Қазақ мемлекетінің құрылысы және оның дамуындағы ерекшеліктер
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Алматы, 2006 Интеллектуал – Парасатзаң
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Алматы, 200Мазмұны
Белгілеулер мен қысқартулар 3
Кіріспе 4
1 XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекетінің жағдайы, саяси аХуалы және оның әлеуметтік-құқықтық дамуы
1.1 Зерттеу тақырыбына қатысты тарихи-құқықтық деректер және оның
қайнар көздері 21
1.2 Қазақ мемлекетінің нығаю, өрлеу кезеңіндегі ішкі-сыртқы жағдайы
және оның тарих сахнасындағы алатын орны 31
1.3 Халқының қоныстану ерекшелігі: этнографиялық құрамы,
этникалық-тайпалық құрылымы және оның территориялық
байланысы 54
1.4 Қазақ хандығының әлеуметтік, рухани және құқықтық дамуының
ерекшеліктері. Қазақ әдет-ғұрып заңдарының маңызды ескерткіштері – Қасым
ханның Қасқа жолы Есім ханның Ескі жолы құқықтық жүйесінің қазақ
мемлекетінің қоғамдық-саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті
қалыптастырудағы орны 69
2 Қазақ мемлекетінің құрылысы және оның дамуындағы ерекшеліктер
2.1 Қазақ мемлекетінің қоғамдық-саяси құрылысы: патрономия және ел
басқару құрылымы, әлеуметтік жіктелу (стратификация), қоғамдық
қатынастар 95
2.2 XVII ғасырдың cоңғы ширегі – XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы
қазақ хандығы: әлеуметтік-экономикалық қатынастар және ішкі-сыртқы
байланыстарының қалыптасу мәселелері 130
2.3 Қазақ хандығының Цинь империясымен, Жоңғар мемлекетімен
арадағы саяси – мемлекетаралық қаты настар мәселесі 144
2.4 XVII-XVIII ғасырлардағы қазақ-ресей мемлекетаралық қатынастарының
қалыптасуы мен даму ерекшеліктері 176
2.5 Кіші жүз, Орта жүз хандықтарының Ресей империясының қол астына
қарауының саяси-құқықтық астары 194
3 Қазақ құқығының көздері мен ерекшеліктері. Қазақ әдет-ғұрып құқығының
ел басқару және хандық билікті қалыптастырудағы тарихи орны
3.1 Қазақ халқы мен мемлекеті құқығы тарихының және бастауларының жалпы
сипаттамасы 215
3.2 Тауке ханның (1680-1715) мемлекет және құқық саласындағы
реформаторлық қызметі 232
3.3 Қазақ мемлекетінің билік және басқару органдары жүйесінің
ерекшеліктері 255
3.4 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер институтының қалыптасу даму
кезеңдерінің сипаттамасы, тарихи сабақтастығы және билердің әлемдік
маңызы 275
Қорытынды 301
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 309
Белгілеулер мен қысқартулар
АВПР – Архив Внешней политики России – Ресейдің сыртқы саясат мұрағаты.
Спб – Санкт-Петербург - Санкт-Петербург.
ЦГА РК- Центральный Государственный Архив Республики Казахстан –
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік орталық мұрағаты.
ЦГИА РФ – Центральный Главный Исторический Архив Российской Федерации –
Ресей Федерациясының Орталық Бас тарихи мұрағаты.
КазФАН – Казахский филиал Академии наук – Ғылым Академиясының қазақ
филиалы.
ИРГО – Императорское Российское Географическое Общество – Императорлық
Ресей Географиялық қоғамы.
СОИРГО – Северное отделение Императорского Российского Географического
общества - Императорлық Ресей Географиялық қоғамының Солтүстік бөлімшесі.
Архив ЛОИИ – Архив Ленинградского отделения института истории –
Ленинград тарих институты бөлімшесінің мұрағаты.
ЦГАДА – Центральный Государственный Древних Актов – Ежелгі Актілердің
Мемлекеттік Бас мұрағаты.
Нар.ГПБ – Народная Городская Публичная Библиотека – Қалалық Орталық
көпшілік кітапханасы.
Архив АН РФ – Архив академии Наук Российской Федерации – Ресей
Федерациясы Ғылым академиясының мұрағаты.
ЦГА Оренбургской области – Центральный Государственный Архив
Оренбургской области – Орынбор облыстық Орталық Мемлекеттік мұрағаты.
Алдаспан – XV-XVIII ғасырлардағы қазақ ақын – жырауларының жинағы.
МОП – Материалы обычного права – Әдет-ғұрып құқығының материалдары.
МИКХ – Материалы по истории казахских ханств – Қазақ хандықтары
тарихының материалдары.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбек әлі де болса, кешенді
түрде толық зерттелмеген XVII ғасырдың соңғы ширегі мен XVIII ғасырдың
алғашқы жартысындағы қазақ мемлекеттігінің және оның саяси-құқықтық даму
тархындағы аса бір маңызды, әрі күрделі, әрі қарама-қайшылықты дәуірді
бастан кешкен кезеңді жан-жақты зерттеуге арналады. Атап айтқанда, осы
кезеңдегі қазақ мемлекеттігінің ішкі-сыртқы жағдайын, оған әсер еткен
халықаралық ахуал және оның әлеуметтік-экономикалық, құқықтық дамуының
өзекті мәселелері, қазақ қоғамының тарих сахнасындағы алған лайықты орнын
бейнелейтін, яғни оның нығаю, өрлеу тіпті дағдарысты кезеңіндегі жалпы
жағдайына байланысты өзекті мәселелері әр мазмұндағы тарихи-құқықтық
деректерді қолдану арқылы жан-жақты сипатталады. Зерттеуімізде ұлттық
мемлекетіміздің сол кезеңдегі қоғамдық-саяси құрылымына тікелей қатысы бар
халықтың қоныстану ерекшелігі, этнографиялық құрамы, этникалық-тайпалық
құрылымы және оның ішкі территориялық байланысы тұрғысындағы маңызды
мәселелері де кешенді түрде сарапталып көрсетіледі. Зерттеліп отырған
кезеңдегі қазақ мемлекетінің және құқығының құрылымы мен оның дамуындағы
ерекшеліктері әр түрлі дереккөздер негізінде, әр қилы пікірлер аясындағы
түсініктер, тұжырымдамалар салыстырылып, сараптала отырып, сол дәуірдегі
қазақ хандығының қоғамдық-саяси құрылымының негізгі өзегі болып есептелген
– патрономия және ел басқару үрдісі, әлеуметтік жіктелу (стратификация)
қоғамдық қатынастар жөніндегі өзекті мәселелер жан-жақты талданады.
Зерттеу еңбегінде қазақтың Ата заңдарының бастауларына, тарихи даму
ерекшеліктеріне және оның мемлекеттілікті, хандық билікті, ел басқаруды
қалыптастырудағы маңызды тарихи роліне ғылыми негізде жан-жақты талдау
жасалып сипаттама беріледі. Қарастырылып отырған кезеңдегі қазақтың Ата
заңдарын жаңа құндылықтармен толықтырып, одан әрі жетілдіріп, бір жүйеге
түсіріп, мемлекеттің ортақ заңы ретінде қалыптастырып, жаңашылдық танытқан
әйгілі Тәуке ханның мемлекет және құқық саласындағы реформаторлық
қызметіне, оның шығарған заңдарының қазақ мемлекетінің билік және басқару
органдары жүйесіне тигізген құқықтық реттеушілік ықпалының ерекшеліктеріне,
яғни дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер институтының даму, қалыптасу
тарихының кезеңдері жан-жақты зерделеніп, оның қазақ халқының қоғамдық-
саяси және рухани өміріндегі үлгі-өнегелік ролі, әлемдік деңгейдегі мән-
маңызы нақты дереккөздер негізінде дәлелденіп көрсетіледі.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы өзінің сан
ғасырлар бойы қилы-қилы тарихи даму кезеңінде әлемдік өркениеттің көшінен
қалмай өзіне ғана тән дала демократиясының негізіндегі ұлттық
мемлекеттігін құрып, оның әлеуметтік-саяси, құқықтық-рухани құндылықтарын
қалыптастырып, жетілдіріп келесі ұрпаққа жеткізіп, өрлігіміз бен
елдігімізді аяққа таптатпау үшін жанқиярлықпен күрескен ауыр әрі абыройлы
өткен тарихи жолдарымызды мақтанышпен айта аламыз.
Ғасырлар көшімен ілесе, бірге дамып жоғарғы деңгейге көтерілген көшпелі
өркениетіміздің басты белгілері болып саналатын мемлекеттігіміздің, оның
әлеуметтік-саяси құрылымы, құқықтық-рухани саладағы бастаулары, билік пен
басқару жүйесіндегі өзімізге ғана тән билер институтының, хандық биліктің
қалыптасуы, дамуы, қазақ қоғамының сыртқы әлеммен байланысы, ірі
қайраткерлеріміздің тарих сахнасына шығуы тағы басқа өзекті мәселелер –
кейбір реакцияшыл пиғылдағы зерттеушілердің көрсеткеніндей тек тарихи аңыз
ретінде ғана болған жоқ, қарастырылып отырған кезеңдегі өмір шындығының,
өрісінің нақты әрі нағыз көрінісі болды. Осы тұрғыдан Қазақстан
Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты
еңбегінде: егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді
ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын
түсінгеніміз жөн [1, 296 б.], – деп атап көрсетті.
Қазақ халқы өз алдына мемлекеттік егемендік алған жиырма жылға жуық
уақыттың ішінде саяси-құқықтық және рухани өркендеуімізде бірқатар оңды
өзгерістер болды. Осы уақытқа дейін отандық тарих сахнасынан өшірілген
немесе жоғалтып алуға шақ қалған асыл мұраларымызбен қайта табысудамыз.
Ұлттық тарихымыздағы, мемлекеттігіміздегі рухани асыл қазыналарымызды қайта
жандандырудамыз. Рухани өркендеуіміздегі жаңаша сипаттағы оңды
өзгерістердің бірі зерттеуші-ғалымдардың, жалпы халықтың ойлау жүйесінің
жаңғыруы дер едік. Соның нәтижесінде уақыт талабына сай зерттеушілер де,
қазақ халқы да өздерінің ұлттық мемлекеттігінің тарихына, құқықтық-рухани
бастауларының құндылықтарына, еліміздің өткен өміріндегі басты орын алған
ерекше тұлғалардың өмірі мен қызметіне жаңаша көзқараспен қарап бағалай
бастады. Кеңес дәуірі кезінде ұлттық тарихымызды еркін зерттеп шынайы
нәтижесін жариялауға сол кезеңдегі таптық идеологияға байланысты мүмкіндік
болмаған еді. Мұндай жұмыстарға қатаң шектеу қойылып, ондай еңбектердің
авторларын социализм қағидаларынан алшақтап кеткені үшін ескілікті
көксегені, тіпті ұлтшыл деп айыптауға дейін барып отырған. Бұл
тақырыптар бойынша шектеулер болғанына қарамастан, деңгейде зерттеулер
жүргізілді. Аталған еңбектердің көпшілігінде қазақтың көшпелі қоғамының
мемлекеттігі жоққа шығарылып немесе бұрмаланып көрсетіліп, әдет-ғұрып
құқығы өткеннің сарқыншағы, патриархалды-феодалдық қоғамның қалыптасу
көрінісі деп бағаланған болса да, олардың танымдық маңызын ешкім жоққа
шығара алмайды.
Осы тұрғыдан диссертациялық зерттеу еңбегіміздің жалпы концепциясы
қарастырылып отырған кезеңнің негізгі өзегі болып табылатын қазақ
мемлекеттігі мен құқығының, оның басқару жүйесінің және хандық биліктің,
билер институтының қалыптасу, даму, өркендеу мәселесіне қатысты патшалық
империя дәуірінде бастау алып, кеңестік-тоталитарлық режимнің коммунистік
идеологиясының үстемдік құруы кезінде одан әрі өзінің жалғасын тапқан,
қазақтарда ешқандай ұлттық мемлекет болған емес, мемлекеттік құрылыстың
тек қана жеке элементтері ғана кезедеседі, оның өзі бірыңғай құрылым болған
жоқ, әрбір ру-тайпа, өз бетімен өмір сүрді, қазақтар бір-бірімен қырқысып
бытыраңқылықта болды, бей-берекет көшіп жүрді, халқы жаппай сауатсыз болып,
қайыршылықта өмір сүрді, яғни қазақ ешқандай бірыңғай, біртұтас хандық
(мемлекет) құрған жоқ [2, 76 б.], деген ұлттық намысымызға тиетін,
сыңаржақ, реакцияшыл пікірлерге тың тарихи деректер, жаңаша көзқарастар
тұрғысында тойтарыс беріп, оларды теріске шығаруға бағытталған. Соңдықтан
қарастырылып отырған кезеңдегі дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттіліктің
жоғарыда көрсетілген көкейкесті мәселелерін жаңа концепциялық негізде, тың
дереккөздерді қатыстыра отырып, жаңаша көзқараспен ғылыми талдаудан
өткізіп, өз ой-тұжырымдарымызды негіздеп, шынайы, объективті бағасын беру
өзекті мәселе деп қараймыз.
Халқымыздың дербес ұлт және мемлекет ретінде қалыптасқан ұзақ әрі
күрделі кезеңді бастан кешкен даму процесінде қазақтың ата заңдарының
(құқығының) бастаулары мен тарихи даму үрдісі қазіргі кезеңдегі заңтану
ғылымындағы іргелі мәселелердің бірі болып қалып отыр. Өйткені, ол қазақ
халқының қоғамдық – саяси тарихының маңызды құрамы болып қалыптасқан,
дәстүрлі қазақ мәдениеті мен өркениеті саласында аса маңызды әрі салмақты
орны бар ауқымды сала. Соңдықтан дәстүрге бай қазақ Ата заңдарының
бастауларын оның жүріп өткен тарихи жолын жан-жақты ғылыми тұрғыдан
зерделеп, сараптан өткізіп, талдау жасап, барымызды байыптап, жоғымызды
мүмкіндігінше түгендеу, жалпы құқықтану ғылымының, оның ішінде
диссертациялық зерттеуіміздің алдында тұрған келелі де өзекті мәселелердің
бірі деп сипаттауға толық негіз бар. Осы тұрғыдан бұл мәселенің өзектілігі
жөнінде әйгілі зерттеуші – академик С.З. Зимановтың: Негізгі қайнар көзі
Ұлы даланың әдет-ғұрып жүйесі, мәдени дәстүрлі болып табылатын қазақтың ата
заңдары қаншама ғасырлар бойы тікелей және жанама түрде әр түрлі
мемлекеттер тарапынан қысым көріп, олардың идеологиясының әсерін сезінсе де
таңқаларлық өміршеңдігін көрсетті. Ұлан байтақ қазақ даласында болған
өзгерістер мен төңкерістерге қарамастан сақталып, өзінің бастапқы
мәйегін жоғалтпаған қазақ құқығының өміршеңдігін, оның негізгі
құрылымының өзегі табиғи еркіндік, өнегелік идеяларымен үндестікте болуымен
түсіндіруге болады [3, 38 б.], – деген салиқалы пікірін толық қолдауға
болады.
Қазіргі төрткүл дүниеде өзінің ұлттық заңы болмаған, ұлттық құқығының
тарихы болмаған бірде-бір мемлекет жоқ. Осы тұрғыдан ұзақ әрі бай тарихы
бар қазақ қоғамы да өзінің ұлттық құқығы, заңы бар және оның терең тарихы
бар мемлекет болды. Бірақ, елімізде осыған дейінгі кезеңде ұлттық заңтану
ғылымы жүйелі түрде қалыптаспағандықтан қазақ заңтану ғылымының басқа да
теориялық мәселелері сияқты, Қазақ ата заңдарының (құқығының) тарихы да бір
жаққа ысырылып, немесе үстірт зерттеліп, оған оншалықты мән-маңыз
берілмеді. Бұдан теріс салдар туындауы мүмкін. Өйткені, әлемдік заң
ғылымының қазіргі талабына қарағанда қандай мемлекет болмасын өзінің ұлттық
заңының тарихы саналы, жүйелі түрде қамтылған ұлттық заң ғылымы болмаса,
елдің тұтас заң ғылымы толыққанды ғылым ретінде қаралмайды. Соңдықтан
ұлттық құқықтану ғылымындағы мұндай олқылықтардың орнын толтырып, оны
қазіргі кездегі ғылым талабына сай дамыту үшін Қазақ ата заңдарының
тарихын, қайнар көздерін, құндылықтарын қамтыған құқықтану ғылымының
жүйесін қалыптастырып, орнықтырып, оны толықтырып, одан әрі жетілдіріп,
жаңаша көзқараспен жан-жақты зерттеу қазіргі кездегі күн тәртібіндегі
өзекті мәселелердің бірі деп қарауға болады. Қазақ құқығы жайын зерттеу
барысында бізді қызықтырған мәселе – ол аты аңызға айналған қазақтың
билері, шешендері туралы ертеректегі және кейінгі кезеңдердегі олардың
өсиеті мен билік-шешімдері, көшпелі ұлы даланың тарихи-құқықтық мәдениетіне
арналған әр кезеңдегі зерттеушілер мен ұлт жанашырларының жинаған және
жариялаған материалдары болып табылады. Бұл материалдар біздің зерттеуіміз
үшін екі қырымен өзекті әрі маңызды; бір жағынан бұл басылымдардың тарих
көшінен қалып қоймай, қазіргі кезге дейін ел есінде сақталып қалуы; екінші
жағынан көп ғасырлар, бойы көшпелі қазақ қоғамының негізгі өмірінің өзегін
құраған қазақ құқығының көне болмысын тануға мүмкіндік жасау арқылы
қазіргі кездегі зерттеушілердің ерекше ынтасын көтеруге мұрындық болуында
болып отыр.
Көшпелі мемлекеттің мәдени және демократиялық дәстүрлеріне негізделген
қазақ құқығы өзін тудырған дәуірлерден сүрінбей өтіп қана қоймай, ол
қаншама белестерді артына тастап үлгерді. Бұл құқық жүйесі XIX ғасырға
дейін, кейбір жағдайларда XX ғасырдың басына дейін өзінің реттеушілік мәнін
жоғалтпай сақтап келеді. Зерттеу тақырыбының өзектілігіне байланысты қазақ
құқығының бұлай ұзақ өмір сүруін екі негізгі жағдаймен түсіндіруге болады:
біріншіден, көшпелі өркениеттің шаруашылық-тұрмыстық, дүниетанымдық
негіздері қазақтың кең даласында жаңа дәуірге дейін сақталды. Екіншіден,
қазақ құқығы халықтың тыныс-тіршілігінің өзегімен қисындас болатын,
халықтың өзіне жақын-тәндес, жалпы адам баласының мәңгілік рухани бітім-
болмысына, талабына сай болатын.
Диссертациялық зерттеуімізде аталған кезеңдегі қазақ мемлекетінің
қоғамдық-саяси және құқықтық дамуының көкейкесті мәселелерін жан-жақты
талдап, қарастырып зерделеумен қатар, оның сол дәуірдегі әлемдік
өркениеттің толыққанды мүшесі болған құқықтың мәртебесіндегі алған орнын
сараптап, өзімен көршілес өмір сүрген алпауыт мемлекеттер - Жоңғария,
Қытай, Ресей сияқты империялармен арадағы сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын, яғни экономикалық, дипломатиялық және әскери саладағы жіптің
күрмеуі іспеттес күрделі мәселелерін де жаңа тарихи дереккөздер арқылы
саяси-құқықтық тұрғыдан объективті, жаңаша көзқараспен баға беруді өзекті
мәселенің қатарына қосуға болады. Әсіресе, біздің пікірімізше осы кезеңді
қамтитын зерттеу еңбектерінің басым көпшілігінде қазақ-қытай қатынастары
мәселелері көмескі немесе бұрмаланып бір жақты сипатталып, мұндағы негізгі
екпін – Ресей империясының Қазақ елін, жерін бөлшектеу, отарлау
пиғылындағы, шовинистік жымысқы саясатының негізгі бағыттарын баса
көрсетуге, тіпті дәріптеуге көбірек көңіл бөлінген деп тұжырымдауымызға
негіз бар. Ал тарихи деректерге жүгіну арқылы, осы кезеңдегі қазақ-қытай
қатынастарын Ресей империясымен салыстырмалы түрде қарасақ, бұл
байланыстардың мұнда өзара тең әріптестік, татулық, Қазақ елінің жеріне,
ішкі істеріне қол сұқпаушылық негізде өрбігенін байқаймыз.
Қазіргі қажеттілік тұрғысынан қарағанда, халқымыздың мемлекеттігі және
құқығының тарихын қамтыған құқықтану ғылымын шынайы қолға алатын, іргелі
әрі кешенді зерттейтін, қазақ ата заңдарының тарихын ұлттық құқықтану
ғылымының деңгейінде қалыптастыратын, оны жоғарғы оқу орындарының
бағдарламасына енгізіп, еліміздің ұлтық-мемлекеттік университеттерінде
басқа да оқу орындарында мақсатты түрде оқытатын мезгіл жетті деп қарауға
болады. Бұл бүгінгі күннің талабы және бүгінгі ғылымның қажеттілігі. Соңдай-
ақ, бұл мәселені зерттеудің өзектілігі – отанымыздың болашақ ұрпақтарын
қазақтың құқықтық мәдениетінің тарихынан, бұлақтарынан сусындатып, олардың
ұлтжаңдылығын, патриоттық жауапкершілігін барынша күшейтудің қажеттілігінен
де туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дәстүрлі қазақ қоғамы мемлекеттілігінің
тарихын, оның құқығын, нормативтік құрылымын, көшпелі өмірдің әлеуметтік-
саяси, демократиялық-рухани құндылықтарын зерттеу кеш басталды. Өйткені,
Еуропа үшін қазақ көшпелі әлемі XVIII ғасырдың соңы XIX ғасырдың басында
ғана белгілі бола бастаған еді. Дегенмен отарлаушылық, саяси-экономикалық
мүддені көздеген Ресей империясы сияқты шет мемлекеттердің сыртқы саясаты
XVIII ғасырдан бастап Қазақ Еліне деген қызығушылығы мен қысымын күшейте
түсті. Сонымен бірге бұл саясат – қазақ мемлекеттігі мен құқығының
табиғатын тануға, оның әкімшілік-саяси құрылымын жете зерттеуге кеңінен жол
ашты. Патша империясы қазақ қоғамын зерттеуге қатысты іс-әрекетінде
отаршылдық бағыттағы мүдде-мақсатты көздеген өзіне тиімді саясат ұстанды.
Осы мақсатты көздей отырып патша үкіметі XIX ғасырдың 60-80-ші
жылдарында өткен дәуірдегі қазақ қоғамындағы саяси-әкімшілік басқару
жүйесін, әдет-ғұрып құқығының табиғатын, құрылымын, ондағы хандардың,
билердің ролін зерттеу жөнінде бірнеше рет арнайы комиссия құрған болатын.
Патшалық комиссиялардың бірқатар зерттеу қызметінің нәтижесінде қазақтардың
қоғамдық-саяси құрылымын, әдеттік-құқықтың ережелері туралы көлемді
материалдар жинақталды. Бұл материалдардың ғылыми-танымдық тұрғыдағы ролі
зор болды.
Осы кезде қазақ-әдет ғұрып құқығы туралы: Сборник обычного права
сибирских инородцев (Самоквасов Р.Я., Варшава, 1876 г.); Народные обычаи,
имевшие, а отчасти и ныне имеющие в малой киргизской орде (Баллюзек Л.Ф.,
Оренбург, 1874 г.); Обычное право киргизов (Козлов И.А. Омск, 1886 г.);
Материалы для изучения юридических обычаев киргизов (Маковецкий К.Е. 1886
г.); Обычное право киргизов (Леонтьев А.М., 1890 г.) және тағы басқа
зерттеулер мен жинақтар шыға бастады.
Қарастырылып отырған кезеңдегі өзекті мәселелерге қатысты келесі
топтағы бірқатар зерттеу материалдары – XVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі
қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси ахуалын, қазақ хандықтарының Ресей
империясының қол астына өтуі процесіндегі саяси өзгерістерді, оқиғаларды
қамтиды. Атап айтқанда, осы кезеңде қазақ халқының әлеуметтік-құқықтық
өмірін зерттеушілер П.И. Рычковтың [4], И.Г. Георгидің [5], И.П. Палластың
[6], И.И. Крафтың [7], И.П. Фальктің [8], В.В. Вельяминов-Зерновтың [9],
Н.А. Аристовтың [10], А.П. Чулошниковтың [11], П.П. Румянцевтің [12],
М. Красовскийдің [13], В.В. Радловтың [14] еңбектерінде осы дәуірдегі қазақ
қоғамының ішкі-сыртқы ахуалы, әлеуметтік топтары жөнінде, құқықтық,
этнографиялық, рухани және шаруашылық саласын қамтитын өмірлеріне нақты
сипаттама берілген. Алайда бұл зерттеулердің басым көпшілігінің сол кезеңде
бастау алған, Ресей империясының қазақ халқына және жеріне қатысты
жүргізіле бастаған отарлау саясаты идеологиясының үдесінен шығуға
бағытталған еңбектер болғандығын баса айтуымыз керек.
Осы кезеңдегі қазақ халқының өмірін алғаш зерттеушілердің бірі –
Орынбор губерниялық кеңсесінің қызметкері П.И. Рычков болды. Ол өзін патша
әкімшілігінің ресми лауазымдағы шенеунігі ретінде ғана емес, қазақ халқының
тарихына, тұрмыс-салтына жіті мән берген, ізденгіш-ғылым, саяхатшы
тұлғасында да танылды. Бірақ, П.И. Рычковтың патша империясының қазақ
даласына арнайы жіберген ресми өкілі екенін ескерсек, оның барлық
еңбектерінің тұжырымдары мен қорытындыларында Ресей империясының бұратана
халықтар, оның ішінде қазақтар тұрғысындағы сұрқия саясатының қолтаңбасын
айқын байқаймыз. Сонымен бірге XVIII ғасыр ауқымында (1763-1774 ж.ж.)
Императорлық ғылым академиясының бастамасымен қазақ даласын, оның халқын
кең ауқымда, жан-жақты зерттеу мақсатымен академиктер И.Г. Георги, И.П.
Палласс, И.П. Фальктің, капитан Н.Н. Рычковтың басшылығымен ғылыми
экспедиция аттандырылғаны белгілі. Бұл экспедицияның зерттеулерінің
барысында осы кезеңдегі қазақ қоғамының ішкі ахуалын, жағдайын жіті
бақылаудың, зерделеп қағазға түсірудің нәтижесінде ғылыми тұрғыдан танымдық
маңызы бар қызықты материалдар жинақталды. Мәселен, И.Г. Георгидің, И.П.
Фальктің, И.П. Палласстың зерттеу еңбектерінде этнографиялық-құқықтық
мазмұндағы сол дәуірдегі қазақ қоғамының әлеуметтік топтары жөнінде, сауда
және шаруашылық саласын қамтитын өмірлеріне нақты сипаттама берілген.
Қазақ хандықтарына патша империясының отарлау саясатының біртіндеп
күшею үрдісі жөніндегі бірқатар танымдық мәні бар құнды материалдарды И.И.
Крафтың еңбектерінен де табуға болады. Әсіресе, оның Сборник узаконение о
киргизских степных областей деп аталатын еңбегінде қарастырылып отырған
кезеңді қамтитын қазақ халқының басқарылу ерекшеліктеріне қатысты көптеген
материалдар берілген. Аталған зерттеудің алғашқы бөлімінде қазақ халқы
тарихының қысқаша очеркі беріліп, онда қазақ жүздерінің Ресей империясының
қол астына қарау процесі қарсаңындағы қазақ қоғамының ішкі және сыртқы
саяси ахуалы сипатталып, көрініс табады. Алайда бұл еңбекте И.И. Крафтың
қазақ жеріне Ресей империясының отарлық саясатын жүргізудің белсенді
идеологы және басты жақтаушысы ретінде Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың осы
процеске қосқан тарихи еңбегін әсірелей бағалап, ерекше мадақтайды.
Қазақ хандығының саяси-мемлекеттік бірлестік ретінде құрылып, оның
қалыптасуын, нығаюын жан-жақты дәйекті материалдар негізінде зерттеген,
талдаған академик В.В. Вельяминов-Зерновтың да еңбегін атап өтуге тұрады.
Оның зерттеуінде XVI-XVII ғасырлар ауқымындағы қазақ мемлекетінің саяси-
әлеуметтік, экономикалық, шаруашылық өмірі жан-жақты сараптылық көрсетіліп,
ғылыми-танымдық маңызы бар деректер келтіріледі. Алайда,
В.В. Вельяминов-Зерновтың еңбегінде қазақ мемлекетінің пайда болуы,
қалыптасуы, өмір сүру процесіне байланысты мәселеде үстүрт, біржақты
пікірлердің де орын алатындығын атап көрсеткен жөн. Мәселен, оның
зерттеуінде қазақ хандығы саяси және шаруашылық қатынастарда артта қалған,
тек қана экстенсивті мал шаруашылығымен айналысатын, қазақ даласындағы ру-
тайпа басшыларының саяси одағы түрінде пайда болған, көшпелі тайпалардың
орнықсыз, тұрақсыз мемлекеттік құрылымы нысанында қалыптасқан деген
сыңаржақ пікірлер айтылады. Ірі шығыстанушы – ғалым В.В. Бартольд өзінің
бірқатар зерттеу еңбектерінде Моңғолия және Орта Азияны мекендеген әртүрлі
түрік тектес халықтардың өміріне қатысты дәйекті деректер келтіреді, мұнда
қазақ халқы туралы да нақты мағлұматтар кездеседі.
Зерттеліп отырған кезеңдегі ұлттық мемлекетіміздің іргетасы, түпқазығы
болып есептелетін қазақ руларының әлеуметтік табиғатын түсіну қажеттігіне
байланысты деректерді әрі қызықты материалдарды Н.А. Аристовтың
жұмыстарынан да кездестіруге болады. Ол қазақ руларына қатысты өз пікірін
былай деп тұжырымдайды. ...что родовые имена записанные многие века тому
назад китайскими историками – конечно, вследствие политического значения
носивших их родов – сохраняются частью и поныне [10, 152 б.]. Бұл пікірден
бағамдайтынымыз, Шыңғыс хан шапқыншылығының нәтижесінде жаулап алынған
бірқатар қазақ рулары: Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ, Жалайыр, Керей, Найман т.б.
атаулары ерте кездегі дербес тайпалар мен халықтардың аттары екенін
көрсетеді.
Қазақ қоғамының осы кездегі қоғамдық-саяси және экономикалық
қатынастары тұрғысындағы кейбір танымдық-деректі материалдарды
А.П. Чулошниковтің жұмыстарынан да кездестіреміз. Алайда, ол өз зерттеуінде
қазақтың дәстүрлі қоғамының рулық тұрмыс-салт мәселесін дұрыс көрсетпей,
кейбір әдебиеттердегі сыңаржақ пікірлерді механикалық жолмен қолдану арқылы
береді [11, 142 б.]. Ұлттық мемлекеттігіміздің құрылу, қалыптасу кезеңінен
бастау алатын қазақ халқының тарихы туралы дәйекті, әрі пайдалы материалды
П.П. Румянцевтың еңбегі арқылы да білуге болады. Автор XVII ғасырдың екінші
жартысынан бастап Ресей империясының шекаралық шептерінің қазақ жеріне
жақындасуының алғы шарттарының жалпы тарихи процесіне өз тарапынан
объективтік тұрғыдан баға беруге тырысады. Бірақ, ол қазақ дәстүрлі
қоғамының тарихи-әлеуметтік дамуының ішкі заңдылықтарын,ерекшеліктерін жете
білмегендіктен XV-XVIII ғасырлардағы әлеуметтік-саяси қатынастарды
патриархалды-феодалдық деп атап, қазақ даласында феодалдық қатынастардың
толық жеңуі үшін шаруаларды жерге тұрақты бекіту керек деген қате тұжырым
айтады. [12, 95 б.]. Қарастырылып отырған тақырып ауқымындағы мәселелерді
сараптауда, талдауда
М. Красовскийдің жұмысына да зейін қойып, мән беретін жақтары бар. Ол өз
еңбегінде XVIII-XIX ғасырлар ауқымындағы қазақтардың саяси-әлеуметтік өмірі
мен шаруашылық жүргізу ерекшеліктері туралы нақты деректер береді. Ол қазақ
руларының әлеуметтік өмірінде, көшіп-қону процесіндегі мал шаруашылығының
маңызын ерекше атай келіп, алайда қазақтардың көшпелі өмір-салты, мал
шаруашылығы кәсібі ішкі тартыстың, қырқысудың негізінде пайда болды деп
дәйексіз тұжырым жасайды [13, 468 б.]. Сондай-ақ оның зерттеуінде қазақ
қоғамының әлеуметтік-экономикалық өмірінің бірқатар ерекшеліктеріне
объективтік тұрғыдан дұрыс баға берілмеген. Өйткені, оның қазақ халқының
саяси-әлеуметтік, таптық құрылымы жөнінде айқын түсінігі болмағандығы
көрінеді. Мәселен, қазақ халқының қонақжайлық дәстүрін, олардың жаңалыққа,
хабар-сыбысқа ден қойып, қызығушылық танытуын тек әлеуметтік-рухани
қатынастармен ғана байланыстырып қарастырады.
М. Красовский өз зерттеуінде патша әкімшілігінің ресми адамдарының жинаған
материалдарын пайдаланғандықтан оның жұмысындағы кейбір фактілерде қазақ
халқын көзге ілмеу, менсінбеушілік және менмендік саясатының ызғары есіп
тұрғанын байқауға болады.
Қазақ халқының этнографиялық тілдік және әдеби ортасына, тарихи
мұрасына ерекше мән беріп, терең зерттеген әйгілі шығыстанушы-ғалым
В.В. Радлов болды. Ол өзінің көптеген зерттеу еңбектерінің ішіндегі Из
Сибири деп аталатын жұмысында қазақ қоғамының саяси, этно-әлеуметтік,
шаруашылық-мәдени құрылымын көп уақыт бойы жіті бақылап, зерттеудің
нәтижесінде салиқалы пікір айтып былай дейді: Я сам долго жил среди
казахов и имел возможность в том, что у них господствует не анархия, а лишь
своеобразные, отличающиеся от наших, но по своему вполне урегулированные
культурные отношения [14, 749 б.]. Ол қазақтардың көшпелі өмір-салтын,
отырықшы халықтардың мәдени даму кезеңіндегі оларға балама түрдегі, қарама-
қарсы басқа бір өркениеттің сатысы ретінде сипаттап, олардың іс-әрекетіне
мінез-құлқына басқаша көзқараспен, пікірмен қарау қажеттігін дәйектейді.
Қазақтың көшпелі-өмір салтын, шаруашылық жүргізу үрдісін, мінез-құлқын,
ойлау жүйесін жан-жақты талдай келе В.В. Радлов, қазақтардың көшіп-қону
процесіне иен далада адасып көшіп жүрген құбылыс ретінде қарамау керек,
өйткені көп санды мыңғыраған малдың жоспарлы түрде жайылымын ауыстырып
тұрмаса, оны сақтап қалу мүмкін емес, екіншіден, көшпелі өмір сүру тәсілі –
оның әлеуметтік құрылымымен де тығыз байланысты. Рулық топтардың отбасылық-
туыстық топтардан өзгешелігі – олар көптеген ғасырлар бұрын пайда болып,
бірге көшіп-қонып, сыртқы жаулардан бірігіп қорғануға бейімделген жалпы
шығу тегі жағынан қандас-туыстас, сабақтас топтар деп тұжырымдайды.
Кіші жүз, Орта жүз қазақтарын Ресей империясының қол астына қарату
процесінің бел ортасында болып, маңызды роль атқарған А. Тевкелевтің [15,
743 б.] XVIII ғасырдағы қазақ-орыс қатынастарына қатысты кең ауқымды
материалдары да сындарлы көзбен қарау арқылы ғылыми ізденіске арқау
болатын құнды дереккөздер деп қарауға болады.
Қарастырылып отырған кезеңдегі ғылыми зерттеулер мен ізденістерді
қамтитын бірқатар еңбектердің арасынан мән-мазмұны, құндылығы жағынан
ерекше орын алатын зерттеудің бірі – А. Левшиннің Описание киргиз-
кайсакских или киргиз-казачьих Орд и степей атты кітабын ерекше атауға
болады. Үш бөлімнен тұратын бұл еңбекте, автор сол кездегі қолда бар нақты
материалдарға сүйене отырып, XVI ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың басына
дейінгі дәуірдегі қазақ қоғамындағы орын алған әлеуметтік-саяси оқиғаларға,
қазақтардың құқықтық жүйесіне жан-жақты сипаттама береді [16, 655 б.].
Алайда, жоғарыда көрсетілген зерттеулердің ғылыми-танымдық тұрғыдан
құндылығы болғанымен, олардың мазмұнында қазақ мемлекеттігінің пайда
болуы, қалыптасуы, өмір сүру процесіне байланысты үстірт, біржақты кереғар,
реакцияшыл пікірлердің орын алғандығын, тіпті қазақ халқының өзіне, атауына
қатысты кездесетін менмендік, өрескелдік, халқымыздың ар-намысына, беделіне
нұқсан келтірген анайы атаулардың, теңеулердің кездесетінін ашып айтуымыз
керек.
Қазақ қоғамының көшпелі дәуірдегі қоғамдық-саяси және құқықтық өмірінің
тыныс-тіршілігі тарихи тағылымдары өз ұлтымыздың зиялыларын да бей-жай
қалдыра алмады. Өйткені, олар өз халқының өткен дәуірдегі әлеуметтік-саяси
өміріне, құқық нормаларына немқұрайды, жоғарыдан қарай алмады. Олар осы
тұрғыдан өздерінің көзқарастарында орыс, еуропа заңдарына қарағанда
Қазақтың ата заңдарының артықшылығын, жергілікті халық тұрмысына, өмір сүру
салтына мейлінше жақындығын негіздеуге бағыт ұстанды. Бұл салада көрнекті
ұлт зиялылары Ш. Уәлихановтың [17],
Ы. Алтынсариннің [18], Ж. Ақпаевтың [19], А. Байтұрсыновтың [20],
Б. Сыртановтың [21] еңбектері айтарлықтай болды.
Зерттеліп отырған кезеңдегі қазақ халқының төл тарихына,
этнографиясына, саяси-әлеуметтік, құқықтық, шаруашылық саласына қатысты
қызықты әрі құнды материалдарды халқымыздың алғашқы ғалымы –
Ш. Уәлихановтың еңбегінен таба аламыз. Оның зерттеулерінен қазақ халқының
саяси-құқықтық, этно-әлеуметтік организмі сипатының, оның халық, ұлт
ретіндегі дамуы этникалық, әлеуметтік-экономикалық, саяси процестермен
байланысты екендігін тұжырымдайтын жан-жақты, терең ойлы пікірлер мен
идеяларды бөліп айтуға болады. Мәселен, ол қазақтардың қоғамдық құрылымының
тектік, қандық-туыстық негізін, рулар мен тайпалардың тікелей қарым-
қатынасы арқылы пайда болғанын көрсете келе, қазақ халқының, қалыптасу
процесіндегі әртүрлі тайпалық топтарды біртұтас организмге (ағзаға)
біріктірген саяси факторлардың ролін ерекше атап өтеді. Сондай-ақ ол,
қазақтардың қоғамдық даму деңгейінің өзіндік ерекшелігін тайпалық
организмнің ортасына, жағдайына, салт-санаға байланысты құбылыс деп
қарастырады. Соңдықтан кез-келген қоғамда орын алып, қазақтардың арасында
да болып жататын қылмыстық, басқа да теріс қылықты сипаттайтын әрекеттерді
орыстар мен еуропалықтар ойлаған пікірмен, көзқараспен бірдей тұжырымдау
мүмкін еместігін алға тартады.
Қарастырылып отырған дәуірдегі қазақ мемлекеттігінің саяси-құқықтық
тарихын, заңдық нормаларын жинауға, зерттеуге байланысты бетбұрыс шектеулі
ауқымда болса да Кеңес үкіметі тұсында жасалды. Алайда, бұл зерттеулер көп
жағдайда Кеңес мемлекетінің тоталитарлық саясатының бағытына, мүддесіне сай
жүргізілді. Осы кезеңде қазақ дәстүрлі қоғамының саяси-құқықтық мәселелерін
арнайы зерттеген С.Л. Фукстің [22],
С.В. Юшковтың [23], Т.М. Култелеевтің [24] еңбектері, Материалы по
обычному праву казахов Т.1 (1948 ж.), Материалы по политическому строю
казахов Т.1 (1960 ж.), Проблемы казахского обычного права (1989 ж.) атты
көлемді ғылыми-зерттеу жинақтары жарық көрді.
XVIII ғасырдың соңынан бастап XX ғасырдың басын қамтитын кезендегі
қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси, әкімшілік-құқықтық саладағы болған
өзгерістерін жете зерттеген ұлтымыздың белгілі заңгер ғалымдары –
С.З. Зимановтың [25; 26; 27], Ғ. Сапарғалиевтің [28; 29], Қ.Ә. Жиреншиннің
[30], С. Өзбекұлының [31; 32; 33], С.А. Табановтың [34], Т.А. Ағдарбековтың
[35], Ж.Д Бұсырмановтың [36] еңбектерінің де ғылыми-теориялық, әрі танымдық
маңызы ерекше болды. Дегенмен, бұл еңбектерде негізінен қазақ халқының
Ресей империясының қол астына түпкілікті өтіп, оның отарлық жүйесінің
ауқымындағы саяси-әкімшілік саладағы өзгерістері мен осы дәуірдегі ұлт
зиялыларының саяси-құқықтық көзқарастарына, мұраттарына талдау жасалған.
Осы тұрғыдан еліміздегі тарихи-құқықтық ғылымының іргетасы ретінде
есептеліп, зерттелуге тиісті тақырыптардың өзекті мәселелерін ғылыми-
теориялық, танымдық жағынан жан-жақты толық, әрі объективтік негізде
талдайтын, сараптайтын әйгілі зерттеуші-академик С.З. Зимановтың
монографиялық іргелі еңбектерінің мән-маңызының ерекше екендігін айтуымыз
керек. Бұл зерттеу еңбектердің аясында орасан зор мұрағаттық және ғылыми
материалдар алғаш рет ғылыми айналымға еңгізіліп, Қазақстанның саяси-
құқықтық дамуын одан әрі объективті негізде зерттеудің даңғыл жолы
салынып, патша империясының отаршылдық жүйесінің басқаруындағы түбегейлі
өзгерістерді сипаттайтын әкімшілік-саяси шараларды зерттеуге, талдауға
қатысты ғылыми-әдістемелік бағыт ұсынылады. С.З. Зимановтың В.И. Ленин и
казахская национальная государственность атты іргелі монографиялық
еңбегінде (Алматы, 1970) кеңестік тоталитарлық жағдайдағы үстемдік құрған
партиялық принциппен қатар алғаш рет тарихи-мемлекеттің құбылысты
зерттеудің объективтік принципін ұштастыра қолданудың әдісі өзінің сәтті
көрінісін тапқан. Осы тұрғыдан автор сол кезде саяси және құқықтық
құбылыстардың шындығын бейнелеуде негізгі тетік ретінде есептелген
экономикалық детерминизм қағидасынан батыл түрде бас тарта отырып,
қоғамтанушы ғалымдарға жасанды түрде таңылған біржақты таптық мүддені
көздейтін базис-қондырма схемасының саяси, әлеуметтік-мәдени, тарихи-
құқықтық құбылыстарды қалыптастырудағы ролін басқаша, яғни объективті
көзқараспен талдау жасайды. Соңдықтан С.З. Зимановтың еңбектерінде сол
кезеңдегі қазақ қоғамының менталитеті нақты, әрі объективті ғылыми негізде
зерттелген деп лайықты баға беруге болады.
Еліміздегі саяси-құқықтық және тарихи-құқықтық ғылымының дамуында
маңызды ғылыми-танымдық ролі бар зерттеулердің ішінде академик
Ғ. Сапарғалиевтің еңбектерін атап өткен орынды болады. Автор еңбектерінің
негізгі ерекшелігі – Қазақстанның саяси-құқықтық тарихының өзекті
мәселелерін ғылыми негізде күн тәртібіне қоюда, оларды ғылыми тұрғыдан
сараптаудан, талдаудан өткізіп шешуде объективтік, айқындылық және реттілік
қасиеттерімен көрінеді. Сондай-ақ, автордың бұл зерттеулерінде қазіргі
кезде мемлекеттің саяси-құқықтық мәселелерін кешенді түрде зерттеуге
септігін тигізетін жеке талдаулар мен тұжырымдар да бар. Мәселен, академик
Ғ. Сапарғалиевтің Карательная политика каризма в Казахстане атты
монографиялық зерттеуінде қазақ-ресей арасындағы өзара қатынастарды
сараптауда бір қалыпқа құйылған стандарттық көзқарастар тұрғысынан емес,
керісінше қазақ қоғамындағы ой еркіндігінің басып жанышталуындағы патша
үкіметінің отаршылдық, реакцияшыл саясаты объективті, әрі ашық көрсетіліп,
XIX-XX ғасырлар ауқымындағы, Қазақстандағы бодандық басқару мен сот ісін
жүргізудің құрылымына сипаттама беріліп, жан-жақты талдау жасалады.
Ұлттық мемлекеттіміздің өткен жолын тарихи сабақтастықпен ұштастыра
отырып қарасақ, оның XIX ғасыр ауқымы мен XX басындағы күрделі кезеңіндегі
саяси-құқықтық дамуын жан-жақты жете зерттеген белгілі заңгер-ғалым Қ.Ә.
Жиреншиннің еңбегін де атап өтуге болады. Автор өз еңбегінде қазақ халқының
мойнына бодандық қамыты кигізіліп, яғни оның саяси дамуында өзінің дербес
мемлекеттігі біржолата жойылып, Қазақстанның ұзақ уақыт бойы Ресей
империясының отары ретіндегі саяси-құқықтық мәртебесінің бекітілуі
кезеңіндегі күрделі саяси процестерді сипаттайды. Мәселен, автордың
Политическое развитие Казахстана в XIX - начале XX веков атты іргелі
зерттеуінде XIX ғасырдың аумағы мен XX ғасырдың алғашқы он жылындағы патша
империясы жүргізген саяси-әкімшілік реформаларға жан-жақты талдау жасалып,
осының салдарынан осы кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік, саяси және
құқықтық өмірінде пайда болған өзгерістерге көптеген тарихи дереккөздер
негізінде жан-жақты талдау жасайды. Зерттеуімізге арқау болып отырған
кезеңдегі қазақ мемлекеттігінің, оның саяси-құқықтық тарихының көкейкесті
мәселелерін ден қойып, жете зерттеген талантты ғалым С. Өзбекұлының
еңбектерін де ерекше атауға болады. Автор өзінің Көшпелі қазақ
өркениетіндегі құқық атты зерттеу еңбегінде осы кезеңдегі қазақтың көшпелі
өркениетіндегі құқық институттарын егжей-тегжейлі зерттей отырып, оның
дәстүрлі ізгілік жақтарын, моральдық бастауларын, қоғамдық қатынастарды
реттеудің қалыптасқан қағидаларын жан-жақты көрсете отырып, осы аталған
құндылқтарды қалыптастыруда, негіздеуде, іске асыруда өзінің даналығымен,
жаңашылдығымен көзге түскен әйгілі қазақ ханы – Тәукенің реформаторлық
қызметімен ұштастыра, сабақтастыра дәйектеген ұтымды еңбек деп бағалаймыз.
Еліміз тәуелсіз мемлекет мәртебесін алғаннан кейінгі уақытта дәстүрлі
қазақ қоғамының мемлекеттігі мен құқығын зерттеуге бағытталған құнды,
ауқымды әрі күрделі еңбектер, зерттеулер жариялана бастады. Олардың ішінде
С. Өзбекұлының [37], Н. Өсерұлының [38], З.Ж. Кенжалиевтің [39],
М.А. Құл-Мұхамедтің [40] докторлық диссертациялық зерттеулерін, ал
кандидаттық диссертациялардың ішінен Қ.Ә. Әбішевтің [41],
Н.А. Ахметованың [42], Ш.А. Андабековтың [43], К.З. Ыдырысовтың [44], Ж.С.
Әлдибековтың [45] еңбектерін ерекше атауға болады. Бұл аталған зерттеулер
қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси, әкімшілік-
құқықтың мәселелерін жан-жақты кешенді түрде қамтымаса да, олар ден қойып
зерттеген әлеуметтік және саяси-құқықтық құбылыстар, қоғам қайраткерлерінің
есімдері мен қызметтері аталған зерттеуімізге ғылыми ізденістер жүргізуге
бастау, арқау болғанын атап өткен жөн.
Қазіргі таңда әйгілі ғалым, академик С.З. Зимановтың басшылығымен Қазақ
Елінің қоғамдық-саяси өмірінің айнасы іспеттес болған қазақ құқығының
қайнар көздері, ескерткіштері, үлкен және кіші заң кодекстері Қазақтың ата
заңдары атты 10 томдық ауқымды бағдарлама аясында іздестіріліп, қалпына
келтіріліп, жаңаша көзқарастар тұрғысында зерттеліп, жарияланып, қазақ
халқының рухани игілігіне айналуда.
Диссертациялық зерттеудің объектісі. Қарастырылып отырған XVII
ғасырдың соңғы ширегі – XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы Қазақ
мемлекеттілігінің саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, рухани дамуының
өзекті мәселелерін және оған әсер еткен халықаралық ахуалды, қазақ
қоғамының сол кезеңдегі тарих әлемдік сахнасынан алған лайықты орнын
сипаттайтын ерекшеліктерін кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің пәні ретінде жоғарыда көрсетілген өзекті
мәселелердің, яғни зерттеліп отырған кезеңдегі қазақ қоғамның қоғамдық-
саяси, әлеуметтік, құқықтық және рухани-мәдени дамуы барысының күн
тәртібіне қойылуын және оны нақты жүзеге асырудың жолдарын, оларды
реттейтін тетіктерді сипаттайтын қоғамдық-саяси және құқықтық қатынастардың
жиынтығы алынып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің негізгі
мақсаты – қазақ халқының оның ұлттық мемлекетттігінің қалыптасу, даму,
өркендеу дәуіріндегі өте маңызды әрі, саяси қарама-қайшылықтарды бастан
өткерген күрделі кезеңі болып есептелетін XVII ғасырдың соңғы ширегі мен
XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы ішкі-сыртқы саяси жағдайын, құқықтық-
рухани құндылықтарын, тың тарихи дереккөздер, жаңаша көзқарастар негізінде
қазіргі заман талабы тұрғысынан жан-жақты сараптап, оның тарих сахнасында
алған лайықты орнын талдап көрсету. Аталған өзекті мәселелерді шешу үшін
автор алдына төмендегідей міндеттер қойды:
- тақырыптың өзектілігін және оның ішкі мән-мазмұндық табиғатын ашып
көрсету арқылы зерттеуге қатысты тарихи және құқықтық дереккөздерге жаңаша
тұрғыдан жан-жақты сараптама жасау;
- қарастырылып отырған XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші
жартысындағы қазақ мемлекетінің ішкі әлеуметтік даму жағдайын, саяси
ахуалын жан-жақты талдау арқылы оның нығаю, өрлеу және қайшылықты
кезеңіндегі көкейкесті мәселелеріне объективтік баға беру;
- қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық және рухани дамуының
ерекшеліктерін сипаттай отырып, қазақ Ата заңдарының ұлттық
мемлекеттігіміздің қоғамдық-саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті
қалыптастырудағы алатын орнын зерттеп-зерделеу;
- ұлттық мемлекетіміздің қоғамдық-саяси құрылымының негізгі өзегі болып
есептелген – патрономия және ел басқару үрдісі, әлеуметтік жіктелу
(стратификация), қоғамдық қатынастар жөніндегі пікір көзқарастарды
салыстыру негізінде сараптап, зерттеп өз ой-тұжырымдарымызды негіздеу;
- қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ мемлекетінің әлемдік
қауымдастықтың мүшесі болған құқықтық мәртебесіндегі орнын сараптау, сол
дәуірдегі алпауыт мемлекеттер – Жоңғар, Қытай, Ресей империяларымен арадағы
жүргізген сыртқы саясатының негізгі бағыттарын саралап талдау;
- қазақ ата заңдарының бастауларын, даму эволюциясын кезеңдерге бөліп
сипаттау, оның қазақ мемлекетінің билік және басқару органдары жүйесін
қалыптастырудағы тарихи орнын анықтау;
- билер институтының қазақ қоғамындағы ішкі және сыртқы саяси-құқықтық
қызметіне талдау жасау және билер институтының құқықтық қатынастардағы
ролін айқындап, билердің қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып заңын
қалыптастырудағы және олардың қоғамдық-саяси өмірдегі үлгі-өнегелік,
тәрбиелік ролін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл диссертациялық зерттеу қазақ
мемлекетінің тарихындағы ең күрделі кезең болып саналатын XVII ғасырдың
соңғы ширегі – XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы оның ішкі даму жағдайын,
сыртқы саяси ахуалын, әлеуметтік-саяси құрылымы мен құқықтық дамуының
ерекшеліктерін бұрын ғылыми айналымға түспеген дереккөздер негізінде
кешенді түрде зерттеп, жан-жақты талдаған тұңғыш еңбек болып табылады. Атап
айтқанда, бұл еңбекте тарих сабақтастығы сақтала отырып, қазақ
мемлекеттігінің нығаю, өрлеу кезеңіндегі ішкі-сыртқы даму деңгейіне жаңа
дереккөздер негізінде объективті баға беріліп, оның тарих сахнасында алған
лайықты орны дәйекті түрде дәлелденіп, ұлттық мемлекетіміздің болмысын
жоққа шығарып, оның тарихын бұрмалап көрсеткен еуроцентристік және
шовинистік тұрғыдағы ғылыми көзқарастарға батыл тойтарыс беріледі.
Бұл еңбекте қазақ мемлекетінің рухани және құқықтық дамуының
ерекшеліктері жан-жақты сарапталып, қазақ ата заңдарының маңызды
ескерткіштері Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы құқықтық
жарғыларының жалпы қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси өміріндегі және
құқықтық мәдениетті қалыптастырудағы айрықша рөлі талданып көрсетіледі.
XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ мемлекетінің
Цинь империясымен, Жоңғар хандығымен, патшалық Ресеймен арадағы
мемлекетаралық-саяси қатынастардың күрмеуі қиын өзекті мәселелері жан-
жақты талданып, тың дереккөздер негізінде Тәуке хан билік құрған кезеңдегі
елдігімізді, тұтастығымызды, бірлігімізді сақтауға бағытталған бейбіт,
орнықты, салиқалы саясаттың бағыт-бағдары дәйекті түрде жан-жақты
көрсетіледі. Сондай-ақ бұл еңбекте бұрын ғылыми айналымға түспей аз
зерттелген Тәуке хан қайтыс болғаннан кейінгі оның ізбасарлары Қайып,
Әбілқайыр хандардың Қазақ Елінің дербестігін сақтауға бағытталған сыртқы
саясаттағы қам-қарекеттері, Кіші жүз, Орта жүз қазақтарының Ресей
империясының қол астына қарауының алғы-шарттары мен саяси-құқықтық астары
мәселелері жаңа көзқарастар тұрғысында жан-жақты құжаттық деректер
негізінде талданып көрсетіледі.
Жұмысымызда қазақ қоғамындағы билер институтының даму, қалыптасу
кезеңдеріне жан-ақты сипаттама жасалып, билердің әлемдік маңызы және
олардың әлеуметтік-саяси өмірдегі үлгі-өнегелік, тәрбиелік ролі алғаш рет
көрсетіліп, қазіргі таңда ауылдық жерлерде қайта жанданып келе жатқан
билер институтының нышандары мен көріністеріне ғылыми тұрғыдан талдау
жасалынып, оны жетілдірудің өзіндік әдістері қарастырылды.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы
танымдық және арнайы ғылыми әдістер құрады. Тақырыпты зерттеу барысында
автор мемлекеттік, құқықтық жүйелерді құрылымдық тұрғыдан зерттеу,
функционалды-жүйелеп зерттеу, формальды-заңдылық әдістерін кеңінен
қолданды. Зерттеу барысында барлық қоғамтану ғылымдарына тән тарихи-
хронологиялық зерттеу әдісі, анализ (талдау) және синтез тәсілдері, тарихи
салыстырмалы-теңестірмелі әдістері де көрініс тапты.
Диссертациялық зерттеудің теориялық негізін Қазан төңкерісіне дейінгі
Ресей зерттеушілерінің, ұлт зиялыларының, Қазақстан ғалымдарының тарихи
және тарихи-құқықтық тақырыпқа жазылған зерттеу еңбектері, ғылыми
монографиялар және мұрағат құжаттары құрады. Диссертациялық жұмысты жазуда
белгілі орыс зерттеушілері П.И. Рычковтің, И.Г. Георгидің,
И.П. Палластың, И.И. Крафтың, И. Фальктің, А. Тевкелевтің ұлтымыздың
көрнекті зиялылары Ш. Уәлихановтың, И. Алтынсариннің, А. Байтұрсыновтың, Ж.
Ақпаевтың, Б. Сыртановтың т.б. еңбектеріне арқа сүйедік.
Диссертациялық жұмыста соңдай-ақ, Қазақстанда тарихи-құқықтық ғылымды
дамытуға елеулі үлес қосқан С.З. Зиманов, Ғ.С. Сапарғалиев,
М.Т. Баймақанов, С.С. Сартаев, З.Ж. Кенжалиев, С. Өзбекұлы, Н.Ө. Өсеров,
К.А. Жиреншин, С.Н. Сәбикенов, С.А. Фукс, Т.М. Күлтелеев сияқты ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды. Қазақ қоғамын зерттеуші тарихшылардың,
этнографтардың, философтардың, әсіресе оның дала философиясын зерттеуші
мамандардың жұмыстарына да айтарлықтай көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысының деректік негізін Ресей, Қазақстан, Өзбекстан
мұрағаттарының, Ұлттық кітапхана, Ғылым академиясы сирек қолжазбалар
бөлімінің, Қазақтың ата заңдарының (10 томдық) құжаттық-деректік,
зерттеулерден алынған материалдар құрады.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар мен қорытындылар:
- XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекетінің нығаю, өрлеу және дағдарысты кезеңіндегі ішкі-сыртқы жағдайы,
саяси ахуалы, әлеуметтік-құқықтық дамуының барысы, оның тарих сахнасындағы
және сол дәуірдегі халықаралық қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретіндегі
алған лайықты орны бар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Алматы, 2006 Интеллектуал – Парасатзаң
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Интеллектуал – Парасат
заңгерлік компаниясы
Әлдибеков Жапар Смайылұлы
XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекеттігі мен құқығының дамуы
12.00.01 – Мемлекет және құқық теориясы мен тарихы; құқықтық және саяси
ілімдер тарихы
Заң ғылымының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші
ҚР ҰҒА-ның академигі,
заң ғылымдарының докторы, профессор
Зиманов Салық Зиманұлы
Алматы, 200Мазмұны
Белгілеулер мен қысқартулар 3
Кіріспе 4
1 XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекетінің жағдайы, саяси аХуалы және оның әлеуметтік-құқықтық дамуы
1.1 Зерттеу тақырыбына қатысты тарихи-құқықтық деректер және оның
қайнар көздері 21
1.2 Қазақ мемлекетінің нығаю, өрлеу кезеңіндегі ішкі-сыртқы жағдайы
және оның тарих сахнасындағы алатын орны 31
1.3 Халқының қоныстану ерекшелігі: этнографиялық құрамы,
этникалық-тайпалық құрылымы және оның территориялық
байланысы 54
1.4 Қазақ хандығының әлеуметтік, рухани және құқықтық дамуының
ерекшеліктері. Қазақ әдет-ғұрып заңдарының маңызды ескерткіштері – Қасым
ханның Қасқа жолы Есім ханның Ескі жолы құқықтық жүйесінің қазақ
мемлекетінің қоғамдық-саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті
қалыптастырудағы орны 69
2 Қазақ мемлекетінің құрылысы және оның дамуындағы ерекшеліктер
2.1 Қазақ мемлекетінің қоғамдық-саяси құрылысы: патрономия және ел
басқару құрылымы, әлеуметтік жіктелу (стратификация), қоғамдық
қатынастар 95
2.2 XVII ғасырдың cоңғы ширегі – XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы
қазақ хандығы: әлеуметтік-экономикалық қатынастар және ішкі-сыртқы
байланыстарының қалыптасу мәселелері 130
2.3 Қазақ хандығының Цинь империясымен, Жоңғар мемлекетімен
арадағы саяси – мемлекетаралық қаты настар мәселесі 144
2.4 XVII-XVIII ғасырлардағы қазақ-ресей мемлекетаралық қатынастарының
қалыптасуы мен даму ерекшеліктері 176
2.5 Кіші жүз, Орта жүз хандықтарының Ресей империясының қол астына
қарауының саяси-құқықтық астары 194
3 Қазақ құқығының көздері мен ерекшеліктері. Қазақ әдет-ғұрып құқығының
ел басқару және хандық билікті қалыптастырудағы тарихи орны
3.1 Қазақ халқы мен мемлекеті құқығы тарихының және бастауларының жалпы
сипаттамасы 215
3.2 Тауке ханның (1680-1715) мемлекет және құқық саласындағы
реформаторлық қызметі 232
3.3 Қазақ мемлекетінің билік және басқару органдары жүйесінің
ерекшеліктері 255
3.4 Дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер институтының қалыптасу даму
кезеңдерінің сипаттамасы, тарихи сабақтастығы және билердің әлемдік
маңызы 275
Қорытынды 301
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 309
Белгілеулер мен қысқартулар
АВПР – Архив Внешней политики России – Ресейдің сыртқы саясат мұрағаты.
Спб – Санкт-Петербург - Санкт-Петербург.
ЦГА РК- Центральный Государственный Архив Республики Казахстан –
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік орталық мұрағаты.
ЦГИА РФ – Центральный Главный Исторический Архив Российской Федерации –
Ресей Федерациясының Орталық Бас тарихи мұрағаты.
КазФАН – Казахский филиал Академии наук – Ғылым Академиясының қазақ
филиалы.
ИРГО – Императорское Российское Географическое Общество – Императорлық
Ресей Географиялық қоғамы.
СОИРГО – Северное отделение Императорского Российского Географического
общества - Императорлық Ресей Географиялық қоғамының Солтүстік бөлімшесі.
Архив ЛОИИ – Архив Ленинградского отделения института истории –
Ленинград тарих институты бөлімшесінің мұрағаты.
ЦГАДА – Центральный Государственный Древних Актов – Ежелгі Актілердің
Мемлекеттік Бас мұрағаты.
Нар.ГПБ – Народная Городская Публичная Библиотека – Қалалық Орталық
көпшілік кітапханасы.
Архив АН РФ – Архив академии Наук Российской Федерации – Ресей
Федерациясы Ғылым академиясының мұрағаты.
ЦГА Оренбургской области – Центральный Государственный Архив
Оренбургской области – Орынбор облыстық Орталық Мемлекеттік мұрағаты.
Алдаспан – XV-XVIII ғасырлардағы қазақ ақын – жырауларының жинағы.
МОП – Материалы обычного права – Әдет-ғұрып құқығының материалдары.
МИКХ – Материалы по истории казахских ханств – Қазақ хандықтары
тарихының материалдары.
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбек әлі де болса, кешенді
түрде толық зерттелмеген XVII ғасырдың соңғы ширегі мен XVIII ғасырдың
алғашқы жартысындағы қазақ мемлекеттігінің және оның саяси-құқықтық даму
тархындағы аса бір маңызды, әрі күрделі, әрі қарама-қайшылықты дәуірді
бастан кешкен кезеңді жан-жақты зерттеуге арналады. Атап айтқанда, осы
кезеңдегі қазақ мемлекеттігінің ішкі-сыртқы жағдайын, оған әсер еткен
халықаралық ахуал және оның әлеуметтік-экономикалық, құқықтық дамуының
өзекті мәселелері, қазақ қоғамының тарих сахнасындағы алған лайықты орнын
бейнелейтін, яғни оның нығаю, өрлеу тіпті дағдарысты кезеңіндегі жалпы
жағдайына байланысты өзекті мәселелері әр мазмұндағы тарихи-құқықтық
деректерді қолдану арқылы жан-жақты сипатталады. Зерттеуімізде ұлттық
мемлекетіміздің сол кезеңдегі қоғамдық-саяси құрылымына тікелей қатысы бар
халықтың қоныстану ерекшелігі, этнографиялық құрамы, этникалық-тайпалық
құрылымы және оның ішкі территориялық байланысы тұрғысындағы маңызды
мәселелері де кешенді түрде сарапталып көрсетіледі. Зерттеліп отырған
кезеңдегі қазақ мемлекетінің және құқығының құрылымы мен оның дамуындағы
ерекшеліктері әр түрлі дереккөздер негізінде, әр қилы пікірлер аясындағы
түсініктер, тұжырымдамалар салыстырылып, сараптала отырып, сол дәуірдегі
қазақ хандығының қоғамдық-саяси құрылымының негізгі өзегі болып есептелген
– патрономия және ел басқару үрдісі, әлеуметтік жіктелу (стратификация)
қоғамдық қатынастар жөніндегі өзекті мәселелер жан-жақты талданады.
Зерттеу еңбегінде қазақтың Ата заңдарының бастауларына, тарихи даму
ерекшеліктеріне және оның мемлекеттілікті, хандық билікті, ел басқаруды
қалыптастырудағы маңызды тарихи роліне ғылыми негізде жан-жақты талдау
жасалып сипаттама беріледі. Қарастырылып отырған кезеңдегі қазақтың Ата
заңдарын жаңа құндылықтармен толықтырып, одан әрі жетілдіріп, бір жүйеге
түсіріп, мемлекеттің ортақ заңы ретінде қалыптастырып, жаңашылдық танытқан
әйгілі Тәуке ханның мемлекет және құқық саласындағы реформаторлық
қызметіне, оның шығарған заңдарының қазақ мемлекетінің билік және басқару
органдары жүйесіне тигізген құқықтық реттеушілік ықпалының ерекшеліктеріне,
яғни дәстүрлі қазақ қоғамындағы билер институтының даму, қалыптасу
тарихының кезеңдері жан-жақты зерделеніп, оның қазақ халқының қоғамдық-
саяси және рухани өміріндегі үлгі-өнегелік ролі, әлемдік деңгейдегі мән-
маңызы нақты дереккөздер негізінде дәлелденіп көрсетіледі.
Диссертациялық зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ халқы өзінің сан
ғасырлар бойы қилы-қилы тарихи даму кезеңінде әлемдік өркениеттің көшінен
қалмай өзіне ғана тән дала демократиясының негізіндегі ұлттық
мемлекеттігін құрып, оның әлеуметтік-саяси, құқықтық-рухани құндылықтарын
қалыптастырып, жетілдіріп келесі ұрпаққа жеткізіп, өрлігіміз бен
елдігімізді аяққа таптатпау үшін жанқиярлықпен күрескен ауыр әрі абыройлы
өткен тарихи жолдарымызды мақтанышпен айта аламыз.
Ғасырлар көшімен ілесе, бірге дамып жоғарғы деңгейге көтерілген көшпелі
өркениетіміздің басты белгілері болып саналатын мемлекеттігіміздің, оның
әлеуметтік-саяси құрылымы, құқықтық-рухани саладағы бастаулары, билік пен
басқару жүйесіндегі өзімізге ғана тән билер институтының, хандық биліктің
қалыптасуы, дамуы, қазақ қоғамының сыртқы әлеммен байланысы, ірі
қайраткерлеріміздің тарих сахнасына шығуы тағы басқа өзекті мәселелер –
кейбір реакцияшыл пиғылдағы зерттеушілердің көрсеткеніндей тек тарихи аңыз
ретінде ғана болған жоқ, қарастырылып отырған кезеңдегі өмір шындығының,
өрісінің нақты әрі нағыз көрінісі болды. Осы тұрғыдан Қазақстан
Республикасының Президенті Н. Назарбаев өзінің Тарих толқынында атты
еңбегінде: егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді
ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын
түсінгеніміз жөн [1, 296 б.], – деп атап көрсетті.
Қазақ халқы өз алдына мемлекеттік егемендік алған жиырма жылға жуық
уақыттың ішінде саяси-құқықтық және рухани өркендеуімізде бірқатар оңды
өзгерістер болды. Осы уақытқа дейін отандық тарих сахнасынан өшірілген
немесе жоғалтып алуға шақ қалған асыл мұраларымызбен қайта табысудамыз.
Ұлттық тарихымыздағы, мемлекеттігіміздегі рухани асыл қазыналарымызды қайта
жандандырудамыз. Рухани өркендеуіміздегі жаңаша сипаттағы оңды
өзгерістердің бірі зерттеуші-ғалымдардың, жалпы халықтың ойлау жүйесінің
жаңғыруы дер едік. Соның нәтижесінде уақыт талабына сай зерттеушілер де,
қазақ халқы да өздерінің ұлттық мемлекеттігінің тарихына, құқықтық-рухани
бастауларының құндылықтарына, еліміздің өткен өміріндегі басты орын алған
ерекше тұлғалардың өмірі мен қызметіне жаңаша көзқараспен қарап бағалай
бастады. Кеңес дәуірі кезінде ұлттық тарихымызды еркін зерттеп шынайы
нәтижесін жариялауға сол кезеңдегі таптық идеологияға байланысты мүмкіндік
болмаған еді. Мұндай жұмыстарға қатаң шектеу қойылып, ондай еңбектердің
авторларын социализм қағидаларынан алшақтап кеткені үшін ескілікті
көксегені, тіпті ұлтшыл деп айыптауға дейін барып отырған. Бұл
тақырыптар бойынша шектеулер болғанына қарамастан, деңгейде зерттеулер
жүргізілді. Аталған еңбектердің көпшілігінде қазақтың көшпелі қоғамының
мемлекеттігі жоққа шығарылып немесе бұрмаланып көрсетіліп, әдет-ғұрып
құқығы өткеннің сарқыншағы, патриархалды-феодалдық қоғамның қалыптасу
көрінісі деп бағаланған болса да, олардың танымдық маңызын ешкім жоққа
шығара алмайды.
Осы тұрғыдан диссертациялық зерттеу еңбегіміздің жалпы концепциясы
қарастырылып отырған кезеңнің негізгі өзегі болып табылатын қазақ
мемлекеттігі мен құқығының, оның басқару жүйесінің және хандық биліктің,
билер институтының қалыптасу, даму, өркендеу мәселесіне қатысты патшалық
империя дәуірінде бастау алып, кеңестік-тоталитарлық режимнің коммунистік
идеологиясының үстемдік құруы кезінде одан әрі өзінің жалғасын тапқан,
қазақтарда ешқандай ұлттық мемлекет болған емес, мемлекеттік құрылыстың
тек қана жеке элементтері ғана кезедеседі, оның өзі бірыңғай құрылым болған
жоқ, әрбір ру-тайпа, өз бетімен өмір сүрді, қазақтар бір-бірімен қырқысып
бытыраңқылықта болды, бей-берекет көшіп жүрді, халқы жаппай сауатсыз болып,
қайыршылықта өмір сүрді, яғни қазақ ешқандай бірыңғай, біртұтас хандық
(мемлекет) құрған жоқ [2, 76 б.], деген ұлттық намысымызға тиетін,
сыңаржақ, реакцияшыл пікірлерге тың тарихи деректер, жаңаша көзқарастар
тұрғысында тойтарыс беріп, оларды теріске шығаруға бағытталған. Соңдықтан
қарастырылып отырған кезеңдегі дәстүрлі қазақ қоғамындағы мемлекеттіліктің
жоғарыда көрсетілген көкейкесті мәселелерін жаңа концепциялық негізде, тың
дереккөздерді қатыстыра отырып, жаңаша көзқараспен ғылыми талдаудан
өткізіп, өз ой-тұжырымдарымызды негіздеп, шынайы, объективті бағасын беру
өзекті мәселе деп қараймыз.
Халқымыздың дербес ұлт және мемлекет ретінде қалыптасқан ұзақ әрі
күрделі кезеңді бастан кешкен даму процесінде қазақтың ата заңдарының
(құқығының) бастаулары мен тарихи даму үрдісі қазіргі кезеңдегі заңтану
ғылымындағы іргелі мәселелердің бірі болып қалып отыр. Өйткені, ол қазақ
халқының қоғамдық – саяси тарихының маңызды құрамы болып қалыптасқан,
дәстүрлі қазақ мәдениеті мен өркениеті саласында аса маңызды әрі салмақты
орны бар ауқымды сала. Соңдықтан дәстүрге бай қазақ Ата заңдарының
бастауларын оның жүріп өткен тарихи жолын жан-жақты ғылыми тұрғыдан
зерделеп, сараптан өткізіп, талдау жасап, барымызды байыптап, жоғымызды
мүмкіндігінше түгендеу, жалпы құқықтану ғылымының, оның ішінде
диссертациялық зерттеуіміздің алдында тұрған келелі де өзекті мәселелердің
бірі деп сипаттауға толық негіз бар. Осы тұрғыдан бұл мәселенің өзектілігі
жөнінде әйгілі зерттеуші – академик С.З. Зимановтың: Негізгі қайнар көзі
Ұлы даланың әдет-ғұрып жүйесі, мәдени дәстүрлі болып табылатын қазақтың ата
заңдары қаншама ғасырлар бойы тікелей және жанама түрде әр түрлі
мемлекеттер тарапынан қысым көріп, олардың идеологиясының әсерін сезінсе де
таңқаларлық өміршеңдігін көрсетті. Ұлан байтақ қазақ даласында болған
өзгерістер мен төңкерістерге қарамастан сақталып, өзінің бастапқы
мәйегін жоғалтпаған қазақ құқығының өміршеңдігін, оның негізгі
құрылымының өзегі табиғи еркіндік, өнегелік идеяларымен үндестікте болуымен
түсіндіруге болады [3, 38 б.], – деген салиқалы пікірін толық қолдауға
болады.
Қазіргі төрткүл дүниеде өзінің ұлттық заңы болмаған, ұлттық құқығының
тарихы болмаған бірде-бір мемлекет жоқ. Осы тұрғыдан ұзақ әрі бай тарихы
бар қазақ қоғамы да өзінің ұлттық құқығы, заңы бар және оның терең тарихы
бар мемлекет болды. Бірақ, елімізде осыған дейінгі кезеңде ұлттық заңтану
ғылымы жүйелі түрде қалыптаспағандықтан қазақ заңтану ғылымының басқа да
теориялық мәселелері сияқты, Қазақ ата заңдарының (құқығының) тарихы да бір
жаққа ысырылып, немесе үстірт зерттеліп, оған оншалықты мән-маңыз
берілмеді. Бұдан теріс салдар туындауы мүмкін. Өйткені, әлемдік заң
ғылымының қазіргі талабына қарағанда қандай мемлекет болмасын өзінің ұлттық
заңының тарихы саналы, жүйелі түрде қамтылған ұлттық заң ғылымы болмаса,
елдің тұтас заң ғылымы толыққанды ғылым ретінде қаралмайды. Соңдықтан
ұлттық құқықтану ғылымындағы мұндай олқылықтардың орнын толтырып, оны
қазіргі кездегі ғылым талабына сай дамыту үшін Қазақ ата заңдарының
тарихын, қайнар көздерін, құндылықтарын қамтыған құқықтану ғылымының
жүйесін қалыптастырып, орнықтырып, оны толықтырып, одан әрі жетілдіріп,
жаңаша көзқараспен жан-жақты зерттеу қазіргі кездегі күн тәртібіндегі
өзекті мәселелердің бірі деп қарауға болады. Қазақ құқығы жайын зерттеу
барысында бізді қызықтырған мәселе – ол аты аңызға айналған қазақтың
билері, шешендері туралы ертеректегі және кейінгі кезеңдердегі олардың
өсиеті мен билік-шешімдері, көшпелі ұлы даланың тарихи-құқықтық мәдениетіне
арналған әр кезеңдегі зерттеушілер мен ұлт жанашырларының жинаған және
жариялаған материалдары болып табылады. Бұл материалдар біздің зерттеуіміз
үшін екі қырымен өзекті әрі маңызды; бір жағынан бұл басылымдардың тарих
көшінен қалып қоймай, қазіргі кезге дейін ел есінде сақталып қалуы; екінші
жағынан көп ғасырлар, бойы көшпелі қазақ қоғамының негізгі өмірінің өзегін
құраған қазақ құқығының көне болмысын тануға мүмкіндік жасау арқылы
қазіргі кездегі зерттеушілердің ерекше ынтасын көтеруге мұрындық болуында
болып отыр.
Көшпелі мемлекеттің мәдени және демократиялық дәстүрлеріне негізделген
қазақ құқығы өзін тудырған дәуірлерден сүрінбей өтіп қана қоймай, ол
қаншама белестерді артына тастап үлгерді. Бұл құқық жүйесі XIX ғасырға
дейін, кейбір жағдайларда XX ғасырдың басына дейін өзінің реттеушілік мәнін
жоғалтпай сақтап келеді. Зерттеу тақырыбының өзектілігіне байланысты қазақ
құқығының бұлай ұзақ өмір сүруін екі негізгі жағдаймен түсіндіруге болады:
біріншіден, көшпелі өркениеттің шаруашылық-тұрмыстық, дүниетанымдық
негіздері қазақтың кең даласында жаңа дәуірге дейін сақталды. Екіншіден,
қазақ құқығы халықтың тыныс-тіршілігінің өзегімен қисындас болатын,
халықтың өзіне жақын-тәндес, жалпы адам баласының мәңгілік рухани бітім-
болмысына, талабына сай болатын.
Диссертациялық зерттеуімізде аталған кезеңдегі қазақ мемлекетінің
қоғамдық-саяси және құқықтық дамуының көкейкесті мәселелерін жан-жақты
талдап, қарастырып зерделеумен қатар, оның сол дәуірдегі әлемдік
өркениеттің толыққанды мүшесі болған құқықтың мәртебесіндегі алған орнын
сараптап, өзімен көршілес өмір сүрген алпауыт мемлекеттер - Жоңғария,
Қытай, Ресей сияқты империялармен арадағы сыртқы саясатының негізгі
бағыттарын, яғни экономикалық, дипломатиялық және әскери саладағы жіптің
күрмеуі іспеттес күрделі мәселелерін де жаңа тарихи дереккөздер арқылы
саяси-құқықтық тұрғыдан объективті, жаңаша көзқараспен баға беруді өзекті
мәселенің қатарына қосуға болады. Әсіресе, біздің пікірімізше осы кезеңді
қамтитын зерттеу еңбектерінің басым көпшілігінде қазақ-қытай қатынастары
мәселелері көмескі немесе бұрмаланып бір жақты сипатталып, мұндағы негізгі
екпін – Ресей империясының Қазақ елін, жерін бөлшектеу, отарлау
пиғылындағы, шовинистік жымысқы саясатының негізгі бағыттарын баса
көрсетуге, тіпті дәріптеуге көбірек көңіл бөлінген деп тұжырымдауымызға
негіз бар. Ал тарихи деректерге жүгіну арқылы, осы кезеңдегі қазақ-қытай
қатынастарын Ресей империясымен салыстырмалы түрде қарасақ, бұл
байланыстардың мұнда өзара тең әріптестік, татулық, Қазақ елінің жеріне,
ішкі істеріне қол сұқпаушылық негізде өрбігенін байқаймыз.
Қазіргі қажеттілік тұрғысынан қарағанда, халқымыздың мемлекеттігі және
құқығының тарихын қамтыған құқықтану ғылымын шынайы қолға алатын, іргелі
әрі кешенді зерттейтін, қазақ ата заңдарының тарихын ұлттық құқықтану
ғылымының деңгейінде қалыптастыратын, оны жоғарғы оқу орындарының
бағдарламасына енгізіп, еліміздің ұлтық-мемлекеттік университеттерінде
басқа да оқу орындарында мақсатты түрде оқытатын мезгіл жетті деп қарауға
болады. Бұл бүгінгі күннің талабы және бүгінгі ғылымның қажеттілігі. Соңдай-
ақ, бұл мәселені зерттеудің өзектілігі – отанымыздың болашақ ұрпақтарын
қазақтың құқықтық мәдениетінің тарихынан, бұлақтарынан сусындатып, олардың
ұлтжаңдылығын, патриоттық жауапкершілігін барынша күшейтудің қажеттілігінен
де туындайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Дәстүрлі қазақ қоғамы мемлекеттілігінің
тарихын, оның құқығын, нормативтік құрылымын, көшпелі өмірдің әлеуметтік-
саяси, демократиялық-рухани құндылықтарын зерттеу кеш басталды. Өйткені,
Еуропа үшін қазақ көшпелі әлемі XVIII ғасырдың соңы XIX ғасырдың басында
ғана белгілі бола бастаған еді. Дегенмен отарлаушылық, саяси-экономикалық
мүддені көздеген Ресей империясы сияқты шет мемлекеттердің сыртқы саясаты
XVIII ғасырдан бастап Қазақ Еліне деген қызығушылығы мен қысымын күшейте
түсті. Сонымен бірге бұл саясат – қазақ мемлекеттігі мен құқығының
табиғатын тануға, оның әкімшілік-саяси құрылымын жете зерттеуге кеңінен жол
ашты. Патша империясы қазақ қоғамын зерттеуге қатысты іс-әрекетінде
отаршылдық бағыттағы мүдде-мақсатты көздеген өзіне тиімді саясат ұстанды.
Осы мақсатты көздей отырып патша үкіметі XIX ғасырдың 60-80-ші
жылдарында өткен дәуірдегі қазақ қоғамындағы саяси-әкімшілік басқару
жүйесін, әдет-ғұрып құқығының табиғатын, құрылымын, ондағы хандардың,
билердің ролін зерттеу жөнінде бірнеше рет арнайы комиссия құрған болатын.
Патшалық комиссиялардың бірқатар зерттеу қызметінің нәтижесінде қазақтардың
қоғамдық-саяси құрылымын, әдеттік-құқықтың ережелері туралы көлемді
материалдар жинақталды. Бұл материалдардың ғылыми-танымдық тұрғыдағы ролі
зор болды.
Осы кезде қазақ-әдет ғұрып құқығы туралы: Сборник обычного права
сибирских инородцев (Самоквасов Р.Я., Варшава, 1876 г.); Народные обычаи,
имевшие, а отчасти и ныне имеющие в малой киргизской орде (Баллюзек Л.Ф.,
Оренбург, 1874 г.); Обычное право киргизов (Козлов И.А. Омск, 1886 г.);
Материалы для изучения юридических обычаев киргизов (Маковецкий К.Е. 1886
г.); Обычное право киргизов (Леонтьев А.М., 1890 г.) және тағы басқа
зерттеулер мен жинақтар шыға бастады.
Қарастырылып отырған кезеңдегі өзекті мәселелерге қатысты келесі
топтағы бірқатар зерттеу материалдары – XVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі
қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси ахуалын, қазақ хандықтарының Ресей
империясының қол астына өтуі процесіндегі саяси өзгерістерді, оқиғаларды
қамтиды. Атап айтқанда, осы кезеңде қазақ халқының әлеуметтік-құқықтық
өмірін зерттеушілер П.И. Рычковтың [4], И.Г. Георгидің [5], И.П. Палластың
[6], И.И. Крафтың [7], И.П. Фальктің [8], В.В. Вельяминов-Зерновтың [9],
Н.А. Аристовтың [10], А.П. Чулошниковтың [11], П.П. Румянцевтің [12],
М. Красовскийдің [13], В.В. Радловтың [14] еңбектерінде осы дәуірдегі қазақ
қоғамының ішкі-сыртқы ахуалы, әлеуметтік топтары жөнінде, құқықтық,
этнографиялық, рухани және шаруашылық саласын қамтитын өмірлеріне нақты
сипаттама берілген. Алайда бұл зерттеулердің басым көпшілігінің сол кезеңде
бастау алған, Ресей империясының қазақ халқына және жеріне қатысты
жүргізіле бастаған отарлау саясаты идеологиясының үдесінен шығуға
бағытталған еңбектер болғандығын баса айтуымыз керек.
Осы кезеңдегі қазақ халқының өмірін алғаш зерттеушілердің бірі –
Орынбор губерниялық кеңсесінің қызметкері П.И. Рычков болды. Ол өзін патша
әкімшілігінің ресми лауазымдағы шенеунігі ретінде ғана емес, қазақ халқының
тарихына, тұрмыс-салтына жіті мән берген, ізденгіш-ғылым, саяхатшы
тұлғасында да танылды. Бірақ, П.И. Рычковтың патша империясының қазақ
даласына арнайы жіберген ресми өкілі екенін ескерсек, оның барлық
еңбектерінің тұжырымдары мен қорытындыларында Ресей империясының бұратана
халықтар, оның ішінде қазақтар тұрғысындағы сұрқия саясатының қолтаңбасын
айқын байқаймыз. Сонымен бірге XVIII ғасыр ауқымында (1763-1774 ж.ж.)
Императорлық ғылым академиясының бастамасымен қазақ даласын, оның халқын
кең ауқымда, жан-жақты зерттеу мақсатымен академиктер И.Г. Георги, И.П.
Палласс, И.П. Фальктің, капитан Н.Н. Рычковтың басшылығымен ғылыми
экспедиция аттандырылғаны белгілі. Бұл экспедицияның зерттеулерінің
барысында осы кезеңдегі қазақ қоғамының ішкі ахуалын, жағдайын жіті
бақылаудың, зерделеп қағазға түсірудің нәтижесінде ғылыми тұрғыдан танымдық
маңызы бар қызықты материалдар жинақталды. Мәселен, И.Г. Георгидің, И.П.
Фальктің, И.П. Палласстың зерттеу еңбектерінде этнографиялық-құқықтық
мазмұндағы сол дәуірдегі қазақ қоғамының әлеуметтік топтары жөнінде, сауда
және шаруашылық саласын қамтитын өмірлеріне нақты сипаттама берілген.
Қазақ хандықтарына патша империясының отарлау саясатының біртіндеп
күшею үрдісі жөніндегі бірқатар танымдық мәні бар құнды материалдарды И.И.
Крафтың еңбектерінен де табуға болады. Әсіресе, оның Сборник узаконение о
киргизских степных областей деп аталатын еңбегінде қарастырылып отырған
кезеңді қамтитын қазақ халқының басқарылу ерекшеліктеріне қатысты көптеген
материалдар берілген. Аталған зерттеудің алғашқы бөлімінде қазақ халқы
тарихының қысқаша очеркі беріліп, онда қазақ жүздерінің Ресей империясының
қол астына қарау процесі қарсаңындағы қазақ қоғамының ішкі және сыртқы
саяси ахуалы сипатталып, көрініс табады. Алайда бұл еңбекте И.И. Крафтың
қазақ жеріне Ресей империясының отарлық саясатын жүргізудің белсенді
идеологы және басты жақтаушысы ретінде Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың осы
процеске қосқан тарихи еңбегін әсірелей бағалап, ерекше мадақтайды.
Қазақ хандығының саяси-мемлекеттік бірлестік ретінде құрылып, оның
қалыптасуын, нығаюын жан-жақты дәйекті материалдар негізінде зерттеген,
талдаған академик В.В. Вельяминов-Зерновтың да еңбегін атап өтуге тұрады.
Оның зерттеуінде XVI-XVII ғасырлар ауқымындағы қазақ мемлекетінің саяси-
әлеуметтік, экономикалық, шаруашылық өмірі жан-жақты сараптылық көрсетіліп,
ғылыми-танымдық маңызы бар деректер келтіріледі. Алайда,
В.В. Вельяминов-Зерновтың еңбегінде қазақ мемлекетінің пайда болуы,
қалыптасуы, өмір сүру процесіне байланысты мәселеде үстүрт, біржақты
пікірлердің де орын алатындығын атап көрсеткен жөн. Мәселен, оның
зерттеуінде қазақ хандығы саяси және шаруашылық қатынастарда артта қалған,
тек қана экстенсивті мал шаруашылығымен айналысатын, қазақ даласындағы ру-
тайпа басшыларының саяси одағы түрінде пайда болған, көшпелі тайпалардың
орнықсыз, тұрақсыз мемлекеттік құрылымы нысанында қалыптасқан деген
сыңаржақ пікірлер айтылады. Ірі шығыстанушы – ғалым В.В. Бартольд өзінің
бірқатар зерттеу еңбектерінде Моңғолия және Орта Азияны мекендеген әртүрлі
түрік тектес халықтардың өміріне қатысты дәйекті деректер келтіреді, мұнда
қазақ халқы туралы да нақты мағлұматтар кездеседі.
Зерттеліп отырған кезеңдегі ұлттық мемлекетіміздің іргетасы, түпқазығы
болып есептелетін қазақ руларының әлеуметтік табиғатын түсіну қажеттігіне
байланысты деректерді әрі қызықты материалдарды Н.А. Аристовтың
жұмыстарынан да кездестіруге болады. Ол қазақ руларына қатысты өз пікірін
былай деп тұжырымдайды. ...что родовые имена записанные многие века тому
назад китайскими историками – конечно, вследствие политического значения
носивших их родов – сохраняются частью и поныне [10, 152 б.]. Бұл пікірден
бағамдайтынымыз, Шыңғыс хан шапқыншылығының нәтижесінде жаулап алынған
бірқатар қазақ рулары: Үйсін, Қаңлы, Қыпшақ, Жалайыр, Керей, Найман т.б.
атаулары ерте кездегі дербес тайпалар мен халықтардың аттары екенін
көрсетеді.
Қазақ қоғамының осы кездегі қоғамдық-саяси және экономикалық
қатынастары тұрғысындағы кейбір танымдық-деректі материалдарды
А.П. Чулошниковтің жұмыстарынан да кездестіреміз. Алайда, ол өз зерттеуінде
қазақтың дәстүрлі қоғамының рулық тұрмыс-салт мәселесін дұрыс көрсетпей,
кейбір әдебиеттердегі сыңаржақ пікірлерді механикалық жолмен қолдану арқылы
береді [11, 142 б.]. Ұлттық мемлекеттігіміздің құрылу, қалыптасу кезеңінен
бастау алатын қазақ халқының тарихы туралы дәйекті, әрі пайдалы материалды
П.П. Румянцевтың еңбегі арқылы да білуге болады. Автор XVII ғасырдың екінші
жартысынан бастап Ресей империясының шекаралық шептерінің қазақ жеріне
жақындасуының алғы шарттарының жалпы тарихи процесіне өз тарапынан
объективтік тұрғыдан баға беруге тырысады. Бірақ, ол қазақ дәстүрлі
қоғамының тарихи-әлеуметтік дамуының ішкі заңдылықтарын,ерекшеліктерін жете
білмегендіктен XV-XVIII ғасырлардағы әлеуметтік-саяси қатынастарды
патриархалды-феодалдық деп атап, қазақ даласында феодалдық қатынастардың
толық жеңуі үшін шаруаларды жерге тұрақты бекіту керек деген қате тұжырым
айтады. [12, 95 б.]. Қарастырылып отырған тақырып ауқымындағы мәселелерді
сараптауда, талдауда
М. Красовскийдің жұмысына да зейін қойып, мән беретін жақтары бар. Ол өз
еңбегінде XVIII-XIX ғасырлар ауқымындағы қазақтардың саяси-әлеуметтік өмірі
мен шаруашылық жүргізу ерекшеліктері туралы нақты деректер береді. Ол қазақ
руларының әлеуметтік өмірінде, көшіп-қону процесіндегі мал шаруашылығының
маңызын ерекше атай келіп, алайда қазақтардың көшпелі өмір-салты, мал
шаруашылығы кәсібі ішкі тартыстың, қырқысудың негізінде пайда болды деп
дәйексіз тұжырым жасайды [13, 468 б.]. Сондай-ақ оның зерттеуінде қазақ
қоғамының әлеуметтік-экономикалық өмірінің бірқатар ерекшеліктеріне
объективтік тұрғыдан дұрыс баға берілмеген. Өйткені, оның қазақ халқының
саяси-әлеуметтік, таптық құрылымы жөнінде айқын түсінігі болмағандығы
көрінеді. Мәселен, қазақ халқының қонақжайлық дәстүрін, олардың жаңалыққа,
хабар-сыбысқа ден қойып, қызығушылық танытуын тек әлеуметтік-рухани
қатынастармен ғана байланыстырып қарастырады.
М. Красовский өз зерттеуінде патша әкімшілігінің ресми адамдарының жинаған
материалдарын пайдаланғандықтан оның жұмысындағы кейбір фактілерде қазақ
халқын көзге ілмеу, менсінбеушілік және менмендік саясатының ызғары есіп
тұрғанын байқауға болады.
Қазақ халқының этнографиялық тілдік және әдеби ортасына, тарихи
мұрасына ерекше мән беріп, терең зерттеген әйгілі шығыстанушы-ғалым
В.В. Радлов болды. Ол өзінің көптеген зерттеу еңбектерінің ішіндегі Из
Сибири деп аталатын жұмысында қазақ қоғамының саяси, этно-әлеуметтік,
шаруашылық-мәдени құрылымын көп уақыт бойы жіті бақылап, зерттеудің
нәтижесінде салиқалы пікір айтып былай дейді: Я сам долго жил среди
казахов и имел возможность в том, что у них господствует не анархия, а лишь
своеобразные, отличающиеся от наших, но по своему вполне урегулированные
культурные отношения [14, 749 б.]. Ол қазақтардың көшпелі өмір-салтын,
отырықшы халықтардың мәдени даму кезеңіндегі оларға балама түрдегі, қарама-
қарсы басқа бір өркениеттің сатысы ретінде сипаттап, олардың іс-әрекетіне
мінез-құлқына басқаша көзқараспен, пікірмен қарау қажеттігін дәйектейді.
Қазақтың көшпелі-өмір салтын, шаруашылық жүргізу үрдісін, мінез-құлқын,
ойлау жүйесін жан-жақты талдай келе В.В. Радлов, қазақтардың көшіп-қону
процесіне иен далада адасып көшіп жүрген құбылыс ретінде қарамау керек,
өйткені көп санды мыңғыраған малдың жоспарлы түрде жайылымын ауыстырып
тұрмаса, оны сақтап қалу мүмкін емес, екіншіден, көшпелі өмір сүру тәсілі –
оның әлеуметтік құрылымымен де тығыз байланысты. Рулық топтардың отбасылық-
туыстық топтардан өзгешелігі – олар көптеген ғасырлар бұрын пайда болып,
бірге көшіп-қонып, сыртқы жаулардан бірігіп қорғануға бейімделген жалпы
шығу тегі жағынан қандас-туыстас, сабақтас топтар деп тұжырымдайды.
Кіші жүз, Орта жүз қазақтарын Ресей империясының қол астына қарату
процесінің бел ортасында болып, маңызды роль атқарған А. Тевкелевтің [15,
743 б.] XVIII ғасырдағы қазақ-орыс қатынастарына қатысты кең ауқымды
материалдары да сындарлы көзбен қарау арқылы ғылыми ізденіске арқау
болатын құнды дереккөздер деп қарауға болады.
Қарастырылып отырған кезеңдегі ғылыми зерттеулер мен ізденістерді
қамтитын бірқатар еңбектердің арасынан мән-мазмұны, құндылығы жағынан
ерекше орын алатын зерттеудің бірі – А. Левшиннің Описание киргиз-
кайсакских или киргиз-казачьих Орд и степей атты кітабын ерекше атауға
болады. Үш бөлімнен тұратын бұл еңбекте, автор сол кездегі қолда бар нақты
материалдарға сүйене отырып, XVI ғасырдың ортасынан XVIII ғасырдың басына
дейінгі дәуірдегі қазақ қоғамындағы орын алған әлеуметтік-саяси оқиғаларға,
қазақтардың құқықтық жүйесіне жан-жақты сипаттама береді [16, 655 б.].
Алайда, жоғарыда көрсетілген зерттеулердің ғылыми-танымдық тұрғыдан
құндылығы болғанымен, олардың мазмұнында қазақ мемлекеттігінің пайда
болуы, қалыптасуы, өмір сүру процесіне байланысты үстірт, біржақты кереғар,
реакцияшыл пікірлердің орын алғандығын, тіпті қазақ халқының өзіне, атауына
қатысты кездесетін менмендік, өрескелдік, халқымыздың ар-намысына, беделіне
нұқсан келтірген анайы атаулардың, теңеулердің кездесетінін ашып айтуымыз
керек.
Қазақ қоғамының көшпелі дәуірдегі қоғамдық-саяси және құқықтық өмірінің
тыныс-тіршілігі тарихи тағылымдары өз ұлтымыздың зиялыларын да бей-жай
қалдыра алмады. Өйткені, олар өз халқының өткен дәуірдегі әлеуметтік-саяси
өміріне, құқық нормаларына немқұрайды, жоғарыдан қарай алмады. Олар осы
тұрғыдан өздерінің көзқарастарында орыс, еуропа заңдарына қарағанда
Қазақтың ата заңдарының артықшылығын, жергілікті халық тұрмысына, өмір сүру
салтына мейлінше жақындығын негіздеуге бағыт ұстанды. Бұл салада көрнекті
ұлт зиялылары Ш. Уәлихановтың [17],
Ы. Алтынсариннің [18], Ж. Ақпаевтың [19], А. Байтұрсыновтың [20],
Б. Сыртановтың [21] еңбектері айтарлықтай болды.
Зерттеліп отырған кезеңдегі қазақ халқының төл тарихына,
этнографиясына, саяси-әлеуметтік, құқықтық, шаруашылық саласына қатысты
қызықты әрі құнды материалдарды халқымыздың алғашқы ғалымы –
Ш. Уәлихановтың еңбегінен таба аламыз. Оның зерттеулерінен қазақ халқының
саяси-құқықтық, этно-әлеуметтік организмі сипатының, оның халық, ұлт
ретіндегі дамуы этникалық, әлеуметтік-экономикалық, саяси процестермен
байланысты екендігін тұжырымдайтын жан-жақты, терең ойлы пікірлер мен
идеяларды бөліп айтуға болады. Мәселен, ол қазақтардың қоғамдық құрылымының
тектік, қандық-туыстық негізін, рулар мен тайпалардың тікелей қарым-
қатынасы арқылы пайда болғанын көрсете келе, қазақ халқының, қалыптасу
процесіндегі әртүрлі тайпалық топтарды біртұтас организмге (ағзаға)
біріктірген саяси факторлардың ролін ерекше атап өтеді. Сондай-ақ ол,
қазақтардың қоғамдық даму деңгейінің өзіндік ерекшелігін тайпалық
организмнің ортасына, жағдайына, салт-санаға байланысты құбылыс деп
қарастырады. Соңдықтан кез-келген қоғамда орын алып, қазақтардың арасында
да болып жататын қылмыстық, басқа да теріс қылықты сипаттайтын әрекеттерді
орыстар мен еуропалықтар ойлаған пікірмен, көзқараспен бірдей тұжырымдау
мүмкін еместігін алға тартады.
Қарастырылып отырған дәуірдегі қазақ мемлекеттігінің саяси-құқықтық
тарихын, заңдық нормаларын жинауға, зерттеуге байланысты бетбұрыс шектеулі
ауқымда болса да Кеңес үкіметі тұсында жасалды. Алайда, бұл зерттеулер көп
жағдайда Кеңес мемлекетінің тоталитарлық саясатының бағытына, мүддесіне сай
жүргізілді. Осы кезеңде қазақ дәстүрлі қоғамының саяси-құқықтық мәселелерін
арнайы зерттеген С.Л. Фукстің [22],
С.В. Юшковтың [23], Т.М. Култелеевтің [24] еңбектері, Материалы по
обычному праву казахов Т.1 (1948 ж.), Материалы по политическому строю
казахов Т.1 (1960 ж.), Проблемы казахского обычного права (1989 ж.) атты
көлемді ғылыми-зерттеу жинақтары жарық көрді.
XVIII ғасырдың соңынан бастап XX ғасырдың басын қамтитын кезендегі
қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси, әкімшілік-құқықтық саладағы болған
өзгерістерін жете зерттеген ұлтымыздың белгілі заңгер ғалымдары –
С.З. Зимановтың [25; 26; 27], Ғ. Сапарғалиевтің [28; 29], Қ.Ә. Жиреншиннің
[30], С. Өзбекұлының [31; 32; 33], С.А. Табановтың [34], Т.А. Ағдарбековтың
[35], Ж.Д Бұсырмановтың [36] еңбектерінің де ғылыми-теориялық, әрі танымдық
маңызы ерекше болды. Дегенмен, бұл еңбектерде негізінен қазақ халқының
Ресей империясының қол астына түпкілікті өтіп, оның отарлық жүйесінің
ауқымындағы саяси-әкімшілік саладағы өзгерістері мен осы дәуірдегі ұлт
зиялыларының саяси-құқықтық көзқарастарына, мұраттарына талдау жасалған.
Осы тұрғыдан еліміздегі тарихи-құқықтық ғылымының іргетасы ретінде
есептеліп, зерттелуге тиісті тақырыптардың өзекті мәселелерін ғылыми-
теориялық, танымдық жағынан жан-жақты толық, әрі объективтік негізде
талдайтын, сараптайтын әйгілі зерттеуші-академик С.З. Зимановтың
монографиялық іргелі еңбектерінің мән-маңызының ерекше екендігін айтуымыз
керек. Бұл зерттеу еңбектердің аясында орасан зор мұрағаттық және ғылыми
материалдар алғаш рет ғылыми айналымға еңгізіліп, Қазақстанның саяси-
құқықтық дамуын одан әрі объективті негізде зерттеудің даңғыл жолы
салынып, патша империясының отаршылдық жүйесінің басқаруындағы түбегейлі
өзгерістерді сипаттайтын әкімшілік-саяси шараларды зерттеуге, талдауға
қатысты ғылыми-әдістемелік бағыт ұсынылады. С.З. Зимановтың В.И. Ленин и
казахская национальная государственность атты іргелі монографиялық
еңбегінде (Алматы, 1970) кеңестік тоталитарлық жағдайдағы үстемдік құрған
партиялық принциппен қатар алғаш рет тарихи-мемлекеттің құбылысты
зерттеудің объективтік принципін ұштастыра қолданудың әдісі өзінің сәтті
көрінісін тапқан. Осы тұрғыдан автор сол кезде саяси және құқықтық
құбылыстардың шындығын бейнелеуде негізгі тетік ретінде есептелген
экономикалық детерминизм қағидасынан батыл түрде бас тарта отырып,
қоғамтанушы ғалымдарға жасанды түрде таңылған біржақты таптық мүддені
көздейтін базис-қондырма схемасының саяси, әлеуметтік-мәдени, тарихи-
құқықтық құбылыстарды қалыптастырудағы ролін басқаша, яғни объективті
көзқараспен талдау жасайды. Соңдықтан С.З. Зимановтың еңбектерінде сол
кезеңдегі қазақ қоғамының менталитеті нақты, әрі объективті ғылыми негізде
зерттелген деп лайықты баға беруге болады.
Еліміздегі саяси-құқықтық және тарихи-құқықтық ғылымының дамуында
маңызды ғылыми-танымдық ролі бар зерттеулердің ішінде академик
Ғ. Сапарғалиевтің еңбектерін атап өткен орынды болады. Автор еңбектерінің
негізгі ерекшелігі – Қазақстанның саяси-құқықтық тарихының өзекті
мәселелерін ғылыми негізде күн тәртібіне қоюда, оларды ғылыми тұрғыдан
сараптаудан, талдаудан өткізіп шешуде объективтік, айқындылық және реттілік
қасиеттерімен көрінеді. Сондай-ақ, автордың бұл зерттеулерінде қазіргі
кезде мемлекеттің саяси-құқықтық мәселелерін кешенді түрде зерттеуге
септігін тигізетін жеке талдаулар мен тұжырымдар да бар. Мәселен, академик
Ғ. Сапарғалиевтің Карательная политика каризма в Казахстане атты
монографиялық зерттеуінде қазақ-ресей арасындағы өзара қатынастарды
сараптауда бір қалыпқа құйылған стандарттық көзқарастар тұрғысынан емес,
керісінше қазақ қоғамындағы ой еркіндігінің басып жанышталуындағы патша
үкіметінің отаршылдық, реакцияшыл саясаты объективті, әрі ашық көрсетіліп,
XIX-XX ғасырлар ауқымындағы, Қазақстандағы бодандық басқару мен сот ісін
жүргізудің құрылымына сипаттама беріліп, жан-жақты талдау жасалады.
Ұлттық мемлекеттіміздің өткен жолын тарихи сабақтастықпен ұштастыра
отырып қарасақ, оның XIX ғасыр ауқымы мен XX басындағы күрделі кезеңіндегі
саяси-құқықтық дамуын жан-жақты жете зерттеген белгілі заңгер-ғалым Қ.Ә.
Жиреншиннің еңбегін де атап өтуге болады. Автор өз еңбегінде қазақ халқының
мойнына бодандық қамыты кигізіліп, яғни оның саяси дамуында өзінің дербес
мемлекеттігі біржолата жойылып, Қазақстанның ұзақ уақыт бойы Ресей
империясының отары ретіндегі саяси-құқықтық мәртебесінің бекітілуі
кезеңіндегі күрделі саяси процестерді сипаттайды. Мәселен, автордың
Политическое развитие Казахстана в XIX - начале XX веков атты іргелі
зерттеуінде XIX ғасырдың аумағы мен XX ғасырдың алғашқы он жылындағы патша
империясы жүргізген саяси-әкімшілік реформаларға жан-жақты талдау жасалып,
осының салдарынан осы кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік, саяси және
құқықтық өмірінде пайда болған өзгерістерге көптеген тарихи дереккөздер
негізінде жан-жақты талдау жасайды. Зерттеуімізге арқау болып отырған
кезеңдегі қазақ мемлекеттігінің, оның саяси-құқықтық тарихының көкейкесті
мәселелерін ден қойып, жете зерттеген талантты ғалым С. Өзбекұлының
еңбектерін де ерекше атауға болады. Автор өзінің Көшпелі қазақ
өркениетіндегі құқық атты зерттеу еңбегінде осы кезеңдегі қазақтың көшпелі
өркениетіндегі құқық институттарын егжей-тегжейлі зерттей отырып, оның
дәстүрлі ізгілік жақтарын, моральдық бастауларын, қоғамдық қатынастарды
реттеудің қалыптасқан қағидаларын жан-жақты көрсете отырып, осы аталған
құндылқтарды қалыптастыруда, негіздеуде, іске асыруда өзінің даналығымен,
жаңашылдығымен көзге түскен әйгілі қазақ ханы – Тәукенің реформаторлық
қызметімен ұштастыра, сабақтастыра дәйектеген ұтымды еңбек деп бағалаймыз.
Еліміз тәуелсіз мемлекет мәртебесін алғаннан кейінгі уақытта дәстүрлі
қазақ қоғамының мемлекеттігі мен құқығын зерттеуге бағытталған құнды,
ауқымды әрі күрделі еңбектер, зерттеулер жариялана бастады. Олардың ішінде
С. Өзбекұлының [37], Н. Өсерұлының [38], З.Ж. Кенжалиевтің [39],
М.А. Құл-Мұхамедтің [40] докторлық диссертациялық зерттеулерін, ал
кандидаттық диссертациялардың ішінен Қ.Ә. Әбішевтің [41],
Н.А. Ахметованың [42], Ш.А. Андабековтың [43], К.З. Ыдырысовтың [44], Ж.С.
Әлдибековтың [45] еңбектерін ерекше атауға болады. Бұл аталған зерттеулер
қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси, әкімшілік-
құқықтың мәселелерін жан-жақты кешенді түрде қамтымаса да, олар ден қойып
зерттеген әлеуметтік және саяси-құқықтық құбылыстар, қоғам қайраткерлерінің
есімдері мен қызметтері аталған зерттеуімізге ғылыми ізденістер жүргізуге
бастау, арқау болғанын атап өткен жөн.
Қазіргі таңда әйгілі ғалым, академик С.З. Зимановтың басшылығымен Қазақ
Елінің қоғамдық-саяси өмірінің айнасы іспеттес болған қазақ құқығының
қайнар көздері, ескерткіштері, үлкен және кіші заң кодекстері Қазақтың ата
заңдары атты 10 томдық ауқымды бағдарлама аясында іздестіріліп, қалпына
келтіріліп, жаңаша көзқарастар тұрғысында зерттеліп, жарияланып, қазақ
халқының рухани игілігіне айналуда.
Диссертациялық зерттеудің объектісі. Қарастырылып отырған XVII
ғасырдың соңғы ширегі – XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы Қазақ
мемлекеттілігінің саяси-құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, рухани дамуының
өзекті мәселелерін және оған әсер еткен халықаралық ахуалды, қазақ
қоғамының сол кезеңдегі тарих әлемдік сахнасынан алған лайықты орнын
сипаттайтын ерекшеліктерін кешенді түрде зерттеу болып табылады.
Диссертациялық зерттеудің пәні ретінде жоғарыда көрсетілген өзекті
мәселелердің, яғни зерттеліп отырған кезеңдегі қазақ қоғамның қоғамдық-
саяси, әлеуметтік, құқықтық және рухани-мәдени дамуы барысының күн
тәртібіне қойылуын және оны нақты жүзеге асырудың жолдарын, оларды
реттейтін тетіктерді сипаттайтын қоғамдық-саяси және құқықтық қатынастардың
жиынтығы алынып отыр.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің негізгі
мақсаты – қазақ халқының оның ұлттық мемлекетттігінің қалыптасу, даму,
өркендеу дәуіріндегі өте маңызды әрі, саяси қарама-қайшылықтарды бастан
өткерген күрделі кезеңі болып есептелетін XVII ғасырдың соңғы ширегі мен
XVIII ғасырдың алғашқы жартысындағы ішкі-сыртқы саяси жағдайын, құқықтық-
рухани құндылықтарын, тың тарихи дереккөздер, жаңаша көзқарастар негізінде
қазіргі заман талабы тұрғысынан жан-жақты сараптап, оның тарих сахнасында
алған лайықты орнын талдап көрсету. Аталған өзекті мәселелерді шешу үшін
автор алдына төмендегідей міндеттер қойды:
- тақырыптың өзектілігін және оның ішкі мән-мазмұндық табиғатын ашып
көрсету арқылы зерттеуге қатысты тарихи және құқықтық дереккөздерге жаңаша
тұрғыдан жан-жақты сараптама жасау;
- қарастырылып отырған XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың бірінші
жартысындағы қазақ мемлекетінің ішкі әлеуметтік даму жағдайын, саяси
ахуалын жан-жақты талдау арқылы оның нығаю, өрлеу және қайшылықты
кезеңіндегі көкейкесті мәселелеріне объективтік баға беру;
- қазақ қоғамының әлеуметтік-құқықтық және рухани дамуының
ерекшеліктерін сипаттай отырып, қазақ Ата заңдарының ұлттық
мемлекеттігіміздің қоғамдық-саяси өміріндегі және құқықтық мәдениетті
қалыптастырудағы алатын орнын зерттеп-зерделеу;
- ұлттық мемлекетіміздің қоғамдық-саяси құрылымының негізгі өзегі болып
есептелген – патрономия және ел басқару үрдісі, әлеуметтік жіктелу
(стратификация), қоғамдық қатынастар жөніндегі пікір көзқарастарды
салыстыру негізінде сараптап, зерттеп өз ой-тұжырымдарымызды негіздеу;
- қарастырылып отырған кезеңдегі қазақ мемлекетінің әлемдік
қауымдастықтың мүшесі болған құқықтық мәртебесіндегі орнын сараптау, сол
дәуірдегі алпауыт мемлекеттер – Жоңғар, Қытай, Ресей империяларымен арадағы
жүргізген сыртқы саясатының негізгі бағыттарын саралап талдау;
- қазақ ата заңдарының бастауларын, даму эволюциясын кезеңдерге бөліп
сипаттау, оның қазақ мемлекетінің билік және басқару органдары жүйесін
қалыптастырудағы тарихи орнын анықтау;
- билер институтының қазақ қоғамындағы ішкі және сыртқы саяси-құқықтық
қызметіне талдау жасау және билер институтының құқықтық қатынастардағы
ролін айқындап, билердің қазақ қоғамындағы әдет-ғұрып заңын
қалыптастырудағы және олардың қоғамдық-саяси өмірдегі үлгі-өнегелік,
тәрбиелік ролін анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл диссертациялық зерттеу қазақ
мемлекетінің тарихындағы ең күрделі кезең болып саналатын XVII ғасырдың
соңғы ширегі – XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы оның ішкі даму жағдайын,
сыртқы саяси ахуалын, әлеуметтік-саяси құрылымы мен құқықтық дамуының
ерекшеліктерін бұрын ғылыми айналымға түспеген дереккөздер негізінде
кешенді түрде зерттеп, жан-жақты талдаған тұңғыш еңбек болып табылады. Атап
айтқанда, бұл еңбекте тарих сабақтастығы сақтала отырып, қазақ
мемлекеттігінің нығаю, өрлеу кезеңіндегі ішкі-сыртқы даму деңгейіне жаңа
дереккөздер негізінде объективті баға беріліп, оның тарих сахнасында алған
лайықты орны дәйекті түрде дәлелденіп, ұлттық мемлекетіміздің болмысын
жоққа шығарып, оның тарихын бұрмалап көрсеткен еуроцентристік және
шовинистік тұрғыдағы ғылыми көзқарастарға батыл тойтарыс беріледі.
Бұл еңбекте қазақ мемлекетінің рухани және құқықтық дамуының
ерекшеліктері жан-жақты сарапталып, қазақ ата заңдарының маңызды
ескерткіштері Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы құқықтық
жарғыларының жалпы қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси өміріндегі және
құқықтық мәдениетті қалыптастырудағы айрықша рөлі талданып көрсетіледі.
XVII ғасырдың соңы XVIII ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ мемлекетінің
Цинь империясымен, Жоңғар хандығымен, патшалық Ресеймен арадағы
мемлекетаралық-саяси қатынастардың күрмеуі қиын өзекті мәселелері жан-
жақты талданып, тың дереккөздер негізінде Тәуке хан билік құрған кезеңдегі
елдігімізді, тұтастығымызды, бірлігімізді сақтауға бағытталған бейбіт,
орнықты, салиқалы саясаттың бағыт-бағдары дәйекті түрде жан-жақты
көрсетіледі. Сондай-ақ бұл еңбекте бұрын ғылыми айналымға түспей аз
зерттелген Тәуке хан қайтыс болғаннан кейінгі оның ізбасарлары Қайып,
Әбілқайыр хандардың Қазақ Елінің дербестігін сақтауға бағытталған сыртқы
саясаттағы қам-қарекеттері, Кіші жүз, Орта жүз қазақтарының Ресей
империясының қол астына қарауының алғы-шарттары мен саяси-құқықтық астары
мәселелері жаңа көзқарастар тұрғысында жан-жақты құжаттық деректер
негізінде талданып көрсетіледі.
Жұмысымызда қазақ қоғамындағы билер институтының даму, қалыптасу
кезеңдеріне жан-ақты сипаттама жасалып, билердің әлемдік маңызы және
олардың әлеуметтік-саяси өмірдегі үлгі-өнегелік, тәрбиелік ролі алғаш рет
көрсетіліп, қазіргі таңда ауылдық жерлерде қайта жанданып келе жатқан
билер институтының нышандары мен көріністеріне ғылыми тұрғыдан талдау
жасалынып, оны жетілдірудің өзіндік әдістері қарастырылды.
Зерттеудің әдістемелік негіздерін қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы
танымдық және арнайы ғылыми әдістер құрады. Тақырыпты зерттеу барысында
автор мемлекеттік, құқықтық жүйелерді құрылымдық тұрғыдан зерттеу,
функционалды-жүйелеп зерттеу, формальды-заңдылық әдістерін кеңінен
қолданды. Зерттеу барысында барлық қоғамтану ғылымдарына тән тарихи-
хронологиялық зерттеу әдісі, анализ (талдау) және синтез тәсілдері, тарихи
салыстырмалы-теңестірмелі әдістері де көрініс тапты.
Диссертациялық зерттеудің теориялық негізін Қазан төңкерісіне дейінгі
Ресей зерттеушілерінің, ұлт зиялыларының, Қазақстан ғалымдарының тарихи
және тарихи-құқықтық тақырыпқа жазылған зерттеу еңбектері, ғылыми
монографиялар және мұрағат құжаттары құрады. Диссертациялық жұмысты жазуда
белгілі орыс зерттеушілері П.И. Рычковтің, И.Г. Георгидің,
И.П. Палластың, И.И. Крафтың, И. Фальктің, А. Тевкелевтің ұлтымыздың
көрнекті зиялылары Ш. Уәлихановтың, И. Алтынсариннің, А. Байтұрсыновтың, Ж.
Ақпаевтың, Б. Сыртановтың т.б. еңбектеріне арқа сүйедік.
Диссертациялық жұмыста соңдай-ақ, Қазақстанда тарихи-құқықтық ғылымды
дамытуға елеулі үлес қосқан С.З. Зиманов, Ғ.С. Сапарғалиев,
М.Т. Баймақанов, С.С. Сартаев, З.Ж. Кенжалиев, С. Өзбекұлы, Н.Ө. Өсеров,
К.А. Жиреншин, С.Н. Сәбикенов, С.А. Фукс, Т.М. Күлтелеев сияқты ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды. Қазақ қоғамын зерттеуші тарихшылардың,
этнографтардың, философтардың, әсіресе оның дала философиясын зерттеуші
мамандардың жұмыстарына да айтарлықтай көңіл бөлінді.
Зерттеу жұмысының деректік негізін Ресей, Қазақстан, Өзбекстан
мұрағаттарының, Ұлттық кітапхана, Ғылым академиясы сирек қолжазбалар
бөлімінің, Қазақтың ата заңдарының (10 томдық) құжаттық-деректік,
зерттеулерден алынған материалдар құрады.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар мен қорытындылар:
- XVII ғасырдың соңғы ширегі XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
мемлекетінің нығаю, өрлеу және дағдарысты кезеңіндегі ішкі-сыртқы жағдайы,
саяси ахуалы, әлеуметтік-құқықтық дамуының барысы, оның тарих сахнасындағы
және сол дәуірдегі халықаралық қауымдастықтың толыққанды мүшесі ретіндегі
алған лайықты орны бар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz