Бағалы қағаз нарығы инфрақұрылымы
К І Р І С П Е
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.2 ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ ҮЛГІЛЕРІ
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ ЖӘН БАҒАЛАУ
2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДА ҚАРЖЫ ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ПРУДЕНЦИЯЛДЫҚ НОРМАТИВТЕРДІ ОРЫНДАУЫН БАҒАЛАУ
2.3 ҚАЗАҚСТАН ҚОР БИРЖАСЫНДАҒЫ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ТАЛДАУ
3 ЖАҺАНДАНУ ЖӘНЕ АЙМАҚТАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫНДА ТЕХНИКАЛЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.2. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНДАҒЫ ҚАТЫСУШЫЛАР ҮШІН ЖАҒЫМДЫ ЖАҒДАЙЛАР ЖАСАУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.2 ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ ҮЛГІЛЕРІ
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН ТАЛДАУ ЖӘН БАҒАЛАУ
2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
2.2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНДА ҚАРЖЫ ИНСТИТУТТАРЫНЫҢ ПРУДЕНЦИЯЛДЫҚ НОРМАТИВТЕРДІ ОРЫНДАУЫН БАҒАЛАУ
2.3 ҚАЗАҚСТАН ҚОР БИРЖАСЫНДАҒЫ ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ТАЛДАУ
3 ЖАҺАНДАНУ ЖӘНЕ АЙМАҚТАНУ ЖАҒДАЙЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУ БОЛАШАҒЫ
3.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫНДА ТЕХНИКАЛЫҚ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.2. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНДАҒЫ ҚАТЫСУШЫЛАР ҮШІН ЖАҒЫМДЫ ЖАҒДАЙЛАР ЖАСАУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Қазіргі уақытта, бұл нарыққа ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуы сипат алады. Себебі, бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының біріне жатады. Алайда, осы нарықтың орнатылуына он-он бес жыл болғанымен, бағалы қағаз нарығының дамуы онша байқалмайды.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады.
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын дамытпай ондағы нарық экономикасын қамтамасыз ету мүмкiн емес. Экономикасы дамыған елдердiң жалпы қаржылық ресурстарының жалпы елу пайызын акциялар мен облигациялар құрайды. Бағалы қағаздар нарығының даму қажеттiлiгi үш негiзгi есептермен түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы және әлеуметтiк өрiстi қаржыландыру үшiн қажеттi қосымша қаржының ресурстарды табу қажеттiлігiмен және мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын жабумен тiкелей байланысты; екiншiден, ол - мемлекеттегi ақша айналымын реттеуге қажеттi, мемлекеттiк ақша несие саясатының бөлiгi; үшiншiден, мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру және иелiгiнен алу саясатын өткiзу мүмкiндiгiн бередi, яғни бағалы қағаздар нарығы арқылы тұрғын халық мемлекеттiк кәсiпорындарды мемлекет иелiгiнен өз меншiк иелiктерiне аудара алады. . Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып жазылған. Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының құрылымы және оны реттеу мен ұйымдастыру ерекшеліктері қарастырылған. Екінші тарауда бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының сандық құрамы мен өзгерісі,нормативтік құқықтарды орындауы,жиынтық активтерінің жағдайы және Қазақстан қор биржасындағы операцияларға талдау жасалынған. Ал, үшінші тарауда қазіргі кездегі нарық мәселелері мен оны шешу мақсатында мемлекет тарапынан жасалынып жатқан іс шаралар мен бағдарламалар қарастырылған.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының жаһандану және аймақтану жағдайындағы бағалы қағаздардың дамуын көрсету.Теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету және бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының ұйымдастырылу ерекшелігі мен бағалы қағаздардың биржада сатылуын көрсету болып табылады.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады.
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын дамытпай ондағы нарық экономикасын қамтамасыз ету мүмкiн емес. Экономикасы дамыған елдердiң жалпы қаржылық ресурстарының жалпы елу пайызын акциялар мен облигациялар құрайды. Бағалы қағаздар нарығының даму қажеттiлiгi үш негiзгi есептермен түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы және әлеуметтiк өрiстi қаржыландыру үшiн қажеттi қосымша қаржының ресурстарды табу қажеттiлігiмен және мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын жабумен тiкелей байланысты; екiншiден, ол - мемлекеттегi ақша айналымын реттеуге қажеттi, мемлекеттiк ақша несие саясатының бөлiгi; үшiншiден, мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру және иелiгiнен алу саясатын өткiзу мүмкiндiгiн бередi, яғни бағалы қағаздар нарығы арқылы тұрғын халық мемлекеттiк кәсiпорындарды мемлекет иелiгiнен өз меншiк иелiктерiне аудара алады. . Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып жазылған. Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының құрылымы және оны реттеу мен ұйымдастыру ерекшеліктері қарастырылған. Екінші тарауда бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының сандық құрамы мен өзгерісі,нормативтік құқықтарды орындауы,жиынтық активтерінің жағдайы және Қазақстан қор биржасындағы операцияларға талдау жасалынған. Ал, үшінші тарауда қазіргі кездегі нарық мәселелері мен оны шешу мақсатында мемлекет тарапынан жасалынып жатқан іс шаралар мен бағдарламалар қарастырылған.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының жаһандану және аймақтану жағдайындағы бағалы қағаздардың дамуын көрсету.Теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету және бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының ұйымдастырылу ерекшелігі мен бағалы қағаздардың биржада сатылуын көрсету болып табылады.
1 Искаков У.М., Бохаев Д.Т., Рузиева Э.А. Финансовые рынки и
посредники. – Алматы: Экономика, 2005. – 298б.
2 Көшенова Баян. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі. Оқу құралы. –Алматы; 2007. – 374 бб.
3 Ермекбаева Б.Ж, Турлыбекова.А.Ж. Бағалы қағаздар нарығы. – «Қазақ университеті», Алматы 2009.
4 Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг. - СПб: Юрист, 2001. – 702 с.
5 Краткий экономический словарь. Под ред. А.Н. Азрияляна. М: 2001.–
401 с.
6 Национальная комиссия по ценным бумагам. Правила осуществления брокерско-дилерской деятельности на рынке ценных бумаг Республики Казахстан: Постановление от 31 декабря 1998 года №20 // Казахстанская правда. - 1999. – 3 января.
7 Залепо А. Не надо бояться номинального держателя // Рынок ценных бумаг Казахстана. – 2001. - №9. - С.24-33.
8 Правительство Республики Казахстан. Положение о кастодиальной деятельности в Республике Казахстан: Постановление от 29 июля 1996 года №944 // Казахстанская правда. - 2003. – 2 июля.
9 Карагусов Ф.С., Асильбеков А, Регистраторы и номинальные держатели на рынке ценных бумаг. - Алматы: «Каржы-каражат», 2005. - 26 с.
10 Иванов М. Кастодиальная деятельность банков в Республике Казахстан: основные факторы и перспективы развития // Рынок ценных бумаг Казахстана. – 2001. - №2. – С.3-9.
11 Правила осуществления депозитарной и кастодиальной деятельности . - Алматы, 2005. – С. 30-45.
12 Тусаева А.К. Система государственного регулирования рынка ценных бумаг в Казахстане // Материалы Международной научно-практической конференции "Конкурентоспособность национальной экономики в условиях глобализации: проблемы и пути ее повышения". – 2004г. - С.137-139.
13 Көшенова Баян. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі. Оқу құралы. –
Алматы; 2007. – 374 бб.
14 Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. - Алматы: Институт развития Казахстана, 2006. – 285 с.
15 Мухаммедов А.У. Халықтың көшіп-қонуын мемлекеттік реттеудің экономикалық мәселелері. Автореферат. Алматы: Халықаралық бизнес университеті, 2007, 44б.
16 Гусева М.А. Рынок ценных бумаг: Практические задания по курсу. - М.: «Экзамен», 2006. – 464 с.
17 Қаржы саясатын жүргізу бағыттары және оны іске асырудың шетелдік тәжірибелері // «Қоғам және Дәуір». -2006. - № 3 (11). - 23-26 бб.
18 Тусаева А.К. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері // Қаржы-қаражат. – 2008. - №5. - 67-72 бб.
19 Тусаева А.К. Бағалы қағаздар нарығындағы сандық-сапалық көрсеткіштердің рөлі және олардың Қазақстан Республикасында сипаты // Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары, 1-ші бөлім. - 2006. - 118-122 бб.
20 Закон Республики Казахстан «О государтвенном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых органазаций» от 4 июля 2003года № 474-ІІ
21 Закон Республики Казахстан "О региональном финансовом центре города Алматы" от 5 июня 2006 года № 145-III
22 Правила лицензирования деятельности на рынке ценных бумаг Республики Казахстан, утвержденные постановлением правления Агентства Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций от 30 апреля 2007 года № 117
23 Ческидов Б. М. Модели рынков ценных бумаг. – СПб: Питер, 2005. - 416с.
24 Рубцов Б.Б. Современные фондовые рынки. - М.: Альпина Бизнес Букс, 2007. – 926 с.
25 ҚР ҚҚА-нің 2008,2009,2010 жылдық есебі. www. kase.kz
26 Ирмуханова А. К вопросу о создании общереспубликанской трансфер-агентской сети // Рынок ценных бумаг Казахстана. – 2007. - №6. - С.10-14.
27 Плахотная А. Управление инфраструктурными рисками на фондовом рынке // Рынок ценных бумаг. – 2005. - №11. - С.21-27.
28 Мельников В.Д. Основы финансов. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2005. – 560 с.
29 Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің 2011-2015 жылдарға арналған СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЫ
посредники. – Алматы: Экономика, 2005. – 298б.
2 Көшенова Баян. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі. Оқу құралы. –Алматы; 2007. – 374 бб.
3 Ермекбаева Б.Ж, Турлыбекова.А.Ж. Бағалы қағаздар нарығы. – «Қазақ университеті», Алматы 2009.
4 Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг. - СПб: Юрист, 2001. – 702 с.
5 Краткий экономический словарь. Под ред. А.Н. Азрияляна. М: 2001.–
401 с.
6 Национальная комиссия по ценным бумагам. Правила осуществления брокерско-дилерской деятельности на рынке ценных бумаг Республики Казахстан: Постановление от 31 декабря 1998 года №20 // Казахстанская правда. - 1999. – 3 января.
7 Залепо А. Не надо бояться номинального держателя // Рынок ценных бумаг Казахстана. – 2001. - №9. - С.24-33.
8 Правительство Республики Казахстан. Положение о кастодиальной деятельности в Республике Казахстан: Постановление от 29 июля 1996 года №944 // Казахстанская правда. - 2003. – 2 июля.
9 Карагусов Ф.С., Асильбеков А, Регистраторы и номинальные держатели на рынке ценных бумаг. - Алматы: «Каржы-каражат», 2005. - 26 с.
10 Иванов М. Кастодиальная деятельность банков в Республике Казахстан: основные факторы и перспективы развития // Рынок ценных бумаг Казахстана. – 2001. - №2. – С.3-9.
11 Правила осуществления депозитарной и кастодиальной деятельности . - Алматы, 2005. – С. 30-45.
12 Тусаева А.К. Система государственного регулирования рынка ценных бумаг в Казахстане // Материалы Международной научно-практической конференции "Конкурентоспособность национальной экономики в условиях глобализации: проблемы и пути ее повышения". – 2004г. - С.137-139.
13 Көшенова Баян. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі. Оқу құралы. –
Алматы; 2007. – 374 бб.
14 Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. - Алматы: Институт развития Казахстана, 2006. – 285 с.
15 Мухаммедов А.У. Халықтың көшіп-қонуын мемлекеттік реттеудің экономикалық мәселелері. Автореферат. Алматы: Халықаралық бизнес университеті, 2007, 44б.
16 Гусева М.А. Рынок ценных бумаг: Практические задания по курсу. - М.: «Экзамен», 2006. – 464 с.
17 Қаржы саясатын жүргізу бағыттары және оны іске асырудың шетелдік тәжірибелері // «Қоғам және Дәуір». -2006. - № 3 (11). - 23-26 бб.
18 Тусаева А.К. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері // Қаржы-қаражат. – 2008. - №5. - 67-72 бб.
19 Тусаева А.К. Бағалы қағаздар нарығындағы сандық-сапалық көрсеткіштердің рөлі және олардың Қазақстан Республикасында сипаты // Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары, 1-ші бөлім. - 2006. - 118-122 бб.
20 Закон Республики Казахстан «О государтвенном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых органазаций» от 4 июля 2003года № 474-ІІ
21 Закон Республики Казахстан "О региональном финансовом центре города Алматы" от 5 июня 2006 года № 145-III
22 Правила лицензирования деятельности на рынке ценных бумаг Республики Казахстан, утвержденные постановлением правления Агентства Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций от 30 апреля 2007 года № 117
23 Ческидов Б. М. Модели рынков ценных бумаг. – СПб: Питер, 2005. - 416с.
24 Рубцов Б.Б. Современные фондовые рынки. - М.: Альпина Бизнес Букс, 2007. – 926 с.
25 ҚР ҚҚА-нің 2008,2009,2010 жылдық есебі. www. kase.kz
26 Ирмуханова А. К вопросу о создании общереспубликанской трансфер-агентской сети // Рынок ценных бумаг Казахстана. – 2007. - №6. - С.10-14.
27 Плахотная А. Управление инфраструктурными рисками на фондовом рынке // Рынок ценных бумаг. – 2005. - №11. - С.21-27.
28 Мельников В.Д. Основы финансов. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2005. – 560 с.
29 Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігінің 2011-2015 жылдарға арналған СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЫ
К І Р І С П Е
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы
нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Қазіргі уақытта, бұл
нарыққа ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуы сипат алады. Себебі,
бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының біріне жатады.
Алайда, осы нарықтың орнатылуына он-он бес жыл болғанымен, бағалы қағаз
нарығының дамуы онша байқалмайды.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады.
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын дамытпай ондағы
нарық экономикасын қамтамасыз ету мүмкiн емес. Экономикасы дамыған елдердiң
жалпы қаржылық ресурстарының жалпы елу пайызын акциялар мен облигациялар
құрайды. Бағалы қағаздар нарығының даму қажеттiлiгi үш негiзгi есептермен
түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы және әлеуметтiк өрiстi қаржыландыру
үшiн қажеттi қосымша қаржының ресурстарды табу қажеттiлігiмен және
мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын жабумен тiкелей байланысты; екiншiден, ол
- мемлекеттегi ақша айналымын реттеуге қажеттi, мемлекеттiк ақша несие
саясатының бөлiгi; үшiншiден, мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру және
иелiгiнен алу саясатын өткiзу мүмкiндiгiн бередi, яғни бағалы қағаздар
нарығы арқылы тұрғын халық мемлекеттiк кәсiпорындарды мемлекет иелiгiнен өз
меншiк иелiктерiне аудара алады. .
Бұл
дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы
қағаздар нарығы инфрақұрылымының құрылымы және оны реттеу мен ұйымдастыру
ерекшеліктері қарастырылған. Екінші тарауда бағалы қағаздар
нарығының кәсіби қатысушыларының сандық құрамы мен өзгерісі,нормативтік
құқықтарды орындауы,жиынтық активтерінің жағдайы және Қазақстан қор
биржасындағы операцияларға талдау жасалынған. Ал, үшінші тарауда қазіргі
кездегі нарық мәселелері мен оны шешу мақсатында мемлекет тарапынан
жасалынып жатқан іс шаралар мен бағдарламалар қарастырылған.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты бағалы
қағаздар нарығы инфрақұрылымының жаһандану және аймақтану жағдайындағы
бағалы қағаздардың дамуын көрсету.Теориялық және әдістемелік негіздерімен
қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық
экономикадағы маңызын көрсету және бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының
ұйымдастырылу ерекшелігі мен бағалы қағаздардың биржада сатылуын көрсету
болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- бағалы қағаздар нарығының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
- әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілерін, оны
құрушы факторларды зерттеу;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік
реттеудің сипатын айқындау;
- ҚР эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының жағдайына талдау жүргізу;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- бағалы қағаздар нарығының даму бағыттары бойынша ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық негізі ретінде тек қана
қазақстандық авторлар оқулықтары ғана емес, сонымен қатар шетел
әдебиеттері,мерзімді басылымдар мен Алматы өңірлік қаржы орталығының жылдық
есептері, қор биржасынының мәліметтері, бағалы қағаздар нарық қатынастарын
реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар алынды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
Бағалы қағаздар нарығы - бұл қаржылық құралдардың айналысы
жүргізілетін ерекше нарықтың түрі. Бағалы қағаздар нарығы қаржы нарығының
құрамдас бөлігі бола отырып, өзінің өзектілігімен ерекшелінеді.
Бағалы қағаздар нарығы және оның қызметтері сияқты бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары, инфрақұрылымы бойынша көзқарастар әр түрлі болып
келеді.
У.М.Искаков, Д.Т.Бохаев және Э.А.Рузиева еңбектерінде
қатысушыларды 4 топқа бөледі [1 ]:
1) Эмитент ретіндегі мемлекет, муниципалитеттер, ірі ұлттық және
халықаралық компаниялар;
2) Бағалы қағаздармен операциялар жүргізетін қаржылық институттар. Оларға
коммерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру қоғамдары, зейнетақы
қорларын жатқызады.
3) жеке инвесторлар, оларға жеке тұлғалар немесе венчурлық бизнестің
кәсіпорындарының иеленушілері жатады;
4) бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушалары.
Мұнда, бағалы қағаздар нарығының кісәби қатысушыларды ірі үш топқа
бөледі: сауда орындары, сауда агенттері, қор нарығының инфрақұрылымы.
Авторлар инфрақұрылымға келесідей субъектілерді жатқызады:
• депозитарий;
• тіркеушілер;
• клирингтік ұйымдар;
• кастодиандар;
• бағалы қағаз портфелін басқарушылар.
Б.А. Көшенова бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын да алдыңғы
авторлардың жіктемесіне ұқсас бөледі. Ал, кәсіби мамандары үш топқа
жіктейді [2]:
1)Брокерлер – делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер келісім
жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір жақтың
шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде жұмыс
істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасасуға арнаулы өкілеттік беріледі.
Ол тек сол өкілеттік шегінде әрекет етуге міндетті.
2)Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар.
3)Джобберлер – нарық конъюнктурасын бақылаушылар.
Осы мамандармен қатар бағалы қағаздар нарығына банк қызметкерлері,
инвестициялық қорлардың қызметкерлері және нарық қызметін реттейтін ереже-
заң шығаратын мемлекеттік шенеуніктер мен заң қызметкерлері қатысады.
Профессор В.Д. Мельников бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын
эмитенттер, инвесторлар және инвестициялық делдалдар ретінде қарастырады.
Инвестициялық делдалдар ретінде эмитенттен инвесторға және инвестордан
басқа тұлғаларға сату кезінде жағдай жасайтын мамандандырылған ұйымдарды
жатқызады. Оларға – инвестициялық қорлар, коммерциялық қор биржалары,
брокерлік, дилерлік конторалар, консалтингтік фирамалар, бағалы қағазды
сақтау, бағалы қағаз ұсатушылар тізімін, бағалы қағаздармен операциялар
бойынша өзара есеп айырысу жүргізу бойынша мамандандырылған ұйымдарды
анықтайды.
Ғалым бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы түсінігін келесідей
анықтады: бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымына нарықтың құқықтық
қамтамасыз ету, ақпарат, депозитарлық және есеп-клирингтік желі, тіркеуші
органдар қамтылады [32].
Ресейлік экономистер А.А.Килячков және Л.А. Чалдаева қор нарығының
қатысушыларын инвесторларға, эмитенттерге және қор нарығының
инфрақұрылымына жіктейді. Қор нарығының инфрақұрылымы инвестор мен эмитент
арасындағы байланыстырушы буын ретінде қарастырады [4].
Инфрақұрылым термині – (латын тілінен infra- астында, structura –
құрылымы, орналасуы) экономикалық жүйе негізі, фундаменті, ішкі құрылымын
білдіреді [5.]. Осыған сәйкес, біз бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымына келесідей анықтама береміз.
Бағалы қағаздардың инфрақұрылымы – бұл бағалы қағаздарды шығаратын, сататын
және сатып алатын субъектілер арасындағы қатынастарда қызмет атқаратын
қатысушылар жиынтығы. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары әр мемлекетте
әр түрлі жиынтықтардан тұрады. ҚР бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын
келесідей топқа бөлеміз:
- эмитенттер
- сатушылар
- инвесторлар
- бағалы қағаздарды сатып алушылар
- кәсіби қатысушылар (бағалы қағаздар нарығының дұрыс жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін ұйымдар – брокер, дилер, кастодиан, депозитарий т.б.)
- бағалы қағаздармен сауданы жүргізетін ұйымдар
- реттеу органдары, ұйымдары жатқызылады.
Мұндағы, кәсіби қатысушылар мен бағалы қағаздармен сауданы жүргізетін
ұйымдар бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымына жатқызамыз.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы – бұл
нормативтермен,ережелермен,институт тар (мекемелерден) мен әр түрлі
техникалық құрал жабдықтармен материалдандырылған,мәмілелерді жасау және
жүзеге асыру барысында қолданылатын технологиялардың жиынтығы.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын мынадай топтарға топтастыруға
болады:
• Институционалдық
• Техникалық
• Ақпараттық-білім беру
• Реттеушілік
Бағалы қағаздар нарығының институционалдық инфрақұрылымы – бағалы
қағаздармен мәмілелерді жасау процесін қамтамасыз ететін,бағалы қағаздармен
сауда–саттықты жүргізу жүйесі. Келесідей қызметтерді қаржы институттарымен
жүзеге асырады:
1 ) бағалы қағаздармен азаматтық-құқықтық мәмілелерді (брокерлер мен
дилерлер) ;
2 ) бағалы қағаздар иелерiнiң тiзiлiмдерiн жүргiзуге және сақтауы бойынша
орындайтын қызметтер(тiркеушiлер );
3 ) клиенттердiң қолайлы мәмiлелерге арналған ақша қаражаттарын сақтау және
бағалы қағаздар портфелдерiнiң есебін жүргізу(кастодиандар );
4 ) бағалы қағаздар портфелдерiнің меншiк иелерiнің жекелеген құқықтарын
жүзеге асыру ( бағалы қағаздар портфелдерiн басқарушылар);
5) мемлекеттiк емес зейнетақы қорларының зейнетақы активтерiн басқару;
6 ) бағалы қағаздар бланкiлерін шығару қызметі (бұл қызмет түрін ҚР-да бір
ғана ұйым жүзеге асырады - Ұлттық Банк (Банкнота фабрика филиалы арқылы)
Бағалы қағаздар нарығының техникалық инфрақұрылымы- жасалған мәмілелер
бойынша есеп айырысу жүйесін білдіреді.
Негiзгi басқаратын буыны және мәмілелермен келісімге келетін Орталық
депозитарий болып табылады, қызмет түрін Қазақстан қор биржасы жүзеге
асырады.Жоғарыда аталған қызмет түрлерін сәкесінше мына мекемелер жүзеге
асырады: орталық депозитарий, және клирингтік компания.
Бағалы қағаздар нарығының ақпараттық – білім беру инфрақұрылымы –
ақпаратты (мәліметтерді) жинау,өңдеу және бағалы қағаз нарығына
қатысушыларға эмитент туралы ақпаратты,шығарылған жаңа бағалы қағаздар
туралы,оның бағасы және бағалы қағаздармен сауда-саттықты жүргізу орны
туралы мәліметтерді береді,сонымен қатар бiлiм беретiн және бағалы
қағаздар нарғының бiлiктi мамандарын әзiрлейді[3].
Бағалы қағаздар нарығының реттеушілік инфрақұрылымы – мәмілелердің жүзеге
асырылуын реттеуге мүмкіндік беретін,әр түрлі ережелер мен әдістер
жиынтығынан тұратын бағалы қағаз нарығын реттеу жүйесі. Реттеуді мемлекет
және өзін-өзі реттейтін ұйымдар мемлекет шығарған заңмен,нормативтік
актілермен іске асырады.
Бағалы қағаз нарығын реттеу маңызды элементтердің бірі,ол арқылы нарықтың
дұрыс қызмет етуімен оның дамуы байланысты болады. Реттеушілік
инфрақұрылымның реттеу сипатын мына төменде келтірілген суреттен көруіңізге
болады:
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы
Ақпарат көзі. Ниязов Б. О государственном регулировании рынка ценных
бумаг Республики Казахстан.
1.2 ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының институционалды инфрақұрылымы
келесідей қаржы институтттарынан тұрады:
• Брокерлер-диллерлер
• Тіркеушілер
• Кастодиан банктер
• Бағалы қағаздар портфелін басқарушылар
• Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару ұйымдары
• Жинақтаушы зейнетақы қорлары
• Банкнота фабрикалары,бағалы қағаздар бланкісін шығарушы және т.б
Брокер- бағалы қағаздар нарығының клиенттің тапсырмасы бойынша, соның
есебінен және мүдделерінен көздеп, эмиссиялық бағалы қағаздармен мәмілелер
жасайтын кәсіби қатысушы. Ол өз клиенттерінің бағалы қағаздармен жасалатын
операциялар есебін арнаулы шоттарда жүргізеді. Брокер клиенттердің бағалы
қағаздарының нақты ұстаушысы ретінде болуы мүмкін.Ол келісім жасалатын
әрбір нақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір жақтың шарттық
қатынастарына қатыспайды, ол жекелеген тапсырмалар негізінде жұмыс істейді.
Брокерлік фирманың қызмет аясына мына міндеттер кіреді:
• Консалтинг (кеңес беру);
• Бағалы қағаздарды бірінші және екінші нарыққа орналастыру;
• Инвестициялық қорларды құру мен оны басқару.
Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес
беретін бөлім, бағалы қағаздарды сату бөлімі, т.б. Сонымен қатар брокерлік
фирма ақша нарығындағы банктік несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмілені қамсыздандыру, оның ішінде биржалық келісімді сақтандыру сияқты
қызметтерді атқарады. Брокерлер өз қызметтерінде мына түпкі бастамаларды
басшылыққа алады:
1.Клиент брокерлік фирмамен шарт жасағанда барлық тапсырма бойынша
келісімге келеді, оның ішінде бағалы қағаздарды қайдан сатып алу жөнінде.
2.Брокерлер клиенттің белгіленген сомасы ақша шамасында әрекет
жасайды. Бірақ бағалы қағаздарды таңдауда өз құқын пайдаланады.
3.Брокер тапсырманы орындағаны туралы шартта көрсетілген уақытта
клиентке хабарлап және бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржыны клиенттің
есепшотына аударады.
4.Брокер мәмілені ерекше кітапқа тіркеуі қажет.
5.Клиент брокерге мәміледегі барлық тапсырманы тоқтатуға үкім бере
алады.
Сонымен қатар брокерлік фирма клиентке несие беріп, барлық операция-
ларды өз есебінен жүргізуі мүмкін. Бұл жағдайда брокерлік фирманың табы-
сына делдалдық үшін ақы кіреді. Алайда, бұл жағдайда брокерлік фирма тек
делдалдық қызмет шегінен шығып, олардың іс-әрекеті дилерлік фирманың
қызметіне ұқсайды.
Дилер – бағалы қағаздар рыногының ұйымдастырылған бағалы қағаздар
рыногында баға белгілеуді ұсыну және оларды бұқаралық ақпарат құралда
рында жариялау арқылы өз мүдделерін көздеп және өзге де қаржы құралдары мен
мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушы.Олардың брокерлерден айыр- машылығы шарт
жасасқанда өз капиталын жұмсайды. Дилердің атқаратын қызметі:
1.Бағалы қағаздарды шығару,олардың курсы және сапасы туралы хабар
тарату;
2. Клиенттердің тапсырмасын орындау;
3.Бағалы қағаз нарығындағы өзгерістерді бақылап отыру. Егер бағалы қа-
ғаздарды сату–сатып алу баяуласа, онда бағалы қағаздардың курсын
тұрақтандыру мақсатында дилерлер өз есебінен операция жүргізеді.
4.Сатып алушы мен сатушыларды бір-біріне кездестіріп, бағалы қағаздар
нарығының жұмысын жолға қоюға себепші болады. Олар нарықтың ака- тализаторы
ретінде жұмыс істейді.
Брокерлік-дилерлік қызмет Бағалы қағаздар туралызаңмен және Қазақстан
мүше болып танылатын халықаралық келісімшарттамен реттеліп отырады.Сонымен
қатар, брокерлер мен диллерлер мүше өзін -өзі реттейтін ұйымдармен
Қазақстан қор биржасының нормативтерімен қызметтері реттеліп отырады.
Брокерлер мен диллер үшін лицензияның екі түрі белгіленген:
• I категориялыброкерлік-диллерлік қызмет, номинал ұстаушы клиенттердің
есебін жүргізу құқығымен;
• II категориялы брокерлік-диллерлік қызмет,клиенттердің есебін жүргізу
құқығынсыз;
Бірінші категориялы брокерлер мен диллерлер клиенттердің бағалы қағаздармен
жасалған мәмілелерін тіркеуге құқығы бар,яғни бағалы қағазға деген
жекемешік құқықты ауыстыра алады.
Брокерлер мен диллерлер келесідей негізгі қызметтерді жүзеге асырады:
• өз атынан,есебінен және клиент атынан, есебінен мәмілелерді жүзеге
асырады және бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді құжатты түрде
рәсімдейді;
• клиент инвестициялық шешім қабылдау үшін қажет ақпарат және ұсыныстар
мен қажетті дайындықтар әзірлейді;
• клиетке басқа да ақпараттық және консультациялық қызметтер көрсетеді[6].
Тiркеушiнiң қызметi бағалы қағаздар ұстаушылардың тiзiмiн және
бағалы қағаздар бойынша мәмiлелердi тiркеудi жүргiзу бойынша қызмет және
келісімшарт бойынша тіркеу,өңдеу,сақтау,мәліметтерді ұсыну болып табылады.
Тiркеушiнiң қызметiнiң мәнi ағымдағы бағалы қағаздар ұстаушылар арасындағы
бағалы қағаздармен жасалған операциялармен қозғалысы туралы ақпаратты
сақтау және бағалы қағаздардың құқығы есебін жүргізу.
Тiркеушiнiң осы мәлiметi негiзінде бағалы қағаздар ұстаушыларының тізімін
жүргізуге, эмитентке өз мiндеттемелерi (дивидендтердi төлеуi, сыйақы
берулер) бағалы қағаздардың меншiк иелерiнiң алдында орындауға,ал меншiк
иелерiне бағалы қағаздарының құқықтарын жүзеге асыруға мүмкiншiлiк бередi
[7].
Тiркеушiлер бағалы қағаздар ұстаушыларының есептiк жүйесi құрамына
кiредi,қор нарығының бағалы қағаздар бойынша құқықты растайтын тізім
жүргізетін институттары негізінде.Бағалы қағаздар ұстаушыларының есебін
жүргізу жүйесінің негiзі тiркеушiлер болып табылады. Қазақстандық бағалы
қағаздар нарғының есептiк жүйесiн екi деңгейлi классификациялайды.
Есептік жүйенің бірінші деңгейін Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі
мен Ұлттық Банк және облыстық әкімшіліктер тарапынан мемлекеттік бағалы
қағаздардың айналымын қамтамасыз ететін тәуелсіз тіркеушілер мен Орталық
депозитарий болып табылады.
Бағалы қағаздар ұстаушылардың есебін жүргізетін жүйенің екінші деңгейі –
Орталық депозитарий, кастодиан банктер және есеп жүргізу құқығы бар
брокерлер мен диллерлер.
Кастодиан – бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарының және клиенттер
ақшасының есебін алуды және олар бойынша құқықтарды растауды, клиенттердің
құжатты қаржы құралдарының сақталуы жөнінде өзіне міндеттемелер қабылдай
отырып, оларды сақтауды жүзеге асыратын кәсіби қатысушы болып табылады.
Бағалы қағаз нарығында кастодиандық қызметті заңдарға және шарттарға сәйкес
кастодиандық қызмет пен сейфтік операцияларға лицензиялары бар банктер
жүзеге асырады. Кастодианға кастодиандық қызмет көрсету жөніндегі шартқа
сәйкес клиент берген ақша мен қаржы құралдары бұл қызметтің объектілері
болып табылады.
Кастодиан заңды тұлға болып табылады Қазақстан Республикасы заңына сәйкес
әр түрлі ұйымдық-құқықтық формада құрыла және қызмет ете алады,сонымен
қатар клиенттің аффирленген тұлғасы болмауы тиіс.
Кастодианның негізгі қызметіне клиенттерінің бағалы қағаздармен жасасқан
келісімшарттарын қадағалау,сонымен қатар клиенттердің бағалы қағаздарының
есебін жүргізу және сақталуын қамтамасыз ету болып табылады.
Банк кастодианмен клиент арасындағы қарым қатынас екі арада жасасқан
кастодиандық келісімшарт негізінде бекітіледі, келісімшартты клиент осы
банкте шот ашу үшін жазбаша өтініш түрінде ұсынады.Кастодиандық шартқа
сәйкес, кастодиан банктің міндеттеріне клиенттердің бұйрығын қатал түрде
бұлжытпай орындау, клиенттің шоты туралы ақпаратты клиент келісімінсіз
үшінші тұлғаға жарияламау және белгілі уақыт аралығында клиент шотының
жағдайы туралы мәліметтер беру.Атап өту қажет, кастодиан өзінің жеке бағалы
қағаздары мен қаражаттарынан бөлек клиенттің бағалы қағаздары мен
қаражаттарының жеке есебін жүргізу керек [8].
Кастодиандық қызметті бағалы қағаз нарығында екінші деңгейлі банктер
жүзеге асырады. Оған себеп:
• ақшалай операцияларды және есеп айрылысу қызметін тек екінші
деңгейлі банктер жүзеге асыра алады;
• банктік орта активтер есебі мен және оларды қолдануды қадағалау
бойынша тәжірибесі көп;
• қолданыстағы банктік қызметтерді жүзеге асыруға байланысты заң
кастодиандар ретінде қызмет атқаратын банктерге клиенттердің
активтерін сақтауға мүмкіндік береді [9];
• банктер жүзеге асырылған инвестицияларда тәжірибесі бар,сонымен қатар
жүзеге асырылатын операциялар мен олардың жүзеге асыруын қадағалау
бойынша құжаттық рәсімдеуде дамыған механизмі жұмыс істейді;
Кастодиандар бағалы қағаздар нарығының мобилды қатысушысы болып табылады,
брокер, консультант, потфельды инвестор,клиенттерге ревизиялық-қадағалау
қызметін көрсететін, кейбір жағдайларда жеке меншік құқықтарын тіркеушілер
қызметін де атқарады. Бірақ мұндай қызмет түрлерімен қоса айналысу
келесідей шарттарды орындағанда мүмкін:
• банктің ұйымдық құрылымында кастодиандық және брокерлік қызметті жеке
бөлімдер жүзеге асыру қажет,сонымен қатар оларға қаржы нарығындағы
басқа да қызмет түрлерімен айналыспауы тиіс;
• жоғарыда айтылған банк бөлімдері бірінен бірі бөлек орналысу
қажет,сонымен қатар құжат айналымы мен оны рәсімдеудің жеке жүйесі
болу тиіс;
• жоғарыда айтылған бөлімдерге бір бірінің құжаттық және техникалық
программаларына рұқсат жоқ .
Бағалы қағаздар нарығында кастодианның қажеттілігі біріншіден,инвестор үшін
ең біріншіден бағалы қағаздар мен ақша қаражаттарының сақтығы мен есебі
маңызды,екіншіден кастодиан арқылы Орталық депозитарий мен басқа нарық
қатысушыларымен қарым қатынас орнатылады,үшіншіден бағалы қағаздар мен
ақшаның толықтығы мен мәмілелерге отыру мүмкіндігі бар [10].
Кастодиандық қызметті отандық қор нарығында негізгі пайдаланушылары
жинақтаушы зейнетақы қорлары сияқты институционалдық инвесторлар болып
табылады.
Кастодиан институционалды инвесторлардың бағалы қағаздарды активтер
құрамынан тек ақша қаражаттарға айырбастау мақсатында немесе басқа қор
ережелері мен заңдарына сәйкес келетін жағдайда ғана алынуын қадағалайды.
Және керісінше, қордың есеп айырылысу шотынан ақша қаражаты қордың
мақсаттарына сәйкес активтеріне айырбастау мақсатында.
Кастодианның ролі мәмілелер бойынша ақпарат алу,оларды тексеру,бағалы
қағаздар есебі жүйесіне кіргізу;клиенттердің шоттарын шарттар жасасуға
керекті ақша қаражаттары мен бағалы кағаздар жеткіліктілігін анықтау
мақсатында тексеру; бағалы қағаздар бойынша құқықтарды қайта тіркеу және
т.б [11].
Бағалы қағаздар портфелін басқару – бұл бағалы қағаздар портфелі иесінің
жекелеген құқықтарын жүргізуді басқару қызметі.
Бағалы қағаздар портфелін басқарушы –өз атынан және сыйақыға бағалы
қағаздар портфелін басқару ,сонымен қатар бағалы қағаздар алуға мақсатты
ақша қаражаттарын басқаруға мамандандырылған қызмет түрін көрсететін заңды
тұлға.
Диллерден айырмашылығы бағалы қағаздарды басқарушы өзіне бағалы
қағазадармен жасалған операциялардың тәукелдерінен басқа , нарық
конъюктурасының өзгерісі нәтижесіндегі тәуекелдерді мойнына алады.
Олардың негізгі функциялары:
• ақшаны қаржылық құралдарға инвестициялау;
• қаржылық құралдармен орындалатын мәмілелердің
есебін жүргізу;
• өздеріне жүктелген қаржылық құралдарды пайдалану,
әрі оған иелік ету.
Бағалы қағаздар нарығыңдағы кәсіби қызметтің қандай да бір басқа
түрлерімен қатар қолданылмайтын айырықша түрлеріне мыналар жатады:
• бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу;
• депозиттік қызмет — тек клирингтік қызметпен ғана
қатар қолданыла алады;
• инвестициялық қордың бағалы қағаздар портфелін
басқару;
• қор биржалары;
• биржадан тыс нарықтың баға белгілеу жүйесі;
Айрықша қызмет түрлерін есепке алмағанда, кез келген басқа қызмет
түрлерімен кастодиандық қызмет қатар жүргізіле береді, ал бағалы қағаздар
портфелін басқару брокерлік, дилерлік және кастодиандық қызмет түрлерімен
қатар қолданыла алады.
Орталық депозиторий – бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарымен
мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің қаржы құралдары бойынша құқықтарын
есепке алу мен растауды, құжатты нысанда шығарылған қаржы құралдарын
материалсыздандыру мен сақтауды, оның ішінде депоненттер арасындағы қаржы
құралдарымен мәмілелер бойынша клирингті, сондай ақ тиісті лицензиясы
болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімдерінің жүйесін жүргізуді
жүзеге асыратын кәсіби қатысушы. Ол коммерциялық емес ұйым болып табылады
және акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Орталық депозиторийдың акциялары бағалы қағаздар рыногының кәсіби
қатысушылары, сауда-саттықты ұйымдастырушылар және халықаралық қаржы
ұйымдары арасында орналастырылады. Бағалы қағаздар нарығының бағалы
қағаздарды нақтылы ұстаушылар болып табылатын кәсіби қатысушылары сондай-ақ
шетелдік депозиторийлер мен кастодиандар орталық депозиторийдің
депоненттері болып табылады.
Андеррайтер– бағалы қағаздар рыногының брокерлік-дилерлік қызметті жүзеге
асыруға лицензиясы бар және эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару
жөнінде қызмет көрсететін кәсіби қатысушы. Компаниялардың басшылығымен
бірге андеррайтерлер жаңа шығарылымды тіркеуге әзірлік жүргізеді, бағалы
қағаздар нарығында оларды жүзеге асыру кезінде эмитенттің мүдделерін
білдіреді.
Джобберлер– бағалы қағаздар нарығындағы конъюктура мәселелері жөнінен
кеңес берушілер. Олардың іс-әрекеттері бағалы қағаздар нарығының құрылымы
кең көлемде өрістеп және үнемі өзгеріп отырғанда қажет. Джобберлер тек бір
жолы кеңес беріп қана қоймай, күрделі мәселелерді шешуге көмектеседі.
Мысалы, банктердің, өндіріс кәсіпорындардың, инвестициялық қорлардың
шығарған акцияларының курсының келешекте өзгеруін бақылайды. Ол үшін олар
уақытша қызмет істейтін зерттеу ұжымдарын құрады. Джобберлер бағалы
қағаздардың кейбір түрлеріне ғана маманданатын болғандықтан оларды кең
көлемде жүргізілетін операцияларға брокерлер мен дилерлер пайдаланады.
Джобберлердің қызметі өте жоғары бағаланады.
Бағалы қағаздар нарығындағы кез келген қызметтің міндетті шартына заңды
тұлғалар үшін мемлекеттік лицензияны алуы жатса, жеке тұлғалар үшін — ҚР
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
агенттіктің біліктілік куәлігі қажет.
Қазіргі таңда, бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары көбеюде. Тек
олардың бір-бірімен байланысты қызметі ғана нарықтың тұрақты қызметін және
бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз етеді.
2004 жылы Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби
қызметті 50-ден аса компания жүзеге асырды. Олардың 38-і бұл құқыққа 1996
жылдың басында ие бодды. Кәсіби қатысушылардың құрамына екінші деңгейлі 23
акционерлік банк кіреді.
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН РЕТТЕУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ ҮЛГІЛЕРІ
Бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйесінің мақсаты – бағалы қағаздар
нарығының тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету (тәуекелді төмендету
және өтімділікті арттыру).
Бағалы қағаздар нарығын реттеу - реттеу қызметін жүзеге асыруға
уәкілетті ұйымдардың,бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қызметін және
олардың арасында жасалатын операцияларды ретке келтіруін білдіреді.
Бағалы қағаз нарығын реттеу барысында бағалы қағаз нарығының барлық
қатысушылары (эмитент, инвестор, қорнарығының кәсіби қатысушылары,
нарықтың инфрақұрылымын ұйымдастырушылар және т.б.) және бағалы қағаз
нарығында жүзеге асырылатын барлық қызмет түрлері мен операциялар
(эмиссиондық ,инвестициондық ,спекулятивті,трасталық , делдалдық , және
өзге де қызметтер) қамтылады.
Бағалы қағаз нарығының қатысушыларының қызметін реттеу ішкі және сыртқы
реттеуден тұрады:
Бағалы қағаз нарығын ішкі реттеу – бағалы қағаз нарығында қызметті жүзеге
асырушы ұйымның қызметін реттеу өзінің нормативтік құжаттар,яғни ұйымның
жарғысы,ұйымның және оның бөлімшелері мен қызметкерлерінің қызметін
анықтайтын ережелермен өзге де ішкі нормативтік құжаттар шеңберінде жүзеге
асырылуын білдіреді.
Бағалы қағаз нарығын сыртқы реттеу- ұйымның қызметі мемлекеттің және өзге
де ұйымдардың нормативтік актілері мен халықаралық келісімшарттар негізінде
реттелуін білдіреді.
Реттеу қызметін орындайтын уәкілетті органның немесе ұйымның жүзеге
асыратындығына қарай бағалы қағаз нарығын реттеу түрлері мыналар:
1. бағалы қағаз нарығын мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар;
2. бағалы қағаз нарығын кәсіби қатысушылар тарапынан реттеу немесе өзін-
өзі реттейтін ұйымдар;
3. қоғамдық реттеу.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік реттеу органдары республиканың даму
сатысына қарай өзгерді.
Алғашқыда, реттеу қызметін Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
атқарған. Кейіннен, Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық
комиссиясына қызметті аударған болатын. Бірақ, Үкіметтің қаулысымен, 2001 –
2004 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі бағалы қағаздар
нарығын реттеу органы ретінде өз жұмысын атқарған болатын. Тек, 2004 жылдан
бастап, Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қаржылық
қадағалау мен реттеу Агенттігі бағалы қағаздар нарығының жаңадан құрылған
реттеуші орган ретінде бекітілді [12].
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу әр түрлі мағынада қарастырылады.
Тар мағынада, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу – бұл
бағалы қағаздар нарығының қызмет ету кемшіліктерін жою және қалыпты
инвестициялық климатты қалыптастыру мақсатында барлық субъектілерге әсер
ету механизмнің жиынтығы болып табылады.
Кең мағынада, бағалы қағадар нарығын мемлекеттік реттеу – бұл
нарықтың ары қарай дамуына, экономикаға инвестицияларды тартуды қамтамасыз
етуге, елдің, аймақтың, кәсіпкерлік құрылымдардың, халықтың экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған, құқықтық мекемелер іске
асыратын заңнамалық, атқарушы, ынталандырушы және бақылау сипатындағы
шаралар жиынтығы.
Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты ретінде бағалы қағаздардың
сенімділігінің артуын қамтамасыз ету, елдің экономикалық өсуіне мүмкіндік
беретін ұлттық реттеу үлгіні жасау болып саналады [13].
Бағалы қағаздар нарығының мемлекеттік реттеу – көп деңгейлі үрдіс. Ол
анықталған мемлекеттік мақсат пен қағидаларға сәйкес, құқықтық, әкімшілдік,
экономикалық, техникалық және басқа да әдістер жиынтығы арқылы нарықтың
барлық субъектілерінің қызметіне әсер ететін механизм. Реттеу жүйесі осы
аядағы мемлекеттік саясаттың маңызды құралына жатқызылады.
Мемлекеттік реттеу бағалы қағаздар нарығында келесідей жіктелімнен тұрады:
1. бағалы қағаз түріне байланысты
2. қызмет түріне байланысты
Бағалы қағаз түріне байланысты мемлекеттік реттеудің әр түрлі
сегменттерін қамтиды. Олар – корпоративтік бағалы қағаздар, мемлекеттік
бағалы қағаздар, туынды бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуге
жіктелінеді.
Қызмет түріне байланысты эмиссиялық және инвестициялық аядағы
мемлекеттік реттеуге жіктелінеді.
Мемлекеттік реттеудің формаларына тікелей және жанама реттеу болып
бөлінеді. Тікелей немесе әкімшілдік реттеу келесі сұрақтарды қамтиды [14]:
- бағалы қағаз нарығының субъектілер қызметінің талаптарын бекітетін
құқықтық актілерді шығару;
- эмиссиялық бағалы қағаздардың шығарылымын тіркеу және эмитенттердің
шарттар мен міндеттемелерді орындауға бақылау жасау;
- бағалы қағаздар нарығы кәсіби қатысушылардың қызметін лицензиялау;
- қор биржа және биржадан тыс нарықтағы бағалы қағаздармен сауда-саттық
жүргізетін ұйымдардың қызметтерін лицензиялау;
- бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың құқықтарын қорғау жүйесін
құру және эмитенттер мен кәсіби қатысушылардың оларды бағынуына
бақылау жасау;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылар қызметін бақылау және
бағалы қағаздар нарығын реттейтін заңнамалық бұзушылық кезінде
сәйкесінше санкцияларды қолдану;
- бағалы қағаздар нарығында қатысушылардың кәсіби біліктілігін жоғарлату
бойынша жүйені ұйымдастыру.
Тікелей реттеумен қатар, жанама әдістерді қолдану өзекті сұрақтың
бірі болып табылады. Себебі, әр түрлі санаттар бір-біріне байланысты. Бір
санатқа әсер ету, екінші санаттың өзгеру икемділігі байқалады [15].
Сонымен, жанама реттеу немесе экономикалық реттеу экономикалық жүйедегі
тұтқалар арқылы жүзеге асырылады. Экономикалық тұтқаларға жатқызылады:
- мемлекеттің салық-бюджет (фискалдық) саясаты;
- ақша-несие саясаты (монетарлық);
- мемлекеттік капитал;
- мемлекеттік меншік және ресурстар;
- сыртқы экономикалық саясат.
Аталған құралдар, тұтқалар арқылы мемлекеттік реттеуді дұрыс бағытта
жүргізуге мүмкіндік береді. Жанама реттеудің маңызын келесі суреттен көруге
болады:
Экономикалық саясат
Қаржы саясаты
Фискалдық саясат Монетарлық саясат
Монополияға Протекционизм Демпингке Инвестициялық Инфляцияға Валюталық
қарсы саясат саясаты қарсы саясат қарсы саясат
саясат саясат
Бағалы қағаздар нарығының конъюктурасы
Сурет 2 . Экономикалық саясаттардың құрылымдары
Ақпарат көзі. Ниязов Б. О государственном регулировании рынка ценных
бумаг Республики Казахстан.
Негізінен, ақша-несие және салық-бюджет саясаттары бағалы қағаздар
нарық конъюнктурасын анықтайтын маңызды факторлар. Салық-бюджет саясаты
арқылы инвестициялық белсенділікке, ал ақша-несие саясаты арқылы бағалы
қағаздың табыстылығына әсер етуге мүмкіндік бар [16]. Аталған саясаттардан
басқа, экономикалық саясаттардың барлығы дерлік бағалы қағаздар нарығына
белгілі дәрежеде әсер етуі мүмкін [17].
Мемлекеттік реттеудің тура немесе жанама әдістерін қолдану әр
мемлекеттің өзіндік саясаты анықтайды. Дегенмен, әлемдік іс-тәжірибе қатаң,
директивалық іс-шаралардың тиімсіз деп таныса, жанама реттеуді қолдану
кезінде артықшылықтарға ие болатынына күмән.
Әлемдік қауымдастық, ең алдымен, халықаралық ұйымдардың құжаттарында
бекітілген белгілі бір құқықтық нормалар мен стандарттарды сақтап отырудың
қажеттілігі бар деп мойындайды [15].
Осыған орай, республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы кезінде
30 тобының нұсқалары қолданды. Бұл нұсқада дамушы бағалы қағаздар
нарығына тоғыз нұсқаларды ұсынды. Соның негізгісі бағалы қағаздар нарығында
Орталық депозитарийді құру қажеттілігі болып табылады. Сондықтан да көп
ұзамай, республикада аталған институт құрылды. Құжаттың басқа нұсқалары
бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу ерекшеліктері қарастырылады.
Жіктелім, формаларымен қатар, мемлекеттік реттеудің бағыттары
анықталады: рестрикциялық және ынталандырушы бағыттар.
Бағалы қағаздар нарығын рестрикциялық мемлекеттік реттеу міндетті
ережелер мен талаптар негізінде, мәмілелерді тіркеу үрдісін жетілдіруге
бағытталған, бір-бірімен байланысты әдістер жиынтығы ретінде анықталады.
Бағалы қағаздар нарығын ынталандырушы мемлекеттік реттеу –
анықталған, белгілі бір үрдістерді белсендіруге бағытталған әдістер
жиынтығынан құралады. Ынталандырушы реттеуге мысал ретінде, халық арасында
бағалы қағаздар туралы біліктілікті жоғарлату, хабарламаларды жеткізуді
атап өтуге болады. Бұл бағыт арқылы ішкі инвестициялық ресурстарға деген
ұсыныстың жоғарлауына әкеліп, бағалы қағаздар нарығының дамуына септігін
тигізеді [18].
Қазақстан Республикасында қаржы нарығын мемлекеттік реттеу жүргізетін
органдарға – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, Қаржы Министрлігі және
өкілетті министрліктер жатады. 2004 жылдың 1-ші қаңтар айынан бастап
мемлекеттік реттеудің тағы бір органы – бұл Қазақстан Республикасында қаржы
нарығын және қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу бойынша Агенттік өз
қызметін атқара бастады. Қазіргі таңдағы мемлекеттік реттеудің негізгі
мақсаты – бұл қаржы нарығының барлық бөліктерін дамыту, әсіресе бағалы
қағаздар нарығы және сақтандыру нырығына көңіл аударуда; инвесторларды
қорғайтын жүйені ұйымдастыру; қаржы нарығын алдыңғы қатарлы деңгейге
жеткізу; зейнетақы жүйесінің кемшіліктерін жою және одан ары дамыту болып
табылады [18].
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді
негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар нарығында
мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға байланысты.
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуге
байланысты бағалы қағаздар нарығының қалыптасу мен даму кезеңдері:
I кезең: 1991-1995 жылдар аралығы
II кезең: 1995 – 2001жылдар аралығы
III кезең: 2001-2003 жылдар аралығы
ІV кезең: 2004 жылдан бастап – қазіргі күнге дейін.
Кесте 1.
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің
кезеңдік сипаты
Кезеңдері Мемлекеттік Бағалы қағаздардың Бағалы қағаздар
реттеу органы түрлері нарығының қатысушылары
I кезең ҚР Қаржы Акция, облигация, Инвестор,эмитент,
министрлігі вексель,чек, брокер-дилер,қор биржасы
депозиттік
сертификат
1 кестенің жалғасы
II кезең ҚР бағалы Акция, облигация, Инвестор, эмитент, 7
қағаздар туынды бағалы кәсіби қызметтер,қор
жөніндегі қағаздар биржасы, Өзін-өзі
Ұлттық комиссия реттейтін ұйым
III кезең ҚР Ұлттық банк Акция, облигация, Инвестор, эмитент,
туынды бағалы 7кәсіби
қағаздар қызметтер,Қор биржасы,
Өзін-өзі реттейтін ұйым
ІV кезең ҚР Қаржылық Акция, облигация, Инвестор, эмитент, 6
қадағалау пайлар, туынды кәсіби қызметтер,қор
Агенттігі бағалы қағаздар биржасы, Алматы өңірлік
қаржы орталығы, Өзін-өзі
реттейтін ұйым
V кезең ҚР Ұлттық БанкіАкция, облигация, Инвестор, эмитент, 6
пайлар, туынды кәсіби қызметтер,қор
бағалы қағаздар биржасы, Алматы өңірлік
қаржы орталығы, Өзін-өзі
реттейтін ұйым
Ақпарат көзі. Тусаева А.К. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын
мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері .
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің бірінші кезеңінде мемлекеттік
орган ретінде Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі болды. Бұл
кезеңде, жекешелендіру үрдісінде мемлекеттік кәсіпорындардың акциялары
шығуы сипат алды. Әйтсе де, бұл кезеңде бағалы қағаз, эмиссия түсініктері,
эмиссияны қалай тіркеу керектігі, бағалы қағаздарға меншік құқығын тіркеу
ерекшелігі, инвесторларды қорғау ерекшелігі жеткілікті деңгейде
қарастырылмаған.
Бағалы қағаздар нарығының екінші кезеңі ұлттық бағалы қағаздар
нарығындағы қатынастарды тәртіпке келтірумен көрініс тапты. Сонымен қатар,
бағалы қағаздар нарық қатысушылардың негізгі құқықтық жақтары қарастырылды.
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен, бағалы қағаздар
жөніндегі Ұлттық комиссия құрылып, бағалы қағаздар нарығының негізгі
реттеуші орган ретінде бекітілді. 1995 – 2001 жылдар аралығында брокерлік-
дилерлік компаниялар санының өсуі, жаңадан тіркеушілер пайда болуы
байқалды. Сондай-ақ, бағалы қағаздар нарығында жұмыс істеу үшін мамандарды
даярлау оқу орталықтары құрыла бастады. Осы кезеңдегі негізгі заңнамалық
база ретінде – Бағалы қағаздар және қор биржа туралы, Бағалы қағаздар
нарығы туралы, Бағалы қағаздармен мәмілелерді тіркеу туралы,
Акционерлік қоғамдар туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары танылды [19].
Аталған заңнамалық актілердің нәтижесінде нарықта жаңадан институттар
– бағалы қағаздардың Орталық депозитариі және бағалы қағаздар портфелін
басқарушылар пайда болды.
Мемлекеттің ұстанған бағытына сәйкес, қаржы нарығында сәйкес
қызметтерді жүзеге асырудың тиімділігін жоғарлату мақсатында, Қазақстан
Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі Ұлтттық комиссияның қызметтерін
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіне аударылды. Ал, Ұлттық комиссия
Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің құрылымы ретінде қызмет атқара
бастады. Осы кезең 2001 – 2004 жылдар аралығын қамтыды. Осы кезеңде, жаңа
заңнамалық актілердің шығарылуымен ерекшеленді, атап айтқанда Бағалы
қағаздар нарығы туралы, Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан
Республикасы Заңдары. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің толықтырулар мен
өзгертулер енгізу нәтижесінде, Жинақтаушы зейнетақы қорларына зейнетақы
активтерін басқару бойынша компаниямен келісім-шартқа отырмай, өздігінен
зейнетақы активтерін басқаруға мүмкіндігі болды. [19].
2004 жылдан бастап бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің
төртінші кезеңі басталды. Осы кезеңде, бағалы қағздар нарығының мемлекеттік
органы – Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды
реттеу мен қадағалау бойынша Агенттік қызмет атқара бастады. Агенттік
бағалы қағаздар нарығында негізгі қызметі бағалы қағаздар нарығында
қалыптасқан жағымсыз жағдайларды жою және тартымды, тиімді бағалы қағаз
нарығына жету бағыттарын таңдады. Инвестициялық қорлар туралы заңның
пайда болуы бағалы қағаз нарығында жаңа инвестордың келуіне ықпал етті.
Сонымен қатар, 2006 жылы Қазақстан Республикасы заңына сәйкес, Алматы
өңірлік қаржылық орталығы және оның қызметін реттеу Агенттігі құрылды. Екі
Агенттіктің болуы қазақстандық бағалы қағаздар нарығының ішкі және сыртқы
үрдісінде дамуы мақсатында құралды.
Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау бойынша
Агенттіктің мақсаттары:
1) қаржы нарығын және қаржылық ұйымдардың тұрақтылығын қолдау;
2) қаржылық қызметтердің тұтынушыларының қызығушылықтарын қорғау жүйесін
құру;
3) қаржы нарығындағы әділетті бәсекені қолдауға бағытталған қаржылық
ұйымдар үшін тең құқықты жағдайлар жасау.
Алматы өңірлік қаржылық орталығының қызметін реттеу Агенттіктің
мақсаты ретінде Алматы өңірлік қаржы орталығы мақсаттарын қамтамасыз ету
болып табылады. Ал, Алматы өңірлік қаржы орталығы мақсаттары ретінде – бұл
бағалы қағаздар нарығын дамыту, оның халықаралық капитал нарығымен
интеграциялау және республикаға инвестицияларды тарту. [19]
Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау бойынша
Агенттіктің қағидалары [20]:
- реттеудің тиімді құралдары мен ресурстарын пайдалану;
- қаржылық қадағалаудың ашықтығы;
-тәуекел дәрежелерін бағалауға негізделген қаржылық ұйымдарды ынталандыру;
- жаңа қаржылық құралдар мен қызметтерді дамытуға арналған тұтынышылар
қызығушылықтарын қорғау;
- қаржы нарығында жаңа технологияларды енгізу.
Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау бойынша
Агенттіктің міндеттері және қызметтері:
1) қаржылық ұйымдардың қызметтеріне стандарттарды бекіту, қаржылық
ұйымдарды корпоративті басқаруын жақсарту мақсатында ынталандыру жүйесін
құру;
2) қаржылық жүйені тұрақтандыруын сақтау мақсатында қаржы нарығының
мониторинг жасау;
3) қаржылық тұрақтылықты қолдау мақсатында қаржы нарығында қадағалау
жүргізу;
4) қаржылық ұйымдардың қызметтерін тұтынушыларға жеткізу мақсатында жаңа
тенологияларды енгізу.
Алматы өңірлік қаржылық орталығының қызметін реттеу Агенттіктің
міндеттері [21]:
1. мемлекеттік өкілеттіліктерді жүргізу;
2. қаржы орталығының дамуы.
Алматы өңірлік қаржылық орталығының қызметін реттеу бойынша
Агенттіктің қызметтері:
1. қаржылық орталықтың қатысушыларын мемлекеттік тіркеу;
2. Қаржылық орталықта қызметті атқару үшін Қазақстан Республикасына шетел
тұлғаларына азаматтықты беруге атсалысу;
3. Қаржылық орталықтың қатысушыларын қызметкермен қамтамасыз етуге әрекет
жасау;
4. Қаржылық орталықтың қатысушыларына олардың құқықтары мен міндеттерін
түсіндіру;
5. Қаржылық орталық қатысушыларының еңбек туралы заңнаманың қолдануына
мемлекеттік бақылау жасау;
6. Қаржылық орталық қатысушыларының мемлекеттік тізімін жүргізу;
7. Қаржылық орталықты дамыту бойынша шараларды жасау мен жүзеге асыру;
8. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын жақсартуға жағдай жасау.
Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау бойынша
Агенттігі және Алматы өңірлік қаржылық орталығының қызметін реттеу
Агенттігі Қазақстан Республикасы Президентіне бағынады және оған есеп
береді.
Қаржылық қадағалау Агенттік келесідей кәсіби қызмет түрлеріне лицензия
береді [20]:
1) брокер-дилерлік;
2) бағалы қағаздар ұстаушылар тізім жүйесін жүргізу;
3) инвестициялық портфельді басқару;
4) зейнетақы активтерін инвестициялық басқару;
5) кастодиандық;
6) трансфер-агенттік.
Лицензиялау тәртібі бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары үшін
бекітілген. Сонымен қатар, Агенттік эмитенттердің шығарылымын тіркеуді
жүргізеді.
Бесінші кезең 2011жылдың 12-ші сәуіріндегі Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың Жарлығымен Қазақстан Республикасының Алматы қаласындағы
өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі мен Қазақстан
Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі таратылды.
Жарлықпен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі таратылатын агенттіктердің
міндеттемелері бойынша құқықты иеленуші болып анықталды. Қазақстан
Республикасының Үкіметі және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі осы
Жарлықты іске асыру бойынша шараларды қабылдайтын болады. Ал Жарлықтың
орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне
жүктеліп отыр. Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.
Кесте 2.
Бағалы қағаздар нарық қатысушыларын және Алматы қаласының өңірлік қаржылық
орталық қатысушыларының қызметін лицензиялау
Лицензиар Қаржылық қадағалау Агенттігі
Лицензияны алу үшін 1. Бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
қажетті құжаттар асыру үшін талапкер келесідей құжаттарды
тапсырады:
а) өтініш;
б) лицензиялық алымды төлегенін растайтын құжат;
в) жарғының және заңды тұлғаның мемлекеттік
тіркеу туралы куәлігінің көшірмесі;
г) салық органында тіркеу туралы куәліктің
көшірмесі;
д) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
асыруға қатысатын филиалдар тізімі және
Ережелердің көшірмесі;
е) Акционерлер туралы ақпарат;
ж) бухгалтерлік баланс, табыс пен шығын туралы
есептеме, ақша қаражаттар қозғалысы туралы
есептеме, акционерлер капиталындағы өзгерістер
туралы есептеме;
з) ҚР заңнамасына жетекшілерді мақұлдау үшін
құжаттар;
и) Штаттық кесте;
к) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
асыру бойынша құрылымдық бөлімдер туралы Ереже;
л) ішкі аудит қызметі туралы Ереже;
м) Инвестициялық комитет туралы Ереже және
2 кесте жалғасы
оның құрамы мәлімет;
н) бағдарламалық-техникалық құралдар талабын
орындау бойынша құжаттар;
о) соңғы тоқсан бойынша бухгалтерлік
балансы;
п) соңғы жыл бойынша қаржылық есептеме;
р) бизнес-жоспар.
2. Егер өтініш беруші қосымша қызмет түріне
лицензия алған жағдайда, онда тек а), б),
к), м), р) баптары бойынша құжат дайындайды.
3. Алматы қалысының өңірлік қаржылық
орталығында кәсіби қызметті жүзеге асыру
үшін уәкілетті органға келесідей құжаттар
тізімін тапсырады:
а) өтініш (АӨҚО талабы бойынша)
б) бюджетке лицензиялық алымды төлеуді
растайтын құжат;
в) статистикалық карточка, салық төлеушінің
куәлігі, мемлекеттік тіркеу туралы куәлік;
г) жарғының көшірмесі;
д) акционерлер туралы ақпарат
е) бухгалтерлік баланс, табыс пен шығын
туралы есептеме, ақша қаражаттар қозғалысы
туралы есептеме, акционерлер капиталындағы
өзгерістер туралы есептеме;
ж) ҚР заңнамасына жетекшілерді мақұлдау үшін
құжаттар;
з) Штаттық кесте;
и) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
асыру бойынша құрылымдық бөлімдер туралы
Ереже;
к) ішкі аудит қызметі туралы Ереже;
л) бағдарламалық-техникалық құралдар талабын
орындау бойынша құжаттар;
м) соңғы тоқсан бойынша бухгалтерлік
балансы;
н) минималды жарғылық капитал төлеуді
растайтын құжат;
о) бизнес-жоспар.
4. Инвестициялық портфельді басқару бойынша
қызметті жүзеге асыруға лицензияны алу үшін
Алматы қалысының өңірлік қаржылық
орталығының қатысушысы келесі құжат
тапсырады:
а) өтініш (АӨҚО талабы бойынша)
б) бюджетке лицензиялық алымды төлеуді
растайтын құжат;
в) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
асыру бойынша құрылымдық бөлімдер туралы
Ереже;
г) Инвестициялық комитет туралы Ереже және
оның құрамы мәлімет; д) бизнес-жоспар
2 кесте жалғасы
Квалификациялық талаптар 1. Лицензияны алу үшін келесідей
квалификациялық талаптарға сай болу үшін
келесідей құжаттар тапрсырылады:
1) бизнес-жоспар;
2) бағдарламалық-техникалық құралдар талабын
орындау бойынша құжаттар;
3) ұйымдастырушылық құрылымның болуы.
2. Ұйымдастырушылық құрылымға талап:
1) екі және одан жоғары кәсіби қызмет
атқаруда әр қызмет түріне жеке бөлімнің
болуы шарт.
2) Лицензиат бір бөлімнің өкіліне басқа
бөлім қызметін беру құқығы жоқ
3. Қосымша қызмет түрін жүзеге асыру үшін
келесідей шарттар болуы тиіс:
1) соңғы үш айдың пруденциалдық
нормативтерге сай болуы;
2) соңғы үш айдың санкцияларының болмауы.
Жарғылық капитал 1. Бағалы қағаздар нарық қатысушыларының
және Алматы қаласының өңірлік қаржылық
орталық қатысушыларының жарғылық
капиталының минималды мөлшері:
а) Акционерлік қоғам формасында құрылғандар
үшін – 50 000 АЕК;
б) Жауапкершілігі шектеулі секріктестіктер
үшін – 100 АЕК.
2. Бағалы қағаздармен және басқа қаржылық
құралдармен сауданы ұйымдастыру қызметін
атқаруқа кәсіби қатысушы жарғылық
капиталаның минималды мөлшері 90 000 АЕК-тен
кем болмуы шарт.
Лицензиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Бағалы қағаз нарығы қаржы
нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Қазіргі уақытта, бұл
нарыққа ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуы сипат алады. Себебі,
бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының біріне жатады.
Алайда, осы нарықтың орнатылуына он-он бес жыл болғанымен, бағалы қағаз
нарығының дамуы онша байқалмайды.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады.
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын дамытпай ондағы
нарық экономикасын қамтамасыз ету мүмкiн емес. Экономикасы дамыған елдердiң
жалпы қаржылық ресурстарының жалпы елу пайызын акциялар мен облигациялар
құрайды. Бағалы қағаздар нарығының даму қажеттiлiгi үш негiзгi есептермен
түсiндiрiледi: бiрiншiден, экономиканы және әлеуметтiк өрiстi қаржыландыру
үшiн қажеттi қосымша қаржының ресурстарды табу қажеттiлігiмен және
мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығын жабумен тiкелей байланысты; екiншiден, ол
- мемлекеттегi ақша айналымын реттеуге қажеттi, мемлекеттiк ақша несие
саясатының бөлiгi; үшiншiден, мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру және
иелiгiнен алу саясатын өткiзу мүмкiндiгiн бередi, яғни бағалы қағаздар
нарығы арқылы тұрғын халық мемлекеттiк кәсiпорындарды мемлекет иелiгiнен өз
меншiк иелiктерiне аудара алады. .
Бұл
дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы
қағаздар нарығы инфрақұрылымының құрылымы және оны реттеу мен ұйымдастыру
ерекшеліктері қарастырылған. Екінші тарауда бағалы қағаздар
нарығының кәсіби қатысушыларының сандық құрамы мен өзгерісі,нормативтік
құқықтарды орындауы,жиынтық активтерінің жағдайы және Қазақстан қор
биржасындағы операцияларға талдау жасалынған. Ал, үшінші тарауда қазіргі
кездегі нарық мәселелері мен оны шешу мақсатында мемлекет тарапынан
жасалынып жатқан іс шаралар мен бағдарламалар қарастырылған.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты бағалы
қағаздар нарығы инфрақұрылымының жаһандану және аймақтану жағдайындағы
бағалы қағаздардың дамуын көрсету.Теориялық және әдістемелік негіздерімен
қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық
экономикадағы маңызын көрсету және бағалы қағаздар нарығы қатысушыларының
ұйымдастырылу ерекшелігі мен бағалы қағаздардың биржада сатылуын көрсету
болып табылады. Аталған мақсатқа жету барысында зерттеудің алдында
келесідей міндеттер анықталған:
- бағалы қағаздар нарығының теориялық пен тәжірибелік мазмұнын
қарастыру;
- әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарықтарының үлгілерін, оны
құрушы факторларды зерттеу;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы жағдайында Қазақстанда мемлекеттік
реттеудің сипатын айқындау;
- ҚР эмиссиялық бағалы қағаздар нарығының жағдайына талдау жүргізу;
- ҚР бағалы қағаздар нарығындағы қатысушылардың өзара байланысының
механизмін және олардың қызметіне бағалау жүргізу;
- бағалы қағаздар нарығының даму бағыттары бойынша ұсыныстар беру.
Дипломдық жұмыстың теориялық және практикалық негізі ретінде тек қана
қазақстандық авторлар оқулықтары ғана емес, сонымен қатар шетел
әдебиеттері,мерзімді басылымдар мен Алматы өңірлік қаржы орталығының жылдық
есептері, қор биржасынының мәліметтері, бағалы қағаздар нарық қатынастарын
реттейтін заңнамалық және нормативтік-құқықтық құжаттар алынды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗІ
1.1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
Бағалы қағаздар нарығы - бұл қаржылық құралдардың айналысы
жүргізілетін ерекше нарықтың түрі. Бағалы қағаздар нарығы қаржы нарығының
құрамдас бөлігі бола отырып, өзінің өзектілігімен ерекшелінеді.
Бағалы қағаздар нарығы және оның қызметтері сияқты бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары, инфрақұрылымы бойынша көзқарастар әр түрлі болып
келеді.
У.М.Искаков, Д.Т.Бохаев және Э.А.Рузиева еңбектерінде
қатысушыларды 4 топқа бөледі [1 ]:
1) Эмитент ретіндегі мемлекет, муниципалитеттер, ірі ұлттық және
халықаралық компаниялар;
2) Бағалы қағаздармен операциялар жүргізетін қаржылық институттар. Оларға
коммерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру қоғамдары, зейнетақы
қорларын жатқызады.
3) жеке инвесторлар, оларға жеке тұлғалар немесе венчурлық бизнестің
кәсіпорындарының иеленушілері жатады;
4) бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушалары.
Мұнда, бағалы қағаздар нарығының кісәби қатысушыларды ірі үш топқа
бөледі: сауда орындары, сауда агенттері, қор нарығының инфрақұрылымы.
Авторлар инфрақұрылымға келесідей субъектілерді жатқызады:
• депозитарий;
• тіркеушілер;
• клирингтік ұйымдар;
• кастодиандар;
• бағалы қағаз портфелін басқарушылар.
Б.А. Көшенова бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын да алдыңғы
авторлардың жіктемесіне ұқсас бөледі. Ал, кәсіби мамандары үш топқа
жіктейді [2]:
1)Брокерлер – делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер келісім
жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір жақтың
шарттық қатынастарына қатыспайды, жекелеген тапсырмалар негізінде жұмыс
істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасасуға арнаулы өкілеттік беріледі.
Ол тек сол өкілеттік шегінде әрекет етуге міндетті.
2)Дилерлер - өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар.
3)Джобберлер – нарық конъюнктурасын бақылаушылар.
Осы мамандармен қатар бағалы қағаздар нарығына банк қызметкерлері,
инвестициялық қорлардың қызметкерлері және нарық қызметін реттейтін ереже-
заң шығаратын мемлекеттік шенеуніктер мен заң қызметкерлері қатысады.
Профессор В.Д. Мельников бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын
эмитенттер, инвесторлар және инвестициялық делдалдар ретінде қарастырады.
Инвестициялық делдалдар ретінде эмитенттен инвесторға және инвестордан
басқа тұлғаларға сату кезінде жағдай жасайтын мамандандырылған ұйымдарды
жатқызады. Оларға – инвестициялық қорлар, коммерциялық қор биржалары,
брокерлік, дилерлік конторалар, консалтингтік фирамалар, бағалы қағазды
сақтау, бағалы қағаз ұсатушылар тізімін, бағалы қағаздармен операциялар
бойынша өзара есеп айырысу жүргізу бойынша мамандандырылған ұйымдарды
анықтайды.
Ғалым бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы түсінігін келесідей
анықтады: бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымына нарықтың құқықтық
қамтамасыз ету, ақпарат, депозитарлық және есеп-клирингтік желі, тіркеуші
органдар қамтылады [32].
Ресейлік экономистер А.А.Килячков және Л.А. Чалдаева қор нарығының
қатысушыларын инвесторларға, эмитенттерге және қор нарығының
инфрақұрылымына жіктейді. Қор нарығының инфрақұрылымы инвестор мен эмитент
арасындағы байланыстырушы буын ретінде қарастырады [4].
Инфрақұрылым термині – (латын тілінен infra- астында, structura –
құрылымы, орналасуы) экономикалық жүйе негізі, фундаменті, ішкі құрылымын
білдіреді [5.]. Осыған сәйкес, біз бағалы қағаздар нарығының
инфрақұрылымына келесідей анықтама береміз.
Бағалы қағаздардың инфрақұрылымы – бұл бағалы қағаздарды шығаратын, сататын
және сатып алатын субъектілер арасындағы қатынастарда қызмет атқаратын
қатысушылар жиынтығы. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары әр мемлекетте
әр түрлі жиынтықтардан тұрады. ҚР бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын
келесідей топқа бөлеміз:
- эмитенттер
- сатушылар
- инвесторлар
- бағалы қағаздарды сатып алушылар
- кәсіби қатысушылар (бағалы қағаздар нарығының дұрыс жұмыс істеуін
қамтамасыз ететін ұйымдар – брокер, дилер, кастодиан, депозитарий т.б.)
- бағалы қағаздармен сауданы жүргізетін ұйымдар
- реттеу органдары, ұйымдары жатқызылады.
Мұндағы, кәсіби қатысушылар мен бағалы қағаздармен сауданы жүргізетін
ұйымдар бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымына жатқызамыз.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы – бұл
нормативтермен,ережелермен,институт тар (мекемелерден) мен әр түрлі
техникалық құрал жабдықтармен материалдандырылған,мәмілелерді жасау және
жүзеге асыру барысында қолданылатын технологиялардың жиынтығы.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын мынадай топтарға топтастыруға
болады:
• Институционалдық
• Техникалық
• Ақпараттық-білім беру
• Реттеушілік
Бағалы қағаздар нарығының институционалдық инфрақұрылымы – бағалы
қағаздармен мәмілелерді жасау процесін қамтамасыз ететін,бағалы қағаздармен
сауда–саттықты жүргізу жүйесі. Келесідей қызметтерді қаржы институттарымен
жүзеге асырады:
1 ) бағалы қағаздармен азаматтық-құқықтық мәмілелерді (брокерлер мен
дилерлер) ;
2 ) бағалы қағаздар иелерiнiң тiзiлiмдерiн жүргiзуге және сақтауы бойынша
орындайтын қызметтер(тiркеушiлер );
3 ) клиенттердiң қолайлы мәмiлелерге арналған ақша қаражаттарын сақтау және
бағалы қағаздар портфелдерiнiң есебін жүргізу(кастодиандар );
4 ) бағалы қағаздар портфелдерiнің меншiк иелерiнің жекелеген құқықтарын
жүзеге асыру ( бағалы қағаздар портфелдерiн басқарушылар);
5) мемлекеттiк емес зейнетақы қорларының зейнетақы активтерiн басқару;
6 ) бағалы қағаздар бланкiлерін шығару қызметі (бұл қызмет түрін ҚР-да бір
ғана ұйым жүзеге асырады - Ұлттық Банк (Банкнота фабрика филиалы арқылы)
Бағалы қағаздар нарығының техникалық инфрақұрылымы- жасалған мәмілелер
бойынша есеп айырысу жүйесін білдіреді.
Негiзгi басқаратын буыны және мәмілелермен келісімге келетін Орталық
депозитарий болып табылады, қызмет түрін Қазақстан қор биржасы жүзеге
асырады.Жоғарыда аталған қызмет түрлерін сәкесінше мына мекемелер жүзеге
асырады: орталық депозитарий, және клирингтік компания.
Бағалы қағаздар нарығының ақпараттық – білім беру инфрақұрылымы –
ақпаратты (мәліметтерді) жинау,өңдеу және бағалы қағаз нарығына
қатысушыларға эмитент туралы ақпаратты,шығарылған жаңа бағалы қағаздар
туралы,оның бағасы және бағалы қағаздармен сауда-саттықты жүргізу орны
туралы мәліметтерді береді,сонымен қатар бiлiм беретiн және бағалы
қағаздар нарғының бiлiктi мамандарын әзiрлейді[3].
Бағалы қағаздар нарығының реттеушілік инфрақұрылымы – мәмілелердің жүзеге
асырылуын реттеуге мүмкіндік беретін,әр түрлі ережелер мен әдістер
жиынтығынан тұратын бағалы қағаз нарығын реттеу жүйесі. Реттеуді мемлекет
және өзін-өзі реттейтін ұйымдар мемлекет шығарған заңмен,нормативтік
актілермен іске асырады.
Бағалы қағаз нарығын реттеу маңызды элементтердің бірі,ол арқылы нарықтың
дұрыс қызмет етуімен оның дамуы байланысты болады. Реттеушілік
инфрақұрылымның реттеу сипатын мына төменде келтірілген суреттен көруіңізге
болады:
Сурет 1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы
Ақпарат көзі. Ниязов Б. О государственном регулировании рынка ценных
бумаг Республики Казахстан.
1.2 ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының институционалды инфрақұрылымы
келесідей қаржы институтттарынан тұрады:
• Брокерлер-диллерлер
• Тіркеушілер
• Кастодиан банктер
• Бағалы қағаздар портфелін басқарушылар
• Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару ұйымдары
• Жинақтаушы зейнетақы қорлары
• Банкнота фабрикалары,бағалы қағаздар бланкісін шығарушы және т.б
Брокер- бағалы қағаздар нарығының клиенттің тапсырмасы бойынша, соның
есебінен және мүдделерінен көздеп, эмиссиялық бағалы қағаздармен мәмілелер
жасайтын кәсіби қатысушы. Ол өз клиенттерінің бағалы қағаздармен жасалатын
операциялар есебін арнаулы шоттарда жүргізеді. Брокер клиенттердің бағалы
қағаздарының нақты ұстаушысы ретінде болуы мүмкін.Ол келісім жасалатын
әрбір нақты табыстыруды көздейді. Брокер өкіл емес, ешбір жақтың шарттық
қатынастарына қатыспайды, ол жекелеген тапсырмалар негізінде жұмыс істейді.
Брокерлік фирманың қызмет аясына мына міндеттер кіреді:
• Консалтинг (кеңес беру);
• Бағалы қағаздарды бірінші және екінші нарыққа орналастыру;
• Инвестициялық қорларды құру мен оны басқару.
Құрылымы жөнінен брокерлік фирма дирекция, әкімшілік бөлім, кеңес
беретін бөлім, бағалы қағаздарды сату бөлімі, т.б. Сонымен қатар брокерлік
фирма ақша нарығындағы банктік несие алушыларға делдалдық жасау және
мәмілені қамсыздандыру, оның ішінде биржалық келісімді сақтандыру сияқты
қызметтерді атқарады. Брокерлер өз қызметтерінде мына түпкі бастамаларды
басшылыққа алады:
1.Клиент брокерлік фирмамен шарт жасағанда барлық тапсырма бойынша
келісімге келеді, оның ішінде бағалы қағаздарды қайдан сатып алу жөнінде.
2.Брокерлер клиенттің белгіленген сомасы ақша шамасында әрекет
жасайды. Бірақ бағалы қағаздарды таңдауда өз құқын пайдаланады.
3.Брокер тапсырманы орындағаны туралы шартта көрсетілген уақытта
клиентке хабарлап және бағалы қағаздарды сатудан түскен қаржыны клиенттің
есепшотына аударады.
4.Брокер мәмілені ерекше кітапқа тіркеуі қажет.
5.Клиент брокерге мәміледегі барлық тапсырманы тоқтатуға үкім бере
алады.
Сонымен қатар брокерлік фирма клиентке несие беріп, барлық операция-
ларды өз есебінен жүргізуі мүмкін. Бұл жағдайда брокерлік фирманың табы-
сына делдалдық үшін ақы кіреді. Алайда, бұл жағдайда брокерлік фирма тек
делдалдық қызмет шегінен шығып, олардың іс-әрекеті дилерлік фирманың
қызметіне ұқсайды.
Дилер – бағалы қағаздар рыногының ұйымдастырылған бағалы қағаздар
рыногында баға белгілеуді ұсыну және оларды бұқаралық ақпарат құралда
рында жариялау арқылы өз мүдделерін көздеп және өзге де қаржы құралдары мен
мәмілелер жасайтын кәсіби қатысушы.Олардың брокерлерден айыр- машылығы шарт
жасасқанда өз капиталын жұмсайды. Дилердің атқаратын қызметі:
1.Бағалы қағаздарды шығару,олардың курсы және сапасы туралы хабар
тарату;
2. Клиенттердің тапсырмасын орындау;
3.Бағалы қағаз нарығындағы өзгерістерді бақылап отыру. Егер бағалы қа-
ғаздарды сату–сатып алу баяуласа, онда бағалы қағаздардың курсын
тұрақтандыру мақсатында дилерлер өз есебінен операция жүргізеді.
4.Сатып алушы мен сатушыларды бір-біріне кездестіріп, бағалы қағаздар
нарығының жұмысын жолға қоюға себепші болады. Олар нарықтың ака- тализаторы
ретінде жұмыс істейді.
Брокерлік-дилерлік қызмет Бағалы қағаздар туралызаңмен және Қазақстан
мүше болып танылатын халықаралық келісімшарттамен реттеліп отырады.Сонымен
қатар, брокерлер мен диллерлер мүше өзін -өзі реттейтін ұйымдармен
Қазақстан қор биржасының нормативтерімен қызметтері реттеліп отырады.
Брокерлер мен диллер үшін лицензияның екі түрі белгіленген:
• I категориялыброкерлік-диллерлік қызмет, номинал ұстаушы клиенттердің
есебін жүргізу құқығымен;
• II категориялы брокерлік-диллерлік қызмет,клиенттердің есебін жүргізу
құқығынсыз;
Бірінші категориялы брокерлер мен диллерлер клиенттердің бағалы қағаздармен
жасалған мәмілелерін тіркеуге құқығы бар,яғни бағалы қағазға деген
жекемешік құқықты ауыстыра алады.
Брокерлер мен диллерлер келесідей негізгі қызметтерді жүзеге асырады:
• өз атынан,есебінен және клиент атынан, есебінен мәмілелерді жүзеге
асырады және бағалы қағаздармен жасалған мәмілелерді құжатты түрде
рәсімдейді;
• клиент инвестициялық шешім қабылдау үшін қажет ақпарат және ұсыныстар
мен қажетті дайындықтар әзірлейді;
• клиетке басқа да ақпараттық және консультациялық қызметтер көрсетеді[6].
Тiркеушiнiң қызметi бағалы қағаздар ұстаушылардың тiзiмiн және
бағалы қағаздар бойынша мәмiлелердi тiркеудi жүргiзу бойынша қызмет және
келісімшарт бойынша тіркеу,өңдеу,сақтау,мәліметтерді ұсыну болып табылады.
Тiркеушiнiң қызметiнiң мәнi ағымдағы бағалы қағаздар ұстаушылар арасындағы
бағалы қағаздармен жасалған операциялармен қозғалысы туралы ақпаратты
сақтау және бағалы қағаздардың құқығы есебін жүргізу.
Тiркеушiнiң осы мәлiметi негiзінде бағалы қағаздар ұстаушыларының тізімін
жүргізуге, эмитентке өз мiндеттемелерi (дивидендтердi төлеуi, сыйақы
берулер) бағалы қағаздардың меншiк иелерiнiң алдында орындауға,ал меншiк
иелерiне бағалы қағаздарының құқықтарын жүзеге асыруға мүмкiншiлiк бередi
[7].
Тiркеушiлер бағалы қағаздар ұстаушыларының есептiк жүйесi құрамына
кiредi,қор нарығының бағалы қағаздар бойынша құқықты растайтын тізім
жүргізетін институттары негізінде.Бағалы қағаздар ұстаушыларының есебін
жүргізу жүйесінің негiзі тiркеушiлер болып табылады. Қазақстандық бағалы
қағаздар нарғының есептiк жүйесiн екi деңгейлi классификациялайды.
Есептік жүйенің бірінші деңгейін Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі
мен Ұлттық Банк және облыстық әкімшіліктер тарапынан мемлекеттік бағалы
қағаздардың айналымын қамтамасыз ететін тәуелсіз тіркеушілер мен Орталық
депозитарий болып табылады.
Бағалы қағаздар ұстаушылардың есебін жүргізетін жүйенің екінші деңгейі –
Орталық депозитарий, кастодиан банктер және есеп жүргізу құқығы бар
брокерлер мен диллерлер.
Кастодиан – бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарының және клиенттер
ақшасының есебін алуды және олар бойынша құқықтарды растауды, клиенттердің
құжатты қаржы құралдарының сақталуы жөнінде өзіне міндеттемелер қабылдай
отырып, оларды сақтауды жүзеге асыратын кәсіби қатысушы болып табылады.
Бағалы қағаз нарығында кастодиандық қызметті заңдарға және шарттарға сәйкес
кастодиандық қызмет пен сейфтік операцияларға лицензиялары бар банктер
жүзеге асырады. Кастодианға кастодиандық қызмет көрсету жөніндегі шартқа
сәйкес клиент берген ақша мен қаржы құралдары бұл қызметтің объектілері
болып табылады.
Кастодиан заңды тұлға болып табылады Қазақстан Республикасы заңына сәйкес
әр түрлі ұйымдық-құқықтық формада құрыла және қызмет ете алады,сонымен
қатар клиенттің аффирленген тұлғасы болмауы тиіс.
Кастодианның негізгі қызметіне клиенттерінің бағалы қағаздармен жасасқан
келісімшарттарын қадағалау,сонымен қатар клиенттердің бағалы қағаздарының
есебін жүргізу және сақталуын қамтамасыз ету болып табылады.
Банк кастодианмен клиент арасындағы қарым қатынас екі арада жасасқан
кастодиандық келісімшарт негізінде бекітіледі, келісімшартты клиент осы
банкте шот ашу үшін жазбаша өтініш түрінде ұсынады.Кастодиандық шартқа
сәйкес, кастодиан банктің міндеттеріне клиенттердің бұйрығын қатал түрде
бұлжытпай орындау, клиенттің шоты туралы ақпаратты клиент келісімінсіз
үшінші тұлғаға жарияламау және белгілі уақыт аралығында клиент шотының
жағдайы туралы мәліметтер беру.Атап өту қажет, кастодиан өзінің жеке бағалы
қағаздары мен қаражаттарынан бөлек клиенттің бағалы қағаздары мен
қаражаттарының жеке есебін жүргізу керек [8].
Кастодиандық қызметті бағалы қағаз нарығында екінші деңгейлі банктер
жүзеге асырады. Оған себеп:
• ақшалай операцияларды және есеп айрылысу қызметін тек екінші
деңгейлі банктер жүзеге асыра алады;
• банктік орта активтер есебі мен және оларды қолдануды қадағалау
бойынша тәжірибесі көп;
• қолданыстағы банктік қызметтерді жүзеге асыруға байланысты заң
кастодиандар ретінде қызмет атқаратын банктерге клиенттердің
активтерін сақтауға мүмкіндік береді [9];
• банктер жүзеге асырылған инвестицияларда тәжірибесі бар,сонымен қатар
жүзеге асырылатын операциялар мен олардың жүзеге асыруын қадағалау
бойынша құжаттық рәсімдеуде дамыған механизмі жұмыс істейді;
Кастодиандар бағалы қағаздар нарығының мобилды қатысушысы болып табылады,
брокер, консультант, потфельды инвестор,клиенттерге ревизиялық-қадағалау
қызметін көрсететін, кейбір жағдайларда жеке меншік құқықтарын тіркеушілер
қызметін де атқарады. Бірақ мұндай қызмет түрлерімен қоса айналысу
келесідей шарттарды орындағанда мүмкін:
• банктің ұйымдық құрылымында кастодиандық және брокерлік қызметті жеке
бөлімдер жүзеге асыру қажет,сонымен қатар оларға қаржы нарығындағы
басқа да қызмет түрлерімен айналыспауы тиіс;
• жоғарыда айтылған банк бөлімдері бірінен бірі бөлек орналысу
қажет,сонымен қатар құжат айналымы мен оны рәсімдеудің жеке жүйесі
болу тиіс;
• жоғарыда айтылған бөлімдерге бір бірінің құжаттық және техникалық
программаларына рұқсат жоқ .
Бағалы қағаздар нарығында кастодианның қажеттілігі біріншіден,инвестор үшін
ең біріншіден бағалы қағаздар мен ақша қаражаттарының сақтығы мен есебі
маңызды,екіншіден кастодиан арқылы Орталық депозитарий мен басқа нарық
қатысушыларымен қарым қатынас орнатылады,үшіншіден бағалы қағаздар мен
ақшаның толықтығы мен мәмілелерге отыру мүмкіндігі бар [10].
Кастодиандық қызметті отандық қор нарығында негізгі пайдаланушылары
жинақтаушы зейнетақы қорлары сияқты институционалдық инвесторлар болып
табылады.
Кастодиан институционалды инвесторлардың бағалы қағаздарды активтер
құрамынан тек ақша қаражаттарға айырбастау мақсатында немесе басқа қор
ережелері мен заңдарына сәйкес келетін жағдайда ғана алынуын қадағалайды.
Және керісінше, қордың есеп айырылысу шотынан ақша қаражаты қордың
мақсаттарына сәйкес активтеріне айырбастау мақсатында.
Кастодианның ролі мәмілелер бойынша ақпарат алу,оларды тексеру,бағалы
қағаздар есебі жүйесіне кіргізу;клиенттердің шоттарын шарттар жасасуға
керекті ақша қаражаттары мен бағалы кағаздар жеткіліктілігін анықтау
мақсатында тексеру; бағалы қағаздар бойынша құқықтарды қайта тіркеу және
т.б [11].
Бағалы қағаздар портфелін басқару – бұл бағалы қағаздар портфелі иесінің
жекелеген құқықтарын жүргізуді басқару қызметі.
Бағалы қағаздар портфелін басқарушы –өз атынан және сыйақыға бағалы
қағаздар портфелін басқару ,сонымен қатар бағалы қағаздар алуға мақсатты
ақша қаражаттарын басқаруға мамандандырылған қызмет түрін көрсететін заңды
тұлға.
Диллерден айырмашылығы бағалы қағаздарды басқарушы өзіне бағалы
қағазадармен жасалған операциялардың тәукелдерінен басқа , нарық
конъюктурасының өзгерісі нәтижесіндегі тәуекелдерді мойнына алады.
Олардың негізгі функциялары:
• ақшаны қаржылық құралдарға инвестициялау;
• қаржылық құралдармен орындалатын мәмілелердің
есебін жүргізу;
• өздеріне жүктелген қаржылық құралдарды пайдалану,
әрі оған иелік ету.
Бағалы қағаздар нарығыңдағы кәсіби қызметтің қандай да бір басқа
түрлерімен қатар қолданылмайтын айырықша түрлеріне мыналар жатады:
• бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу;
• депозиттік қызмет — тек клирингтік қызметпен ғана
қатар қолданыла алады;
• инвестициялық қордың бағалы қағаздар портфелін
басқару;
• қор биржалары;
• биржадан тыс нарықтың баға белгілеу жүйесі;
Айрықша қызмет түрлерін есепке алмағанда, кез келген басқа қызмет
түрлерімен кастодиандық қызмет қатар жүргізіле береді, ал бағалы қағаздар
портфелін басқару брокерлік, дилерлік және кастодиандық қызмет түрлерімен
қатар қолданыла алады.
Орталық депозиторий – бағалы қағаздар нарығының қаржы құралдарымен
мәмілелерді тіркеуді, депоненттердің қаржы құралдары бойынша құқықтарын
есепке алу мен растауды, құжатты нысанда шығарылған қаржы құралдарын
материалсыздандыру мен сақтауды, оның ішінде депоненттер арасындағы қаржы
құралдарымен мәмілелер бойынша клирингті, сондай ақ тиісті лицензиясы
болған кезде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімдерінің жүйесін жүргізуді
жүзеге асыратын кәсіби қатысушы. Ол коммерциялық емес ұйым болып табылады
және акционерлік қоғам нысанында құрылады.
Орталық депозиторийдың акциялары бағалы қағаздар рыногының кәсіби
қатысушылары, сауда-саттықты ұйымдастырушылар және халықаралық қаржы
ұйымдары арасында орналастырылады. Бағалы қағаздар нарығының бағалы
қағаздарды нақтылы ұстаушылар болып табылатын кәсіби қатысушылары сондай-ақ
шетелдік депозиторийлер мен кастодиандар орталық депозиторийдің
депоненттері болып табылады.
Андеррайтер– бағалы қағаздар рыногының брокерлік-дилерлік қызметті жүзеге
асыруға лицензиясы бар және эмитентке эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару
жөнінде қызмет көрсететін кәсіби қатысушы. Компаниялардың басшылығымен
бірге андеррайтерлер жаңа шығарылымды тіркеуге әзірлік жүргізеді, бағалы
қағаздар нарығында оларды жүзеге асыру кезінде эмитенттің мүдделерін
білдіреді.
Джобберлер– бағалы қағаздар нарығындағы конъюктура мәселелері жөнінен
кеңес берушілер. Олардың іс-әрекеттері бағалы қағаздар нарығының құрылымы
кең көлемде өрістеп және үнемі өзгеріп отырғанда қажет. Джобберлер тек бір
жолы кеңес беріп қана қоймай, күрделі мәселелерді шешуге көмектеседі.
Мысалы, банктердің, өндіріс кәсіпорындардың, инвестициялық қорлардың
шығарған акцияларының курсының келешекте өзгеруін бақылайды. Ол үшін олар
уақытша қызмет істейтін зерттеу ұжымдарын құрады. Джобберлер бағалы
қағаздардың кейбір түрлеріне ғана маманданатын болғандықтан оларды кең
көлемде жүргізілетін операцияларға брокерлер мен дилерлер пайдаланады.
Джобберлердің қызметі өте жоғары бағаланады.
Бағалы қағаздар нарығындағы кез келген қызметтің міндетті шартына заңды
тұлғалар үшін мемлекеттік лицензияны алуы жатса, жеке тұлғалар үшін — ҚР
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
агенттіктің біліктілік куәлігі қажет.
Қазіргі таңда, бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары көбеюде. Тек
олардың бір-бірімен байланысты қызметі ғана нарықтың тұрақты қызметін және
бағалы қағаздардың өтімділігін қамтамасыз етеді.
2004 жылы Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби
қызметті 50-ден аса компания жүзеге асырды. Олардың 38-і бұл құқыққа 1996
жылдың басында ие бодды. Кәсіби қатысушылардың құрамына екінші деңгейлі 23
акционерлік банк кіреді.
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗ НАРЫҒЫ ИНФРАҚҰРЫЛЫМЫН РЕТТЕУ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ШЕТЕЛ ҮЛГІЛЕРІ
Бағалы қағаздар нарығын реттеу жүйесінің мақсаты – бағалы қағаздар
нарығының тұрақтылығы мен тиімділігін қамтамасыз ету (тәуекелді төмендету
және өтімділікті арттыру).
Бағалы қағаздар нарығын реттеу - реттеу қызметін жүзеге асыруға
уәкілетті ұйымдардың,бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қызметін және
олардың арасында жасалатын операцияларды ретке келтіруін білдіреді.
Бағалы қағаз нарығын реттеу барысында бағалы қағаз нарығының барлық
қатысушылары (эмитент, инвестор, қорнарығының кәсіби қатысушылары,
нарықтың инфрақұрылымын ұйымдастырушылар және т.б.) және бағалы қағаз
нарығында жүзеге асырылатын барлық қызмет түрлері мен операциялар
(эмиссиондық ,инвестициондық ,спекулятивті,трасталық , делдалдық , және
өзге де қызметтер) қамтылады.
Бағалы қағаз нарығының қатысушыларының қызметін реттеу ішкі және сыртқы
реттеуден тұрады:
Бағалы қағаз нарығын ішкі реттеу – бағалы қағаз нарығында қызметті жүзеге
асырушы ұйымның қызметін реттеу өзінің нормативтік құжаттар,яғни ұйымның
жарғысы,ұйымның және оның бөлімшелері мен қызметкерлерінің қызметін
анықтайтын ережелермен өзге де ішкі нормативтік құжаттар шеңберінде жүзеге
асырылуын білдіреді.
Бағалы қағаз нарығын сыртқы реттеу- ұйымның қызметі мемлекеттің және өзге
де ұйымдардың нормативтік актілері мен халықаралық келісімшарттар негізінде
реттелуін білдіреді.
Реттеу қызметін орындайтын уәкілетті органның немесе ұйымның жүзеге
асыратындығына қарай бағалы қағаз нарығын реттеу түрлері мыналар:
1. бағалы қағаз нарығын мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар;
2. бағалы қағаз нарығын кәсіби қатысушылар тарапынан реттеу немесе өзін-
өзі реттейтін ұйымдар;
3. қоғамдық реттеу.
Қазақстан Республикасы мемлекеттік реттеу органдары республиканың даму
сатысына қарай өзгерді.
Алғашқыда, реттеу қызметін Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
атқарған. Кейіннен, Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық
комиссиясына қызметті аударған болатын. Бірақ, Үкіметтің қаулысымен, 2001 –
2004 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі бағалы қағаздар
нарығын реттеу органы ретінде өз жұмысын атқарған болатын. Тек, 2004 жылдан
бастап, Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын қаржылық
қадағалау мен реттеу Агенттігі бағалы қағаздар нарығының жаңадан құрылған
реттеуші орган ретінде бекітілді [12].
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу әр түрлі мағынада қарастырылады.
Тар мағынада, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу – бұл
бағалы қағаздар нарығының қызмет ету кемшіліктерін жою және қалыпты
инвестициялық климатты қалыптастыру мақсатында барлық субъектілерге әсер
ету механизмнің жиынтығы болып табылады.
Кең мағынада, бағалы қағадар нарығын мемлекеттік реттеу – бұл
нарықтың ары қарай дамуына, экономикаға инвестицияларды тартуды қамтамасыз
етуге, елдің, аймақтың, кәсіпкерлік құрылымдардың, халықтың экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған, құқықтық мекемелер іске
асыратын заңнамалық, атқарушы, ынталандырушы және бақылау сипатындағы
шаралар жиынтығы.
Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты ретінде бағалы қағаздардың
сенімділігінің артуын қамтамасыз ету, елдің экономикалық өсуіне мүмкіндік
беретін ұлттық реттеу үлгіні жасау болып саналады [13].
Бағалы қағаздар нарығының мемлекеттік реттеу – көп деңгейлі үрдіс. Ол
анықталған мемлекеттік мақсат пен қағидаларға сәйкес, құқықтық, әкімшілдік,
экономикалық, техникалық және басқа да әдістер жиынтығы арқылы нарықтың
барлық субъектілерінің қызметіне әсер ететін механизм. Реттеу жүйесі осы
аядағы мемлекеттік саясаттың маңызды құралына жатқызылады.
Мемлекеттік реттеу бағалы қағаздар нарығында келесідей жіктелімнен тұрады:
1. бағалы қағаз түріне байланысты
2. қызмет түріне байланысты
Бағалы қағаз түріне байланысты мемлекеттік реттеудің әр түрлі
сегменттерін қамтиды. Олар – корпоративтік бағалы қағаздар, мемлекеттік
бағалы қағаздар, туынды бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеуге
жіктелінеді.
Қызмет түріне байланысты эмиссиялық және инвестициялық аядағы
мемлекеттік реттеуге жіктелінеді.
Мемлекеттік реттеудің формаларына тікелей және жанама реттеу болып
бөлінеді. Тікелей немесе әкімшілдік реттеу келесі сұрақтарды қамтиды [14]:
- бағалы қағаз нарығының субъектілер қызметінің талаптарын бекітетін
құқықтық актілерді шығару;
- эмиссиялық бағалы қағаздардың шығарылымын тіркеу және эмитенттердің
шарттар мен міндеттемелерді орындауға бақылау жасау;
- бағалы қағаздар нарығы кәсіби қатысушылардың қызметін лицензиялау;
- қор биржа және биржадан тыс нарықтағы бағалы қағаздармен сауда-саттық
жүргізетін ұйымдардың қызметтерін лицензиялау;
- бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың құқықтарын қорғау жүйесін
құру және эмитенттер мен кәсіби қатысушылардың оларды бағынуына
бақылау жасау;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылар қызметін бақылау және
бағалы қағаздар нарығын реттейтін заңнамалық бұзушылық кезінде
сәйкесінше санкцияларды қолдану;
- бағалы қағаздар нарығында қатысушылардың кәсіби біліктілігін жоғарлату
бойынша жүйені ұйымдастыру.
Тікелей реттеумен қатар, жанама әдістерді қолдану өзекті сұрақтың
бірі болып табылады. Себебі, әр түрлі санаттар бір-біріне байланысты. Бір
санатқа әсер ету, екінші санаттың өзгеру икемділігі байқалады [15].
Сонымен, жанама реттеу немесе экономикалық реттеу экономикалық жүйедегі
тұтқалар арқылы жүзеге асырылады. Экономикалық тұтқаларға жатқызылады:
- мемлекеттің салық-бюджет (фискалдық) саясаты;
- ақша-несие саясаты (монетарлық);
- мемлекеттік капитал;
- мемлекеттік меншік және ресурстар;
- сыртқы экономикалық саясат.
Аталған құралдар, тұтқалар арқылы мемлекеттік реттеуді дұрыс бағытта
жүргізуге мүмкіндік береді. Жанама реттеудің маңызын келесі суреттен көруге
болады:
Экономикалық саясат
Қаржы саясаты
Фискалдық саясат Монетарлық саясат
Монополияға Протекционизм Демпингке Инвестициялық Инфляцияға Валюталық
қарсы саясат саясаты қарсы саясат қарсы саясат
саясат саясат
Бағалы қағаздар нарығының конъюктурасы
Сурет 2 . Экономикалық саясаттардың құрылымдары
Ақпарат көзі. Ниязов Б. О государственном регулировании рынка ценных
бумаг Республики Казахстан.
Негізінен, ақша-несие және салық-бюджет саясаттары бағалы қағаздар
нарық конъюнктурасын анықтайтын маңызды факторлар. Салық-бюджет саясаты
арқылы инвестициялық белсенділікке, ал ақша-несие саясаты арқылы бағалы
қағаздың табыстылығына әсер етуге мүмкіндік бар [16]. Аталған саясаттардан
басқа, экономикалық саясаттардың барлығы дерлік бағалы қағаздар нарығына
белгілі дәрежеде әсер етуі мүмкін [17].
Мемлекеттік реттеудің тура немесе жанама әдістерін қолдану әр
мемлекеттің өзіндік саясаты анықтайды. Дегенмен, әлемдік іс-тәжірибе қатаң,
директивалық іс-шаралардың тиімсіз деп таныса, жанама реттеуді қолдану
кезінде артықшылықтарға ие болатынына күмән.
Әлемдік қауымдастық, ең алдымен, халықаралық ұйымдардың құжаттарында
бекітілген белгілі бір құқықтық нормалар мен стандарттарды сақтап отырудың
қажеттілігі бар деп мойындайды [15].
Осыған орай, республикада бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы кезінде
30 тобының нұсқалары қолданды. Бұл нұсқада дамушы бағалы қағаздар
нарығына тоғыз нұсқаларды ұсынды. Соның негізгісі бағалы қағаздар нарығында
Орталық депозитарийді құру қажеттілігі болып табылады. Сондықтан да көп
ұзамай, республикада аталған институт құрылды. Құжаттың басқа нұсқалары
бағалы қағаздар бойынша есеп айырысу ерекшеліктері қарастырылады.
Жіктелім, формаларымен қатар, мемлекеттік реттеудің бағыттары
анықталады: рестрикциялық және ынталандырушы бағыттар.
Бағалы қағаздар нарығын рестрикциялық мемлекеттік реттеу міндетті
ережелер мен талаптар негізінде, мәмілелерді тіркеу үрдісін жетілдіруге
бағытталған, бір-бірімен байланысты әдістер жиынтығы ретінде анықталады.
Бағалы қағаздар нарығын ынталандырушы мемлекеттік реттеу –
анықталған, белгілі бір үрдістерді белсендіруге бағытталған әдістер
жиынтығынан құралады. Ынталандырушы реттеуге мысал ретінде, халық арасында
бағалы қағаздар туралы біліктілікті жоғарлату, хабарламаларды жеткізуді
атап өтуге болады. Бұл бағыт арқылы ішкі инвестициялық ресурстарға деген
ұсыныстың жоғарлауына әкеліп, бағалы қағаздар нарығының дамуына септігін
тигізеді [18].
Қазақстан Республикасында қаржы нарығын мемлекеттік реттеу жүргізетін
органдарға – Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі, Қаржы Министрлігі және
өкілетті министрліктер жатады. 2004 жылдың 1-ші қаңтар айынан бастап
мемлекеттік реттеудің тағы бір органы – бұл Қазақстан Республикасында қаржы
нарығын және қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу бойынша Агенттік өз
қызметін атқара бастады. Қазіргі таңдағы мемлекеттік реттеудің негізгі
мақсаты – бұл қаржы нарығының барлық бөліктерін дамыту, әсіресе бағалы
қағаздар нарығы және сақтандыру нырығына көңіл аударуда; инвесторларды
қорғайтын жүйені ұйымдастыру; қаржы нарығын алдыңғы қатарлы деңгейге
жеткізу; зейнетақы жүйесінің кемшіліктерін жою және одан ары дамыту болып
табылады [18].
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді
негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар нарығында
мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға байланысты.
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуге
байланысты бағалы қағаздар нарығының қалыптасу мен даму кезеңдері:
I кезең: 1991-1995 жылдар аралығы
II кезең: 1995 – 2001жылдар аралығы
III кезең: 2001-2003 жылдар аралығы
ІV кезең: 2004 жылдан бастап – қазіргі күнге дейін.
Кесте 1.
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің
кезеңдік сипаты
Кезеңдері Мемлекеттік Бағалы қағаздардың Бағалы қағаздар
реттеу органы түрлері нарығының қатысушылары
I кезең ҚР Қаржы Акция, облигация, Инвестор,эмитент,
министрлігі вексель,чек, брокер-дилер,қор биржасы
депозиттік
сертификат
1 кестенің жалғасы
II кезең ҚР бағалы Акция, облигация, Инвестор, эмитент, 7
қағаздар туынды бағалы кәсіби қызметтер,қор
жөніндегі қағаздар биржасы, Өзін-өзі
Ұлттық комиссия реттейтін ұйым
III кезең ҚР Ұлттық банк Акция, облигация, Инвестор, эмитент,
туынды бағалы 7кәсіби
қағаздар қызметтер,Қор биржасы,
Өзін-өзі реттейтін ұйым
ІV кезең ҚР Қаржылық Акция, облигация, Инвестор, эмитент, 6
қадағалау пайлар, туынды кәсіби қызметтер,қор
Агенттігі бағалы қағаздар биржасы, Алматы өңірлік
қаржы орталығы, Өзін-өзі
реттейтін ұйым
V кезең ҚР Ұлттық БанкіАкция, облигация, Инвестор, эмитент, 6
пайлар, туынды кәсіби қызметтер,қор
бағалы қағаздар биржасы, Алматы өңірлік
қаржы орталығы, Өзін-өзі
реттейтін ұйым
Ақпарат көзі. Тусаева А.К. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығын
мемлекеттік реттеу: қажеттілігі, алғышарттары және мәселелері .
Бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің бірінші кезеңінде мемлекеттік
орган ретінде Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі болды. Бұл
кезеңде, жекешелендіру үрдісінде мемлекеттік кәсіпорындардың акциялары
шығуы сипат алды. Әйтсе де, бұл кезеңде бағалы қағаз, эмиссия түсініктері,
эмиссияны қалай тіркеу керектігі, бағалы қағаздарға меншік құқығын тіркеу
ерекшелігі, инвесторларды қорғау ерекшелігі жеткілікті деңгейде
қарастырылмаған.
Бағалы қағаздар нарығының екінші кезеңі ұлттық бағалы қағаздар
нарығындағы қатынастарды тәртіпке келтірумен көрініс тапты. Сонымен қатар,
бағалы қағаздар нарық қатысушылардың негізгі құқықтық жақтары қарастырылды.
Қазақстан Республикасы Президентінің жарлығымен, бағалы қағаздар
жөніндегі Ұлттық комиссия құрылып, бағалы қағаздар нарығының негізгі
реттеуші орган ретінде бекітілді. 1995 – 2001 жылдар аралығында брокерлік-
дилерлік компаниялар санының өсуі, жаңадан тіркеушілер пайда болуы
байқалды. Сондай-ақ, бағалы қағаздар нарығында жұмыс істеу үшін мамандарды
даярлау оқу орталықтары құрыла бастады. Осы кезеңдегі негізгі заңнамалық
база ретінде – Бағалы қағаздар және қор биржа туралы, Бағалы қағаздар
нарығы туралы, Бағалы қағаздармен мәмілелерді тіркеу туралы,
Акционерлік қоғамдар туралы Заң күші бар Қазақстан Республикасы
Президентінің Жарлықтары танылды [19].
Аталған заңнамалық актілердің нәтижесінде нарықта жаңадан институттар
– бағалы қағаздардың Орталық депозитариі және бағалы қағаздар портфелін
басқарушылар пайда болды.
Мемлекеттің ұстанған бағытына сәйкес, қаржы нарығында сәйкес
қызметтерді жүзеге асырудың тиімділігін жоғарлату мақсатында, Қазақстан
Республикасы бағалы қағаздар жөніндегі Ұлтттық комиссияның қызметтерін
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкіне аударылды. Ал, Ұлттық комиссия
Қазақстан Республикасы Ұлттық банктің құрылымы ретінде қызмет атқара
бастады. Осы кезең 2001 – 2004 жылдар аралығын қамтыды. Осы кезеңде, жаңа
заңнамалық актілердің шығарылуымен ерекшеленді, атап айтқанда Бағалы
қағаздар нарығы туралы, Акционерлік қоғамдар туралы Қазақстан
Республикасы Заңдары. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің толықтырулар мен
өзгертулер енгізу нәтижесінде, Жинақтаушы зейнетақы қорларына зейнетақы
активтерін басқару бойынша компаниямен келісім-шартқа отырмай, өздігінен
зейнетақы активтерін басқаруға мүмкіндігі болды. [19].
2004 жылдан бастап бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің
төртінші кезеңі басталды. Осы кезеңде, бағалы қағздар нарығының мемлекеттік
органы – Қазақстан Республикасы қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды
реттеу мен қадағалау бойынша Агенттік қызмет атқара бастады. Агенттік
бағалы қағаздар нарығында негізгі қызметі бағалы қағаздар нарығында
қалыптасқан жағымсыз жағдайларды жою және тартымды, тиімді бағалы қағаз
нарығына жету бағыттарын таңдады. Инвестициялық қорлар туралы заңның
пайда болуы бағалы қағаз нарығында жаңа инвестордың келуіне ықпал етті.
Сонымен қатар, 2006 жылы Қазақстан Республикасы заңына сәйкес, Алматы
өңірлік қаржылық орталығы және оның қызметін реттеу Агенттігі құрылды. Екі
Агенттіктің болуы қазақстандық бағалы қағаздар нарығының ішкі және сыртқы
үрдісінде дамуы мақсатында құралды.
Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау бойынша
Агенттіктің мақсаттары:
1) қаржы нарығын және қаржылық ұйымдардың тұрақтылығын қолдау;
2) қаржылық қызметтердің тұтынушыларының қызығушылықтарын қорғау жүйесін
құру;
3) қаржы нарығындағы әділетті бәсекені қолдауға бағытталған қаржылық
ұйымдар үшін тең құқықты жағдайлар жасау.
Алматы өңірлік қаржылық орталығының қызметін реттеу Агенттіктің
мақсаты ретінде Алматы өңірлік қаржы орталығы мақсаттарын қамтамасыз ету
болып табылады. Ал, Алматы өңірлік қаржы орталығы мақсаттары ретінде – бұл
бағалы қағаздар нарығын дамыту, оның халықаралық капитал нарығымен
интеграциялау және республикаға инвестицияларды тарту. [19]
Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау бойынша
Агенттіктің қағидалары [20]:
- реттеудің тиімді құралдары мен ресурстарын пайдалану;
- қаржылық қадағалаудың ашықтығы;
-тәуекел дәрежелерін бағалауға негізделген қаржылық ұйымдарды ынталандыру;
- жаңа қаржылық құралдар мен қызметтерді дамытуға арналған тұтынышылар
қызығушылықтарын қорғау;
- қаржы нарығында жаңа технологияларды енгізу.
Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау бойынша
Агенттіктің міндеттері және қызметтері:
1) қаржылық ұйымдардың қызметтеріне стандарттарды бекіту, қаржылық
ұйымдарды корпоративті басқаруын жақсарту мақсатында ынталандыру жүйесін
құру;
2) қаржылық жүйені тұрақтандыруын сақтау мақсатында қаржы нарығының
мониторинг жасау;
3) қаржылық тұрақтылықты қолдау мақсатында қаржы нарығында қадағалау
жүргізу;
4) қаржылық ұйымдардың қызметтерін тұтынушыларға жеткізу мақсатында жаңа
тенологияларды енгізу.
Алматы өңірлік қаржылық орталығының қызметін реттеу Агенттіктің
міндеттері [21]:
1. мемлекеттік өкілеттіліктерді жүргізу;
2. қаржы орталығының дамуы.
Алматы өңірлік қаржылық орталығының қызметін реттеу бойынша
Агенттіктің қызметтері:
1. қаржылық орталықтың қатысушыларын мемлекеттік тіркеу;
2. Қаржылық орталықта қызметті атқару үшін Қазақстан Республикасына шетел
тұлғаларына азаматтықты беруге атсалысу;
3. Қаржылық орталықтың қатысушыларын қызметкермен қамтамасыз етуге әрекет
жасау;
4. Қаржылық орталықтың қатысушыларына олардың құқықтары мен міндеттерін
түсіндіру;
5. Қаржылық орталық қатысушыларының еңбек туралы заңнаманың қолдануына
мемлекеттік бақылау жасау;
6. Қаржылық орталық қатысушыларының мемлекеттік тізімін жүргізу;
7. Қаржылық орталықты дамыту бойынша шараларды жасау мен жүзеге асыру;
8. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын жақсартуға жағдай жасау.
Қаржы нарығын және қаржылық ұйымдарды реттеу мен қадағалау бойынша
Агенттігі және Алматы өңірлік қаржылық орталығының қызметін реттеу
Агенттігі Қазақстан Республикасы Президентіне бағынады және оған есеп
береді.
Қаржылық қадағалау Агенттік келесідей кәсіби қызмет түрлеріне лицензия
береді [20]:
1) брокер-дилерлік;
2) бағалы қағаздар ұстаушылар тізім жүйесін жүргізу;
3) инвестициялық портфельді басқару;
4) зейнетақы активтерін инвестициялық басқару;
5) кастодиандық;
6) трансфер-агенттік.
Лицензиялау тәртібі бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушылары үшін
бекітілген. Сонымен қатар, Агенттік эмитенттердің шығарылымын тіркеуді
жүргізеді.
Бесінші кезең 2011жылдың 12-ші сәуіріндегі Мемлекет басшысы Нұрсұлтан
Назарбаевтың Жарлығымен Қазақстан Республикасының Алматы қаласындағы
өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі мен Қазақстан
Республикасының Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі таратылды.
Жарлықпен Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі таратылатын агенттіктердің
міндеттемелері бойынша құқықты иеленуші болып анықталды. Қазақстан
Республикасының Үкіметі және Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі осы
Жарлықты іске асыру бойынша шараларды қабылдайтын болады. Ал Жарлықтың
орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне
жүктеліп отыр. Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.
Кесте 2.
Бағалы қағаздар нарық қатысушыларын және Алматы қаласының өңірлік қаржылық
орталық қатысушыларының қызметін лицензиялау
Лицензиар Қаржылық қадағалау Агенттігі
Лицензияны алу үшін 1. Бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
қажетті құжаттар асыру үшін талапкер келесідей құжаттарды
тапсырады:
а) өтініш;
б) лицензиялық алымды төлегенін растайтын құжат;
в) жарғының және заңды тұлғаның мемлекеттік
тіркеу туралы куәлігінің көшірмесі;
г) салық органында тіркеу туралы куәліктің
көшірмесі;
д) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
асыруға қатысатын филиалдар тізімі және
Ережелердің көшірмесі;
е) Акционерлер туралы ақпарат;
ж) бухгалтерлік баланс, табыс пен шығын туралы
есептеме, ақша қаражаттар қозғалысы туралы
есептеме, акционерлер капиталындағы өзгерістер
туралы есептеме;
з) ҚР заңнамасына жетекшілерді мақұлдау үшін
құжаттар;
и) Штаттық кесте;
к) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
асыру бойынша құрылымдық бөлімдер туралы Ереже;
л) ішкі аудит қызметі туралы Ереже;
м) Инвестициялық комитет туралы Ереже және
2 кесте жалғасы
оның құрамы мәлімет;
н) бағдарламалық-техникалық құралдар талабын
орындау бойынша құжаттар;
о) соңғы тоқсан бойынша бухгалтерлік
балансы;
п) соңғы жыл бойынша қаржылық есептеме;
р) бизнес-жоспар.
2. Егер өтініш беруші қосымша қызмет түріне
лицензия алған жағдайда, онда тек а), б),
к), м), р) баптары бойынша құжат дайындайды.
3. Алматы қалысының өңірлік қаржылық
орталығында кәсіби қызметті жүзеге асыру
үшін уәкілетті органға келесідей құжаттар
тізімін тапсырады:
а) өтініш (АӨҚО талабы бойынша)
б) бюджетке лицензиялық алымды төлеуді
растайтын құжат;
в) статистикалық карточка, салық төлеушінің
куәлігі, мемлекеттік тіркеу туралы куәлік;
г) жарғының көшірмесі;
д) акционерлер туралы ақпарат
е) бухгалтерлік баланс, табыс пен шығын
туралы есептеме, ақша қаражаттар қозғалысы
туралы есептеме, акционерлер капиталындағы
өзгерістер туралы есептеме;
ж) ҚР заңнамасына жетекшілерді мақұлдау үшін
құжаттар;
з) Штаттық кесте;
и) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
асыру бойынша құрылымдық бөлімдер туралы
Ереже;
к) ішкі аудит қызметі туралы Ереже;
л) бағдарламалық-техникалық құралдар талабын
орындау бойынша құжаттар;
м) соңғы тоқсан бойынша бухгалтерлік
балансы;
н) минималды жарғылық капитал төлеуді
растайтын құжат;
о) бизнес-жоспар.
4. Инвестициялық портфельді басқару бойынша
қызметті жүзеге асыруға лицензияны алу үшін
Алматы қалысының өңірлік қаржылық
орталығының қатысушысы келесі құжат
тапсырады:
а) өтініш (АӨҚО талабы бойынша)
б) бюджетке лицензиялық алымды төлеуді
растайтын құжат;
в) бағалы қағаздар нарығында қызметті жүзеге
асыру бойынша құрылымдық бөлімдер туралы
Ереже;
г) Инвестициялық комитет туралы Ереже және
оның құрамы мәлімет; д) бизнес-жоспар
2 кесте жалғасы
Квалификациялық талаптар 1. Лицензияны алу үшін келесідей
квалификациялық талаптарға сай болу үшін
келесідей құжаттар тапрсырылады:
1) бизнес-жоспар;
2) бағдарламалық-техникалық құралдар талабын
орындау бойынша құжаттар;
3) ұйымдастырушылық құрылымның болуы.
2. Ұйымдастырушылық құрылымға талап:
1) екі және одан жоғары кәсіби қызмет
атқаруда әр қызмет түріне жеке бөлімнің
болуы шарт.
2) Лицензиат бір бөлімнің өкіліне басқа
бөлім қызметін беру құқығы жоқ
3. Қосымша қызмет түрін жүзеге асыру үшін
келесідей шарттар болуы тиіс:
1) соңғы үш айдың пруденциалдық
нормативтерге сай болуы;
2) соңғы үш айдың санкцияларының болмауы.
Жарғылық капитал 1. Бағалы қағаздар нарық қатысушыларының
және Алматы қаласының өңірлік қаржылық
орталық қатысушыларының жарғылық
капиталының минималды мөлшері:
а) Акционерлік қоғам формасында құрылғандар
үшін – 50 000 АЕК;
б) Жауапкершілігі шектеулі секріктестіктер
үшін – 100 АЕК.
2. Бағалы қағаздармен және басқа қаржылық
құралдармен сауданы ұйымдастыру қызметін
атқаруқа кәсіби қатысушы жарғылық
капиталаның минималды мөлшері 90 000 АЕК-тен
кем болмуы шарт.
Лицензиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz