Қазақстандағы білім беру және кәсіби мамандар дайындау саласында патшалық Ресейдің отарлық саясатының салдарлары мен зардаптары

КІРІСПЕ 3

1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДӘСТҮРЛІ БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ ОТАРЛЫҚ САЯСАТ 18
1.1 Оқу.ағарту саясатындағы рухани отаршылық жүйенің қалыптасуы 18
1.2 Мұсылман мектептері мен медреселердің дәстүрлі білім берудегі
рөлі және жаңа реформалық кезең 26
1.3 Мұсылмандық білім беруге қатысты патшалық Ресейдің саясаты 39

2 БІЛІМ.АҒАРТУ САЛАСЫНДАҒЫ ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ОТАРЛЫҚ САЯСАТЫНЫҢ САЛДАРЫ МЕН ЗАРДАПТАРЫ 49
2.1 Орыс.қазақ мектептері . орыстандырудың негізгі құралы 49
2.2 Білім.ағарту ісі арқылы шоқындыру саясаты 68
2.3 Қазақстандағы отаршыл.миссионерлердің қызметі және
орыстандыру саясаты 75
2.4 Ыбырай Алтынсаринның педагогикалық.ағартушылық қызметі 96

3 ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӘСІПТІК МАМАНДАРДЫ ДАЙЫНДАУ САЯСАТЫ 101
3.1 Дәстүрлі қолөнер мамандарын дайындаудың жағдайы 101
3.2 Қазақстандағы педагогикалық мамандар дайындау ісі 106
3.3 Қазақстандағы халықтық денсаулық сақтау жүйесі және орыстардың алғашқы дәрігерлік көмек көрсету мекемелері 115

ҚОРЫТЫНДЫ 125

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 131

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда патшалық Ресейдің Қазақстандағы білім беру және кәсіптік мамандар дайындау саясатының салдары мен зардаптары мол тарихи дерек көздері негізінде бүгінгі тарих ғылымы талаптарына сай зерттелген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тарихын қайта ой елегінен өткізу арқылы жан-жақты зерделеу, Отанымыздың өзіндік төл тарихын зерттеп, жас ұрпаққа терең тарихи білім беру – еліміздің зор мақсаттарға жету жолындағы негізгі кепілдіктерінің бірі. Өйткені, жаңа саяси ахуалды түсіну, сондай-ақ тәуелсіздік алған дербес ел мүддесіне сәйкес келетін көзқарастар қалыптастыру, саяси және тарихи мәдениеті жоғары азаматтарды тәрбиелеп шығарудың бүгінгі таңда терең мәні мен маңызы бар. Бірақ бұл бір күнде немесе бір жылда атқарыла салатын шаруа емес. Талай уақыт отарлық жүйенің қамытын киген ел тарихының бұрындары назардан тыс қалып келген тұстарын екшелеп, ақиқатын ашып көрсету – уақыт талабы.
Патшалық Ресейдің отарлық саясатының барысында ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ толық тәуелді өлкеге айналды. Ұлттық мәдени, рухани, өркениетті даму барысы әлсіреді. Дәстүрлі білім беру жүйесі дағдарысқа ұшырады. Отарлық саясаттың негізгі бағыттары қазақ халқының оқу-ағарту саласы арқылы орыстандыру мен шоқындыру қазақ халқының санасына ықпал етті. Дінінен, тілінен айыру, басқа халықтармен ассимиляциялау, патшалық Ресейдің ұлттық саясатының түпкі мақсаты – бір орыс азаматтарына айналдыру болды. Рухани-мәдени отарлау білім және оқу арқылы жүретінін білген патша үкіметі орыс-қазақ мектептерін ашып, орыстандырудың құралына айналдырды. Қазақстанда орыстандыру мен шоқындыруды отаршыл миссионерлердің қызметі арқылы жүзеге асырылды. Мәдени отарлау саясатының зардаптары күні бүгінге дейін сезіліп келеді.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев “Тарих толқынында” деген еңбегінде отаршылдықтың зардаптары жөнінде былай деп жазады: “Далалық өңірлерге жаппай қоныс аударғандар дәстүрлі көші-қон аймақтарын айтарлықтай тарылтып, халықтың негізгі бөлігінің күнкөріс көзі болып отырған мал шаруашылығына орасан зиян келтірді. Патшалық қоныстандыру саясаты қазақ ұлтының этникалық аумағының ұдайы тарылуына себепші болды” [1, 49 б.]. Тарих ғылымында кеңестік дәуірдегі қазақтың рухани-мәдени мәселелері еуроцентризм тұжырымында түсіндіріліп, оның аясында руссоцентризм ұғымы пайда болғаны – тарихи шындық. Оның мәні әлемдегі бар жаңалық, жетістіктер тек орыс халқының қатысуымен өтуі тиіс болды. Сонымен қоймай, қазақ халқының көшпелі, отырықшы өркениетін жоққа шығарып “жабайы”, “сауатсыз”, “мәдениетсіз”, “бұратана” халық деп санамызға сіңдіруге тырысты.

1 Назарбаев Н.Ә. Тарихтың толқынында. – Астана, 1999. – 321 б.
2 Кириллов И.К. Цветущие состояние Всероссийского государства. кн. 1-2. – М., 1831. – кн.1-2. – С. 384
3 Рычков П.И. Топография Оренбургская, то есть обстоятельное описание Оренбургской губернии. – Спб., 1762. – Ч. 1-2. – С. 2.
4 Георгии И.Г. Описание всех обитающих в Российском государстве народов. ч.І-ІV (1776-1799 гг.). – СПб., 1801. – Ч. ІІ. – С. 136.
5 Паллас П.С. Путешествие по разным провинциям Российской империи. – СПб., 1773. – С.131.
6 Польное собрание ученых путешествии по России. – СПб., 1894. – С.86.
7 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – 656 б.
8 Бларомберг И.Ф. Военно-статистическое обозрение земли киргиз-кайсаков внутренней (Букеевской) и Зауральской (Малой) орды Оренбургского ведомства // Военно-статистическое обозрение Российской империи. – Санкт-Петербург, 1848. – Т.14. – Ч.3. – C. 121.
9 Вальяминов-Зернов В.В. Исторические известия о киргиз-кайсаках и отношениях Россиии с Среднее Азию со времени кончины Абулхаир хана (1748-1765 гг.) // Оренбургские губернские ведомости. – 1853. – №4. – 201 б.
10 Казанцев И. Описание киргиз-кайсак. – СПб., 1867. – 231 б.
11 Мейер Л. Киргизская степь Оренбургского ведомства // Материалы для географии и статистики России. – М., 1865. – Т.10. – 288 б.
12 Усов Ф. Статистическое описание Сибирского казачьего воиска. – СПб., 1879. – 179 б.
13 Уәлиханов Ш.Ш. Шығармалар жинағы. – Алматы, 1985. – 4 т. – 126-127 б.
14 Стоплянский П.Н. Из прошлого Оренбургского края. – Оренбург, 1906. – С. 290.
15 Седельников Т.И. Борьба за землю в киргизской степи. – СПб., 1907 –C. 125.
16 Витевский В.Н., Неплюев И.И. Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года. – Казань, 1889. – Т.1. – Вып. 1-3. – С. 463.
17 Письмо Н.И. Ильминского редактору газета // Совремнные известия. – 1868. – 5 мая. Неизданное письмо Н.И. Ильминского о способах обучения инородцев // Церковные ведомости. – 1900. – №2. – С. 87.
18 Остроумов Н. Памяти моего незабвенного учителя Н.И. Ильминского // Туркестанский сборник СПб., 1891. – С. 520-193.; соныкі Способны ли кочевные народы Азии к усвоению христианской веры… – М., 1896. – С. 20.; Отчет Туркестанской семинарии за 25 лет ее существования. – Ташкент, 1900. – С. 68.
19 Алекторов А.Е. Материалы для изучени истории и быта киргизов. – Оренбург, 1892. – 86 б.; Елисеев А.Е. Министерство в России соч.т.3 – М., 1870. – Т.3. – С. 321.
20 Алтынсарин И. Труды по этнографии, истории соц-экон.положения и политического строя Казахстана собр. соч. в трех томах. – Алма-Ата, 1972. – Т.2. – С. 423.; соныкі Художественные произведения образцы ученого народного творчества. Собр.соч. в трех томах. – Алма-Ата, 1975. – Т.1. –
С. 359.
21 Радлов В.В. Из Сибирии… – М.: Наука, 1989. – 749 б.
22 Тынышбаев М. История казахского народа. – Алматы, 1993. – С. 218.; Шонанұлы Т. Жер тағдыры – ел тағдыры. – Алматы, 1995. – 124 б.; Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы (тарихи тұлғалар сериясы). – Алматы, 1996. – 296 б.
23 Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. – Алматы: Санат, 1994. – 120 б.
24 Вяткин М. Батыр Сырым. – Алматы: Санат, 1998. – 343 б.
25 История Казахской ССР (С древнейших времен до наших дней) Второе переиздание. Общей редакции И.О. Омаров и А.М. Панкратова). – Алматы, 1949. – Т.1. – С. 493.
26 Бекмаханов Е. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында. – Алматы: Санат, 1994. – 415 б.; соныкі Присоединение Казахстана к России. – М., 1957. – 341 б.
27 Апполова Н.Г. Присоединение Казахстана к России. – Алма-Ата, 1948. – С. 245.
28 Тажибаев Т.Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ века. – Алма-Ата, 1962. – С. 507. соныкі: Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХІХ века. – Алма-Ата, 1965. – С. 189.
29 Васильев А.В. Исторические очерки русского образования в Тургайской области и соврменного его состояния. – Оренбург, 1886. –
С. 126.
30 Очерки истории Казахстана ХІХ века. – Алматы, 1966. – С. 286.
31 Султангалиева Г.Е. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов. (ХVІІІ-ХХ вв). – Уфа, 2002. – С. 165.; Садвокасова З.Т. Духовная экспанция царизма в Казахстане в области образования и религия (2-половине ХІХ – начало ХХ в). – Алматы, 2005. – 277 б. Купенова Г. Политика Царской России в области образовании (Оренбургский учебный округ): автореф. канд. ист. наук. – Алматы, 2002. – С. 28. Шарманова А. Оқу ағарту тарихының дерек көзі // Қазақ тарихы. – 1999. – №1. – 18-21 бб.
32 Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. – Алма-Ата, 1950. – С. 44.; Сембаев А.И.; Храпченков Г.М. Очерки истории школ Казахстана 1900-
1917 гг. – Алма-Ата, 1972. – С. 164.
33 Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам. – Алматы, 2002. – 208 б.
34 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы, 1993. – 128 б.; Омаров Ә. Қазақстандағы ағарту ісі және Патша өкіметінің отарлық саясаты. – Алматы, 1997. – 77 б.
35 Қозыбаев М. Өркениет және ұлт. – Алматы, 2002; соныкі: Жауды шаптым ту байлап. – Алматы, 1994. – 192 б. соныкі: История России есть история страны, которая колонизирует. К вопросу вхождения Казахстана в состав России // Столичное обозрение. – Алматы, 1998. – 1-6 бб.;
Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – 1995. – 168 б.; Қасымбаев Ж. Государственные деятели казахских ханств ХVІІІ в. – Алматы, 1999. – 130 б.; Абдиров М. Завоевание Казахстана Царской Россией. – Астана, 2000. –
300 б.; Омарбеков Т. Зобалаң (күштеп ұжымдастыруға қарсылық…) – Алматы: Санат, 1994. – 267 б.; Мәшімбаев С.М. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. – Алматы: Санат, 1994. – 136 б.; соныкі: Патшалық Ресейдің Қазақстандағы мемлекеттік басқару мекемелерінің тарихы. – Алматы: Қазақ университеті, 2000. – 323 б. Жақыпбек С.Қ. Қазақ қалай орыстандырылды // Ақиқат. – 1997. – №3. – 8-12 бб.
36 Полное собрание законов Россииской империи. – М., 1898. – Т.ІХ, Х. – С. 568.
37 Крафт М.М. Сборник узаконении о киргизах степных областей. – Оренбург, 1898. – 532 б.
38 Прошлое Казахстан в источниках и материалах. (под.ред. Асфендиярова, С.Д. Кунте) 2-ое издание. – Алматы, 1997. – 350 б.
39 Материалы по истории политического строя Казахстана. – Алма-Ата, 1960. – Т.1. – С. 441.
40 История Казахстана в русских источниках ХVІ-ХХ веков. Т.1,2,3. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – С. 200.
41 Казахско-русские отношения в ХVІІІ-ХІХ веках (1771-1867гг). Сборник документов и материалов. – Алма-Ата, 1964. – С. 573.; 2 часть; Казахско-русские отношения в ХVІ-ХVІІІ веках. Сборник документов и материалов. – Алма-Ата, 1961. – 2 Ч. – С. 739.
41 Кэстль Д. 1736 жылы кіші жүзге барып қайтқан сапар туралы. – Алматы, 1996. – 96 б.; М. Тевкелевтің Сыртқы істер алқасына жазған хабарламасы. 1732 жыл 5 қаңтар // Ақиқат. – 1993. – №2. – 57-63 бб.; Журнал полковника А.З. Горихвостова пристава при хана Малого жуза Шергазы // ҚРОММ, 4 қор, 1 тізбе, 177 іс, қағаз 16 п.
42 Никулин А.И. Национальная политика России (история и современность). – М., 1993. – С. 12.
43 Национальный вопрос в Татарии до октябрского периода. – Казань, 1990. – С. 14.
44 Нұртазина Н.Д. Қазақ мәдениеті және ислам (тарихи мәдениеттанулық зерттеу). – Алматы, 2002. – 173 б.
45 Нұртазина Н.Д. Қазақ мәдениеті және ислам (тарихи мәдениеттанулық зерттеу). – Алматы, 2002. – 170 б.
46 Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей. – Алматы: Санат, 1996. – С. 350.
47 ҚРОММ 4 қор, 1 тізбе, 455 байлау, 3403 іс, 7 п.
48 ҚРОММ 4 қор, 1 тізбе, 3372 іс-қағаз, 9 п.
49 ҚРОММ 4 қор, 1 тізбе, 389 іс-қағаз, 24-25 п.
50 ҚРОММ 4 қор, 1 тізбе, 309 іс-қағаз, 6-7 п.
51 ҚРОММ 4 қор, 2271 іс-қағаз, 38 п.
52 ҚРОММ 382 қор, 1 тізбе. 16 іс-қағаз, 27 п.
53 ҚРОММ 4 қор, 1 тізбе, 463 байлам, 3469 іс; 382 қор, 1 тізбе, 16 іс. 75, 104 п.
54 Остроумов Н.П. Отчет Туркестанской учительской семинарии 25 лет ... – Ташкент, 1904. – С. 23.
55 ҚРОММ 4 қор, 1 тізімі, 424 байлам, 2476 іс, 6 п.
56 Климович Л.И. Ислам в царской России. – М., 1936. – С. 186.
57 Байтұрсынов А. Орысша оқушылар // Қазақ газеті (құрастырушылар: У. Субханбердина, С. Дәуітов, Қ. Сахов). – Алматы, 1998. – 560 б.
58 ҚРОММ 4 қор, тізбе 1, 490 іс қағаз, 52 п.
59 ҚРОММ 118 қор, тізбе 1, 33 іс қағаз, 159 п.
60 Бобровников Н.А. Современные положение учебного дела у иногородческих племен … – Петероград, 1917. – С. 36.
61 ҚРОММ 76 қор, тізбе 1, 28 іс, 3-9 п.
62 Сабитов Н. Мектебы и медресе у казахов. – Алма-Ата, 1950. – 44 б.
63 Садвокасова З.Т. Духовная экспансия царизма Казахстане в области образования и религии. (ІІ половине ХІХ – начало ХХ вв). – Алматы, 2005. – С. 277.
64 ҚРОММ 90 қор. 1 тізбе, 7730 іс, 18-19 п.
65 Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам. – Алматы, 2002. – 207 б.
66 Ағартушы Халел. Тұлға. – Алматы: Арыс, 2004. – 270 б.
67 Султангалиева Г.С. Джадизм и взаимодействие тюркоязычных народов Урало-Поволжья Казахстана // Вестник КазГУ, серия историческая. – 2001. – №3. – С. 213.
68 Кәкішев Т. Садақ. – Алматы, 1986. – 128 б.
69 Қозыбақова Ф. Жәдидшілік қозғалыс және М. Сералин // Халықаралық Бекмаханов оқуларының материалдары. – 2005. – 11-13 бб.
70 Материалы по истории политического строя Казахстана. – Алма-Ата, 1960. – Т.1. – 276 б.
71 ҚРОММ, 90 қор, 1 тізбе. 2235 іс, 8-11 п.
72 ҚРОММ, 47 қор, 1 тізбе, 657 іс, 121 п.
73 ҚРОММ, 90 қор, 1 тізбе, 489 іс, 80-81 п.
74 ҚРОММ, 44 қор, 1 тізбе, 20012 іс, 21-23 п.
75 ҚРОММ, 90 қор, 1 тізбе, 227 іс, 70-73 п.
76 ҚРОММ, 44 қор, 1 тізбе, 3381 іс, 50-58 п.
77 ҚРОММ, 121 қор, 1 тізбе, 215 іс, 42-47 п.
78 ҚРОММ, 4 қор, 1 тізбе, 2476 іс, 13-18 п.
79 ҚРОММ, 64 қор, 1 тізбе, 26745 іс, – 7 п.
80 Ильминский Н.И. Из переписки по вопросу о применении русского алфавита к инородческим языкам. – Казань, 1883. – 20 б.
81 ҚРОММ, 25 қор, 1 тізбе, 38041 іс, 41-42 пп.
82 Проект все подданнейшего отчета, по гражданскому управлению и устройтсву... – СПб., 1885. – 440 б.
83 ҚРОММ, 25 қор, 1 тізбе, 3804 іс, 65-66 пп.
84 ҚРОММ, 44 қор, 1 тізбе, 26017 іс, 19 п.
85 ҚРОММ, 44 қор, 1 тізбе, 26017 іс 28 п.
86 Отчет по ревизии Туркестанского края. Выпуск ІV. Учебное дело – СПб., 1910. – С. 135.
87 ҚРОММ, 44 қор, 1 тізбе, 24236 іс, 204 п.
88 Ястребов И.Б. Проблема миссионерство на Соборе. – М., 1968. –
С. 499.
89 История Казахской ССР – Алматы, 1949. – Т.1. – 510 б.
90 Мәшімбаев С.М. Патшалық Ресейдің Қазақстандағы мемлекеттік басқару мекемелерінің тарихы. – Алматы, 2000. – 321 б.
91 Алекторов А.Е. Задачи русской школы в инородческой орде // Московские ведомости. – 1995. – №261. – 136 б.
92 Журнал заседание директоров и инспекторов народных училищ Оренбургского учебного округа. – 1912. – С. 316.
93 Эфиров А.Ф. Руссификаторская школа у казахов дореволюционной России // Советская педагогика. – 1939. – №12. – С. 120-126.
94 Алекторов А.Е. История развития народного образования среди киргизов // Журнал министерства народного Просвещения. – 1905. – декабрь. – С. 265.
95 Өмірзақов Ө. Ресейге қосылғаннан не ұттық? – Алматы: Санат, 1999. – 194 б.
96 Мырзахметов А. Қазақтарды қалай орыстандырды? // Ақиқат. – 2001. – №9. – 71-74 бб.
97 Мырзахметов А. Қазақтарды қалай орыстандырды? // Ақиқат. – 2001. – №9. – 71-74 бб.
98 Кенжалиев И., Табылдиев Н. Казталовка – байырғы атамекен. – Алматы, 1994. – 143 б.
99 ҚРОММ 78 қор, 2 тізбе, 135 іс, 5 п.
100 Кенжалиев И., Табылдиев Н. Казталовка – байырғы атамекен. – Алматы, 1994. – 143 б.
101 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы: Атамұра, 1993. – 54 б.
102 Кенжалиев И., Табылдиев Н. Көрсетілген еңбек. – 56 б.
103 История Казахской ССР в 5 томах. – Алматы. – Т.3. – 1972. – 334 б.
104 ҚРОММ 27 қор. 1 тізбе, 35 іс, 98 п.
105 Обзор Уральской области за 1902. – Уральск, 1903. – С. 131.
106 Обзор Уральской области за 1896-1897. – Уральск, 1898. – С. 215.
107 Однодневная перепись начальных школах в империи. 18 января 1911г. – СПб., 1914. – С. 31.
108 Сембаев А.И. и Храпченков Г.М. Очерки по истории школ казахстана 1900-1917 гг. – Алма-Ата, 1972. – С. 126.
109 Материалы истории политического строя Казахстана. – Алма-Ата. – Т.1. – 1960. – С. 441.
110 Тажибаев Т.Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половины ХІХ. – Алма-Ата, 1962. – С. 312.
111 Первая перепись населения Семипалатинского область. – СПб., 1905. – С. 26.
112 Черных С.Е. С берегов Иртыша. – Алма-Ата, 1981. – С. 45.
113 Черных С.Е. Первые школы в Восточном Казахстане // Рудный Алтай. – 1964. – 8 июня. – С. 18-26.
114 Алекторов А.Е. Задачи русской школы в инородческой орде // Московская ведомость. – 1895. – №261. – С. 214.
115 ҚРОММ 40 қор 1 тізбе, 971 іс, 2 п.
116 ҚРОММ 40 қор 1 тізбе, 672 іс, 22 п.
117 ҚРОММ 44 қор 1 тізбе, 48265 іс, 36 п.
118 Остроумов Н. Исторический очерк народного образования в городах и укреплениях Сырдарииский – с 1860 – по 1867. – Ташкент, 1881. – С. 231.
119 ҚРОММ 44 қор 1 тізбе, 26012 п.
120 Краснов А.Н. очерки были семиреченских киргизов. – СПб., 1887. – С. 218.
121 ҚРОММ 121 қор, 1 тізбе, 47 – іс, 17-21 пп.
122 ҚРОММ 44 қор, 1 тізбе, 968 – іс, 38-41 пп.
123 ҚРОММ 44 қор, 1 тізбе, 968 – іс, 38-41 пп.
124 ҚРОММ 90 қор, 1 тізбе, 670 – іс, 151-156 пп.
125 История коловизации Казахстана в 20-60-х годах ХIХ века. Под.ред. В.З.Галиева, С.Ф.Мажитова. Алматы. Изд-во мектеп. 2009. – С. 328.
126 Отчет о состоянии Туркестанский учительской семинарии за 1888-89гг. – Ташкент 1889. – С. 86.
127 ҚРОММ 90 қор, 1 тізбе, 553 – іс, 6-8 пп.
128 ҚРОММ 427 қор, 1 тізбе, 76 – іс, 6 п.
129 Илминский Н.И. О переводе православных христианских книг на инородческих языки. – Казань, 1875. – С. 7-12.
130 ҚРОММ 427 қор 1 тізбе, 74 іс, 12 п.
131 ҚРОММ 427 қор 1 тізбе, 74 іс, 7 п.
132 ҚРОММ 64 қор 1 тізбе. 595 іс, 38 п.
133 ҚРОММ 64 қор 1 тізбе. 221 іс, 32 п.
134 ҚРОММ 436 іс, 127 п.
135 Прошлое казахстана в источниках и материалах. – Алматы, 1997. –С. 350.
136 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы, 1993. –128 б.
137 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы, 1993. –130 б.
138 Есмағамбетов К. Қазақтар шет ел әдебиетінде. – Алматы, 1994. –
88 б.
139 Редакционная школьная политика царизма в отношениях татар. – Казань, 1941. – С. 65.
140 Материалы по истории татарии. – Казань, 1948. – С. 261.
141 Субханбердина У., Алекторов А.Е. Қазақ әдебиетін зерттеуші. ҚҒА хабаршысы, филология сериясы. – 1982. – №2. – 5-7 бб.; Құсайынов Қ. Қазақ тұрмысынан қазына жиған // Қазақ әдебиеті. – 1994. – №47. – 18-21 бб.; Мүсірепов Ғ. Қазақ халқы А.Е. Алекторовқа үлкен қарыздармыз // Қазақ әдебиеті. – 1977. – 18 наурыз.; Байқадамова Г.Қ. А.Е. Алекторов – қазақ фольклорын зерттеуші. – Өскемен: ШҚМУ баспасы, 2003. – 6-7 қазан.
141 Қазақ Совет энциклопедиясы (ҚСЭ). – Алматы, 1972. – 1 т. – 546 б.
142 Алекторов А.Е. Что нужно обрусению инородцев? // Астраханский листок, 1892 – №207. – С. 39.
143 Алекторов А.Е. Материалы для изучения страны, история и быта киргизов. – Оренбург, 1892. – Т.1. – Вып. 2. – С. 128.
144 Ең соңғы айтылуы // Дала уалаяты. – 1897. – 2 ақпан. – №30. – 18 б.
145 Васильев А.В. Историческии очерк русского образования в Тургайской области. – Оренбург, 1896. – С. 12.
146 ҚРОММ 4 қор 1 тізбе, 221 іс, 16 п.
147 Аспендияров С. Қазақстан тарихының очерктері. – Алматы, 1994. –119 б.
148 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды. – Алматы, 1993. –128 б.
149 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы, 1993. –130 б.
150 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы, 1993. –135 б.
151 Карасаев Ғ. Рухани отарлау жолы – миссионерлік // Қазақ тарихы, 2000. – №6. – 3-8 бб.
152 Нұрахметов Н. Ыбырай миссионер болған ба? // Ақиқат. – 1993. – №3. – 28-31 бб.
153 Алтынсарин И. Собрание сочинений в трех томах. – Алматы, 1975. – Т.3. – 428 б.
154 Алтынсарин И. Собрание сочинений в трех томах. – Алматы, 1975. – Т.3. – 418 б.
155 История Казахской ССР. – Алма-Ата, 1957. – Т. 1. – 483 б.
156 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы, 1993. –128 б.
157 Мырзахметов М. Қазақ қалай орыстандырылды? – Алматы, 1993. –118 б.
158 Алтынсарин И. Собрание сочинений в трех томах. – Алма-Ата, 1976. – Т.2. – 428 б.
159 ҚРОММ 25 қор 1 тізбе, 1416 іс, 126-131 пп.
160 Сембаев А.И. и Храпченков Г.М. Очерки по истории школ Казахстана 1900-1907. – Алма-Ата, 1972. – С. 87.
161 Қазақстан тарихы. Очерктер. – Алматы, 1994. – 416 б.
162 ҚРОММ 59 қор 1 тізбе, 215 іс, 129 п.
163 ҚРОММ 59 қор 1 тізбе, 151 іс, 129 п.
164 ҚРОММ 27 қор 1 тізбе, 239 іс, 4 п.
165 ҚРОММ 59 қор 1 тізбе, 155 іс, 181 п.
166 Обзор Уральской области за 1910. – Уральск, 1911. – 48 б.
167 ҚРОММ 25 қор 1 тізбе, 920 іс, 16 п.
168 ҚРОММ 25 қор 1 тізбе, 920 іс, 16 п.
169 ҚРОММ 44 қор 1 тізбе, 482 іс, 121 п.
170 ҚРОММ 25 қор 1 тізбе, 920 іс, 326 п.
171 Сембаев А.И. и Храпченков Г.М. Көрсетілген еңбек. – 19-21 бб.
172 ҚРОММ 132 қор 1 тізбе, 35 іс,
173 Обзор Уральской области за 1910. – Уральск, 1911. – 44 б.
174 ҚРОММ 59 қор 1 тізбе, 158 іс, 181 п.
175 Обзор семиречинской области за 1907. – Верный, 1908. – С. 247.
176 ҚРОММ 2 қор 1 тізбе, 312 іс, 3-6 пп.
177 ҚРОММ 90 қор 1 тізбе, 555 іс, 8-13 пп.
178 Остроумов Н. Отчет Туркестанской учительской семинарии. – Ташкент, 1904. – С. 135.
179 Обзор Семиреченский области за 1887. – Верный, 1902. – С. 130.
180 ҚРОММ 44 қор 1 тізбе, 48280 іс, 8-9 пп.
181 ҚРОММ 458 қор 1 тізбе, 24 іс, 183 п.
182 ҚРОММ 44 қор 1 тізбе, 48280 іс, 9 п.
183 ҚРОММ 158 қор 1 тізбе, 32 іс, 11 п.
184 ҚРОММ 44 қор 1 тізбе, 36782 іс, 28 п.
185 Обзор Уральской области за 1910 году. – Уральск, 1912. – С. 491.
186 Васильев А.В. Исторический очерк русского образования в Тургайской области. – Оренбург, 1896. – С. 86.
187 ҚРОММ 576 қор 1 тізбе, 8 іс, 12-13 пп.
188 ҚРОММ 44 қор 1 тізбе, 36789 іс, 183 п.
189 Иванов А.С. Киргизи в отечество России // Сын отечества – 1822. – №14. – Ч.76. – С. 127.
190 Рейнкольский А.Ф. Медико-топографический очерк Внутренней киргизской орды. – СПб., 1872. – С. 280.; Яроцкий С. Народная киргизская медицина // Друг здоровья. – 1836. – №10. – С. 73.
191 ҚРОММ 4 қор 1 тізбе, 2179 іс, 6-11 пп.
192 ҚРОММ 4 қор 1 тізбе, 5443 іс, 21-12 пп.
193 ҚРОММ … 6207 іс, 8 п.
194 ҚРОММ … 5616 іс, 131 п.
194 ҚРОММ … 6222 іс, 165 п.
195 ҚРОММ … 4037 іс, 83 п.
196 ҚРОММ 78 қор 1 тізбе, 5749 іс, 63 п.
197 Зиманов С.З. Россия и Букеевская орда. – Алма-Ата, 1982. – С. 143.
198 Левшин А.И. Исторические и статистические обозрение Уральских казаков. – СПб., 1823. – С. 110.
199 Абдиров М. Завоевание Казахстана царской Россией. – Астана, 2000. – С. 300.
200 Бородин Н. Уральское казачье воиска.– Уральск, 1891. – Т.1. –
С. 451.
201 Рейнкольский А.Ф. Медицинский обслуживание в степи // Военно-медицинский – 1865. – Ч. 92. – С. 157.
202 ҚРОММ 4 қор 1 тізбе, 366 іс, 18 п.
203 ҚРОММ 4 қор 5220 іс, 13 п.
204 ҚРОММ 383 қор 1 тізбе, 166 іс, 116 п.
205 Обзор Уральской области за 1902. – Оренбург, 1903. – С. 116.
206 ҚРОММ 374 қор 1 тізбе, 3366 іс, 65-68 пп.
207 Полкин Б.Н. Очерки истории медицины и здравохранения Западной Сибири и Казахстана (1716-1868). – Новосибирск, 1967. – С. 530.
208 Кенжалиев И., Табылдиев Н. Казталовка – байырғы атамекен. – Алма-Ата, 1994. – 143 б.
209 Ағартушы Халел. Тұлға. – Алматы, 2004. – 261 б.
210 Самарин Р.И. Очерки истории здравохранения Казахстана. – Алма-Ата, 1958. – С. 281.
211 Материалы по истории политического строя Казахстана. – Алма-Ата, 1960. – Т.1. – С. 441.
212 Самарин Р.И. Очерки истории здравохранения Казахстана. – Алма-Ата, 1958. – С. 281.
213 Самарин Р.И. Очерки истории здравохранения Казахстана. – Алма-Ата, 1958. – С. 26-27
214 Самарин Р.И. Очерки истории здравохранения Казахстана. – Алма-Ата, 1958. – С. 56-61.
216 Қазақ совет энциклопедиясы. – Алматы, 1980. – 751 б.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 157 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

94 (574) 18501917:37
Қолжазба құқығында

Машимбаева Гулшат Серікқызы

Қазақстандағы білім беру және кәсіби мамандар дайындау саласында патшалық
Ресейдің отарлық саясатының салдарлары мен зардаптары.
(ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы)

07.00.02 – Отан тарихы (Қазақстан Республикасы тарихы)

Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу
үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекшісі:
тарих ғылымдарының докторы,
профессор Омарбеков Т.О.

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2009
Мазмұны

КІРІСПЕ 3

1  Қазақстандағы дәстүрлі білім бер у және отарлық саясат 18
1.1 Оқу-ағарту саясатындағы рухани отаршылық жүйенің қалыптасуы 18
1.2 Мұсылман мектептері мен медресе лердің дәстүрлі білім берудегі
рөлі және жаңа реформалық кезең 26
1.3 Мұсылмандық білім беруге қатысты патшалық Ресейдің саясаты 39

2   Білім-ағарту саласындағы  патша лық  Ресейдің отарлық саясатының
салдары мен зардаптары 49
2.1 Орыс-қазақ мектептері – орыстандырудың негізгі құралы 49
2.2 Білім-ағарту ісі арқылы шоқындыру саясаты 68
2.3  Қазақстандағы   отаршыл-миссио нерлердің   қызметі   және
орыстандыру саясаты 75
2.4 Ыбырай Алтынсаринның педагогикалық-ағартушылық қызметі 96

3 Патшалық Ресейдің  Қазақстандағы кәсіптік мамандарды дайындау
саясаты 101
3.1 Дәстүрлі қолөнер мамандарын дайындаудың жағдайы 101
3.2 Қазақстандағы педагогикалық мамандар дайындау ісі 106
3.3 Қазақстандағы халықтық денсаулы қ сақтау жүйесі және орыстардың
алғашқы дәрігерлік көмек көрсету мекемелері 115

Қорытынды 125

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 131

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертацияда патшалық Ресейдің
Қазақстандағы білім беру және кәсіптік мамандар дайындау саясатының салдары
мен зардаптары мол тарихи дерек көздері негізінде бүгінгі тарих ғылымы
талаптарына сай зерттелген.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы тарихын қайта ой
елегінен өткізу арқылы жан-жақты зерделеу, Отанымыздың өзіндік төл тарихын
зерттеп, жас ұрпаққа терең тарихи білім беру – еліміздің зор мақсаттарға
жету жолындағы негізгі кепілдіктерінің бірі. Өйткені, жаңа саяси ахуалды
түсіну, сондай-ақ тәуелсіздік алған дербес ел мүддесіне сәйкес келетін
көзқарастар қалыптастыру, саяси және тарихи мәдениеті жоғары азаматтарды
тәрбиелеп шығарудың бүгінгі таңда терең мәні мен маңызы бар. Бірақ бұл бір
күнде немесе бір жылда атқарыла салатын шаруа емес. Талай уақыт отарлық
жүйенің қамытын киген ел тарихының бұрындары назардан тыс қалып келген
тұстарын екшелеп, ақиқатын ашып көрсету – уақыт талабы.
Патшалық Ресейдің отарлық саясатының барысында ХІХ ғасырдың екінші
жартысында қазақ толық тәуелді өлкеге айналды. Ұлттық мәдени, рухани,
өркениетті даму барысы әлсіреді. Дәстүрлі білім беру жүйесі дағдарысқа
ұшырады. Отарлық саясаттың негізгі бағыттары қазақ халқының оқу-ағарту
саласы арқылы орыстандыру мен шоқындыру қазақ халқының санасына ықпал
етті. Дінінен, тілінен айыру, басқа халықтармен ассимиляциялау, патшалық
Ресейдің ұлттық саясатының түпкі мақсаты – бір орыс азаматтарына айналдыру
болды. Рухани-мәдени отарлау білім және оқу арқылы жүретінін білген патша
үкіметі орыс-қазақ мектептерін ашып, орыстандырудың құралына айналдырды.
Қазақстанда орыстандыру мен шоқындыруды отаршыл миссионерлердің қызметі
арқылы жүзеге асырылды. Мәдени отарлау саясатының зардаптары күні бүгінге
дейін сезіліп келеді.
Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев
“Тарих толқынында” деген еңбегінде отаршылдықтың зардаптары жөнінде былай
деп жазады: “Далалық өңірлерге жаппай қоныс аударғандар дәстүрлі көші-қон
аймақтарын айтарлықтай тарылтып, халықтың негізгі бөлігінің күнкөріс көзі
болып отырған мал шаруашылығына орасан зиян келтірді. Патшалық қоныстандыру
саясаты қазақ ұлтының этникалық аумағының ұдайы тарылуына себепші
болды” [1, 49 б.]. Тарих ғылымында кеңестік дәуірдегі қазақтың рухани-
мәдени мәселелері еуроцентризм тұжырымында түсіндіріліп, оның аясында
руссоцентризм ұғымы пайда болғаны – тарихи шындық. Оның мәні әлемдегі бар
жаңалық, жетістіктер тек орыс халқының қатысуымен өтуі тиіс болды. Сонымен
қоймай, қазақ халқының көшпелі, отырықшы өркениетін жоққа шығарып “жабайы”,
“сауатсыз”, “мәдениетсіз”, “бұратана” халық деп санамызға сіңдіруге
тырысты.
Қазақстанның тәуелсіздігінің жариялануы, оның әлемдік қауымдастығының
тең құқықты мүшесі болуы ұлттық рух пен ұлттық сананың қоғамымыздың
дамуының қуатты күшіне айналуына жол ашты. Қазақ халқының рухани
мәдениетін, мыңдаған жылдар бойғы асыл қазынасын, оның мінез-құлқы мен жан-
дүниесін, бостандығы мен зердесін, адамның негізгі құқықтары мен сенімін
қамтиды. Өзге халықтарға да осы құндылықтар арқылы танылады. Елімізде
“Мәдени-тарихи мұраны сақтау” бағдарламасы жүргізілуде. Руханият пен білім
беру салаларын дамытудың аса маңызды құрамдас бөлігі ретінде
қарастырылуда.
Қазақстандағы оқу-ағарту саласындағы патшалық Ресейдің отарлық
саясатының салдары мен зардаптары туралы білім беру мен мамандар
дайындаудағы олқылықтар жөнінде ашығын айтып, ақиқат тұрғысындағы тарихын
жазу тақырыпты ашудың өзектілігімен айқындалады.
Рухани және мәдени саладағы білім беру арқылы орыстандыру саясатының
мәнін дәйектеме-деректерге сүйене тұжырымдап, отарлық саясатын әшкерелеу
арқылы халқымыздың мәдени-рухани құндылықтарын сақтау жолында күрескен
зиялы азаматтарды таныту – бүгінгі зерттеушілердің міндеті.
Патшалық Ресейдің білім беру саласындағы отарлау саясатының тарихын
зерттеп, халыққа жеткізу арқылы тарихымыздағы ақтаңдақтардың орнын
толтырып, ұлтымыздың өткен тарихының шындығы мен төл болмыс-
бітімін танып білуіміз, болашақ даму жолындағы өзіндік дәстүрлі мәдениеті
мен рухани болмысының ешқандай да отарлау саясатына әл бермейтінін баянды
ету – бүгінгі күн тәртібіне қойылып отырған өзекті мәселе.
Зерттеу нысаны. ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас
кезіндегі патшалық Ресейдің білім беру саласындағы саясатының мәнін ашу.
Қазақстандағы дәстүрлі білім беру жүйесін анықтай отырып, қазақ
қоғамындағы жаңа реформалық кезеңі – жәдидтік қозғалысы, патшалық Ресейдің
мұсылмандық білім беру саясатына қарсы күресі қамтылады. Орыс-қазақ
мектептерінің көптеп ашылуы орыстандырудың құралы ретінде қарастырылады.
Қазақстанда рухани-мәдени отарлау саясатын жүргізу үшін келген отаршыл-
миссионерлердің қызметі жұмыстың нысаны бола алады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Ресей қоғамындағы
экономикалық-шаруашылық өзгерістер, кәсіптік-мамандарды дайындауды қолға
алып, әр салаларда педагог мұғалім, дәрігер, ауыл шаруашылығына мамандар
дайындау үшін орта қалалық оқу орындарын ашып, Ресейдің мүддесіне сай
кәсіптік мамандарды оқытып шығарды. Бұл оқу орындарында қазақ балаларына
орыс тілінде дәріс беріп, орыстандыру саясатын кеңейтті. Білім беру
саласындағы орыстандыру саясатының салдары мен зардаптарын тарихи
тұрғыдан талдау.
Зерттеу пәні. Қазақстандағы оқу-ағарту саласындағы патшалық Ресейдің
отарлық саясатының салдары мен зардаптары (ХІХ ғасырдың екінші жартысы – ХХ
ғасырдың басы) тақырыпқа жаңаша көзқарастар арқылы оның себептерінің мәні
мен мазмұнын ашып көрсету.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Патшалық Ресейдің отарлық саясатының басты
міндеттерінің бірі орыстандыру болды. Бұл мәселенің негізгі бағытының басты
мақсаты білім беру және ағарту саласы арқылы жүзеге асыру еді. Бірақ та,
Ресей отарлық саясатының мәнін ашу үшін Қазақстан жерін алғашқы болып
зерттеген барлаушылар еңбегін зерттеу арқылы тарихи шындықтың көзін ашу
керек. Сондықтан да қазақ жерін алғашқылардың бірі болып келген әрі
зерттеген және мемлекеттік қызметтері арқылы қазақ жеріндегі болып жатқан
оқиғаларға сол кезде баға берген басшылардың еңбектері күні бүгінге дейін
өздерінің тарихи құндылығын жоғалтпағандығын көреміз.
Қазақ жерін алғашқы болып зерттеушілердің міндеттерінің бірі – қазақ
хандығының жері, оның көлемін, тұрғындарын, әскери-саяси жағдайы және
экономикалық-әлеуметтік құрылымын, әдет-ғұрпы, дәстүрі туралы мәліметтер
жинау басты мақсаттары болды. Қазақстан жерін отарлау Кіші жүз қазақтары
жерінен басталады. Мұның негізгі себебі – бұл өлке бірінші болып Ресей
империясының боданына айнала бастады. Кіші жүз жерін игеру және зерттеу
үшін арнайы экспедицияларын ұйымдастырған Ресей Ғылым Академиясы еді. Бұл
экспедициялар арнаулы нұсқаулар арқылы жабдықталып, 1734 жылы Орынбор
өлкесін игеру бағытында құрылды. Орынбор экспедициясының басшысы болып И.К.
Кириллов тағайындалды. Патшалық Ресейдің отарлық саясатының бастауын және
оның мақсаттарын зерттеуде И.К. Кирилловтың еңбегінің маңызы зор.
Экспедицияның қызметі және Кіші жүз қазақтарының тұрмысы, жері және
шаруашылығы туралы “Цветущее состояние Всероссийского государство” атты
еңбегі жарық көрді. Бұл еңбекте Кіші жүз жерінің экономикалық-географиялық
және халықтың тұрмысы, әдет-ғұрыптары статистикалық мәліметтерге толы болып
келді [1].
Қазақстанның тарихын зерттеудегі мәліметтердің бірі – Орынбор
экспедицисының мүшесі болған П.И. Рычков еңбегінің тарихи маңыздылығы құнды
болып табылады [2].
П.И. Рычковтың еңбегінде Орынбор өлкесінің халықтары: қазақ, башқұрт,
қалмақтардың шаруашылығы, көші-қоны, ру-тайпалық құрылымы туралы жазылады.
Еңбекте отарлық саясаттың бастауы, бодандық және оның басты бағыттарын
айқындауға мүмкіндік береді. Орынбор әкімшілігінің тарихы және мемлекеттік
қызметтерін жазды.
Қазақстан тарихын зерттеуде Ресей Ғылым Академиясы ұйымдастырған
екінші Азия экспедициясының еңбектерінде мол мәліметтер береді. Оның ішінде
1768-1774 жылдардағы экспедиция, олардың мүшелері И.Г. Георги,
П.С. Фальк болды. И.Г. Георгидің еңбегінде қазақтар туралы, “Олардың аңғал,
өте сенгіш” мінезін алға тарта отырып, қазақ қоғамындағы алауыздық, бір-
біріне деген сенімсіздікті пайдалана отырып орыстандыру саясатын тездету
керектігін ұсынады. Қазақтарды бағындырудың оңай жолы – Ресей
империясындағы мұсылман халықтары сияқты шоқындыру қажеттілігін
түсіндіреді”. Бұл ойдан орыс зерттеушілерінің империялық мүддесін анық
байқауға болады [3].
Ал, П.С. Павлов өз еңбегінде: “... Қырғыздар (қазақтар-Г.С.) еркін
халық, сондықтан өзге халықтардай қауіпті емес”, – деп жаза отырып, оқу-
білім және рухани мәдениеті туралы мәліметтер береді. Қазақтарда білім
саласы өте төмен, оларды мәдениеті артта қалған ел ретінде көрсетеді.
Отаршыл идеяны қолдай отырып, “Ресей империясы үшін өте орасан зор пайда
табамыз”, – дейді [4]. И.П. Фальк өз еңбегінде тарихи-этнологиялық бағытта
тер төге келе, қазақ жерін отарлауға қызығушылығын, қазақ тарихын терең
зерттеп, отарланушы объект ретінде жан-жақты қамтиды [5].
Қазақстан тарихы туралы еңбек жазған А.И. Левшин де қазақ ауылдарында
болып, хандықтың тұрмыс жағдайы мен рухани-мәдениетінен мол мәліметтер
береді. Еңбектерінде қазақтардың оқу-білім саласын және мәдениетін жазуда
отаршыл империяның мүддесіне сай көзқараста болады. А.И. Левшин өз
еңбегінде қазақ хандары туралы, қоғамдағы шаруашылық және сауда
өзгерістеріне көңіл бөледі. Қазақ халқын заманында дұрыс түсіне алмады.
Көшпенділер мәдениетін “жабайы” деп түсіндіреді [6].
Өкінішке қарай, осы бағытты ұстанушылық кеңес тарихшылары еңбектерінде
орын алып келгені ақиқат екендігін жоққа шығара алмаймыз.
А.И. Левшиннің еңбегінде қазақ жерінің географиялық анықтамасы және тарихи-
этнологиялық мәліметтерге кең түрде тоқталады.
Орынбор өлкесі мен Бөкей Ордасы туралы И.Ф.Бларамберг [7] пен
В.В. Вельяминов-Зерновтердың [8] көптеген еңбектері бар. Патшалық Ресейдің
отарлық саясаты, орыс-казак отаршыларының ішке қарай енуі, бекініс салу
арқылы қазақтардың жерлерін тартып алуы жөнінде ой қозғайды. Кіші жүз жерін
әскери отарлау саясатының мән-мағынасын ашып береді. Қазақтардың тұрмысы,
әдет-ғұрпы, мәдениеті және оқу-ағарту мәселесіне қатысты маңызды мәліметтер
береді.
Патшалық Ресейдің қазақ жерін отарлау саясаты және оның салдары туралы
деректер И. Казанцевтің [9], Л. Мейер [10], Ф. Усовтың [11],
В. Черемшанскийдің еңбектерінен табылады. Олар қазақ жеріндегі өздері
көрген қазақ ауылдары мен жекелеген адамдар өміріне байланысты құнды
мәліметтер қалдырған. Қазақтар жайында айта келіп, “олар еркін әрі
жауынгер”, – деп жазады. Қазақтардың тұрмыс ерекшелігі, оқу-ағарту
мәселелері жөнінде маңызды мағлұматтар мол.
Қазақтың тұрмыс жағдайы мен, оқу-ағарту ісі туралы келелі әңгіме
өрбіткен қазақ ағартушысы, ғалым Шоқан Уәлихановтың еңбектерінің маңызына
ерекше көңіл бөлуге болады. Орыстардың арасында жүріп, олардың шовинистік
көзқарастарын сезіп білген, өмірінің соңғы кезінде одан безе бастаған
кездері болды. Ресейдің ХІХ ғасырдың 60 жылдарындағы реформалар туралы
ойын білдірген адам – Шоқан. “... Ресейдегі реформаларды қазақ даласына
енгізу, қандай да бір пайда әкелуі былай тұрсын, нағыз тұрпайылық болар
еді”, – деп әкімшілік басқару реформаларының көшпелілер тұрмысына
керағарлығын ашық айтады.
Шоқан қазақ халқының болашағын болжай білген. “... Ресей империясына
қарайтын барлық өзге тайпалардың ішінен көптігі, байлығы, сірә, болашақта
дамуынан үміттендіру жөнінен алғашқы орын – біздің қазақ халқынікі”, –
деген көреген болжамына қазіргі Тәуелсіз Қазақстан дамуы дәлел бола алады
[12].
Қазақстанның тұрмыс-тіршілігі мен отарлау саясатының негізгі
мақсаттарын ашық жазған орыс зерттеушілері П. Столпянский [13],
Т.И. Седельниковтер [14] болды. Олар Орынбор қаласының тарихын, Кіші жүз
жеріне келген орыс-казак отаршылдардың қызметтерін жазды. Орынбор шекара
комиссиясының құрылуы және оның қызметі туралы мәліметтер
берді. Т. Седельников өз еңбегінде 1897-1903 жылдардағы Ф.А. Шербин
экспедициясының жұмысын талдады. Сонымен қатар қазақтың дәстүрлі мал
шаруашылығына қол сұғуға болмайтынын, өйтпеген жағдайда қазақтардың бүкіл
мәдениеті мен әдет-ғұрыптарын жоғалтатынын ескертеді.
“Қазақтар – ежелден малшы, көшпелі әрі еркін жүретін халық”, – деп баға
берген.
Кіші жүз қазақтарының тарихын жазған адам – В.И. Витевский. ол өз
еңбегінде Орынбор генерал-губернаторы И. Неплюевтің мемлекеттік-саяси
қызметін жаза отырып, қазақ даласында Ресей империясы отарлық саясатын
өте қатал жүргізгендігін жазады. В.И. Витевский – қазақ даласын игеру мен
орыстандырудың жолы – “... Ресейдің ішкі аймақтарынан орыс шаруаларын
көшіру” екендігін айтқан адам. Қазақтардың оқу-ағарту саласының тарихына
тоқтала отырып, орыстандырудың бірден-бір жолы – білім арқылы
(орыс тілі) деп отаршыл ойын жазады [15].
Ресей империясы отарланған мұсылман халықтарды орыстандырудың шешуші
кілті және құралы – оқу-ағартудағы орыс-қазақ (аралас) мектебі немесе
әртүрлі саяси-әлеуметтік жағдайларға орай ашылып отырған шіркеулер
жанындағы мектептер мен кәсіптік оқу орындары болу керек деп түйді. Қазақ
еліндегі орыстандыру саясатын жүргізген отаршыл-миссионерлер
Н.И. Ильминский, И.П. Остроумов, А.Е. Алекторов, Е.А. Малов, Е. Елисеев
және т.б. өз орталарынан өкшеленіп шығып, ұзақ жылдар бойы белсене қызмет
атқарды [16].
Отаршыл-миссионерлер қазақтарды дін жағымен біріктіріп, мектеп арқылы
орыстандырудан басқа жол жоқ деп қарады.
Олар қазақ жерінде діни мекемелерді көптеп ашты.
“Діни мектептер – орыстандыру мен шоқындырудың бірден-бір
жолы”, – деп айтқан Алекторов болды. Қазақ балаларына әр салаларда кәсіптік
білім беретін пансионаттар аша бастады. Бұл мектептердің негізгі мақсаты
егіншілікке, бау-бақша күтетін бағбандыққа үйрете отырып, отаршылдар
мүддесіне сай мамандар дайындау болды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында патшалық Ресей
отаршылдарын қазақтарды орыстандыру мен шоқындыру саясатына Шоқан, Ыбырай,
Абайлар өз пікірлерін анықтай отырып, бұларға дейінгі қазақ зиялыларының
орыстандыру саясатына ашықтан-ашық қарсы шыға алды. Отаршыл-миссонерлерден
тәрбие алған, идеологтармен тікелей араласып, оларды өзінің ағартушылық
жолына дипломатиялық әдіc-айла тұрғысынан қарым-қатынас жасап, ретіне қарай
пайдаланған. Н.И. Ильминский
Ы. Алтынсаринді миссионерлік жолға пайдалану үшін қолынан келгеннің
барлығын істеп бақты.
Ы. Алтынсарин өз кітаптарын Н. Ильминский ұстанып берген ресми
қағидаларға қарай орыс алфавиті негізінде жазып шығаруға мәжбүр болған.
Қазақ жазуында орыс алфавитін өзгертпей, сол қалпында алуға амалсыз
көндірген Петербург университетінің талабы болды. Ыбырай өз хаттарында
миссионерлік идеяға ішкі танымнан туған қарсы пікірін ашық білдіре алмады.
Ол өзінің еңбектерінде орыстандыру саясаты күшпен болып жатқанын түсініп,
“... Ресей халықтарын біріктіруді табиғи жолмен жүргізу керектігін” айтқан.
Қазақтар арасында орыс алфавитін енгізу арқылы өз заманында отаршыл
миссионер Ильминскийдің шәкірті болғандығын ұмытпауымыз керек. Бірақ
Ы. Алтынсарин қазақ халқынан шыққан тұңғыш ағартушы педагог болды.
Сондықтан да Ы.Алтынсариннің қазақ балаларына білім берудегі еңбектерінің
маңызы күні бүгінге дейін жоғалған жоқ, орыс алфавиті арқылы қазақтардың
арасында жаңа заманға сай орыстандыру саясатын уағыздаушы болды. Қазақ
балаларына арналған өлеңдері мен ертегілерінің мазмұны бүгінгі мектеп
бітіргендердің есінде сақтаулы17.
Петербург Ғылым Академиясының академигі, 1858 жылы Берлин университетін
бітірген, Орта және Шығыс Азияны зерттеу жөніндегі орыс комитетін
құрушылардың бірі – В.В. Радлов.
Ол Алтай өңіріндегі (1859-1871) Сібір түркі тілдеріне, фольклорына,
этнографиясына, тарихына қатысты зерттеулер ісін жүргізді. Сонымен қатар
қазақ тілін зерттеуде жемісті еңбек етті. “Түркі тайпалары халық
әдебиетінің үлгілері” атты жинағының 3 томы жарық көрді. Еңбектің 3-ші томы
түгелдей қазақ ауыз әдебиетіне арналды.
Радлов В.В. 1872 жылы қазақ, башқұрт, татар мектептерінің инспекторы
болып жұмыс істеген жылдарында халық-ағарту саласына өзінің үлесін қосып,
жергілікті халықтардың ана тілінде оқу-ісін жүргізуге атсалысты. Оның
еңбектерінің негізінде түркология мәселелерінің шын мәніндегі ірге тасы
қаланды. Радлов салыстырмалы-тарихи зерттеулер нәтижесінде Орта Азия,
Қазақстан және Сібірдегі түркі халықтары фольклорының төркіні ортақ екенін
айтты [18].
Патшалық Ресейдің рухани-мәдени отарлау саясатын зерттеуде қазақ
зерттеушілерінің еңбектерінің маңызы зор болып келеді. Олардың ішінде
М. Тынышбаев, Т. Шонанұлы және Қ. Кемеңгерұлы еңбектерін атауға болады
[19]. М. Тынышбаев өз еңбегінде отарлау саясатын сынай келе:
“...Қырғыздар Ресей отарына айналғалы бірде-бір бақытты өмір сүре
алмады”, – деп қынжылады.
Т. Шонанұлы отарланған қазақ жері, халықтың отаршылыққа көшуін және
оның танымдары, ел тағдыры төңірегінде мәселе көтерді. Қ. Кемеңгерұлы өз
шығармаларында ұлттық сана, ұлттық мәдениет пен білім-оқудың идеясын
қозғайды. Қазақстанның Ресейге бодан болуы оқу-білім, дін, жер, ру жайы
арқылы қазақтарды шоқындыру мен орыстандыруға әкелетінін жазады. Қазақтар
ілгері басқан жоқ. Қайта кері кетті. Бұған себеп: зорлықшыл саясаттың
нәтижелері. Бұл еңбектер қазақтарды отарлаудың зақымдары мен зардаптары
көзге ұрып тұрған кезде жазылған.
Патшалық Ресейдің отарлау саясатының бір бөлігі ретінде қарастырылып
отырған білім-ағарту саласын терең зерттеу Ресейдің отарлық саясатының
мәнін ашу арқылы жүргізіледі. Сондықтан Ресей империясының отарлық
саясатының мәнін жан-жақты дәлелдеп, тарихи шындықта сын көзбен жазған
ғалымымыз Санжар Аспендияров болды. “Қазақ халқын тарихқа кірмейтін жабайы
халық деп есептеу – шовинизмнің барып тұрған жері. Бірқатарын ұлы “құдай”
сүйген мәдениетті деп, екіншілерін мәдениетсіз, “тарихқа кірмейтін,
құдайдан қарғыс алған”, – деп халықты екі топқа жіктеу отарлық саясаттың
басты мақсаты болды деп өз пікірін білдіреді.
“Патшалық Ресей қазақтарды қан төкпей бейбіт жолмен бағындырды және
қазақ даласына тыныштық орнатып, мәдениетті жоғарылатты” деген өтірік
пікірді дәлелдемек болды дей отырып, Қазақстанда шоқындыру мен орыстандыру
саясатын жүргізген отаршыл-миссионерлердің қызметін сынайды. И. Ильминский
жөнінде: “... оның мақсаты мен әдісі, ең алдымен, мектепте ана тілін орыс
әліппесімен оқытты. Сөйтіп көздеген мақсаты орысқа айналдыру болды”, – деп
миссионерлер қызметін ашып көрсетеді [20].
Кеңес дәуірінің 40-жылдарында Қазақстан тарихын зерттеп жазған
тарихшылар легі келіп қосылады. Олар: М.П. Вяткин, А.М. Панкратова,
Е. Бекмаханов, Н.Г. Аполлова, т.б.
М.П. Вяткин Қазақстан тарихына қатысты 1785-1828 жылдардағы құжаттар
мен деректер жинағын шығарды. Бұл жинақ күні бүгінге дейін XVIII-XIX
ғасырлардағы қазақ жөніндегі таптырмас қазынаға айналды. М.П. Вяткин “Сырым
батыр” монографиясын жазды. Еңбекте XVIII ғасырдың 70-80 жылдарындағы
шаруашылығы және қазақ қоғамындағы әлеуметтік дамуға ғылыми баға береді.
Кіші жүз жеріне орыс-казак отаршылдарының келуі, қазақ жайылымдарын
тартып алып, олардың орнына бекіністер салуы, Сырым Датұлының ұлт-азаттық
қозғалысының тарихын жазды. Ресейге бодан болғаннан кейінгі қазақтардың
тұрмыс тіршілігіндегі өзгерістері, орыс ықпалының күшеюі кең қамтылады.
Қазақ тарихындағы Ресейдің отарлау саясаты туралы, оның
бағыт-бағдары жөнінен өзінен кейінгі зерттеушілерге басты жол ашып,
көрсетіп берді [21].
Мәскеу тарихшысы, тарих ғылымдарының докторы, 1951 жылдан академик Анна
Михайловна Панкратова “История Казахской ССР”
(с древнейших времен до 1943 года) оқулығына жетекшілік жасады.
А.Н. Панкратова қазақ тарихының зерттелуіне шын жанашырлық көрсетіп, Отан
тарихына зор үлесін қосты. Мәскеудегі орыс тарихшылары қазақ тарихын
зерттеуге жұмылдырылды, қазақтың ұлттық мүддесін ұлы державалық
шовинистерден қорғады, тарихи объективтілікті сақтады. Е. Бекмахановтың
тағдырында үлкен орын алды [22].
Патшалық Ресейдің отарлық саясатын ашық айта білген, кейін
оның зардабын да тартқан Қазақ ССР Ғылым Академиясының
корреспондент-мүшесі Ермұхан Бекмахановтың ғылыми мұрасының маңызы зор.
Е. Бекмахановтың “Казахстан в 20-40 годы ХІХ века” еңбегі кеңес
тарихнамасындағы орнын басқа ешбір туындымен салыстыруға болмайтын тарихи
зерттеулердің бірі болып табылады. Бекмаханов – объективті ғылыми шындықтың
жағындағы зерттеуші, 20-40 жылдардағы Кенесары Қасымұлы бастаған халық
көтерілісінің тарихын батыл жазды. Е. Бекмахановтың “Присоединение
Казахстана к России” атты монографиясында Қазақстанның ХІХ ғасырдың аяғы
мен ХХ ғасырдың басында Ресей отарына айналуының салдарлары жазылады. Орта
және Ұлы жүз қазақтарының Ресейге қосылуы, әлеуметтік-экономикалық
жағдайлары, қазақтарды рухани-мәдени тұрғыдан отарлау саясаты, тұрмыс-
тіршілігі мен ақсүйектердің арасындағы алауыздықтан ел арасында бірліктің
жоқ екендігі айтылады. Сонымен қатар Ресей империясының білім-ағарту
саласындағы орыстандыру саясаты, орыс-қазақ мектептері
туралы сөз қозғап халықтың ауыр халге ұшырауы надандық пен тұрмыстың
нашарлауы деп түсіндіреді [23].
Патшалық Ресейдің отарлау саясатын зерттеуде үлес қосқан тағы да бір
Мәскеу тарихшысы – Н.Г. Апполованың еңбегін айтуға болады. Оның
“Присоединение Казахстана к России” деген еңбегінде ХVІІІ ғасырдың
бірінші жартысындағы қазақ қоғамының шаруашылық және әлеуметтік құрылымы
және оның негізгі бағыттары айтылады.
Қазақ қоғамының саяси дамуы, хандық биліктің әлсірей бастауының
себептері мен кіші жүз ханы – Әбілқайырдың саясатына баға береді, оған сол
кездегі кіші жүз хандық билігіндегі дағдарыс және халықаралық жағдай әсер
еткенін жаза келіп, Қазақстанның Ресейге қосылуы “ерікті” және
прогрессивтік маңызы болды деп бағалайды [24].
Қазақстан тарихындағы халыққа білім беру ісінің басталуы, барысы мен
патша үкіметінің орыстандыру саясатының мақсатын ашуға арналған кітап
Т.Т. Тәжібаевтың “Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ
века” деген еңбегін атауға болады. Онда Қазақстанның әр аймақтарындағы
ашылған қазақ-орыс мектептері, олардың мұғалімдер құрамы, материалдық-
техникалық жағдайлары туралы бағалы мәліметтер мол. Орыс-қазақ мектептерін
ашудағы империялық саясаттың мәні атап көрсетілген. Автордың екінші еңбегі
– “Педагогическая мысль в Казахстане во второй половине ХІХ века” атты
монографиясында Қазақстандағы педагогикалық ойдың дамуы, белгілі педагогтар
туралы жазылған [25].
Қазақ даласындағы алғашқы отарлық білім берудің тарихы баяндалған А.В.
Васильевтің “Исторический очерк русского образования в Тургайской области и
современного его состояния” атты еңбегінен Семей және Алтай, Торғай және
Орал өлкесіндегі мектептер, оқушылар саны, қаржыландыру, Торғай облысындағы
халық арасындағы сауаттылар туралы мәліметтер алуға болады [26].
Қазақстандағы капиталистік қарым-қатынастардың дамуы, оның
ерекшеліктері туралы “Очерки истории Казахстан ХІХ века” атты еңбекте
халыққа білім беру ісінің тарихы туралы құнды мәліметтер келтіреді.
Халық-ағарту саласындағы патшалық Ресейдің отарлау саясатының салдарына
тоқталады [27].
Ресейдің рухани-мәдени отарлау саясаты жайында орнықты пікір білдірген
күні бүгінгі зерттеушілер қатары да толығып келеді. Соған мысал ретінде
Г.С. Сұлтанғалиева, З. Сәдуақасова, Г. Купенова және А. Шормановалардың
ғылыми зерттеулерін атауға болады. Патшалық Ресейдің шоқындыру, орыстандыру
саясатының білім-ағарту саласындағы салдарларын ашып көрсетіп, негізгі
мақсаты сол болғандығын жазады [28].
Қазақстандағы алғашқы мектеп пен медіреселер тарихын жазған
Н. Сәбитов және А.И. Сембаев, Храпеченковтар еңбектерінде қазақ даласында
мұсылман білімінің халық арасында кең тарағандығы туралы мәліметтер
береді. Патшалық Ресейдің отарына айналғаннан кейін, ғасырлар бойы
қалыптасқан дәстүрлі білім беру жүйесінің бұзылғандығы, қазақ арасындағы
мұсылманша білім алғандарды есепке алмағандығын ашық айтады [29].
Тарихшы Н. Нұртазина өз зерттеуінде қазақ мәдениеті мен ислам
арасындағы байланыстың ақиқатын ашады. Ежелгі түркілердің әлемдік
монотеизмге өтуі, Халифат мәдениетінің Қазақстанға әсері, мұсылман
әлеміндегі жаңа зиялылардың қозғалысы (жәдидизм) мәселелері өркениеттік
теория тұрғысынан терең талданады. Білім саласындағы жаңа реформалар туралы
ойын сабақтап, жәдидтердің іріп-шіріп отырған мұсылман қоғамын, ескі
медреселерді, олардың көзқарастарын, іс-әрекеттерін сынап жазады. Ислам
Гаспиринскийдің қызметінен, жаңа мұсылман медіреселері – Ғалия, Хусаиния,
Расулияларындағы еуропалық оқудың озық тәжірибесінен мәліметтер берген
[30].
Тәуелсіздік алғаннан кейін Қазақстан тарихындағы білім-ағарту
саласындағы орыстандыру саясаты, отаршыл миссионерлердің қызметі, патшалық
Ресейдің миссионерлік оқу жүйелері, христиан шіркеулерінің қазақтарды
шоқындыру жолдары шынайы шындық негізде жазылып, отарлық саясаттың
нәтижелері мен тарихын ашық жазған ғалымдар М. Мырзахметов пен Ә. Омаровтың
еңбектерін ерекше атауға болады. Өйткені бұл еңбекте – патшалық Ресейдің
қазақ халқын отарлау мақсатында жүргізген орыстандыру саясатының түпкі
мәнін ашқан салмақты дүниелер. Орыстандыру саясаты тек қана тіл арқылы
емес, байырғы жер-су аттарын орысшаға өзгерту жолымен де жүргізілгенін, ал
ол қазақтардың санасын да орысша ойлауға жеткізгенін жазады. Қазақша
әліпбиді кириллицаға көшірудің сырын және қазақтарды шоқындыру мақсатында
жүргізілген сұрқия әрекеттердің шынайы бетпердесін ашады.
Ә. Омаровтың еңбегінде Қазақстандағы ағарту ісі және отарлық
саясатының мәні тарихи құжаттар арқылы дәлелді жазылады, отарлау
саясатының түпкі мақсатын кеңінен аша түседі [31].
Тәуелсіз Қазақстан тарихын жаңаша жазуда, бұрынғы таптық көзқараста
жазылып келген отарлау саясаты, Қазақстанның бодан болуы, ұлттық зиялыларды
сақтау, ақтаңдақтарды жарыққа шығару, патшалы Ресейдің мемлекеттік басқару
мекемелерінің тарихы, КСРО-дағы тоталитарлық әміршіл диктат пен отарлық
саясатты әшкерелей отырып, халыққа танытуда жаңаша ойлау идеясының көшін
бастап келе жатқан тарихшыларымыздың еңбектерінің маңызы зор.
Олар – академиктер М.Қ. Қозыбаев, К. Нұрпейісов, тарих ғылымдарының
докторлары Ж. Қасымбаев, М. Әбдіров, Т. Омарбеков, С. Мәшімбаев,
С. Жақыпбековтер екенін атап айтқан орынды [32]. Қазақстанның патшалық
Ресей империясының құрамында болған 176 жылда империяның қазақ халқына
тигізген зияндары мен салдарлары рухани-мәдени жағынан анық көрініп келіп,
қазақ халқы тілінен, дінінен және ата-баба дәстүрінен айырыла жаздағандығы
бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Сондықтан тарихты зерттеушілер өз
деңгейінде ғылыми тұрғыдан қарап, отандық, ұлтшылдық рухта төл тарихымызды
жазып Қазақстан тарихнамасын толықтыра түседі деген сенім білдіргіміз
келеді.
Зерттеудің деректемелік негізі. Жұмыстың алдына қойған зерттелу
мақсаттарына сай, бірқатар деректерді тақырыпқа лайық жүйелеу жүзеге
асырылды. Осы тұстағы деректерді жинақтап пайдалану тараулар мазмұнымен
астастырылды. Қолданылған деректер ішінде тұңғыш рет айналысқа енген
бірқатар мұрағаттар қорларының құжаттар базасы маңызды зерттеулік мәнге ие
болды.
Диссертацияның жазылуы барысында деректік негіз болған
“Полное собрание законов Российской империи” [33] деп аталатын құқықтық
заңдар жинағының Ресей империясының шет аймақтағы жүргізген саясатына
байланысты Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуына тигізген әсері
көрсетілген. Заңдар жинағына талдау жасаудың отарлау саясатының шын мәнін
ашуымызға зор көмегі тигендігін айтуымыз керек.
ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы патшалық Ресейдің отарлау саясаты барысында
рухани-мәдени отарлау бағыттарынан көріністер беретін, 1898 жылы жарық
көрген М.М. Крафттың “Сборник указаний о киргизах степных областей” және
А.И. Добросмысловтың “Материалы по истории России” [34] атты құжаттар
жинақтарынан зерттеліп отырған тақырып төңірегінде қажетті құжаттар
пайдаланылып талданған.
Сол сияқты патшалық Ресейдің рухани-мәдени отарлауы туралы қазақ
тарихшысы С. Аспендияров пен П.А. Кунтенің “Прошлое Казахстана в источниках
и материалах” атты жинағының маңыздылығы атауға тұрарлық [35].
Патшалық Ресейдің Қазақстандағы әкімшілік-басқару реформаларының
материалдары “Материалы по истории Казахской ССР (1785-1828)” атты тарихи
құжаттар жинақталған еңбенінен алынған.
“Материалы по истории политического строя Казахстана” [36] деп аталатын
арнаулы құжаттар жинағында Қазақстанның Ресейге бодан болу кезеңінен бастап
Қазан төңкерісіне дейінгі мұрағат мәліметтері жинақталған. Патшалық
Ресейдің әкімшілік-басқару реформасының материалдары, рухани-мәдени
құндылықтарына енгізілген өзгерістер, білім-ағарту, орыстандыру саясаттары
жөнінде мәліметтер береді. Жинақта барлығы 353 құжат айналымға
келтірілген.
Тәуелсіздік жылдарында ҚР Ғылым Академиясы жанындағы Ш.Уәлиханов
атындағы тарих және этнология институтының ғалымдары құрастырған “История
Казахстана в русских источниках ХVІ-ХХ века” т. 1, 2, 3 жинақта Мәскеу,
Петербург қалаларында сақталып келген мұрағат құжаттары бар. Зерттеуде
Ресей мен қазақ даласы арасындағы елшілік байланыстарды көрсететін патшалық
Ресейдің отарлау саясатына байланысты құжаттар беріледі [37].
Ресей мен қазақ даласы арасындағы саяси-экономикалық байланыстарды
анықтайтын “Казахско-русское отношения ХVІ-ХVІІ вв” және “Казахско-русские
отношения ХVІІІ-ХІХ вв” жинақтарынан мұрағаттық құжаттарды алуға мүмкіндік
болды. Құжаттарды саралау, талдау барысында ашық жарияланымда кездесе
бермейтін сол кезең зерттеушілерінің мәдени-отарлау, оқу-білім саясатының
еңбектері арқылы терең зерттеуге мүмкіндік жасалды [38] .
Диссертацияның жазылуы барысында негізінен мұрағат құжаттары кеңінен
пайдаланылды. Қазақстан Республикасының орталық Мемлекеттік Мұрағат
қорларындағы халық ағарту саласындағы құжаттар пайдалыналады.
4 қор (Орынбор шекара комиссиясы) бұл қорда орыс-қазақ мектептерінің
құрылуы, Орынбор генерал-губернаторының жылдық есебі, оқу инспекторларының
қызметі. Кіші жүз жеріндегі бастауыш мектептердің саны, оқу бағдарламасы,
оқу-әдістемелік құралдардың тізімі. 25 қор Торғай облыстық басқармасы
Торғай облысында ашылған орыс-қазақ мектептері, ауыл шаруавшылық
саласындағы мамандар дайындау мектептері. Облыс әкімшілігінің мұсылман
білім беруге қарсы қызметі. Қорда В.Григорьев, Н.Илминский, Ы.Алтынсариндер
туралы мәлімет берілген. 27 қор (Торғай облыстық халық училищесі директоры)
Халық ағарту инспекторларының уездегі училищелермен байланыстар
мәліметтері. Торғай облысындағы мұсылман мектептері. Мектептердегі орыс
тілін оқыту туралы. Сонымен қатар патша үкіметінің білім беру саласындағы
орыстандыру саясаты. Уез, болыс қазақтарының жергілікті ауылдарда мектептер
ашу туралы сұраныстары мен өтініштер:
59, 78 қор (Ішкі Ордадағы халық училищелерінің инспекторының
материалдары). Алғашқы Орда да ашылған орыс-қазақ мектебі. Жәңгір ханның
орыс әкімшілігі мен арадағы қарым-қатынастар. Бөкей ордасындағы Халық
училищесінің инспекторы А.Е. Алекторовтың миссионерлік қызметі. Халық
училищсінің жылдық есептері. Мұсылмандық білім беруге қарсы іс-шаралары.
А.Е. Алекторовтың Ішкі Орданы басқару кеңес басшылары мен жүргізілген хат
қағаздар, ішкі Ордадағы оқу-ағарту жағдайы туралы мәліметтер. 90 қор
Жетісу халық училищелерінің инспекторларының Жетісу әскери губернаторына
жазған арызлары мен өтініштері. Орыс-қазақ мектептерінің саны және олардың
қызметі, мұғалімдердің тұрмыс-жағдайлары; ауыл мектептері туралы
мәліметтер. 92 қор Вернен қаласы қыдар гимназиясы; 93 қор Вернене
қаласының ер балалар гимназиясы; 494 қор Семей қаласының ер балалар
гимназиясы; 774 қор Қостанай қыздар гимназиясы; 775 қор Қостанай
реальдық училищесі. Бұл қорларда орта буынды мектептердің әр
аймақтарындағы саны және қазметі. Оқу орындарындағы білім алған қазақтар
туралы, оқу бағдарламалары. Дайындалғанн мамандар саны беріледі. Халық
училищелері инспекторларының жылдық есебі. Халыққа білім беру
министрлігінің нұсқаулары мен бұйрықтары келтіріледі.
576 қор Ақмола облыстық халық училищлерінің инспекторы. 1913 жылғы
инспекторларының жылдық есебі. Қалалық училищелер мен кәсіптік мамандар
дайындайтын оқу орындары туралы мәліметтер берілген. 126 қор Вернен
қаласындағы мұғалімдер семинариясы.95 қор Орынбордағы қазақ мұғалімдер
мектебі. 503 қор Семей мұғалімдер семинариясы. Орыс қазақ-мектептеріне
мұғалімдер дайындаудың жағдайы, семинариялардың жылдық есбі. Қазақстандағы
білім беру саласындағы отарлық саясатының мәні, орыстандырудың білім
берудегі саясатына қатысты материалдар мұғалім семинарияларын бітірген
қазақтардың саны.
64 қор Дала генерал-губернаторының канцелариясы. Түркістан өлкесінің
бас инспекторының қызметі және жылдық есебі.
Қорда Түркістан генерал-губернаторы С. Духовскийдің “Ислам в
Туркестане” баяндамасының мазмұны; Түркістан өлкесіндегі мұсылман білім
берудің жағдайы. И. Гаспиринскийдің қызметі, оның жаңа реформасы туралы
көзқарастар берілген Н.И. Ильминскийдің 1869 жылғы 20 мамарыдағы “Түркістан
өлкесінде оқу ісін қалай құру” керек деген баяндамасының мазмұны.
49 қор Сырдария халық училищелерінің инспекторлары – облыс
әкімшілігінің мұсылман оқу орындарына қатысты көзқарастары. Мұсылман
мектептерінің саны, оқушылардың әлеуметтік құрамы және жаңа мұсылман
мектептері мен олардың орыс әкімшіліктері арасындағы байланыстар. Ауыл
басшыларының облыстық әкімшілікке жазған арыздар мен өтініштер. Ауылдар да
қазақтарға арналған мектептер ашу туралы материалдар берілген.
458 қор Ақтөбе ер балалар семинарияю оқу орнының құрылу тарихы.
Семинария мұғалімдерінің саны, сабақ кестесі, оқытылатын сабақтардың
тізімі. Оқушылардың саны және олардың әлеуметтік құрлымы.
132 қор Верней қаласында ауыл шаруашылық училищесі. Верней
қаласындағы училищенің ашылуына Жетісу генерал-губернаторы
Г.А. Калпаковскийдің ұсынысы туралы. Жалғыз қазақ Қолдыбаев деген баланың
білім алғагдығы. Сабақ кестесінде оқытылған пәндер: бау-бақша, жүзім, бал
арасы (Пчеловодство) ботаника, жер шаруашылығы, бухгалтерия жүргізілген.
Училище 1887 жылы ашылған. Училищеде практикалық сабақ өту үшін арнайы
оранжерия мен теплицалар және алма, алмұрт бақтары болғандығы туралы толық
мәліметтер береді. Уездік басқармалардың қорлары: 41 қор Верней уездік
басқармасы, 267 қор Қазалы уездік басқармасы. 20 қор. Ырғыз уездік, 283
қор Ілбілген уездік басқармасының қорлары пайдаланылды. Статистикалық
материалдары төмендегі мұрағат қорларынан алынады. 318 қор Торғай облыстық
статистикалық келелшегі. 393 қор Ақмола облыстық статистикалық комитеті.
Бұл қорлардың материалдарында орыс-қазақ мектептері, шіркеу-приход
мектептері, миссионерлік және әр салаларда мамандар дайындайтын училищелер
мен семинариялардың саны. Мектептерде білім алған оқушылардың ұлттық құрамы
берілген.
Қазақ және басқа мұсылман халықтарын шоқындыру саясатының қалай
жүргізгендігі мұрағат қор материалдарын пайдалану арқылы зерттеу
жүргізіледі. 121 қор Түркістан епархиальдік училище. 706 қор Орал
қаласындағы діни училище.
Бұл қор материалдарында миссионерлік мектептер туралы және олардың
қызметі. Орынбор діни консиссории және жоғарғы қасиетті Синод пен
арасындағы байланыстар. Христиан миссионерлерінің жылдық есебі, орыс
христиан мектептеріндегі қазақ балаларының саны. Шіркеу-приход
мектептерінің шоқындыру мен орыстандырпу саясатын қалай жүргізгені туралы
мәліметтр берілген.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының алдына
қойған негізгі мақсаты – қазіргі таңда тәуелсіз Қазақстан
Республикасындағы демократиялық жаңғырту үрдісі барысында ұлттық
болмысымыздың, тіліміз бен дініміздің орыстандырылуының салдарларын
анықтау, тарихи шындық арқылы зерттеу және саралау, ғылыми негізде отарлау
саясатындағы білім жүйесіндегі негізгі бағыттар мен көріністерді анықтауға
болды.
Жұмыстың алдына қойған негізгі міндеттері:
• оқу-ағарту саласындағы отаршылдық жүйенің қалыптасуын, оның барысын
ашу;
• патшалық Ресейдің шоқындыру саясатын жүргізетін миссионерлер
қызметтерінің білім беру саласындағы негізгі бағыт-бағдарларын көрсету;
• Қазақстандағы халыққа білім беру жүйесінің жағдайын анықтау;
• ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы жаңа білім
жүйесінің қалыптасуы және отарлық ағарту саясатына қазақ зиялыларының
көзқарастарын анықтау.
1. Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері мен территориялық қамту
аймағы. Зерттеуде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басы
қамтылады, яғни, мәселе Батыс Қазақстан, Орталық және Оңтүстік Шығыс
аймақтарындағы отарлық білім беру саясатының бірдей болмағандығымен
анықталады. Патшалық Ресейдің Қазақстандағы рухани-мәдени
отарлау саясатының 1917-ші жылғы ақпан төңкерісіне дейінгі кезеңі
қарастырылады.
2. Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі шынайы объективтік, қоғамдағы
тарихи заңдылықтар және салыстырмалылық, жүйелілік тәсілдеріне сүйенеді.
Қазақстандағы білім беру саласындағы патшалық Ресейдің отарлық саясатының
салдары ғылыми жағынан талдаудың объективті тәсілі, ғылыми танымдық өзіндік
тәсілдері тұрғысынан қарастырылады. Орыстандыру саясаты қазақ халқының тілі
мен рухани-мәдени құндылықтарын жоюға бағытталғандығын мұрағат құжаттары
мен дерек көздерін тарихи салыстыру тәсілімен кең қолданыста көрсеттік;
жүйелілік тәсілі тарихи оқиғаларды анықтаудағы мәселенің жан-жақтылығына
серпін беретін деректерге талап қою негізінде қолданылады.
Мәселені талдауда соңғы жылдары жалпы тарих ғылымында болып жатқан
түбегейлі өзгерістерді негізге алдық. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты
таптық, партиялық принцип тұрғысынан баяндалып кеткендігін айта кеткен жөн.
Сондықтан тақырыпты зерттеу объективтік, тарихи салыстырмалылық тәрізді
ғылыми таным қағидаларына негізделген. Зерттеу барысында нақты тарихи,
жүйелеу, талдау, жинақтау және қорыту әдіс-тәсілдері қолданылады. Негізінен
зерттеу жұмысының әдістемелік нысанында ғылыми танымдық немесе тәжірибелік-
қолданбалы маңыздылық орын алады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Нақты деректер негізінде патшалық
Ресейдің оқу-ағарту саласындағы отарлау саясатының салдары мен зардаптарын
жан-жақты ашып көрсететін зерттеу жұмысында, атап айтқанда, төмендегідей
жаңалықтар бар:
- Патшалық Ресейдің ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың
басындағы Қазақстандағы оқу-ағарту, рухани-мәдени отарлау
саясатының алғышарттарының, негізгі бағыттарының айқындалуы
жаңаша көзқарастарды, тың тұжырымдарды қалыптастыруға негіз
қалайды;
- Оқу-ағарту саясатындағы орыстандыру жүйесінің қалыптасуы және
оның салдарлары ашып көрсетілді;
- Қазақстанда мекендеген мұсылман халықтарының дәстүрлі білім беру
жүйесінің мектебі мен медреселері мазмұны жағынан мұсылман
дініне негізделгенімен, халықтар арасында білім алудың бірден-
бір жолы болғандығы жаңаша түсіндірілді;
- ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарында басталған білім беру саласындағы
реформашылдардың (жәдидшілдердің) мектеп-медресе жүйесі жаңаша
құрылып, орыстандыру саясатына қарсы күрестер жаңаша бағаланды;
- Патшалық Ресейдің мұсылмандық білім беру жүйесіне
көзқарастарының мәнін аша отырып, орыс-қазақ мектептері
орыстандыру саясатының негізгі құралы болғандығына мұрағат
құжаттарындағы тың қорлар арқылы талдау жасалды;
- Отаршыл миссионерлердің Қазақстандағы орыстандыру мен шоқындыру-
дағы қызметтері жаңаша зерттелді;
- Педагогикалық мамандар дайындау арқылы орыстандыру саясатын
жалғасыра отырып, шын мәнінде қазақтардан мамандарға айтарлықтай
көңіл бөлмегендігі мұрағат құжаттары негізінде дәйектелді;
- Патшалық Ресейдің отарлық саясаты бекігеннен кейін де денсаулық
саласында мамандардың жетіспеуі айқын білінді, қазақтарға
дәрігерлік көмек көрсету мардымсыз болды, халықтар арасында
жұқпалы аурулар кең таралғандығы, отарлау саясатының салдарлары
мен зардаптары деректер көздері арқылы ашылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
- Орта Азия мен Қазақстанды мекендеген мұсылман халықтарының ерте
заманнан келе жатқан дәстүрлі оқу жүйесі – мектеп және
медреселер мазмұны жағынан мұсылман дініне негізделгенімен,
халықтар арасында білім алудың бірден-бір жолы болды;
- Мұсылман мектептері мазмұны мен оқыту тәсілдерінің бірыңғай
болуына байланысты Түркістан өлкесіндегі халықтарды діни-рухани
негізде біріктіретін күшті құралы болғандығына назар аударуымыз
қажет;
- Таптық көзқараста зерттеліп келген дәстүрлі білім беру жүйесі
Ресей мен КСРО империяларының ұлт санасының мүддесіне сай
идеология болды. Кеңес мұсылман халықтарының молдалары, байлары
мен көпестері өз қаржыларына мешіт, жанынан мектеп және медресе
ашып, өз ұлттарының балаларына білім беруді көздегенін айтуымыз
керек;
- Дәстүрлі білім берудің өзіне тән кемшіліктеріне қарамастан,
патша үкіметі фанатизм, қараңғылық ордасы етіп көрсеткенімен,
мұсылман факторы отаршылық жүйеге қарсы күш екенін түсіне
бастады;
- Мұсылмандық білім беру жүйесі патша үкіметі жағынан қолдамау,
қаржыландырмау, дәстүрлі білім берудің өз заманындағы
объективтік дағдарысын тереңдетіп, оның жойылуын тездету арқылы
орыстандыру саясатын жүргізуіне қарамастан, мұсылмандық
мектептер мен медреселерде білім алғандардың өктем саясатқа
қарсы тұруына ықпал етіп, ұлттық тіл мен дінін сақтап қала алды;
- ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарында басталған білім беру саласындағы
реформашылдар (жәдидшілдер) мектеп-медресе жүйесін қайта құрып,
заман талабына сай ұлт мектептерін құрды;
- Жаңаша мектептер құрып, жәдидшілдер қозғалысының Түркістан
өлкесіне тарауына татар халқынан шыққан мұғалімдер мен
зиялылардың атқарған қызметтерінің маңызы зор екендігін
дәлелдеу. Патша үкіметінің отарлық саясатының бірі татарлардың
Қазақстанға қоныстануына тыйым салу, сабақ беру құқықтарынан
айыру, оларды оқшаулау мемлекеттік мақсат болғандығын көрсету
болды;
- Қазақстандағы жаңашыл оқу жүйесін құрудағы Қазан, Уфа және
Орынбор қалаларынан білім алған қазақ зиялыларының қызметі,
Жетісу өңіріндегі жаңашыл “Мамания” мектебінің қазақ балаларына
білім берудегі қызметін және оның рөлін ашуы;
- Патшалық Ресейдің білім беру жүйесіне көзқарастарын жаза отырып,
отаршылдық саясаттың сипаттарын дәлелді құжаттар арқылы
көрсету. “Бөліп ал да, билей бер” саясатының мәнін аша отырып,
“бұратана” ұлттарды бірге оқыту орыс ұлт саясатына қауіп
туғызатын жәйт екендігін мойындауы отарлық пікір болғандығын
дәлелдейді;
- Орыс білімін алса да, патша саясатына қарсы шығып, өз ұлтына көп
еңбек сіңірген А. Байтұрсынов, М. Шоқай, Ә. Бөкейханов сияқты
зиялылардың қалыптасып дамуын жатқызамыз.
Зерттеу жұмысының қолданбалық маңызы. Дессертация
ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан
тарихының оқу-ағарту мәселелерінің қазіргі заман талабына сай, жаңаша
көзқараспен зерттелген еңбектерінің қатарын толықтыра түседі. Зерттеу
жұмысындағы деректер мен қорытындыларды ғылыми еңбектерде, өлкетану
сабақтарында және жоғарғы оқу орындарында оқытылатын арнаулы курстарда
пайдалануға болады.
Зерттеу жұмысының сынан өтуі. Диссертацияның негізгі мәселелері бойынша
жасалған тұжырымдар мен ой-пікірлер үш халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда баяндалып, материалдар жинағында жарық көрді, сондай-ақ
ҚазҰУ Хабаршысында үш ғылыми мақала жарияланды. Зерттеу жұмысы Әл-фараби
атындағы Қазақ Ұлттық университетінің Қазақстанның ежелгі және орта
ғасырлар тарихы кафедрасында талқыланып қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 Қазақстандағы дәстүрлі білім беру және отарлық саясат

1.1 Оқу-ағарту саясатындағы Ресейдің рухани отаршылдық жүйесінің
қалыптасуы
Кез-келген халықтардың мәдениеттілігін анықтайтын басты сала білім
жүйесі. Патшалық Ресейдің ұлттық саясатының мақсаты қазақтардың
орыстандыруды қалыптастыру үшін қоғам мүшелерінің сана-сезімін,
идеологиялық, эстетикалық болмысын әлсіретіп барып, үстемдікке жету үшін
мұсылмандарға сол кездегі орыс білім жүйесін енгізу арқылы мақсаттарына
жете алатындарына сенімді болды.
Патшалық Ресейдің ұлттық саясаты білім беру жүйесі арқылы басталды.
Мұсылмандық білім беру Қазақстан мен Орта Азия халықтарының ежелден келе
жатқан жүйе болды. Сондықтан мұсылмандарды орыстандыру үшін орыс білім беру
жүйесін қалыптастыру қажет болды. Отаршылдар сол замандағы мұсылмандарға
орыс тілді мектеп үлгісін ұсынды. ХVІІІ ғасырдың 70-80 жылдарында Екатерина
ІІ шет аймақтарындағы орыс емес халықтарды орыстандыру туралы “... Сии
провинцы подлежит мяччаишии способом привести к тому чтобы они обрусели и
перестали бы глядеть как волки в лес”, –деп айтқан [2, 12 б.].
Патшалық Ресейдің орыстандыру саясаты шет аймақтарындағы халықтарға
орыс тілінде оқытатын мектептер ашып, бұл мектептердің ашып, бұл
мектептердің басты мақсаты “... мемлекеттік орыс тілі арқылы барлық
халықтарды біріктіріп, біртұтас Ресей империясының азаматтарына айналдыру.
Орыс қазақ мектептері арқылы діни-адамгершілік тәрбие беріп Ұлы Ресей
империясына сүйіспеншілікті қалптастыру” – болды [3, 14 б.].
Орыс-қазақ мектебі деп аталған миссионерлердің ойлап шығарған
мектептері, өлкеде Ресейдің идеологиялық ықпалын күшейту, атап айтқанда,
бұратаналардың арасынан “туземдік элита”, яғни әлеуметтік тірек шығаруды
басты мақсат тұтты. Сол сияқты идеологиялық себептермен жергілікті ұлт
өкілдерін оқытқанда оларды тек бастауыш біліммен шектетіп, орта және
әсіресе жоғары білім алуға гимназия, университеттерге мүмкіндігінше
жібермеуге тырысты. Қазақ балаларын тілмаш, писарь сияқты отарлық басқару
жүйесінің ең төменгі сатысын құрайтын қызметке тартып, білімінен гөрі
шоқындыру жағына бұрын зиялы, интелегенция қатарына емес, қарапайым орыс
мұжығына жақындата түсу пайдалырақ деп есептелді. Қазақ балалары тартылған
орыс-қазақ, орыс-туземдік, сол сияқты таза орыс оқу орындарында жергілікті
ұлттың тілі, тарихы мүлде оқытылмады. Мектептерде сабақ кириллица негізінде
қазақ тілін оқыту көлемі аз сабақтар, тек бастауыш ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.