуде ме.
Басшылық: Компания – қарыз алушы басшылығының сапасы тәуекелді
бағалауда маңызды. Осы ретте басшылықтың денсаулығы мен жасы, бұл жұмыс
алдындағы қызмет орны, белгілі бір саладағы мүмкіндіктер, басшыларға тиісті
меншікті капиталдың үлесі, мұрагердің болуы талданады. Әсіресе қиын
кезендерде компания неғұрлым жақсы жұмыс істесе, соғұрлым оның басшылығына
сенім үлкен. Ең бастысы-бұл тәртіптілік пне шынайлық.
Несиелік қабілетті талдауда түрлі ақпарат көздері қолданылады:
1. клиенттен тікелей алынған материалдар;
2. банк архивіндегі клиент туралы материалдар;
3. клиентпен іскерлік қарым-қатынаста болғандардың (оның
жабдықтаушылары, кредиторлары, өнімін сатып алушылар, банктер және
т.б.) мәліметтері;
4. жеке және мемлекеттік мекемелер, агенттіктердің есеп берулері мен
басқа да материалдар (несиелік қабілеті туралы есеп берулер,
инвестициялар бойынша анықтамалықтар және т.б.).
Клиенттерден тікелей алынған мәліметтер мен материалдарды алып,
несиелік бөлімнің эксперттері өз архивтеріне жүгінеді. Егер клиент бұрын
банктен несие алған болса, архивте қарызды өтеудің кідірістері мен басқа
да бұзушылықтар туралы мәліметтер болады.
Банк басқа несиелік ұйымдармен қарым-қатынасты олардың осы қарыз
алушымен жұмыс тәжірибесін қолдану және басқа да нақты сұрақтардың шешімін
табу үшін орнатады. Ақпараттар көптеген шет елдерде жұмыс істейтін
жергілікті және аудандық несиелік-ақпараттық бюроларға сұрау салу арқылы
алынған мәліметтермен толықтырылуы мүмкін.
Қарыз алушының қаржылық есеп берулері ақпараттың маңызды көздерінің
бірі. Несиелік қызметкерлер қаржылық есеп берулердің мәліметтері мен өткен
қызмет барысындағы өзгерістерді компанияның ағымдағы жағдайын анықтау және
болашақта фирманың даму перспективаларын, пайда көлемін, несиені қайтару
мүмкіндігінің дәрежесін болжау үшін талдайды. Компанияның жалпы қызметі
мен оның нарықта қызмет ету әдісін білу үшін пайда мен зияндар туралы есеп
беру мен баланстың барлық баптарының өзгерісі мен динамикасы талданады[4].
Компанияның жағымсыз жағдайын анықтаудың қарапайым әдісі Зияндар
және Мерзімінде өтелмеген несиелер мен ссудалар баптарында жазбаларды
табу. Бұл баптарда сомалардың бейнеленуі компанияның қаржылық проблемаларын
немеса салық салудан қашу әрекетін көрсетеді. Не де болса, бұл кредиторлар
үшін қосымша тәуекелге әкеледі.
Несиені беретін банк қызметкерлері өткен жылдардағы мәліметтерге онша
сүйенбеу керек, өйткені зияндар пайда болғанда фирманың қаржылық жағдайы
бірден төмендеп кетуі мүмкін.
Өткен жылдардағы мәліметтердің негізгі мақсаты- қарыз алушы
болжамдарының шынайылығы бағалауға көмектесу. Мысалы, егер қарыз алушы
табысындағы салық салынғанға дейінгі пайда үлесі соңғы жылдары шамамен 5%-
ке тең болып, 6%-тен ешқашан аспаса, 8%-ке болжам күмән келтіру керек.
1.2. Қарыз алушының несиелік өтінішін талдау
Несиенің уақытында өтелмеу тәуекелін төмендетудің бір жолы,
потенциалды клиентті мұқият таңдау. Несиелік тәуекелдің мөлшерін төмендету
мақсатында банктің өкілі клиентпен несиелік өтініштің маңызды жақтарын,
басқару аппаратының кәсіби дайындығын анықтау, клиенттің психологиялық
портретін бейнелеу үшін алдын ала сұхбат жүргізуі керек.
Шетелдік коммерциялық банктерінің тәжірибесінде клиенттің беделі
тиімді несиелеудің негізгі принциптерінің бірі болып табылады. Өйткені
банкке несие беру өтінішімен келген клиент банк үшін адал да сенімді
серіктес болып, несие бойынша барлық міндеттемелерін орындайтын тұлға
екендігінде күдік туғызбауы тиіс.
Банк қызметкерлері клиентті жан-жақты талдау керек:[5]
• оның басқа да банктермен сауда серіктестерімен қалыптасқан қарым-
қатынастарымен, несиелік тарихымен танысу;
• бетпе-бет кездесу. Мұндай кездесу барысында несиелік бөлімнің
маманында клиенттің қаржылық және адамгершілік тұрғысынан сенімділігі мен
адалдығы жөнінде жеке пікір қалыптасады. Қарыз алушының несиені қайтаруға
қабілеті кәсіпорынның директорларының тиімді қаржылық басқаруға қабілетімен
(қаржы кәсіпорынды басқару салаларында қажетті тәжірибе мен білімнің болуы)
де бағаланады.
• төлем қабілеттілігінің мтериалдық жағы клиенттің меншікті қаражаттары
есебінен несие бойынша қарызын өтеуге қабілеттілігін сипаттайды. Меншікті
капиталдың болуы несие алу үшін қолайлы фактор болып табылады. Өйткені,
банк тек қана ағымдағы есеп шоттардағы қаражаттарға сеніп жүрген клиентке
қарағанда едәуір капиталы бар клиентке несие бергенді қаламайды.
Несиелік өтінішті қарастырудың тағы бір бағыты несиенің мақсаты:
1. Несиенің мақсаты банктіңнесиелік саясатына сәйкес келеді ме?
2. Сұранып жатқан несие банктің басым мақсаттарына жатады ма?
3. Несие берген кезде банктің бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің
максималды мөлшері және қарыз алушыға қатысты басқа да экономикалық
нормативтер сақталады ма?
Банктің несиелік бөлімшелерінің қызметкерлері алыпсатарлық
мәмілелерді, банкроттық деңгейі жоғары бизнес салаларын несиелеу кезінде
аса қауіпті болуы тиіс. Сондай-ақ, несиенің мақсатының құқықтық
негізделуін, заңды тұлғаның жарғысында белгіленген қызмет саласына,
мақсаттағы сәйкестігін тексерген жөн.
Клиенттің несиелік өтінішінде несиенің мөлшері нақты белгіленеді.
Несиелік бөлімнің маманы қарыз алушы сұрап отырған несиенің сомасын
анықтап, оның (қарыз алушының) өз қажеттіліктерін дұрыс бағалады ма, соны
тексереді. Клиенттің несиеге деген қажеттілігі – болжанып отырған шығындар
мен оларды өтеу қаражаттарының арасындағы айырма болып табылады.
Несиелік өтінішті қарастыру барысында несиенің мерзімі
деқарастырылады. Несиенің мерзімі неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым банктің
несиелік тәуекелі жоғары болады. Коммерциялық банк сырттан тартылған
қаражаттардың сипатына байланысты, баланстың қажетті өнімділігі мен
салымшылардың талаптарын қамтамасыз ету үшін орта және ұзақ мерзімді
несиелік қызметін шектеуі тиіс. Сондықтан үш жылға дейінгі несиелеу
коммерциялық банк үшін қолайлы болып табылады. Бірақ, мерзімді салымдардың
үлес салмағының өсуімен банкаралық несиелеу нарығының дамуымен екінші
деңгейдегі банктер орта және ұзақ мерзімді несиелеу қызметін белсендетуге
жағдай туып отыр.
Сонымен қатар, талдау барысында ескерілетін маңызды фактор – қарыз
алушының табысы есебінен несиені өтеу мүмкіндігі. Яғни, қарыз алушының
несиені өтеу табыс немесе қолма-қол ақша ағыны түрінде жеткілікті ақшалай
қаражаттарының болуы.
Несиелік өтінішті талдау барысында беріліп отырған несиенің қамтамазыз
етілуін бағалау, соның ішінде клиент ұсынып отырған қамтамасыз етудің
жеткіліктілігін тексеру қажет. Несиелік мәміле қарыз алушының несие бойынша
қарызын өтеу міндетін қарастырады. Тәжірибе көрсеткендей, тек қана
міндеттемені болуы қарызды қайтарудың кеплі бола алмайды. Экономикадағы
инфляциялық процестер несиенің сомасының құнсыздануына, ал қарыз алушының
қаржылық жағдайының нашарлауы несиенің өтеу мерзімінің өзгеруіне әкеп
соқтыруы әбден мүмкін. Сондықтан, комерциялық банктердің халықаралық
тәжірибесі, қарыз құнының толық көлемде және уақытында кері қозғалысын
қамтамасыз етудің әртүрлі формаларын қамтитын несиені қайтаруды ұйымдастыру
механизмін талап етеді.
Коммерциялық банктердің заңды және жеке тұлғаларға ұсынатын несиелік
өтініштің нысаны ажыратылатыны белгілі. Жоғарыда негізінен заңды
тұлғалардың несиелік өтініштерінің мазмұнына көбірек тоқталсам, ендігі
кезекте несиеленуші банктердің потенциалды қарыз алушысы – жеке тұлғаны,
несиелік өтінішіне қысқаша тоқталып өтейік.
Еліміздің банктік жүйесінде қарыз алушының несиелік қабілеттілігі
талдаудың маңыздылығында ешқашан күмән тумайтын, бірақ талдау негізінен
заңды тұлғаларға бағытталатын.
Біздің еліміздегі екінші деңгейдегі коммерциялық банктері жеке
тұлғалармен жұмыс істеу барысында олардың қаржылық жағдайларын талдауға
заңды тұлғаларға сияқты қажетті дәрежеде қарамайды.
Жеке тұлғаның несиелік қабілетін талдаудың мақсаты – жеке қарыз
алушыны несиелеумен байланысты тәуеклді анықтау. Әрине жеке тұлғаны
несиелеу кезінде пайда болатын несиелік тәуекел заңды тұлғаны несиелеудегі
тәуекелден мүлдем басқа. Тұтыну несиелердің көбісі мөлшері жағынан үлкен
болмаса да, олар бойынша операциялардың өзіндік құны салыстырмалы жоғары
(мысалы, кепілді бағалауға кететін банк шығындары).
Кез келген коммерциялық банк жүзеге асыратын операцияларының тиімді
болуын қалайды, сондықтан ол қандай да болмасын шығындардан өзін
сақтандыруға бар күшін салады.
Несиені бермесе бұрын банк несиенің қаитарылмауына әкеп соқтыруы
мүмкін барлық факторларды мұқият түрде зерттеуі керек. Банк тәуекелдің
дәрежесі мен несиенің сомасын әрбір жеке жағдай үшін бөлек қарастыруы тиіс.
Клиенттің несие бойынша қарызын өтеу қбілетін зерттеу оның бүгінгі
күндегі және болашақтағы қаржылық жағдайын анықтап болжаумен шектелмейді.
Несиелік менеджер қарыз алушының болашақтағы жағдайын болжаумен қатар,
қаржылық жағдайына әсер етуі мүмкін барлық кездейсоқ жайыттарды ескере
білгені дұрыс. Материалдық жағынан қамтамасыз етілген клиенттердің өздері
несие бойынша міндеттемелерді орындауға бар күшін сала бермейді. Сондықтан,
банк үшін негізгі шарттардың бірі қарыз алушының беделін, оның жеке
қасиеттерін қарастыру болып табылады.
Клиенттің беделін анықтау оңай жұмыс емес, ол үшін үлкен көлемді
мәліметтер керек. Мұндай мәліметтер:
-біріншіден, нақты және шыншыл;
-екіншіден, қажетті дәрежеде толық;
-үшіншіден, клиент туралы белгілі бір қорытынды жасауға мүмкіндік беруі
керек.
Бірақ клиент туралы аұпаратты іздеу мен қарастыру процесі қаншалықты
қиын болса да, банк қызметкері келесі жағдайды ескеруі тиіс: бас кезінде
клиентті жан-жақты талдауға неғрлым көп шығын кетсе, кейін несиені
қайтаруды талап етуге соғұрлым аз шығындалады.
Корпоративті қарыз алушылармен салыстырғанда жеке тұлғаларға несие
беру кезінде банктің ақпарат көздерін алушының несиелік қабілеттілігі
туралы мәліметтерге банк талаптарына сәйкес келетін сұрау парағынан –
анкетадан тұрады. Анкета ондағы ақпараттың мүмкіндігінше толық болып,
клиенттің оны толтыруға кететін уақытын үнемдейтіндей болып әзірленеді.
Әдетте, несиелік өтініштер тәртібі мен мазмұны әртүрлі бірнеше мәндік
бөлімнен тұрады.
Несие беру туралы мәселені шешу үшін коммерциялық банктердің несиелік
мамандардың назарын келесідей сұрақтар аударады:[6]
1. Тұлғаның жеке қасиеттерін сипаттайтын сұрақтар: мінез-құлық,
сырт пішін, сөйлеудің мәнерлілігінің дәрежесі, қаржылық жағдайы туралы
ашып айтуы, жасы, отбасы, жағдайы, әуестігі;
2. Жалпы білімп:білім алған мекемелерден аттестат, дипломның
көшірмелері, кәсіби біліктілігі, жоспарлау қабілеті;
3. Техникалық біліктілігі: арнайы білімнің болуы, кәсіби
дамудың жолы, кәсіби өсу мен тәжірибенің болуы;
4. Денсаулығы: өткен уақыттағы және созылмалы аурулары, дене
шынықтырумен айналысуы;
5. Мүліктік: жеке мүлігі , меншігінде жылжымаитын мүліктің болуы,
табыстың жанама көздері, жеке қарыздары (бюджет алдында салық
бойынша және сақтандыру компанияларының алдында сақтандыру төлемдері
түрінде), отбасы мүшелерінің мүліктік жағдайы, басқа да несиелік ұйымдармен
қарым-қатынастардың жиілігі.
Жеке тұлғаларға несие берудің әдістемелерін әзірлегенде коммерциялық
банктер несиенің сомасы мен мерзіміне сүйенеді. Клиенттің несиелік
қабілетін анықтау жұмыстарының көлемі меннесиенің мақсатына байланысты
несиені қамтамасыз етуді таңдау несиенің сомасы мен мерзіміне тікелей
байланысты.
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың әдістері
Қаржылық коэффициенттер-фирманың қаржылық жағдайы мен қызметінің
нәтижелерін жақсы түсінуге көмек беретін талдау инструменттері.
Қаржылық
коефиценттер*
№ Көрсеткіш актауы Есептеу формуласы Оптимал дыДинамика
мән дағы оң
мәндер
1 2 3 4 5
ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ БАҒАЛАУ
4.2Меншікті айналым =ағымдағы - өсу
қаражаттарының мөлшері активтер-қысқа мерзімді
(жұмыс капиталы) міндеттемелер
Бейімділік коэффициенті Ақшалай қаражаттар - -
=
-----------------------
жұмыс капиталы
Ағымдағы өтімділік Ағымдағы активтер 1,00-2,00 өсу (4-ке
коефициенті (жабу немесе = дейін)
жалпы коэффициент) ----------------------
қысқа мерзімді
міндеттемелер
Мерзімді өтімділік Ақшалай қаражаттар+ 0,50-1,00 өсу
коэффициенті (жедел қысқа мерзімді БК+
немесенақты коэффициент) дебит. Қарыз
=----------------------
--
қысқа мерзімді
міндеттемелер
Абсолютті өтімділік Ақшалай қаражаттар+ 020-0,50 норматив
коэффициенті қысқа мерзімді БК шегінде
=---------------------- өсу
---
қысқа мерзімді
міндеттемелер
КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҚӨРСЕТКІШТЕРІ
(ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ)
4.3Мүліктің нақты құнының НҚ+өндірістік қорлар+ - -
коэффициенті аяқталмаған өндіріс
=
-----------------------
--- баланс валютасы
Меншікті капиталдың меншікті капитал 0,50 өсу
шоғырлану коэффициенті = сауда
(автономия немесе -----------------------үшін;
қаржылық тәуелсіздік) --- баланс валютасы 070-0,80
өндіріс
үшін
Меншікті және қарыз меншікті капитал 1-ден өсу
қаражаттарының ара- = төмен емес
қатынасы көрсеткіші -----------------------(өндіріс
--- сыртқы үшін 2,3-
міндеттемелер (қысқа 4,0
және ұзақ мерзімді.)
Ұзақ мерзімді салымдар Ұзақ мерзімді - -
құрылымыны коэффициенті міндеттемелер
=----------------------
-----
НҚ және басқа да
айналымнан тыс активтер
ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТАЛДАУЫ
4.4Жалпы табыс коэффициенті Жалпы пайда - өсу
=----------------------
-----
таза сатулар
Таза пайда есебіндегі Таза пайда - өсу
сатулардың пайдалылық =----------------------
қоэффициенті -----
таза сатулар
Сатулардың тиімділік Өткізілген өнімнің -
коэффициенті өзіндік құны
=----------------------
-----
таза сатулар
Инвестицияланған капиталғаБаланстық пайда - өсу
пайда коэффициенті =----------------------
(баланстық пайда) -----
жалпы активтер
Активтердің табыстылық Таза пайда 5-15% норматив
коэффициенті (таза пайда =---------------------- шегінде
есебіндегі) ----- өсу
активтер
Ағымдағы активтердің Таза пайда - өсу
табыстылық коэффициенті =----------------------
-----
ағымдағы активтер
Меншікті капиталдың Таза пайда - өсу
тиімділік коэффициенті =----------------------
-----
меншікті капитал
Меншікті капиталдың өтелу Меншікті капиталдың - төмендеу
кезеңі орташа мөлшері
=----------------------
-----
таза пайда
ІСКЕРЛІК БЕЛСЕНДІЛІК ТАЛДАУЫ
4.5Қор қайтарымдылығы Түсім - өсу
=----------------------
-----
НР орташа құны
Операционды (өндірістік) =есептесулердегі - -
цикл ұзақтығы қаражаттаржың
айналымдылығы+ТМҚ
айналымдылығы
Қаржылық цикл (жұмыс =есептесулердегі 0-ге жақыннорматив
капиталының айналым циклы)қаражаттаржың шегінде
ұзақығы айналымдылығы+ТМҚ төмендеу
айналымдылығы-
кредиторлық қарыз
айналымдылығы
Экономикалық өсудің Таза пайда-артықшылығы - -
тұрақтылық коэффициенті бар акциялар бойынша
дивидендтер
=----------------------
-----
меншікті капитал
Баланстық пайданың өсу (талданып жатқан 1-ші - өсу
қарқыны, % жылға қатысты
есептеледі)
Өткізуден түскен түсімнің (талданып жатқан 1-ші - өсу
өсу қаркыны, % жылға қатысты
есептеледі)
Капитал айналымдылығы Түсім 1-10 өсу
(айналым) =----------------------(саудада
----- 10-ға
активтердің орташа құныұмтылу)
Ағымдағы активтердің Түсім - өсу
айналымдылық коэффициенті =----------------------
(айналым қаражаттарының) -----
ағымдағы активтердің
орташа жылдық мөлшері
Өндірістік қорлардың 360 күн х өндірістік - төмендеу
айналымдылығы (күн) қорлардың орташа жылдық
құны
=----------------------
-----
өткізілген өнімнің
өзіндік құны
Тауарлық-материалды ТМҚ орташа жылдық құны - төмендеу
қорлардың айналымдылығы х 360 күн
(айналым) =----------------------
-----
сатулар
Дайын өнім Өткізуден түскен түсім - өсу
айналымдылығы (айналым) =----------------------
-----
дайын өнімнің орташа
жылдық сомасы
Есептесулердегі Түсім - өсу
қаражаттардың =----------------------
айналымдылығы (айналым) -----
дебиторлық қарыздың
орташа жылдық мөлшері
Дебиторлық қарызды алудың дебиторлық қарыздың - төмендеу
орташа кезеңі (күн) орташа жылдық мөлшері х
360 күн
=----------------------
-----
сатулар
Кредиторлық қарызды өткізілген өнімнің - өсу
айналымдылығы (айналым) өзіндік құны
=----------------------
-----
төленуге тиіс шоттардың
орташа жылдық құны
Кредиторлық қарызды өтеу 360 - төмендеу
кезеңі (күн) =----------------------
-----
1-ші көрсеткіш
Меншікті айналым қаражаттарының мөлшері көрсеткіші қысқа
мерзімді міндеттемелерді өтегеннен кейін қалған, бос айналым қаражаттарды
бағалау үшін қолданылады. Көрсеткіштің белгілі бір шеқтеулері жоқ,
сондықтан оны бағалауда мынадай ереже қолданған жөн: неғұрлым көп болса,
соғұрлым жақсы.
Қаражаттардың бейімділігі мен өнімділігі көрсеткіштері ақшалай
ресурстар формасындағы, яғни меншікті айналым қаражаттардың абсолютті
өтімді бөлігін сипаттайды. Жалпы, бұл көрсеткіштің динамикадағы өсуі
қаржылық жағдайдың өзгерісін жақсы жағынан сипаттайды.
Капитал қурылымынын көрсеткіштерін талдаудың мақсаты- кәсіпорынның
қаржылық құрылымын және сыртқы кредиторларға тәуелділік дэрежесін аныктау,
яғни ұзак мерзімді перспектива тұрғысынан каржылык жагдайды бағалау. Бұл
көрсеткіш компанияны қаржыландыру көздерінде меншікті және қарыз
каражаттардың ара-қатынасын көрсетеді, яғни компанияның кредиторлардан
қаржылық тэуелсіздігінің деңгейін сипатгайды.Шаруашылық қызметгің
тиімділігін талдау көрсеткіштері
Пайда бойынша көрсеткіштер
Таза пайда есебіндегі сатулардың пайдалылық коэффициенті таза пайданың
табыстағы үлесін немесе өткізудің эрбір теңгесінен компания канша пайда
табатынын көрсетеді. Сатулардың тиімділік коэффициенті өткізілген өнімнің
эрбір ақшалай бірлігіне шығынның қанша ақшалай бірлігі келетінін көрсетеді.
Активтердің тиімділік көрсеткіштері
Бұл коэффициент фирманың бәсекелік қабілеті деңгейін анықтау үшін
пайдаланылып, кэсіпорынның қолданылатын айналым қаражаттарының қатынасына
жеткілікті пайда көлемін қамтамасыз ету мүмкіндігін көрсетеді. Бұл
коэффициент мэні неғұрлым жоғары болса, соғұрлым айналым қаражаттары тиімді
қолданылады. Батыс компаниялары үшін активтердің тиімділік көрсеткіші
эдетте 5-15% диапазонында.
Меншікті және қарыз капиталының тиімділік көрсеткіштері
1. Меншікті капиталдың тиімділік коэффициенті.
Кәсіпорын иелерімен салынған капиталдың қолданылу тиімділігін немесе
кэсіпорын иелерімен салынған эрбір бірліктің қанша таза пайда әкелгенін
анықтауга мүмкіндік береді. Кэсіпорынға салынған эрбір теңгеден алынатын
таза пайда мөлшерін білдіреді. Әдетте бүл көрсеткішті қаражатгарды салудың
балама мүмкіндігімен салыстырады, сондықтан онын өзгерісі биржадағы фирма
акцияларының котировкаларында көрініс табады.
2. Меншікті капиталдың өтелу кезеңі.
Алынған таза пайда көлемі құрылтайшылардың меншікті капиталының
сомасына жеткенше қанша уакыт өту керектігін көрсетеді.
Несиелік қабілетгің тағы бір әдісі-іскерлік белсенділікті талдау.Оны
мен қаржылық көрсеткіштер түрінде көрсетіп отырмын.
Натуралды жэне құндык көрсеткіштер бейнелейтіндей, іскерлік
белсенділік компанияның даму қарқынында, қойылған мақсаттарға жетуде;
экономикалық потенциалды тиімді колдану, өнімді өткізу нарықтарын кеңейтуде
көрініс табады.
Іскерлік белсенділіктің коэффициенттері компанияның өз ресурстарын
қаншалықгы тиімді қолданатынын талдауға мүмкіндік береді.
Іскерлік белсенділіктің жалпы көрсеткіштсрі
1. Қор қайтарымдылығы.
Кәсіпорын иелігіндегі негізгі құралдарды қолдану тиімділігін
сипаттайды. Коэффициент мәні неғұрлым жоғары болса, соғұрлым негізгі қорлар
тиімді пайдаланылады. Қор кайтарымдылығының төмен деңгейі сатулардың
жеткіліксіз көлемін немесе күрделі салымдардың өте жоғары деңгейін
көрсетеді. Бірақ, бұл коэффициенттің мэні түрлі салаларда түрліше.
2. Операционды (өндірістік) циклдың ұзақтығы.
3. Қаржылық циклдың (жұмыс капиталының айналым циклы) ұзақтығы.
Таза өндірістік айналым капиталы кредиторлық (қаржылық емес) карызды
есептен шығарғандағы қорлар мен дебиторлық қарыздан тұрады. Оны ң
айналымының ұзақтығы кэсіпорында меншікті өндірістік айналым каражаттарының
болу немесе болмауын (егер көрсеткіш 0-ден кіші болса) сипаттайды. Оң мэн
кәсіпорынның айналым қаражаттарының қандай кезең аралығында айналатынын
көрсетеді. Көрсеткіштің теріс мәні меншікті айналым қаражаттарының болмауын
білдірсе, оның мөлшері кәсіпорынға айналым қаражаттарын толықтыруға қажетті
минималды несие сомасын сипаттайды.
4. Экономикалық өсудің тұрақтылык коэффициенті.
Қаржыландыру, қор қайтарымдылығы, өндіріс тиімділігі,
дивидендтік
саясат жэне т.б көздердің ара-қатынасын өзгертпей, болашақта компания
қандай қарқынмен дами алатынын көрсетеді.
5. Баланстық пайданың өсу қарқыны.
Баланстык пайданың өсу қаркыны қарыз алушының дамуын сипаттайтын
негізгі көрсеткіштердің бірі. Бірақ, инфляция кезінде бұл көрсеткіш
тиімсіздеу, сондыкган төменде келтірілген көрсеткіштердің ара-кятынастары
қарастырылып, олардың динамикадағы өзгерісі көрсетіледі.
6. Өткізулерден тускен тусімнің өсу қарқыны.
Активтердің айналымдылык керсеткіштері
1. Капиталдың айналу көрсеткіші.
Барлық активтердің айналым жылдамдыгын немесе тартылған көздерден
тәуелсіз, қолда бар барлық ресурстардың тиімді қолданылуын сипаггайды. Бұл
коэффициент пайда әкелетін өндіріс пен айналымның толық циклы жылына неше
рет жүзеге асатынын көрсетеді. Активтердің айналымдылығы металлургия, ауыр
машина жасау, автомобиль өндірісі сияқты қаржыны көп кажет ететін салалар
үшін 1-ден сауда кәсіпорындары үшін 10-ға дейін ауытқуы мүмкін.
2. Ағымдағыактивтердіңайналымкоэффицие нті.
ТМҚ-лардың айналым көрсеткіштері
1. Өндірістік қорлар айналымдылығы немесе қорларды сактау мерзімі
(күн).
Қорлардың жинақталынуын (азаюын) білдіреді. Өндірістегі материалдық
корлардың 1 айналымына қанша күн келетінін көрсетеді. Көрсеткіш неғұрлым
төмен болса, соғұрлым карыз алушы сенімді.
2. ТМҚ-лардың айналымы (күнмен).
ТМҚ-ларды өткізу үшін канша күн керектігін (төлемге байланыссыз)
білдіреді.
3. Дайын өнім айналымы (айналым).
Дебиторлық берешектің айналым көрсеткіштері
1. Есептегі қаражатгардың айналымы (айналым).
Дебиторлық берешектің жылына орташа қанша рет ақшалай қаражаттарға
аиналуын көрсетеді.
2. Дебиторлық берешекті орташа алу кезеңі(күн).
Қарыз алушы сатылған тауар үшін төлемді алу кезеңін сипаттайды, яғни
оның кай уақытта ақшалай қаражатгардың қозгалысын қамтамасыз етіп, қарыз
міндеттемелерді өтеуін білдіреді. Көрсеткіштің жоғары деңгейі дебиторлардың
есебінен каражаттарды алудың күрделілігін көрсетеді.
Кредиторлық берешектің айналым кәрсеткіштері
1. Кредиторлық берешектің айналымы (айналым).
Берілген шоттар мен вексельдерді төлеу үшін қанша айналым қажеттігін
білдіреді.
2. Кредиторлық берешекті өтеу кезеңі (күн).
Кредиторлық берешектің айналымы қанша күнде жүзеге асатынын немесе
тауарлар мен қызметтер үшін жабдыктаушылармен есеп айырысуда қарыз алушыға
қанша уакыт керектігін көрсетеді. Егер кредиторлық берешек өткізілген өнім
көлемінің өсуінен төмендесе, айналым кезеңі қысқарады.
Ақша ағынының талдауы-есепті кезеңдегі клиент қаражаттарының
айнальшын сипаттайтын, негізі нақты көрсеткіштерді колдану^ болып
табылатын, коммерциялық банк клиентінің несиелік қабілетін бағалаудың
эдісі. Осымен ақша ағынын талдау эдісі клиенттің несиелік қабілетін
қаржылық көтсеткіштер жүйесі негізінде бағалауэдісінен ерекшеленеді,
өйткені қаржылық көрсеткіштер жүйесінің есебі есепті көрсеткіштердің
қалдықтары арқылы кұрылады.
Ақша ағынының талдауы әдетте сұралып жатқан несие мерзіміне сәйкес
келетін кезеңде карыз алушы қаражаттарының кірісі мен шығысын салыстыруға
негізделген. Несие 1 жылға берілгенде ақша ағының талдауы 1 жылға
жасалынады, 90 күнге берілсе-кварталға және т.б.
Ұзақ мерзімге несиені беруде оның көлемі мен мақсаттылығын шешуде
ақша ағының талдауы өтіп кеткен кезеңдегі нақты мэліметтер негізінде ғана
емес, жоспарлы кезендегі болжанған мэліметтер негізінде де жасалынады.
Нақты мэліметтер болжанған мэліметтерді бағалау үшін қолданылады.
Қаражаттардың шығысы мен кірісінің кейбір элементтерінің көлемін болжау
непзінде олардың өткен кезеңдеп орташа мәні жэне сатудан түскен түсімнің
жоспарланған өсу қарқыны жатыр[7].
Несиелік инспектор ақша ағанының бірнеше турін жасауы мүмкін: Мысалы,
кәсіпорын қазіргі жұмыс істеп жатқан қуатпен жұмыс істесе; кэсіпорын 100%
куатқа шықса; кэсіпорынның өткізу көлемі азайса; және т.б.
Ақша ағынын талдауда бизнестің маусымдылығы міндетті түрде ескерілуі
керек, өйткені ол эр ай соңындағы қорытынды қалдыққа әсер етеді.
Несиелік инспектор ең алдымен қаржыландыру графигін жасап, несиелік
ресурстардың кайда жұмсалатынын көрсетуі керек (мысалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.БӨЛІМ. ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІ ЖӘНЕ ОНЫҢ НЕСИЕЛІК ТӘУЕКЕЛДІ
АЗАЙТУДАҒЫ МАҢЫЗЫ
1.1. Қарыз алушының несиелік қабілеті туралы түсінік
1.2. Қарыз алушының несиелік өтінішін талдау
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың әдістері
2.БӨЛІМ. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНК ҚАРЫЗ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН БАҒАЛАУ
2.1. Қаржылық коэффициенттер және оларды есептеу тәсілдері
2.2. Ақша ағынына талдау
2.3. Қарыз алушының несиелік қабілетінің класын анықтау
3.БӨЛІМ. ҚАРЫЗ АЛУШЫНЫҢ НЕСИЕЛІК ҚАБІЛЕТІН АНЫҚТАУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
Кіріспе
Қазақстан Республикасындағы қоғамдық дамудың қазіргі нарықтық
қатынастарға өту сатысында экономикалық және қаржылық орталарының
қалыптасу процесі жалғау үстінде. Осы жағдайда экономикалық агенттердің
арасындағы нарықтық қатынастар қалыптасып және экономиканың көптеген
аспектілеріне көзқарастар өзгеріп, олар жаңа тұрғыдан қарауда.
Бүгінгі күндегі Қазақстанның экономикалық ғылымы негізінен өтпелі
кезеңнің экономикалық мәселелерін зерттеуге жұмылдырылып отыр. Соның
ішінде, дүние жүзілік тәжірибеге сәйкес банктік секторды қалыптастыру – ең
рір өзекті мәселе болып табылады. Республикадағы банктік құрылымның таза
мемлекеттік жүйесін дүниежүзінің нөптеген елдерінде қалыптасқан екі
деңгейлік жүйесіне өзгерту барысында банктік инфрақұрылымның дамуына
сапалық тұрғыдан жаңа жағдайлар жасалуда.
Кез келген экономика үшін комерциялық банктердің несие беру арқылы
ақша жасау қабілетінің маңызы зор.
Нарықтық экономикада несие ең алдымен капиталдың экономиканың бір
саласынан басқа салаларға ағылуының және пайда нормасын теңестірудің тетігі
ретінде қажет. Капитал өндіріс құралдары түрінде салалардың арасында ағыла
алмайтын болғандықтан, әдетте бұл процесс ақша капиталының формасында
жүзеге асырылады. Негізгі капиталдың қозғалысы процесінде құнның бір бөлігі
уақытша пайдаланылмай ақшалай формада банк шоттарында қалады. пКапиталдың
уақытша босаған бөлігі несиелік формада өз қозғалысын қарыз ақшалары
түрінде жалғастырады. Несиелеу жұмыс істеп жатқан кәсіпорындар қорларының
айналымының үздіксіздігін және өндірілген тауарларды өткізу процесін
қамтамасыз ету үшін қажет.
Несие беру банктік қызметтің негізгі түрлерінің бірі болып табылады.
Нарық жағдайында қызмет ететін кез келген кәсіпорын сияқты банк шығынға
және банкротқа ұшырау тәуекеліне барып, пайдасын жоғарылатуға тырысады.
Кез келген несие, белгіленген бір шарттарға сәйкес беріледі: олар несиенің
мақсаты, қарыз алушының сипаты, несиенің мерзімі, ұсынылып отырғаннесиені
қамтамазыз етудің көлемі мен өтімділігі және т.б. Несие беру туралы шешім
қабылдауға мұқият қарау несиелік тәуекелге, яғни несие бере отырып қарызға
берген құнның өтелмеу немесе уақытында қайтарылмау тәуекеліне байланысты.
Дүниежүзілік банктік тәжірибе көрсеткендей коммерциялық банктердің
пайдалылығы мне тұрақтылығымен қамтамасыз ету үшін несиелік тәуекелді
жүйелі басқару қажет.
Қарыз алушы банкке несие алу өтінішпен келген кезде ең алдымен несие
беру тәуекелін бағалау керек. Бұл үшін несие берумен байланысты барлық
негізгі сұрақтарды зерттеп, несие беру туралы шешімнің дұрыстығын анықтап
алу керек. Несие берудің осы сатысы анықталушы болып табылады, өйткені ол
тәуекелді несиелік қатынастардың бас кезінде бағалауға мүмкіндік береді.
Несиелік тәуекелді төмендетудің және оны алдын алудың бір құралы – қарыз
алушының несиелік қабілетін бағалау.
Сондықтан диплом жұмысында қарастырылатын тақырыптың өзектілігі –
комерциялық банктердің нақты секторы несиелеуде қарыз алушылардың
Несиелік қабілетін бағалауды жетілдіру арқылы тәуекелдерін төмендету.
Зерттеу пәні – комерциялық банктердің қарыз алушылардың несиелік
қабілетін бағалауы. Зерттеу объектісі – несиелеу нарығында жетекші
банктердің бірі –ТұранӘлем банкі АҚ. Жұмыстың басты мақсаты – клиенттің
несиелік қабілетін талдаудың этаптары мен әдістерінің мәнін, мазмұнын ашып
көрсету және осы орайда Қазақстан Республикасында несиелік бюроларды дамыту
арқылы қаржылық делдалдыққа көңіл бөлу. Қойылған мақсаттарға жету үшін,
келесі міндеттер алға қойылады:
- комерциялық банк клиенттерінің несиелік қабілетін бағалаудың теориялық
аспектілерін ашып көрсету;
- Айя мен Оазис компанияларының ағымдағы жағдайына талдау жасу;
- осының негізінде клиенттердің несиелік қабілетін
қаржылық
коэффициенттерді салыстыру арқылы бағалау;
- Оазис компаниясының ақшалай қаражаттар қозғалысын талдау арқылы
несиенің қайтарылуы немесе жобаның өтелу уақытын анықтау;
- несиелік тәуекелді төмендету мақсатында клиенттің рейтингін анықтау;
- шетел тәжірибесін қолдана отырып, Қазақстан Республикасында аржылық
делдалдықты дамыту мәселесін көрсету.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі:
- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Экономиканы қысқа мерзімді
несиелермен несиелеу Ережелері;
- Ресейлік және Қазақстандық оқулықтар;
- Өндірістік өндіріс, өнімді қайта өңдеу мен қызмет көрсету саласындағы
болашақ қарыз алушының несиелік қабілеттілігін талдау және жобаның
экспертизасын жүргізу бойынша методикалық нұсқаулар;
- Айя мен Оазис компанияларының 2006ж. көрсетілген мерзімдерге
бухгалтерлік баланстары мен қаржылық нәтижелері туралы есеп берулері;
- Оазис компаниясының өндірістік қуаты, өнімінің өзіндік құндары,
тұрақты шығындары туралы мәліметтер;
- ЖШС Айя мен ЖШС Оазис жобалары бойынша ТұранӘлем банкі АҚ
несиелік инспекторларымен жазылған эксперттік қорытындылар;
- ТұранӘлем банк АҚ - тің клиенттің рейтингісін есептеу бойынша
нұсқаулығы;
- мерзімді басылымдар.
1. Қарыз алушының несиелік қабілеті және оның несиелік тәуекелді азайтудағы
маңызы
1.1. Қарыз алушының несиелік қабілеті туралы түсінік
Банк несие беру туралы шешімді қабылдаудың алдында қаоыз алушының
төлем қабілетін және қаржылық тұрақрылығын бағалау керек.
Бұл жерде қкрыз алушының төлем қабілеті мен несиелік қабілеті
тусініктерін анықтауда айырмашылықтар бар.
Кәсіпорынның төлем қабілеті- бұл міндеттер мен берешектердің
барлық түрлерін уақтылы өтеу қабілеті мен мүмкіндігі, ал несиелік қбілет
кәсіпорынның несилік берешекті өтеу мүмкіндігін ғана сипаттайды. Сонымен
бірге несиелік қабілеттің сипаттамасы төмен қабілетпен салыстырғанда
өзгешелеу болуы керек, өйткені несиені өтеу банкпен кпілзатқа алынған
мүлікті өткізуден түскен тусім, қаражаттардың уақтылы қайту кепілдігін
қолдану немесе несиені өтеуді сақтандыру есебінен жузеге асуы мүмкін.
Қарыз алушының несиелікқабілеті оныңтөлем қабілетімен
салыстырғанда өткен кезең немесе белгілі бір күндеге төленбеген төлемдерді
тіркемейді, ол жуық арадағы қарыздың өтелу қабілетін болжайды. Өткен
кезеңдегі төлем қабілетсіздік дәрежесі – клиенттің несиелік қабілетін
бағалауда суйенетін ресми көрсеткіштердің бірі. Егер қарыз алушының мерзімі
өткен берешегі болса, ал балансы өтімді және меншікті капиталының мөлшері
жеткілікті болса, өткен мерзімдегі банкке төлемдердің бір жолғы кідірісі
клиенттің несиелік қабілетсіздігі туралы қорытынды үшін негіз емес.
Несиелік қабілетті клиенттер банкке, жабдықтаушыларға, бюджетке ұзаққа
созылған төленбеген төлемдерге жол бермейді.
Клиенттің несиелік қабілетінің деңгейі нақты бір қарыз алушыға
нақты қарыз берумен байланысты банктің жеке тәуекелінің деңгейін
куәландырады.
Несиелік өтініштерді бағалауда нақты қарыз алушымен байланысты
барлық сұрақтарды талдаумен қатар, ол қызмет ететін аудан мен саладағы
қалыптасқан экономикалық жағдайды талдау қажеттілігі де туады. Қарыз
алушылардың халықаралық сауда-экономикалық және қаржылық операциялармен
байланысты несиелерге өтініштері дүниежүзілік валюталық нарық конъюктурасы
есебімен қарастырылады.
Қарызалушының несиелік қабілетін талдау несиені қайтару
көздерін талдаудан басталады. Бұл талдау клиенттің несиеге өтінішін
қарастыруды жалғастыру немесе қабылдамау туралы алдын-ала шешім жасауға
мүмкіндік береді. Алдын-ала оң шешім қабылдаған жағдайда клиенттің несиелік
қабілеті мен жобаның келешегін зерттеу жалғасады. Қарыз алушының жұмыс
тенденцияларын анықтау мақсатымен оның барлық қызметі уақыт аралығында
талданады. Қарыз алушыны бағалау негізі түрлі көрсеткіштер арқылы
қалыптасады. Бағалаудыңмәліметтері өте маңызды, Бірақ талдауды алмастыра
алмайды. Олардың дәстүрлі түрлеріне 2 К және З сипаттамасын жатқызуға
болады, яғни: несиелік рейтинг, капитал,қарыз қуаттылығы. Бұған қосымша
тағы 2 сипттама бар, олар К-К-З сызығын К-К-З-Д-З-ға айналдырады, яғни
несиелік рейтинг, капитал, қарыз қуаттылығы, ақша қаражаттарының қозғалысы,
кепілзат. Көрсеткіштердің келесі жиынтығы кеңдеу және маңыздылау, оны
әдетте несие сипатының 5 таянышы деп айтады: облыс жағдайының жалпы
сипаттамасы, кәсіпорынның бәсеке жағдайы, қаржылық шарттар, басқару және
кепілзат сапасы. Сонымен қатар 5 Си және 6 Си ережелері қолданылады,
мұнда клиенттерді іріктеу критериялары Си әріпіне басталатын сөздермен
белгіленген (Косымша 1)[1].
1. Қарыз алушы репутациясы. Несиелік мәмілеге қатысты қарыз алушының
репутациясы – бұл қарызды қайтару әзірлігі, сонымен қатар келісімшарттардан
туындайтын барлық мідеттерді орындауға ықыласы. Жақсы репутация алдық,
парасаттылық, ынта сияқты қасиеттермен сипатталады. Қарыз алушының бұл
қаситтері нарық жағдайында айрықша аөрінуі керек, өйткені бұл кезде
мәмілелер іскер адамдар арасында жоғарғы органдардың инсрукциялық
нұсқаулары негізінде емес, серіктестік, өзара сенімдік негізінде
жасалынады. Бірақ қарыз алушының репутациясын анықтау-оңай емес. Сондықтан
оны бағалауда банктер негізінен өз иелігіндегі қарыз алушының өткен
кезендегі міндеттемелерін орындауға қатынасын сипаттайтын мәліметтерге
сүйену керек. Басқаша айтқанда, репутация бұл төлем міндеттемелерін толық
және уақытылы өтеуге ішкі қызығушылық, бұрын алынған несиелер бойынша
есептесулерде мұқияттылық.
Адал клиент қандай қиын жағдайда болса да, алынған міндеттемелерді
орындау үшін бар күщін салады. Сенімсіз клиент банкке қарызын бос ақша
қаражаттары болғанда ғана өйтеді. Қиындықтар туған жағдайда, ол берешегін
төлеуді тоқтатады немесе мерзімі шегіндіреді. Банктер бұл жағдаймен
қазіргі кезде соқтығысуда, өйткені клинтердің негізгі бөлігін сенімсіздерге
жатқызуға болады. Клиенттер бір жағынан инерция бойынша мемлекет есебінен
өз берешектерінің есептен шығарылуын күтсе (шаруашылық жүргізу мен несиені
басқарудың әкімшілік принциптерінің қалуы есебінен), екінші жағынан өзінің
өндірістік қызметі үшін тауарлы қарыз түрінде жабдықтаушылар несиенің
қаражаттарын тарту және олармен несиеге қажеттілікті алмастыру мүмкіндігі
арқылы ескі қарызды қайтаруға асықпайды.
Инфляция жағдайында бұл қарыз алушы ушін тиімді болып көрінер, бірақ
оның сенімді клиент ретіндегі абыройы төмендеп, өндірісінің өнімі
құнсыданады.
Шаруашылық субъектілері басшыларының кәсіби мүмкіндігі, олардың
кәсіпорынды басқару шеберлігі, нарықта бейімделу мен фирманың табыстылығын
қамтамасыз ету маңызды мәнге ие. Қарыз алушының қасиеттерін бағалаудың бұл
критериялары фирма басшыларына ғана емес, банктің олармен жұмыс істеу аясы
кеңейіп жатқан жеке тұлғаларға да көбірек қктысты.
2. Қаражаттарды қарызға алу мумкіндігі. Республикада меншік
формаларының, шаруашылық субъектілері заңды статусының, олардың
ұйымдастырушылық құрылымының, министрлік, ведомство, компания, акционерлік
қоғамға бағынушылық сипатының өзгеріп жатқандығымен банкке қарыз алушының
құрылтайшылық құжаттарының (жоғарғы, ережелер, келісімшарттар, хаттамалар,
тіркеу туралы шешімдер), бұл заңды тұлғаның құқыққа сәйкес қызмет етуі және
оның өндіріс немесе қызмет көрсетуді жүзеге асырудың, шаруашылық жүргізу
құқықтарының толықтығы (әсіресе ұжымдық-крпоративтік меншік формасында)
және оның атынан (құжаттарға қол қоюға өкілетті тұлғалардың көрсетілуімен)
қарызды рәсімдеу мен алуда лауазымды тұлғалардың құқықтық өкілеттігінің ҚР-
нда қолданылып жүрген заңдарына сәйкестігін анықтау.
Банк қарыз алушының қарызды өтеу мүмкіндігіне ғана емес, оның несиені
алуда құқықтық өкілетіне де көңіл бөледі. Жеке тұлғаларға несие беруде банк
қарыз алушының жасын ескеруі қажет, яғни кәмелетке толмағандарға несие
берілмеу керек.
Несиені ірі кәсіпорындар мен фирмаларға беруде несиелік инспектор
олардың жарғысымен, компания атынан іс жүргізуге қандай тұлғалардың
өкілетті екенін белгілейтін ережелермен танысуы керек. Кейбір жағдайларда
банктер несиені алу туралы келіссөз жүргізетін және құжаттарға қол қоюға
өкілетті тұлғалар көрсетілген, директорлар кеңесі қол қойған шешімді талап
етеді.
Бұдан басқа, несиені беру туралы мәселені шешуде банк бұл несиелер
есебінен жургізілетін шаралардың әлеуметтік-экономикалық даму мудделеріне
сәйкестігі ескеру қажет. Бұл банктердің қоғамға қажетті ғана өнімдердің
шығындарын несиелендіруін бүлдіреді және бұл өнімдердің сапалық қасиеттері
келешек талаптар мен әлемдік стандарттарға сай болуы керек.
3. Табыс табу мумкіндігі. Бұл критерийді талдау қарыз алушының несиені
толық өтеуге қажетті ақшалай қаражаттарды табу мүмкіндігін көрсетеді.
Талдау кезінде қарыз алушының алған несиесін өтеуінің 4 негізгі көзі
ескеріледі[2]:
1. табыс
2. акцияларды сату
3. активтерді сату
4. басқа кредиторлардан несие алу
Мұндағы басымды көз-қарыз алушымен алынатын табыс, өйткені қалған
көздер қымбат және тұрақсыз болып саналады. Егер мысалы, акцияларды сатуды
алсақ, ол қор биржасындағы және биржадан тыс нарық конъюнктурасымен,
инфляция деңгейі, бұл акйияларды шығарып жатқан субъект қызметінің
тұрақтылығы, алдағы ғылыми техникалық ашулар және т.б.-лармен байланысты.
Сонымен қоса акцияларды сату ұзақ мерзімге созылады. Егер басқа
кредиторлардан несие алуды алсақ, табыс көзі әрдайым кепілденбейді, өйткені
қарыз алушының жағдайы төмендеуі мүмкін.Ал активтерді сатуды алсақ, ол
қарыз алушының балансын нашарлатады.
Сонымен банктер негізінен қарыз алушының табыс табу мүмкіндігіне
сүйену керек. Бұл сату көлеміне, сату бағаларына, шығындар мен шығыстарға
әсер ететін барлық факторлармен анықталынады. Олар: фирманың орналасқан
жері, оның тауарлары мен қызметтерінің сапасы, жарнама тиімділігінің
сапасы, жарнама тиімділігі, бәсекелестік жағдайы, шикізаттың болуы мен
құны, қызметкерлердің біліктілігі мен моральдық қасиеттері, сонымен қатар
шешуші фактор-басқару. Басқару факторы ретінде фирма басшылығының адамдар,
шикізат және капитал, өндіріске қажетті тауарлар мен қызметтерді табуы және
табыс алу түсініледі.
Қарыз алушының тбыс табуы білім, денсаулық, біліктілік, жасы, жұмыс
орнының тұрақтылығы мен тапқырлығы сияқты моменттерге байланысты.
4. Несиені қамтамасыз ету үшін капитал болмағанда, кәсіпорындарға несие
берілмейді. Қамтамасыз етудің болуы тәуекелді төмендеткенмен, банктер
несиелердің табыс есебінен өтелуін артығырақ көреді. Осылайша, қазіргі
кездегі басқа факторлар сенімділігі жеткіліксіз болғанда ғана несие
кепілмен қамтамасыз етілуі мүмкін.
Қамтамасыз ету – бұл банк үшін соңғы қорғаныс линиясы және несиені
беру шешімі кепілдің тартымдылығына емес, қаржылық жобаның өзінің
артықшылықтарына негізделу керек.
Несиелік инспектор мынандай сипаттамаларға көңіл бөлуі керек:
қамтамасыз ету объектісінің қызмет ету мерзімі, жағдайы және қарыз алушы
активтерінің құрылымы. Егер қарыз алушы активтері ескірген құрал-жабдықтар
мен технология болса, олардың несиені қамтамасыз ету ретінде құны жоғары
емес, өйткені мұндай активтерді қарыз алушының табыстары несиені өтеу үшін
жеткіліксіз болғанда, қолма-қол қаражаттарға айналдыру қиынға соғады.
Несиенің қамтамасыз етілуі оның өтелуін білдірмейді, бірақ банктің
үлкен зиян шегуі тәуекелі мейлінше азаяды. Бұдан басқа, несиенің қамтамасыз
етілуі қарыз қаражаттарының ғана емес, банк пайдасының да қайтарылуы
кепілі.
Осыған байланысты кепіл және кепілдеме, бағалы қағаздарды кепілзат
ретінде алу, талаптарды қайта табыстау мүмкіндігін қолдана отырып, заңды
және жеке тұлғалардың қозғалатын және қозғалмайтын муліктерді қоса
алғандағы кепілзаттық міндеттемелерді рәсімдеу тәжірибесі кеңеюде.
5. Экономикалық конъюнктура жағдайы қарыз алушының қарызды өтеу
мүмкіндігіне әсер етеді, бірақ қарыз алушы мен кридитор жағынан бақылануға
келмейді. Конъюнктура-бұл осы орта шегінде фирмалар мен жеке тұлғалардың
қызмет етуі. Қарыз алушының жақсы беделі, табыс табу мүмкіндігі және
жеткілікті активтері болуы мүнкін, бірақ экономикалық жағдайға байланысты
несиені беру орынсыз. Бұл жағдайда банк қызметкерлерінің болжам жасауға
мүмкіндігі болуы керек. Несие мерзімі неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым
экономикалық болжам маңызды. Экономика интенсивтілігі мен ұзақтығы түрлі
қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді ауытқуларға душар. Бұл ауытқулар бірдей
болуы мүмкін емес, белгілі бір заңдылықтарға бағынбайды және түрлі салалар
мен региондарда түрліше көрінеді.
Көптеген қарыз алушылар гүлдену кезінде табысты қызмет етеді, бірақ
құлдырау кезеңінде капитал ысырапқа ұшырап, табыс төмендеп, оның беделі
түсуі мүмкін. Сондықтан банкир қолын мемлекеттің, қаланың және саланың,
несие беріліп жатқан фирманың экономикалық пульсында ұстау керек. Салада не
болып жатқанын (бәсекелестік жағдайын, технология, сатудың сұранысы мен
әдістерінің өзгеруі) білу өте маңызды.
6. Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалаудың соңы факторы-
бақылау. Ол мына сұрақтарға шешім табуды көздейді: заңдардың, құқықтық,
экономикалық, саяси жағдайлардың өзгеруі қарыз алушы қызметіне және оның
несиелік қабілетіне қаншалықты теріс әсер етеді, несиелік өтініштегі қарыз
алушы және несие туралы мәліметтердің банк стандарттарына және несие
сапасына бақылайтын банктік қадағалау органдарының стандарттарына
қаншалықты сәйкес келетіндігі және т.б.
Мысалы, бірнеше жылдар бұрын АҚШ-да кенеттен және еңбексіз табылған
табыстарға салық енгізілді (1980 ж. мұнайға бағаның өсуіне байланысты мұнай
компанияларының табыстарына), нәтижесінде көптеген энергетикалық
компаниялар қарыз алушы ретінде тартымсыздау болды, өйткені бұл салық қолма-
қол ақша ағынының үлкен бөлігін қамтыды.
Несиелік қкбілетті аңықтау үшін банктер компания қызметімен байланысты
және несиені өтеуге әсер ететін тәуекелдерді ескеруі керек. Тәуекелдерді
бағалау мен оларды бақылау дәрежесі несиелік өтініштерді қанағаттандыру
сұрағын шешуде банктер үшін маңызды факторлардың бірі. Қаржылық сәтсіздік
тәуекелі әр уақытта орын алады, өйткені кәсіпкерлік табиғаты тәуекел мен
белгісіздіктен тұрады. Несиелік қабілетті бағалауға қатысты банк қызметкері
компаниямен байланысты келесі тәуекелдерді бағалайды[3].
Компания қызметінің түрісаласы есепке алынады: мысалы, сүт
өндірісіне бір тәуекелдер тән болса, автомобиль өндірісіне мүлде басқа
тәуекелдер тән.
Бәсекелік қабілет: өндірістің бір саласы ішінде бір фирмалардың
бәсекелік қабілеті басқаларға қарағанда жоғары болуы мүмкін, бұл олармен
өндірілетінсатылатын тауарлар, бәсекелестер, баға белгілеу жүйесіне және
т.б. байланысты.
Операциондық тиімділік: фирмабәсекелес өзіндік құнмен жаңа тиімді
зауыттарда өнім өндіріп жатыр ма, жоқ бәсекелестердегідей өндіріс көлеміне
жоғары шығындармен жетуде ме.
Басшылық: Компания – қарыз алушы басшылығының сапасы тәуекелді
бағалауда маңызды. Осы ретте басшылықтың денсаулығы мен жасы, бұл жұмыс
алдындағы қызмет орны, белгілі бір саладағы мүмкіндіктер, басшыларға тиісті
меншікті капиталдың үлесі, мұрагердің болуы талданады. Әсіресе қиын
кезендерде компания неғұрлым жақсы жұмыс істесе, соғұрлым оның басшылығына
сенім үлкен. Ең бастысы-бұл тәртіптілік пне шынайлық.
Несиелік қабілетті талдауда түрлі ақпарат көздері қолданылады:
1. клиенттен тікелей алынған материалдар;
2. банк архивіндегі клиент туралы материалдар;
3. клиентпен іскерлік қарым-қатынаста болғандардың (оның
жабдықтаушылары, кредиторлары, өнімін сатып алушылар, банктер және
т.б.) мәліметтері;
4. жеке және мемлекеттік мекемелер, агенттіктердің есеп берулері мен
басқа да материалдар (несиелік қабілеті туралы есеп берулер,
инвестициялар бойынша анықтамалықтар және т.б.).
Клиенттерден тікелей алынған мәліметтер мен материалдарды алып,
несиелік бөлімнің эксперттері өз архивтеріне жүгінеді. Егер клиент бұрын
банктен несие алған болса, архивте қарызды өтеудің кідірістері мен басқа
да бұзушылықтар туралы мәліметтер болады.
Банк басқа несиелік ұйымдармен қарым-қатынасты олардың осы қарыз
алушымен жұмыс тәжірибесін қолдану және басқа да нақты сұрақтардың шешімін
табу үшін орнатады. Ақпараттар көптеген шет елдерде жұмыс істейтін
жергілікті және аудандық несиелік-ақпараттық бюроларға сұрау салу арқылы
алынған мәліметтермен толықтырылуы мүмкін.
Қарыз алушының қаржылық есеп берулері ақпараттың маңызды көздерінің
бірі. Несиелік қызметкерлер қаржылық есеп берулердің мәліметтері мен өткен
қызмет барысындағы өзгерістерді компанияның ағымдағы жағдайын анықтау және
болашақта фирманың даму перспективаларын, пайда көлемін, несиені қайтару
мүмкіндігінің дәрежесін болжау үшін талдайды. Компанияның жалпы қызметі
мен оның нарықта қызмет ету әдісін білу үшін пайда мен зияндар туралы есеп
беру мен баланстың барлық баптарының өзгерісі мен динамикасы талданады[4].
Компанияның жағымсыз жағдайын анықтаудың қарапайым әдісі Зияндар
және Мерзімінде өтелмеген несиелер мен ссудалар баптарында жазбаларды
табу. Бұл баптарда сомалардың бейнеленуі компанияның қаржылық проблемаларын
немеса салық салудан қашу әрекетін көрсетеді. Не де болса, бұл кредиторлар
үшін қосымша тәуекелге әкеледі.
Несиені беретін банк қызметкерлері өткен жылдардағы мәліметтерге онша
сүйенбеу керек, өйткені зияндар пайда болғанда фирманың қаржылық жағдайы
бірден төмендеп кетуі мүмкін.
Өткен жылдардағы мәліметтердің негізгі мақсаты- қарыз алушы
болжамдарының шынайылығы бағалауға көмектесу. Мысалы, егер қарыз алушы
табысындағы салық салынғанға дейінгі пайда үлесі соңғы жылдары шамамен 5%-
ке тең болып, 6%-тен ешқашан аспаса, 8%-ке болжам күмән келтіру керек.
1.2. Қарыз алушының несиелік өтінішін талдау
Несиенің уақытында өтелмеу тәуекелін төмендетудің бір жолы,
потенциалды клиентті мұқият таңдау. Несиелік тәуекелдің мөлшерін төмендету
мақсатында банктің өкілі клиентпен несиелік өтініштің маңызды жақтарын,
басқару аппаратының кәсіби дайындығын анықтау, клиенттің психологиялық
портретін бейнелеу үшін алдын ала сұхбат жүргізуі керек.
Шетелдік коммерциялық банктерінің тәжірибесінде клиенттің беделі
тиімді несиелеудің негізгі принциптерінің бірі болып табылады. Өйткені
банкке несие беру өтінішімен келген клиент банк үшін адал да сенімді
серіктес болып, несие бойынша барлық міндеттемелерін орындайтын тұлға
екендігінде күдік туғызбауы тиіс.
Банк қызметкерлері клиентті жан-жақты талдау керек:[5]
• оның басқа да банктермен сауда серіктестерімен қалыптасқан қарым-
қатынастарымен, несиелік тарихымен танысу;
• бетпе-бет кездесу. Мұндай кездесу барысында несиелік бөлімнің
маманында клиенттің қаржылық және адамгершілік тұрғысынан сенімділігі мен
адалдығы жөнінде жеке пікір қалыптасады. Қарыз алушының несиені қайтаруға
қабілеті кәсіпорынның директорларының тиімді қаржылық басқаруға қабілетімен
(қаржы кәсіпорынды басқару салаларында қажетті тәжірибе мен білімнің болуы)
де бағаланады.
• төлем қабілеттілігінің мтериалдық жағы клиенттің меншікті қаражаттары
есебінен несие бойынша қарызын өтеуге қабілеттілігін сипаттайды. Меншікті
капиталдың болуы несие алу үшін қолайлы фактор болып табылады. Өйткені,
банк тек қана ағымдағы есеп шоттардағы қаражаттарға сеніп жүрген клиентке
қарағанда едәуір капиталы бар клиентке несие бергенді қаламайды.
Несиелік өтінішті қарастырудың тағы бір бағыты несиенің мақсаты:
1. Несиенің мақсаты банктіңнесиелік саясатына сәйкес келеді ме?
2. Сұранып жатқан несие банктің басым мақсаттарына жатады ма?
3. Несие берген кезде банктің бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің
максималды мөлшері және қарыз алушыға қатысты басқа да экономикалық
нормативтер сақталады ма?
Банктің несиелік бөлімшелерінің қызметкерлері алыпсатарлық
мәмілелерді, банкроттық деңгейі жоғары бизнес салаларын несиелеу кезінде
аса қауіпті болуы тиіс. Сондай-ақ, несиенің мақсатының құқықтық
негізделуін, заңды тұлғаның жарғысында белгіленген қызмет саласына,
мақсаттағы сәйкестігін тексерген жөн.
Клиенттің несиелік өтінішінде несиенің мөлшері нақты белгіленеді.
Несиелік бөлімнің маманы қарыз алушы сұрап отырған несиенің сомасын
анықтап, оның (қарыз алушының) өз қажеттіліктерін дұрыс бағалады ма, соны
тексереді. Клиенттің несиеге деген қажеттілігі – болжанып отырған шығындар
мен оларды өтеу қаражаттарының арасындағы айырма болып табылады.
Несиелік өтінішті қарастыру барысында несиенің мерзімі
деқарастырылады. Несиенің мерзімі неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым банктің
несиелік тәуекелі жоғары болады. Коммерциялық банк сырттан тартылған
қаражаттардың сипатына байланысты, баланстың қажетті өнімділігі мен
салымшылардың талаптарын қамтамасыз ету үшін орта және ұзақ мерзімді
несиелік қызметін шектеуі тиіс. Сондықтан үш жылға дейінгі несиелеу
коммерциялық банк үшін қолайлы болып табылады. Бірақ, мерзімді салымдардың
үлес салмағының өсуімен банкаралық несиелеу нарығының дамуымен екінші
деңгейдегі банктер орта және ұзақ мерзімді несиелеу қызметін белсендетуге
жағдай туып отыр.
Сонымен қатар, талдау барысында ескерілетін маңызды фактор – қарыз
алушының табысы есебінен несиені өтеу мүмкіндігі. Яғни, қарыз алушының
несиені өтеу табыс немесе қолма-қол ақша ағыны түрінде жеткілікті ақшалай
қаражаттарының болуы.
Несиелік өтінішті талдау барысында беріліп отырған несиенің қамтамазыз
етілуін бағалау, соның ішінде клиент ұсынып отырған қамтамасыз етудің
жеткіліктілігін тексеру қажет. Несиелік мәміле қарыз алушының несие бойынша
қарызын өтеу міндетін қарастырады. Тәжірибе көрсеткендей, тек қана
міндеттемені болуы қарызды қайтарудың кеплі бола алмайды. Экономикадағы
инфляциялық процестер несиенің сомасының құнсыздануына, ал қарыз алушының
қаржылық жағдайының нашарлауы несиенің өтеу мерзімінің өзгеруіне әкеп
соқтыруы әбден мүмкін. Сондықтан, комерциялық банктердің халықаралық
тәжірибесі, қарыз құнының толық көлемде және уақытында кері қозғалысын
қамтамасыз етудің әртүрлі формаларын қамтитын несиені қайтаруды ұйымдастыру
механизмін талап етеді.
Коммерциялық банктердің заңды және жеке тұлғаларға ұсынатын несиелік
өтініштің нысаны ажыратылатыны белгілі. Жоғарыда негізінен заңды
тұлғалардың несиелік өтініштерінің мазмұнына көбірек тоқталсам, ендігі
кезекте несиеленуші банктердің потенциалды қарыз алушысы – жеке тұлғаны,
несиелік өтінішіне қысқаша тоқталып өтейік.
Еліміздің банктік жүйесінде қарыз алушының несиелік қабілеттілігі
талдаудың маңыздылығында ешқашан күмән тумайтын, бірақ талдау негізінен
заңды тұлғаларға бағытталатын.
Біздің еліміздегі екінші деңгейдегі коммерциялық банктері жеке
тұлғалармен жұмыс істеу барысында олардың қаржылық жағдайларын талдауға
заңды тұлғаларға сияқты қажетті дәрежеде қарамайды.
Жеке тұлғаның несиелік қабілетін талдаудың мақсаты – жеке қарыз
алушыны несиелеумен байланысты тәуеклді анықтау. Әрине жеке тұлғаны
несиелеу кезінде пайда болатын несиелік тәуекел заңды тұлғаны несиелеудегі
тәуекелден мүлдем басқа. Тұтыну несиелердің көбісі мөлшері жағынан үлкен
болмаса да, олар бойынша операциялардың өзіндік құны салыстырмалы жоғары
(мысалы, кепілді бағалауға кететін банк шығындары).
Кез келген коммерциялық банк жүзеге асыратын операцияларының тиімді
болуын қалайды, сондықтан ол қандай да болмасын шығындардан өзін
сақтандыруға бар күшін салады.
Несиені бермесе бұрын банк несиенің қаитарылмауына әкеп соқтыруы
мүмкін барлық факторларды мұқият түрде зерттеуі керек. Банк тәуекелдің
дәрежесі мен несиенің сомасын әрбір жеке жағдай үшін бөлек қарастыруы тиіс.
Клиенттің несие бойынша қарызын өтеу қбілетін зерттеу оның бүгінгі
күндегі және болашақтағы қаржылық жағдайын анықтап болжаумен шектелмейді.
Несиелік менеджер қарыз алушының болашақтағы жағдайын болжаумен қатар,
қаржылық жағдайына әсер етуі мүмкін барлық кездейсоқ жайыттарды ескере
білгені дұрыс. Материалдық жағынан қамтамасыз етілген клиенттердің өздері
несие бойынша міндеттемелерді орындауға бар күшін сала бермейді. Сондықтан,
банк үшін негізгі шарттардың бірі қарыз алушының беделін, оның жеке
қасиеттерін қарастыру болып табылады.
Клиенттің беделін анықтау оңай жұмыс емес, ол үшін үлкен көлемді
мәліметтер керек. Мұндай мәліметтер:
-біріншіден, нақты және шыншыл;
-екіншіден, қажетті дәрежеде толық;
-үшіншіден, клиент туралы белгілі бір қорытынды жасауға мүмкіндік беруі
керек.
Бірақ клиент туралы аұпаратты іздеу мен қарастыру процесі қаншалықты
қиын болса да, банк қызметкері келесі жағдайды ескеруі тиіс: бас кезінде
клиентті жан-жақты талдауға неғрлым көп шығын кетсе, кейін несиені
қайтаруды талап етуге соғұрлым аз шығындалады.
Корпоративті қарыз алушылармен салыстырғанда жеке тұлғаларға несие
беру кезінде банктің ақпарат көздерін алушының несиелік қабілеттілігі
туралы мәліметтерге банк талаптарына сәйкес келетін сұрау парағынан –
анкетадан тұрады. Анкета ондағы ақпараттың мүмкіндігінше толық болып,
клиенттің оны толтыруға кететін уақытын үнемдейтіндей болып әзірленеді.
Әдетте, несиелік өтініштер тәртібі мен мазмұны әртүрлі бірнеше мәндік
бөлімнен тұрады.
Несие беру туралы мәселені шешу үшін коммерциялық банктердің несиелік
мамандардың назарын келесідей сұрақтар аударады:[6]
1. Тұлғаның жеке қасиеттерін сипаттайтын сұрақтар: мінез-құлық,
сырт пішін, сөйлеудің мәнерлілігінің дәрежесі, қаржылық жағдайы туралы
ашып айтуы, жасы, отбасы, жағдайы, әуестігі;
2. Жалпы білімп:білім алған мекемелерден аттестат, дипломның
көшірмелері, кәсіби біліктілігі, жоспарлау қабілеті;
3. Техникалық біліктілігі: арнайы білімнің болуы, кәсіби
дамудың жолы, кәсіби өсу мен тәжірибенің болуы;
4. Денсаулығы: өткен уақыттағы және созылмалы аурулары, дене
шынықтырумен айналысуы;
5. Мүліктік: жеке мүлігі , меншігінде жылжымаитын мүліктің болуы,
табыстың жанама көздері, жеке қарыздары (бюджет алдында салық
бойынша және сақтандыру компанияларының алдында сақтандыру төлемдері
түрінде), отбасы мүшелерінің мүліктік жағдайы, басқа да несиелік ұйымдармен
қарым-қатынастардың жиілігі.
Жеке тұлғаларға несие берудің әдістемелерін әзірлегенде коммерциялық
банктер несиенің сомасы мен мерзіміне сүйенеді. Клиенттің несиелік
қабілетін анықтау жұмыстарының көлемі меннесиенің мақсатына байланысты
несиені қамтамасыз етуді таңдау несиенің сомасы мен мерзіміне тікелей
байланысты.
1.3. Қарыз алушының несиелік қабілетін анықтаудың әдістері
Қаржылық коэффициенттер-фирманың қаржылық жағдайы мен қызметінің
нәтижелерін жақсы түсінуге көмек беретін талдау инструменттері.
Қаржылық
коефиценттер*
№ Көрсеткіш актауы Есептеу формуласы Оптимал дыДинамика
мән дағы оң
мәндер
1 2 3 4 5
ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІЛІКТІ БАҒАЛАУ
4.2Меншікті айналым =ағымдағы - өсу
қаражаттарының мөлшері активтер-қысқа мерзімді
(жұмыс капиталы) міндеттемелер
Бейімділік коэффициенті Ақшалай қаражаттар - -
=
-----------------------
жұмыс капиталы
Ағымдағы өтімділік Ағымдағы активтер 1,00-2,00 өсу (4-ке
коефициенті (жабу немесе = дейін)
жалпы коэффициент) ----------------------
қысқа мерзімді
міндеттемелер
Мерзімді өтімділік Ақшалай қаражаттар+ 0,50-1,00 өсу
коэффициенті (жедел қысқа мерзімді БК+
немесенақты коэффициент) дебит. Қарыз
=----------------------
--
қысқа мерзімді
міндеттемелер
Абсолютті өтімділік Ақшалай қаражаттар+ 020-0,50 норматив
коэффициенті қысқа мерзімді БК шегінде
=---------------------- өсу
---
қысқа мерзімді
міндеттемелер
КАПИТАЛ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ҚӨРСЕТКІШТЕРІ
(ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ)
4.3Мүліктің нақты құнының НҚ+өндірістік қорлар+ - -
коэффициенті аяқталмаған өндіріс
=
-----------------------
--- баланс валютасы
Меншікті капиталдың меншікті капитал 0,50 өсу
шоғырлану коэффициенті = сауда
(автономия немесе -----------------------үшін;
қаржылық тәуелсіздік) --- баланс валютасы 070-0,80
өндіріс
үшін
Меншікті және қарыз меншікті капитал 1-ден өсу
қаражаттарының ара- = төмен емес
қатынасы көрсеткіші -----------------------(өндіріс
--- сыртқы үшін 2,3-
міндеттемелер (қысқа 4,0
және ұзақ мерзімді.)
Ұзақ мерзімді салымдар Ұзақ мерзімді - -
құрылымыны коэффициенті міндеттемелер
=----------------------
-----
НҚ және басқа да
айналымнан тыс активтер
ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТ ТИІМДІЛІГІНІҢ ТАЛДАУЫ
4.4Жалпы табыс коэффициенті Жалпы пайда - өсу
=----------------------
-----
таза сатулар
Таза пайда есебіндегі Таза пайда - өсу
сатулардың пайдалылық =----------------------
қоэффициенті -----
таза сатулар
Сатулардың тиімділік Өткізілген өнімнің -
коэффициенті өзіндік құны
=----------------------
-----
таза сатулар
Инвестицияланған капиталғаБаланстық пайда - өсу
пайда коэффициенті =----------------------
(баланстық пайда) -----
жалпы активтер
Активтердің табыстылық Таза пайда 5-15% норматив
коэффициенті (таза пайда =---------------------- шегінде
есебіндегі) ----- өсу
активтер
Ағымдағы активтердің Таза пайда - өсу
табыстылық коэффициенті =----------------------
-----
ағымдағы активтер
Меншікті капиталдың Таза пайда - өсу
тиімділік коэффициенті =----------------------
-----
меншікті капитал
Меншікті капиталдың өтелу Меншікті капиталдың - төмендеу
кезеңі орташа мөлшері
=----------------------
-----
таза пайда
ІСКЕРЛІК БЕЛСЕНДІЛІК ТАЛДАУЫ
4.5Қор қайтарымдылығы Түсім - өсу
=----------------------
-----
НР орташа құны
Операционды (өндірістік) =есептесулердегі - -
цикл ұзақтығы қаражаттаржың
айналымдылығы+ТМҚ
айналымдылығы
Қаржылық цикл (жұмыс =есептесулердегі 0-ге жақыннорматив
капиталының айналым циклы)қаражаттаржың шегінде
ұзақығы айналымдылығы+ТМҚ төмендеу
айналымдылығы-
кредиторлық қарыз
айналымдылығы
Экономикалық өсудің Таза пайда-артықшылығы - -
тұрақтылық коэффициенті бар акциялар бойынша
дивидендтер
=----------------------
-----
меншікті капитал
Баланстық пайданың өсу (талданып жатқан 1-ші - өсу
қарқыны, % жылға қатысты
есептеледі)
Өткізуден түскен түсімнің (талданып жатқан 1-ші - өсу
өсу қаркыны, % жылға қатысты
есептеледі)
Капитал айналымдылығы Түсім 1-10 өсу
(айналым) =----------------------(саудада
----- 10-ға
активтердің орташа құныұмтылу)
Ағымдағы активтердің Түсім - өсу
айналымдылық коэффициенті =----------------------
(айналым қаражаттарының) -----
ағымдағы активтердің
орташа жылдық мөлшері
Өндірістік қорлардың 360 күн х өндірістік - төмендеу
айналымдылығы (күн) қорлардың орташа жылдық
құны
=----------------------
-----
өткізілген өнімнің
өзіндік құны
Тауарлық-материалды ТМҚ орташа жылдық құны - төмендеу
қорлардың айналымдылығы х 360 күн
(айналым) =----------------------
-----
сатулар
Дайын өнім Өткізуден түскен түсім - өсу
айналымдылығы (айналым) =----------------------
-----
дайын өнімнің орташа
жылдық сомасы
Есептесулердегі Түсім - өсу
қаражаттардың =----------------------
айналымдылығы (айналым) -----
дебиторлық қарыздың
орташа жылдық мөлшері
Дебиторлық қарызды алудың дебиторлық қарыздың - төмендеу
орташа кезеңі (күн) орташа жылдық мөлшері х
360 күн
=----------------------
-----
сатулар
Кредиторлық қарызды өткізілген өнімнің - өсу
айналымдылығы (айналым) өзіндік құны
=----------------------
-----
төленуге тиіс шоттардың
орташа жылдық құны
Кредиторлық қарызды өтеу 360 - төмендеу
кезеңі (күн) =----------------------
-----
1-ші көрсеткіш
Меншікті айналым қаражаттарының мөлшері көрсеткіші қысқа
мерзімді міндеттемелерді өтегеннен кейін қалған, бос айналым қаражаттарды
бағалау үшін қолданылады. Көрсеткіштің белгілі бір шеқтеулері жоқ,
сондықтан оны бағалауда мынадай ереже қолданған жөн: неғұрлым көп болса,
соғұрлым жақсы.
Қаражаттардың бейімділігі мен өнімділігі көрсеткіштері ақшалай
ресурстар формасындағы, яғни меншікті айналым қаражаттардың абсолютті
өтімді бөлігін сипаттайды. Жалпы, бұл көрсеткіштің динамикадағы өсуі
қаржылық жағдайдың өзгерісін жақсы жағынан сипаттайды.
Капитал қурылымынын көрсеткіштерін талдаудың мақсаты- кәсіпорынның
қаржылық құрылымын және сыртқы кредиторларға тәуелділік дэрежесін аныктау,
яғни ұзак мерзімді перспектива тұрғысынан каржылык жагдайды бағалау. Бұл
көрсеткіш компанияны қаржыландыру көздерінде меншікті және қарыз
каражаттардың ара-қатынасын көрсетеді, яғни компанияның кредиторлардан
қаржылық тэуелсіздігінің деңгейін сипатгайды.Шаруашылық қызметгің
тиімділігін талдау көрсеткіштері
Пайда бойынша көрсеткіштер
Таза пайда есебіндегі сатулардың пайдалылық коэффициенті таза пайданың
табыстағы үлесін немесе өткізудің эрбір теңгесінен компания канша пайда
табатынын көрсетеді. Сатулардың тиімділік коэффициенті өткізілген өнімнің
эрбір ақшалай бірлігіне шығынның қанша ақшалай бірлігі келетінін көрсетеді.
Активтердің тиімділік көрсеткіштері
Бұл коэффициент фирманың бәсекелік қабілеті деңгейін анықтау үшін
пайдаланылып, кэсіпорынның қолданылатын айналым қаражаттарының қатынасына
жеткілікті пайда көлемін қамтамасыз ету мүмкіндігін көрсетеді. Бұл
коэффициент мэні неғұрлым жоғары болса, соғұрлым айналым қаражаттары тиімді
қолданылады. Батыс компаниялары үшін активтердің тиімділік көрсеткіші
эдетте 5-15% диапазонында.
Меншікті және қарыз капиталының тиімділік көрсеткіштері
1. Меншікті капиталдың тиімділік коэффициенті.
Кәсіпорын иелерімен салынған капиталдың қолданылу тиімділігін немесе
кэсіпорын иелерімен салынған эрбір бірліктің қанша таза пайда әкелгенін
анықтауга мүмкіндік береді. Кэсіпорынға салынған эрбір теңгеден алынатын
таза пайда мөлшерін білдіреді. Әдетте бүл көрсеткішті қаражатгарды салудың
балама мүмкіндігімен салыстырады, сондықтан онын өзгерісі биржадағы фирма
акцияларының котировкаларында көрініс табады.
2. Меншікті капиталдың өтелу кезеңі.
Алынған таза пайда көлемі құрылтайшылардың меншікті капиталының
сомасына жеткенше қанша уакыт өту керектігін көрсетеді.
Несиелік қабілетгің тағы бір әдісі-іскерлік белсенділікті талдау.Оны
мен қаржылық көрсеткіштер түрінде көрсетіп отырмын.
Натуралды жэне құндык көрсеткіштер бейнелейтіндей, іскерлік
белсенділік компанияның даму қарқынында, қойылған мақсаттарға жетуде;
экономикалық потенциалды тиімді колдану, өнімді өткізу нарықтарын кеңейтуде
көрініс табады.
Іскерлік белсенділіктің коэффициенттері компанияның өз ресурстарын
қаншалықгы тиімді қолданатынын талдауға мүмкіндік береді.
Іскерлік белсенділіктің жалпы көрсеткіштсрі
1. Қор қайтарымдылығы.
Кәсіпорын иелігіндегі негізгі құралдарды қолдану тиімділігін
сипаттайды. Коэффициент мәні неғұрлым жоғары болса, соғұрлым негізгі қорлар
тиімді пайдаланылады. Қор кайтарымдылығының төмен деңгейі сатулардың
жеткіліксіз көлемін немесе күрделі салымдардың өте жоғары деңгейін
көрсетеді. Бірақ, бұл коэффициенттің мэні түрлі салаларда түрліше.
2. Операционды (өндірістік) циклдың ұзақтығы.
3. Қаржылық циклдың (жұмыс капиталының айналым циклы) ұзақтығы.
Таза өндірістік айналым капиталы кредиторлық (қаржылық емес) карызды
есептен шығарғандағы қорлар мен дебиторлық қарыздан тұрады. Оны ң
айналымының ұзақтығы кэсіпорында меншікті өндірістік айналым каражаттарының
болу немесе болмауын (егер көрсеткіш 0-ден кіші болса) сипаттайды. Оң мэн
кәсіпорынның айналым қаражаттарының қандай кезең аралығында айналатынын
көрсетеді. Көрсеткіштің теріс мәні меншікті айналым қаражаттарының болмауын
білдірсе, оның мөлшері кәсіпорынға айналым қаражаттарын толықтыруға қажетті
минималды несие сомасын сипаттайды.
4. Экономикалық өсудің тұрақтылык коэффициенті.
Қаржыландыру, қор қайтарымдылығы, өндіріс тиімділігі,
дивидендтік
саясат жэне т.б көздердің ара-қатынасын өзгертпей, болашақта компания
қандай қарқынмен дами алатынын көрсетеді.
5. Баланстық пайданың өсу қарқыны.
Баланстык пайданың өсу қаркыны қарыз алушының дамуын сипаттайтын
негізгі көрсеткіштердің бірі. Бірақ, инфляция кезінде бұл көрсеткіш
тиімсіздеу, сондыкган төменде келтірілген көрсеткіштердің ара-кятынастары
қарастырылып, олардың динамикадағы өзгерісі көрсетіледі.
6. Өткізулерден тускен тусімнің өсу қарқыны.
Активтердің айналымдылык керсеткіштері
1. Капиталдың айналу көрсеткіші.
Барлық активтердің айналым жылдамдыгын немесе тартылған көздерден
тәуелсіз, қолда бар барлық ресурстардың тиімді қолданылуын сипаггайды. Бұл
коэффициент пайда әкелетін өндіріс пен айналымның толық циклы жылына неше
рет жүзеге асатынын көрсетеді. Активтердің айналымдылығы металлургия, ауыр
машина жасау, автомобиль өндірісі сияқты қаржыны көп кажет ететін салалар
үшін 1-ден сауда кәсіпорындары үшін 10-ға дейін ауытқуы мүмкін.
2. Ағымдағыактивтердіңайналымкоэффицие нті.
ТМҚ-лардың айналым көрсеткіштері
1. Өндірістік қорлар айналымдылығы немесе қорларды сактау мерзімі
(күн).
Қорлардың жинақталынуын (азаюын) білдіреді. Өндірістегі материалдық
корлардың 1 айналымына қанша күн келетінін көрсетеді. Көрсеткіш неғұрлым
төмен болса, соғұрлым карыз алушы сенімді.
2. ТМҚ-лардың айналымы (күнмен).
ТМҚ-ларды өткізу үшін канша күн керектігін (төлемге байланыссыз)
білдіреді.
3. Дайын өнім айналымы (айналым).
Дебиторлық берешектің айналым көрсеткіштері
1. Есептегі қаражатгардың айналымы (айналым).
Дебиторлық берешектің жылына орташа қанша рет ақшалай қаражаттарға
аиналуын көрсетеді.
2. Дебиторлық берешекті орташа алу кезеңі(күн).
Қарыз алушы сатылған тауар үшін төлемді алу кезеңін сипаттайды, яғни
оның кай уақытта ақшалай қаражатгардың қозгалысын қамтамасыз етіп, қарыз
міндеттемелерді өтеуін білдіреді. Көрсеткіштің жоғары деңгейі дебиторлардың
есебінен каражаттарды алудың күрделілігін көрсетеді.
Кредиторлық берешектің айналым кәрсеткіштері
1. Кредиторлық берешектің айналымы (айналым).
Берілген шоттар мен вексельдерді төлеу үшін қанша айналым қажеттігін
білдіреді.
2. Кредиторлық берешекті өтеу кезеңі (күн).
Кредиторлық берешектің айналымы қанша күнде жүзеге асатынын немесе
тауарлар мен қызметтер үшін жабдыктаушылармен есеп айырысуда қарыз алушыға
қанша уакыт керектігін көрсетеді. Егер кредиторлық берешек өткізілген өнім
көлемінің өсуінен төмендесе, айналым кезеңі қысқарады.
Ақша ағынының талдауы-есепті кезеңдегі клиент қаражаттарының
айнальшын сипаттайтын, негізі нақты көрсеткіштерді колдану^ болып
табылатын, коммерциялық банк клиентінің несиелік қабілетін бағалаудың
эдісі. Осымен ақша ағынын талдау эдісі клиенттің несиелік қабілетін
қаржылық көтсеткіштер жүйесі негізінде бағалауэдісінен ерекшеленеді,
өйткені қаржылық көрсеткіштер жүйесінің есебі есепті көрсеткіштердің
қалдықтары арқылы кұрылады.
Ақша ағынының талдауы әдетте сұралып жатқан несие мерзіміне сәйкес
келетін кезеңде карыз алушы қаражаттарының кірісі мен шығысын салыстыруға
негізделген. Несие 1 жылға берілгенде ақша ағының талдауы 1 жылға
жасалынады, 90 күнге берілсе-кварталға және т.б.
Ұзақ мерзімге несиені беруде оның көлемі мен мақсаттылығын шешуде
ақша ағының талдауы өтіп кеткен кезеңдегі нақты мэліметтер негізінде ғана
емес, жоспарлы кезендегі болжанған мэліметтер негізінде де жасалынады.
Нақты мэліметтер болжанған мэліметтерді бағалау үшін қолданылады.
Қаражаттардың шығысы мен кірісінің кейбір элементтерінің көлемін болжау
непзінде олардың өткен кезеңдеп орташа мәні жэне сатудан түскен түсімнің
жоспарланған өсу қарқыны жатыр[7].
Несиелік инспектор ақша ағанының бірнеше турін жасауы мүмкін: Мысалы,
кәсіпорын қазіргі жұмыс істеп жатқан қуатпен жұмыс істесе; кэсіпорын 100%
куатқа шықса; кэсіпорынның өткізу көлемі азайса; және т.б.
Ақша ағынын талдауда бизнестің маусымдылығы міндетті түрде ескерілуі
керек, өйткені ол эр ай соңындағы қорытынды қалдыққа әсер етеді.
Несиелік инспектор ең алдымен қаржыландыру графигін жасап, несиелік
ресурстардың кайда жұмсалатынын көрсетуі керек (мысалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz