Екіжақты және аймақтық деңгейдегі ынтымақтастыққа негізделген АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролі
МАЗМҰНЫ
Белгілер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси одағының қалыптасуы мен негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.1 АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролі: доктриналық ұстаным (1945-
1989жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4
1.2 Қазіргі таңдағы АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастарындағы әскери- саяси
фактордың
эволюциясы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .53
2 АҚШ пен Жапонияның сауда-экономикалық байланыстарының даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
2.1 АҚШ-тың Жапонияға қатысты геоэкономикалық стратегиясының эволюциясы
(1945-1989
жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .70
2.2 АҚШ пен Жапонияның экономикалық қарым-қатынастарындағы сауданың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
2.3 Инвестиция саласы-АҚШ пен Жапонияның экономикалық байланыстарының
негізгі бағыты ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104
3 Қазіргі таңдағы АҚШ-тың аймақтық саясатындағы Жапонияның ролі ... ..115
3.1 АТА-дағы АҚШ стратегиясының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...115
3.2 АҚШ-тың АТА-ғы саяси ұстанымы және Жапония: мәселелері мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .128
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 144Пайдаланған дереккөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .151
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АТА - Азия-Тынық мұхиты аймағы
АТЭҚ - Азия-Тынық мұхиттық Экономикалық Қауымдастығы
АТЭХАГ - Атомдық энергия бойынша халықаралық агенттік
ГАТТ - General Agreement on Tariffs and Trade
ДЖЕТРО - Japan External Trade Organization
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕЭҚ - Европалық Экономикалық Қауымдастық
КХДР - Корей Халық Демократиялық Республикасы
ҚХР- Қытай Халық Республикасы
НАФТА - North American Free Trade Agreement
НБСТ келіссөздері - Нарыққа бағытталған секторлық-таңдаулы келіссөздер
ОАӘК - Окинавадағы арнайы әрекет комитеті
ОША - Оңтүстік-Шығыс Азия
РҚҚ (ПРО) - Ракетаға қарсы қорғаныс
РҚҚ ӘӘА (ПРО ТВД) - Ракетаға қарсы қорғаныс бойынша әскери әрекеттер алаңы
СҚБ (СОИ) - стратегиялық қорғаныстық бастама
ТҰК - трансұлттық корпорациялар
ҰҚБ - ұлттық қауіпсіздік басқармасы
ХВҚ - Халықаралық Валюта Қоры
ЭЫДҰ - Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы
ЯҚТК - Ядролық қаруды таратпау туралы келісім
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы екіжақты және аймақтық деңгейдегі Жапонияның роліне арналған
жинақталған зерттеу болып табылады. Жұмыста АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның екіжақты деңгейдегі ролін анықтау үшін АҚШ пен Жапонияның
арасындағы әскери-саяси одақтастық қарым-қатынастардың қалыптасу тарихы мен
оның жаһандану жағдайындағы жаңа әлемдік тәртіпке бейімделу мақсатындағы
кеңейе түсу үдерісі мен АҚШ-тың геоэкономикалық стратегиясындағы ХХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап ассиметриялық экономикалық байланыстардан
ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы кезеңге дейінгі мерзімде сауда-экономикалық
әріптестік деңгейіне көтерілу барысы қарастырылады. Сонымен қатар, зерттеу
тақырыбына сәйкес АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролін аймақтық
деңгейде aшып көрсету мақсатында АҚШ-тың Азия-Тынық мұхиты аймағына қатысты
стратегиясына сипаттама жасалынған және АҚШ-тың АТА-ға қатысты
стратегиясындағы аймақтық қауіпсіздік пен тұрақтылықты сақтаудағы және
американдық экономикалық нарықтың сұраныстарын қамтамасыз етудегі
Жапонияның негізгі әскери-саяси одақтас және АТА-ғы ұйымдар шеңберіндегі
экономикалық әріптес ретіндегі айрықша маңызды рольге ие болып отырғандығы
қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қырғиқабақ соғыс аяқталған
кезеңде, яғни ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында әлемдік қауымдастықты
халықаралық қатынастардың кейінгі даму барысы қандай болмақ және биполярлық
жүйені алмастырған жаңа жүйеде КСРО мен АҚШ-тың орнына қандай мемлекет
немесе мемлекеттер ғаламдық көшбасшылық роліне ие болады деген мәселе
толғандырған болатын. Әлемдік қауымдастықты мазалаған осы мәселенің шешімі
1989 жылғы АҚШ елбасысы қызметін иемденген Аға Джордж Буштың Жаңа әлемдік
тәртіп бағытында деген жолдауында көрініс тапты. Джордж Буш 1990 жылы 11
қыркүйектегі Конгресстің біріккен сессиясында сөйлеген жолдауында Таяу
Шығыстағы жағдайды реттеу үшін және әлемдік тұрақтылықты сақтау үшін бес
мақсатты жүзеге асыру керектігіне тоқталған болатын және осы мақсаттардың
негізгісі ретінде ХХ ғасырдың 90 жылдарының басындағы кейінгі халықаралық
қатынастардың даму барысын анықтаған жаңа әлемдік тәртіпті құруды ұсынған
болатын. Егер аға Джордж Буштың Жаңа әлемдік тәртіп бағытында деген
жолдауы АҚШ-тың биполярлық әлемнің құлдырауы кезеңіндегі ғаламдық көшбасшы
ролін иемденуге бағытталған сыртқы саясатының теориялық негізін қалаған
алғашқы сыртқы саяси құжат болған болса, іс жүзінде АҚШ-тың амбициялық
идеялары Кувейттегі жағдайды реттеуге қатысуы мен Иракка қатысты шешім
қабылдау үдерісінде негізгі рольді атқаруында көрініс тапты. Сондықтан осы
жылдардан бастап АҚШ басшылығы әлемдік көшбасшы мәртебесін қалыптастыру
және оны ұзақ мерзімдік жоспарда сақтау мақсатын жүзеге асыру үшін бірнеше
рет аймақтық және халықаралық дауларға араласып отырды. Американ
басшылығының биполярлық күрес аяқталған кезеңде, яғни ХХ ғасырдың 90
жылдарының басынан ғаламдық көшбасшы ролін иемденуге деген ұмтылысына басты
қозғаушы күштер ретінде оның өзге жетекші мемлекеттермен салыстырғандағы
әскери басымдығы мен ішкі өнімнің ұлғаюынан байқалған экономикалық дамуының
жоғарғы деңгейде болуы сияқты факторлары тікелей ықпал етті. Аға Джордж
Буштан бастап американ басшылығында болған елбасылар жаңа әлемдік тәртіпте
Американың жетекші ұстанымдарын сақтау мақсатына осы әскери басымдық пен
экономикалық дамуының жетістіктерімен қатар, өзге мемлекеттердің
жәрдемінсіз қол жеткізу мүмкін еместігін үғынды. Сол себепті АҚШ басшылығы
ғаламдық көшбасшылық ролін иемденуге бағытталған сыртқы саясатындағы
негізгі бағыт ретінде аймақтық деңгейде өз саясатына қолдау көрсететін және
американ қолдауына мүдделі одақтастар мен әріптестермен әскери-саяси және
сауда-экономикалық байланыстарды нығайту әрі кеңейту деп белгіледі. Осы
мақсатта Джордж Буш әкімшілігі қырғиқабақ соғысы жылдарында қалыптасқан
әр алуан аймақтардағы әріптестері мен одақтастарымен байланыстарды жаңа
әлемдік тәртіптің талаптарына сәйкес бейімдеп, кеңейтуге сыртқы саяси
талпыныстар жасай бастады. Европа аймағындағы АҚШ-тың негізгі одақтасы
ретінде әрі қазіргі таңда өзара байланыстары ерекше қатынастар
мәртебесіне көтерілген Ұлыбритания аталса, американ нарығының тасымалында
елеулі үлесі бар әрі ең жақын орналасқан аймаққа айналып отырған Азия-Тынық
мұхитында басты әскери-саяси одақтас әрі сауда-экономикалық стратегиялық
әріптесі ретінде Жапония қарастырылып отыр. Осы тұрғыдан, АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның ролі аталған зерттеу тақырыбының өзектілігін
анықтауда АҚШ-тың әлемдік көшбасшыға айналуды көздейтін сыртқы саясатының
ғаламдық компонентімен қатар, ғаламдық көшбасшылық саясаттың құрамдас
бөлігі болып табылатын АҚШ-тың Азия-Тынық мұхиты аймағындағы стратегиясын
қарастыруға бағытталған аймақтық компонент те зор маңыздылыққа ие болып
отыр.
АҚШ-тың Азия-Тынық мұхиты аймағындағы жетекші аймақтық күш ретіндегі
ролін сақтап қалуға келесі факторлар ықпал етіп отыр: біріншіден - әскери
фактор. Вашингтон Азия-Тынық мұхиты аймағында қырғиқабақ соғысы кезеңінен
бері өзінің әскери қатысуын күшейткен болатын. АҚШ-тың Жапония мен Оңтүстік
Кореяда 100 мыңнан астам әскери қызметкерлері бар және Окинавадағы Йокосука
порты американдық жетінші флоттың орналасу орталығы болып табылады. Сондай-
ақ, АҚШ ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап Сингапур және Филиппинмен әскери-
саяси ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған әрекеттерді жүзеге асыруда.
Екіншіден - АҚШ басшылығы Азия-Тынық мұхиты аймағының кейбір мемлекеттерін
бай американдық нарыққа енгізуді мақсат етіп отыр. Американ басшылығы
қырғиқабақ соғыс кезеңінде өз нарығын жоғары сапалы және арзан азиялық
тауарларға ашқан кезде негізгі мақсаты Жапония мен Оңтүстік Корея, Оңтүстік-
Шығыс Азия мемлекеттерімен социалистік ықпалға қарсы күресте бірігу
ұранымен ынтымақтастықты орнатқандығын ақтауға тырысқандығымен, шын
мәнісінде әлемді бөлісу үшін осы мемлекеттерді биполярлық күресте
одақтастарға айналдыруды көздеген болатын. ХХ ғасырдың 90 жылдарының
басында АТА-ның экономикалық дамуы бойынша алдыңғы қатарларда аталған
Жапония, Қытай мен Оңтүстік Корея, Азия жолбарыстарының АҚШ-пен
экономикалық қарым-қатынастарының қарқынды дамуы азиялық мемлекеттердің
американдық нарыққа деген қызығушылығын арттырып, экономикалық
мүдделестікке сәйкес Американың АТА-ғы аймақтық стратегиясына қолдау
көрсетуге ықпал етті. Үшіншіден - аймақта Вашингтон басшылығы зұлымдық
белдеуі мемлекеттерінің қатарына жатқызған және жаппай қырып жою қаруының
өндірісі саласы бойынша әрекеттері МАГАТЭ сияқты американ басшылығының
ықпалы зор болып отырған халықаралық ұйымдардың бақылауында болып отырған
КХДР-дың болуы. АҚШ Солтүстік Кореяның ХХ ғасырда 1993 мен 1998 жылдардағы,
ХХІ ғасырда 2003 жылы баллистикалық ракеталарды сынақтан өткізуін Солтүстік
Кореяның ядролық қаруды қолдану мүмкіндігін Американың аймақтағы жетекші
ұстанымын сақтауда негізгі одақтастар болып отырған Жапония мен Оңтүстік
Кореяға төнетін қауіп ретінде қарастырып, алаңдаушылығын білдіруінің
көрінісі ретінде одақтастармен әскери-саяси ынтымақтастықты нығайту үшін
бірқатар сыртқы саяси әрекеттерді жүзеге асыруда. Қазіргі таңда кіші Джорд
Буш әкімшілігі аймақтық саясатта жоғарыда көрсетілген факторларды ескере
отырып, аймақта өзінің жетекші ұстанымдарын сақтауға бар ұмтылысын салуда.
Американың қорғаныс департаментінің Quadrennial defense review аталған
ресми құжатына сәйкес АҚШ-тың ғаламдық көшбасшы саясатын АТА-да жүзеге
асыруда негізгі әріптесі әрі досының қатарында Жапонияның аталуының өзі АҚШ-
тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролі аталған диссертациялық зерттеу
тақырыбының өзектілігін арттыра түседі.
АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастары екіжақты және аймақтық деңгейде
ғана емес, лаңкестікпен күрес мәселесі және халықаралық қатынастардағы
өзекті мәселелер бойынша әріптестікке негізделген қарым-қатынастар
деңгейіне көтерілуде. Осы деңгейдегі байланыстар Жапонияның АҚШ-тың
ғаламдық көшбасшылық саясатты жүзеге асыруда АТА-дан өзге аймақтарда да
ролінің артуына әкелді. АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның осындай
деңгейге дейінгі ролінің артуына Орталық Азия мен оған жақын орналасқан
Ауғанстанға қатысты екі мемлекеттің де өзара келісіп отырған саясаты дәлел
болмақ. Яғни, Жапония Орталық Азиядағы геосаяси ойында ірі мемлекет ретінде
өзінің негізгі одақтасы АҚШ-тың әрі көршілес бәселекесі Қытай мен Ресейдің
қатысуын ескере отырып, Орталық Азияға қатысты тіпті арнайы стратегияны да
жарияламай, осы аймақ мемлекеттерімен сан-салалы қарым-қатынастарды
қарқынды дамытпай, көршілес Ауғанстандағы АҚШ-тың лаңкестікпен күресу
ұранын мақсат тұтқан саясатына НАТО-мен бірлесе отырып жапон әскерлері мен
гуманитарлық көмекті жіберуі арқылы қолдау көрсетіп отыр. Сондықтан да АҚШ-
тың Орталық Азияға қатысты саясаты мен осы саясаттағы Жапонияға берілетін
роль мәселесі Орталық Азияда орналасқан біздің мемлекет үшін де аса маңызды
болмақ. Осы тұрғыдан аймақтағы қазіргі таңдағы әріптестігі ғаламдық
деңгейге жетіп отырған АҚШ пен Жапонияның саясатының мәнісін ұғыну үшін ең
әуелі АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролі мәселесі диссертациялық
зерттеу тақырыбының өзектілігін арттыра түседі. АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның ролін қарастыру арқылы ізденуші ретінде біз келесідей
нәтижелерге қол жеткізе аламыз: біріншіден- қырғиқабақ соғыс кезеңінен
бастап бүгінгі таңға дейінгі АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси және сауда-
экономикалық әріптестігін қарастыру арқылы осы еі мемлекеттің сыртқы саяси
шешім қабылдауларда жүзеге асыратын ортақ стратегиясы мен тактиларын
анықтауға мүмкіндік туады, яғни АҚШ пен Жапонияның АТА-ғы стратегиясы мен
ортақ келісілген тактикаларын қарастыру арқылы олардың Орталық Азияға
қатысты саясатының да мәнісін ұғынуға және кейінгі саясптының даму барысын
болжауға мүмкіндік туады. Екіншіден-зерттеу нысанының АҚШ-тың ғаламдық
көшбасшылық мәртебесін сақтауға бағытталған сыртқы саясатындағы Жапонияның
ролі екенін ескерер болсақ, диссертациялық жұмыстың нәтижелерінің
өзектілігі айрықша болмақ. Себебі АҚШ-тың ғаламдық көшбасшылық саясатының
құрамдас бөлігі болып табылатын АТА-дағы Жапониямен орнатқан тығыз әскери-
саяси және сауда-экономикалық байланыстарының қалыптасу мен даму барысын
зерттеу арқылы біздің мемлекет үшін Қазақстанның Орталық Азия аймағында
көшбасшыға айналу және дамыған 50 мемлекеттің қатарына қосылу мақсатын
жүзеге асыруда осы мемлекеттердің ұзақ мерзімдік жоспардағы қарым-
қатынастарының тәжірибесін қолдану мүмкіндігі тумақ. Яғни, АҚШ-тың
мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райстың еліміздегі соңғы президенттік сайлау
қарсаңындағы елбасымен кездесуінде мәлімдемесінде атап өткендей : Реформа
бағытында ұстана отырып, Қазақстан ХХІ ғасырда Еуразияның орталығы, тоқсан
жолдың тоғысқан торабы бола алады. Сондықтан осы мақсатқа жету үшін біздің
мемлекетіміз үшін АҚШ пен Жапония сияқты ұзақ жылдар бойғы қалыптасқан
қарым-қатынастарды зерттеу және өзіміздің сыртқы саясатымызды
қалыптастыруда американ-жапон байланыстарының жағымды және жағымсыз
тұстарын ескеру аса маңызды болмақ.
Зерттеу жұмысының нысаны. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
кезеңнен бастап қазіргі кезеңге дейінгі АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның әскери-саяси және сауда-экономикалық әріптесі ретіндегі екіжақты
байланыстар мен аймақтық деңгейдегі ролін ашып көрсету.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Жұмыстың хронологиялық шеңбері
зерттеудегі бөлімдерге сәйкес анықталған. Бірінші бөлімде АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның әскери-саяси одақтас ретіндегі ролін ашып көрсету
үшін доктриналық ұстаным тұрғысынан екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
кезеңнен бастап қазіргі уақытқа дейінгі мерзімде қарастырылады. Екінші
бөлімде АҚШ-тың геоэкономикалық стратегиясындағы Жапонияның ролінің
ассиметриялық байланыстардан экономикалық әріптестік деңгейіне көтерілуі де
“қырғиқабақ соғысы” жылдарынан бастап бүгінгі күнге дейінгі аралықта
қамтылған. Үшінші бөлімде АҚШ-тың аймақтық стратегиясындағы Жапонияның ролі
ХХ ғасырдың 90 жылдарының басынан ХХІ ғасырдың басына дейінгі кезеңде
қарастырылған.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты - екіжақты және
аймақтық деңгейдегі ынтымақтастыққа негізделген АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның ролін зерттеу.
Зерттеу тақырыбының белгіленген мақсатына сәйкес келесі міндеттерді
шешуді алға қойдық:
- АҚШ-тың сыртқы саяси стратегияларын зерттеу негізінде қырғиқабақ
соғысы кезеңіндегі Американың Жапонияға қатысты доктриналық ұстанымының
эволюциясын көрсету және АҚШ-тың сыртқы саясатындағы қырғиқабақ соғысы
кезеңіндегі әскери-саяси одақтас ретіндегі Жапонияның ролін айқындау;
- АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздік стратегиясын және американ-жапон
екіжақты келісімдерін қарастыру нәтижесінде қырғиқабақ соғыстан кейінгі
кезеңдегі АҚШ пен Жапонияның арасындағы әскери-саяси байланыстардың
ерекшеліктерін зерттеу;
- Жапонияға қатысты Американың геоэкономикалық стратегиясының
ерекшеліктерін анықтау және оның қырғиқабақ соғысы кезеңінде және одан
кейінгі уақыт аралығындағы эволюциясы мен даму бағыттарын ашып көрсету;
- АҚШ-тың сыртқы саяси стратегиялары мен қорғаныс департаментінің
ресми құжаттарын зерттеу негізінде АҚШ-тың аймақтық саясатын анықтау және
АҚШ-тың АТА-ғы саясатындағы Жапонияның әр алуан саладағы әріптес ретіндегі
ролін көрсету.
Зерттеудің деректік негізін орыс және ағылшын тілдерінде жарияланған
құжаттар және өзге де деректердің түрлері құрайды. Диссертациялық жұмыстың
алдына қойған мақсатын орындауда негіз болған деректердің қайнар көздеріне
қарай оларды жеті топқа бөлуге болады.
Деректердің бірінші тобын мұрағат материалдары құрайды. АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның ролін ашып көрсетуде маңызды дереккөздер болып
табылатын мұрағат материалдарын қырғиқабақ соғысы жылдарындағы және
қырғиқабақ соғысынан кейінгі кезеңдегі ағымдық мұрағат деректері деген
екі топқа бөліп қарастыруға болады. АҚШ пен Жапонияның арасындағы
қырғиқабақ соғысы жылдарындағы әскери-саяси мен cауда-экономикалық
саладағы екіжақты ынтымақтастыққа қатысты деректердің ішінде басты келісім-
шарттар мен келісімдермен қатар, аймақтық және Парсы шығанағындағы жағдай
мәселесі сияқты халықаралық өзекті мәселерге байланысты қабылданған
электрондық үлгідегі АҚШ-тың Ұлттық қауіпсіздік мұрағаты құжаттары да
кездеседі. Яғни, АҚШ пен Жапонияның арасындағы екіжақты қарым-қатынастары
бойынша басты ресми құжаттарға келер болсақ, оларға 1951 жылғы Қауіпсіздік
бойынша АҚШ пен Жапонияның арасындағы келісім-шарт [2], АҚШ пен
Жапонияның арасындағы өзара ынтымақтастық және қауіпсіздік туралы 1960
жылғы келісім-шарт [3], 1952 жылғы әкімшілік келісім [4], екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдардағы АҚШ-тың Жапониядағы оккупациялық
тәртіпті орнатуын бекіткен 1951 жылғы Сан-Францисско келісім-шарты [5],
Оккупацияның алғашқы кезеңіндегі АҚШ-тың Жапонияға қатысты саясатының
негізгі қағидалары [6], Өзара көмек туралы 1954 жылғы АҚШ пен Жапонияның
арасындағы келісім-шарт [7] және екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
жылдарда әрі қазіргі таңда да АҚШ үшін әскери база ретінде маңыздылығын
жоғалтпай отырған Окинава немесе Рюкю аралдарына қатысты АҚШ пен Жапония
арасындағы келісімді [8] жатқызуға болады. Ал Ұлттық қауіпсіздік мұрағатына
келер болсақ, электрондық үлгідегі АҚШ-тың мемлекеттік органдарының ресми
құжаттарының сайты ретінде осы сайтта АҚШ-тың сыртқы саясатының әр алуан
бағыттары мен ерекшелігін айқындауға септігін тигізетін 500000-нан астам
мемлекеттік құжаттарды кездестіруге болады. АҚШ-тың сыртқы саяси
басымдықтарындағы қырғиқабақ соғысы кезеңіндегі Жапонияның ролін
анықтауда осы сайттағы екі мемлекеттің арасындағы қабылданған әр алуан
мәселелер бойынша құжаттар дереккөз ретінде диссертациялық жұмысты жазуда
аса маңызды болды. Осы құжаттардың ішінде АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның ролін айқындау мақсатында АҚШ-тың вице-президенті Мондейль мен
Жапонияның премьер-министрі Фукуданың арасындағы сұхбаттың меморандумы [9],
АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Шульцтің Жапонияның премьер-министрі
Я.Накасонэнің іссапарына қатысты АҚШ елбасысына дайындаған меморандумы [10]
және АҚШ-тың Жапониядағы елшісі Армагосттың Парсы шығанағы және оған
қосатын Жапонияның үлесі туралы мемлекеттік департаментке дайындаған
баяндамасы [11] сияқты мұрағат материалдары пайдаланылды. Сонымен қатар,
диссертациялық жұмыстың деректерінің бірінші тобындағы мұрағат
материалдарының ішінде қырғиқабақ соғысы кезеңіндегі құжаттармен қатар,
ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап қазіргі кезеңге дейінгі қабылданған
ағымдық мұрағат материалдары да құнды дереккөздер ретінде зерттеу тақырыбын
түбегейлі қарастыруда аса маңызды болды. Осы топтағы ағымдық мұрағат
мәліметтері ретінде Жапонияның сыртқы істер министрлігінің сайтындағы АҚШ
пен Жапонияның арасындағы қарым-қатынастардың деңгейі мен бағыттарын
белгілеген маңызды құжаттардың қатарында АҚШ пен Жапонияның Ғаламдық
әріптестігі бойынша Токио декларациясы [12], Жапония мен АҚШ-тың
қауіпсіздік саласындағы біріккен декларациясы [13], Өсу мақсатындағы
американ-жапон экономикалық әріптестігі [14] және АҚШ пен Жапонияның
қорғаныс саласындағы ынтымақтастығы бойынша жетекші қағидаларды [15] атап
көрсетуге болады. Сондай-ақ, осы деректердің тобына АҚШ пен Жапонияның
әскери-саяси және экономикалық салада атқарылған іс-шаралары мен кейінгі
жоспарлары жайлы мәліметпен қамтамасыз етуде біріккен институттардың
баяндамалары, яғни Қауіпсіздік бойынша кеңес алмасу комитетінің мәлімдемесі
[16], Окинава мәселесі бойынша арнайы әрекет комитетінің қорытынды
баяндамасы [17] және экономикалық салада құрылған Инвестициялық бастаманың
2007 жылғы баяндамасы [18] аса құнды болып табылады.
Деректердің екінші тобына екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-
тың сыртқы саясатының бағдарларын белгілеген сыртқы саяси доктриналар,
Ұлттық қауіпсіздік стратегиялары, тұжырымдар мен Мемлекеттік департаменттің
құжаттары жатады. Осы деректер тобының өзін қырғиқабақ соғысы
жылдарындағы кезеңдегі және ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап қазіргі
кезеңге дейінгі деректер деген екі топқа бөліп көрсетуге болады.
Қырғиқабақ соғысы жылдарындағы топтың құрамында АҚШ елбасыларының
доктриналары, яғни Никсон доктринасы [19] мен Форд доктринасын [20],
коммунизмді тежеу доктринасының негізін қалаған Кеннанның мақаласы [21],
Ұлттық қауіпсіздік кеңесінің бағдарламасы [22], АҚШ-тың Мемлекеттік
департаментінің ресми сайтындағы АҚШ елбасыларының АҚШ-тың сыртқы саясаты
туралы құжаттары [23-24] мен мемлекеттік бюллетеньдері [25] сияқты екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңнен бастап ХХ ғасырдың 90 жылдарының
басына дейінгі уақыт аралығындағы құжаттарды жатқызуға болады. ХХ ғасырдың
90 жылдарынан бастап қазіргі кезеңге дейінгі АҚШ-тың сыртқы саясатын және
ондағы Жапонияның ролін анықтаған маңызды дереккөз ретінде аға Джордж
Буштың Жаңа әлемдік тәртіп стратегиясы [26], Клинтонның 1998 жылы
жариялаған Ұлттық қауіпсіздік стратегиясы [27], кіші Джордж Буштың 2002
және 2006 жылдардағы жариялаған Ұлттық Қауіпсіздік стратегияларын [28-29]
қолдануға болады. Сонымен қатар, осы кезеңдегі АҚШ-тың аймақтық
саясатындағы Жапонияның орнын белгілеген стратегиялық құжаттардың қатарында
Б.Клинтонның жаңа Тынықмұхиттық қауымдастық туралы стратегиясы [30] және
1998 жылғы Азия-Тынық мұхиты аймағына қатысты қауіпсіздік стратегиясы [31],
АҚШ-тың Қорғаныс департаментінің қорғаныс саласы бойынша шолуы [32] маңызды
деректердің тобын құрайды.
Деректердің үшінші тобына кіретін құжаттарды Жапонияның ішкі және
сыртқы саясаты бойынша деректер деген топтарға бөліп қарастыруға болады.
Жапонияның ішкі саясатын анықтайтын маңызды заңңамалық құжаттарының ішінде
оның 1947 жылғы күшіне енген Ата заңын [33], 1976 жылдан бастап қазіргі
кезеңге дейін қабылданған бес жылдық мерзім шеңберіндегі қорғаныс
саласындағы атқарылған және атқарылатын іс-шаралар жайындағы Ұлттық
қорғаныстың негізгі бағдарламаларын [34-35] атап өтуге болады. Ал сыртқы
саясатты анықтайтын құжаттардың қатарында 1974 жылдан бастап жыл сайын
шығарылатын және Жапонияның сыртқы істер министрлігінің сайтында
электрондық үлгіде жарық көріп жүрген Көк кітаптар [36] және экономикалық
саладағы Жапонияның АҚШ-пен екіжақты және аймақтық деңгейдегі ұйымдар
шеңберіңдегі байланыстардың даму барысы мен қол жеткізген табыстары жайлы
мәліметпен қамтамасыз ететін Ақ кітаптарды [37-38] жатқызуға болады. Осы
дереккөздер АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның әскери-саяси одақтас әрі
сауда-экономикалық әріптесі ретіндегі ролін анықтауда Жапонияның өз ішінде
жүзеге асырылып жатқан шаралар мен алға белгіленген мақсаттар туралы
қажетті мәліметпен қамтамасыз етеді.
Деректердің төртінші тобына АҚШ пен Жапонияның мемлекеттік
басшылары немесе өзге де лауазымды тұлғалардың сөйлеген сөздері,
мәлімдемелері мен баспасөзге берген сұхбаттары құрайды. Бұл топқа АҚШ-тың
президенті Б.Клинтонның мәлімдемесі [39] мен АҚШ пен Жапонияның мемлекеттік
қызметкерлерінің біріккен мәлімдемелерін [40-42] жатқызуға болады. Сонымен
қатар, осы топқа сыртқы саяси шешім қабылдауларда тікелей қатысып, маңызды
уақиғаларға куә болған АҚШ пен Жапонияның мемлекеттік басшыларының және
Ұлыбританияның да көрнекті мемлекеттік қайраткерлерінің естеліктерін қосуға
болады. Осы деректердің ішінде АҚШ елбасылары мен сыртқы саясатын
қалыптастыруда елеулі үлесін қосқан мемлекеттік тұлғалар, яғни Никсонның
[43] , Клинтон [44] және Аға Джордж Буш [45], Киссинджер (Henry Kissinger)
[46], Армагост (M.Armagost) [47] пен Коэн [48] сияқты мемлекеттік
қайраткерлердің еңбектері мен баспасөзге берген сұхабаттары, Жапонияның ХХ
ғасырдың 80 жылдарының басындағы премьер-министрі Я.Накасонэнің естелігі
[49], Ұлыбританияның бұрынғы премьер-министрі М. Тэтчердің еңбегі [50]
маңызды роль атқарады. Осы топтағы деректер АҚШ пен Жапонияның қарым-
қатынастарының дамуына нақты куәгер бола алған мемлекеттік тұлғалардың
көзқарастарын айқындауда құнды еңбектер болып табылады.
Деректердің бесінші тобын АҚШ пен Жапонияның сауда айналымы мен
инвестициялық салымдарының көлемі және екі мемлекеттің әскери шығындары
туралы мәліметтермен қамтамасыз ететін АҚШ пен Жапонияның мемлекеттік
институттарының статистикалық, анықтамалық мәліметтері құрайды.
Диссертациялық жұмысты жазуда Жапония мен АҚШ-тың байланыстары бойынша
көрсеткіштерге қатысты мәліметтер Жапонияның ішкі және сыртқы саясатындағы
статистикалық мәліметтермен қамтамасыз eтeтін оқулықпен [51] қатар, АҚШ-тың
мемлекеттік органдарының [52-55] және Жапонияның мемлекеттік органдарының
[56-57] статистикалық-ақпараттық мәліметтері пайдаланылды. Осы топтағы
мәліметтерге сүйене отырып, АҚШ пен Жапонияның сауда-экономикалық
байланыстарының әр жылдардағы көрсеткіштеріне сәйкес салыстырмалы сандық
талдау жасауға және әскери-саяси салада да зерттеу жүргізуге мүмкіндік
туады.
Деректердің алтыншы тобына ресейлік және шетелдік басылым беттерінде
жарияланып тұрған материалдар мен құжаттар, әлемдік интернет жүйесіндегі
жапондық баспасөз мәліметтерінің электрондық нұсқалары, отандық зерттеулік
мақалалар құрайды [58-106]. Сонымен қатар осы топқа әрі мемлекеттік
сипаттағы дерек бола алатын әрі зерттеулік сипаттағы АҚШ-тың Ұлттық
қауіпсіздік мұрағатындағы зерттеулік мақалаларды жатқызуға болады [107-
114]. Осы топтағы дереккөздер АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролін
зерттеуде сараптамалық мәліметтер және диссертациялық жұмыстың тақырыбына
қатысты болжамдармен танысуға мүмкіндік береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диссертациялық жұмыстың тақырыбына
сәйкес АҚШ пен Жапонияның арасындағы қырғиқабақ соғысы жылдарынан бастап
қазіргі кезеңге дейінгі әскери-саяси және сауда-экономикалық байланыстар
екіжақты және аймақтық деңгейде қарастырылғандықтан әрі жұмыстың бірінші
және екінші бөлімдерінің хронологиялық шеңберінің ауқымды болуы есепті
диссертациялық тақырыпты түбегейлі зерттеуде ізденушіге ағылшын, орыс және
жапон тілдеріндегі көптеген еңбектерді пайдалануға мүмкіндік туды. Сол
себепті диссертациялық жұмыста қолданылған әр алуан мемлекеттердің
пікірлері мен ғылыми зерттеулерінің тақырыптық мазмұнымен таныстыру үшін
олар жапондық тарихнама, ресейлік тарихнама, батыстық тарихнама және
отандық тарихнама деген топтарға бөліп қарастырылды.
Жапондық тарихнама. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдардағы
халықаралық қатынастардың дамуында АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастары
ғылыми ортада өзекті тақырыптардың біріне айналды, әсіресе, Жапонияның
экономикалық өсуі жағдайындағы оның АҚШ-тың сыртқы саясатындағы ролінің
артуы жапондық зерттеушілердің де назарынан тыс қалмады. Сондықтан АҚШ пен
Жапонияның қарым-қатынастарына қатысты еңбектердің саны толыға түсті.
Жапондық авторлардың еңбектерінің өзін ішінара жапон, ағылшын және
орыс тілінде жарық көрген әдебиеттер деген топтарға бөліп көрсетуге болады.
Осы топтың ішінде жапон тілінде жарық көрген еңбектердің қатарында жапондық
ғалым-зерттеуші Оказаки Хисахиконың (O.Hisahiko) Жапонияның сыртқы саясаты
жайлы мәлімет атты кітабында [115] және Макото Екубенің (M.Iokube)
Жапония және өзгеруші әлемдік тәртіп деген еңбегінде [116] жаңа әлемдік
тәртіп жағдайындағы Жапонияның сыртқы саясатының ерекшеліктері мен оның
сыртқы саяси бағыттары, соның ішінде АҚШ-пен қарым-қатынастарының даму
барысы толыққанды қарастырылған. Ал Ютака Косай (Y.Kosai) және Юро
Теранишидің (U.Teranishi) Соғыстан кейінгі Жапониядағы экономикалық
реформа: үкімет және нарық деген бірлескен еңбегінде [117] Жапонияның
соғыстан кейінгі қалпына кeлудегі АҚШ-тың экономикалық көмегінің жәрдемі
мен Жапонияның экономикалық ғажайып дәуіріндегі АҚШ-пен сауда-
экономикалық қарым-қатынастары жайлы мәселе егжей-тегжейлі қарастырылған.
Ағылшын тілінде баспадан шыққан жапондық авторлардың зерттеулері АҚШ
және Жапонияның сыртқы саясатының ерекшеліктері мен екі мемлекеттің қарым-
қатынастарының даму барысы жайлы қажетті мәліметпен қамтамасыз етеді. Осы
топтағы еңбектердің қатарында тек жеке авторлық зерттеулер ғана емес, ортақ
редакциямен жарық көрген жинақтық еңбектер де баршылық. Жеке авторлық
еңбектердің тобындағы Ючиро Шионоя (Y.Shionoya) мен Кичиро Ягтың (K.Yag)
еңбегінде [118] қазіргі кезеңдегі АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастарындағы
ынтымақтастық әрі бәсекелестік белгілерінің көрініс табуы туралы мәселе
көтерілсе, Такафуса Накамураның (T.Nakamura) ғылыми зерттеулік сипаттағы
еңбегі [119] АҚШ-тың соғыстан кейінгі кезеңдегі геоэкономикалық
стратегиясындағы Жапонияның ролін ашып көрсетуге зор үлесін қосқан
зерттеулердің бірі. Ал ағылшын тіліндегі Japan in the world [120], Japan
and China: mutual representations in the modern era [121] деген атаулармен
жарық көрген жинақтық еңбектер Жапонияның әлемдік саясаттағы орны және
аймақтық деңгейдегі АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастарына қытайлық
фактордың ықпалының деңгейін зерттеуге зор үлесін қосқан еңбектер болып
табылады.
АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастарына қатысты жапондық авторлардың
өзіндік пікірлерін ашып көрсетуде жапон және ағылшын тілінде жарық көрген
зерттеулермен қатар, олардың орыс тілінде жарық көрген еңбектері де аса
құнды болып есептеледі. Солардың ішінде орыс тілінде жарық көрген Ямамото
Сусумуның еңбегінде [122] американ-жапон қарым-қатынастарындағы
экономикалық дипломатияның мәнісі және оның екі мемлекеттің сауда-
экономикалық байланыстарын жақындастырудағы ролі қарастырылады. Ал Исибаси
Масаси [123] мен Иноуэ Киесидің [124] еңбектерінде Жапонияның АҚШ-пен
әскери-саяси одағының даму барысы және соғыстан кейінгі жылдардағы жапон
қоғамында талқылауға айналған АҚШ-пен әскери-саяси одақтан бас тартып
бейтарап мемлекет мәртебесін иемдену мәселесіне қатысты жайлар қозғалады.
Әсіресе, осы еңбектерде жапон қоғамының бірі АҚШ-тың Жапония
территориясындағы әскери қатысуын қолдаған либералдық басшылықты қолдаған
топ болып, екіншісі кеңестік идеялардың негізінде өз қызметін бастаған
саяси партиялар мен қозғалыстар түрінде жікке бөлінуі жан-жақты
қарастырылған.
Ресейлік тарихнама. Диссертациялық зерттеу тақырыбын түбегейлі
зерттеуде ресейлік тарихнаманың орны ерекше болды, себебі зерттеу жұмысының
тақырыбымен тікелей байланысты немесе жанамаласатын әдебиеттердің жапондық,
ағылшындық тарихнамаға қарағанда молдығымен ерекшеленді. Сондай-ақ, орыс
тіліндегі әдебиеттердің басқа тілдегі әдебиеттермен салыстырғанда
мемлекетіміздегі кітапханалары қорларында болуы есебінен қолға түсе
алатындығының өзі маңызды роль атқарды. Сондықтан орыс тілінде жарық көрген
зерттеу тақырыбын ашуға септігін тигізген әдебиеттер мен зерттеулердің
көптігін ескере отырып, олардың өзін ішінара кеңестік авторлар мен ресейлік
зерттеушілер деген топқа бөліп қарастыруға болады.
Кеңестік авторлардың еңбектері диссертациялық жұмыстағы мақсат пен
міндеттерге сәйкес және хронологиялық шеңберді назарға ала отырып, бірнеше
тақырыптағы әдебиеттердің тобына бөліп қарастырылды. Зерттеу жұмысындағы
бөлімдер мен бөлімшелердің тақырыбымен тікелей байланысты немесе жанасатын
кеңестік авторлардың еңбектерінің болуымен байланысты КСРО тұсында жазылған
зерттеулерді келесідей төрт топқа бөліп қарастыруға болады: АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның қырғиқабақ соғысы кезеңіндегі әскери-саяси
одақтас ретіндегі ролін айқындауға бағытталған АҚШ пен Жапонияның
арасындағы әскери-саяси ынтымақтастығының қалыптасуы мен эволюциясына
арналған еңбектер; АҚШ-тың геоэкономикалық стратегиясындағы Жапонияның
орнын қарастыруға мүмкіндік беретін АҚШ пен Жапонияның екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі аяқталған Ялта-Потсдам жүйесіндегі экономикалық
байланыстардың ассиметриялық деңгейі мәселесіне арналған зерттеулер; АҚШ-
тың сыртқы саясаты мен Азия-Тынық мұхитындағы биполярлық әлем жағдайындағы
аймақтық саясатының ерекшеліктері мен бағыттары туралы кеңестік авторлардың
еңбектері; негізгі зерттеу субъектісі ретінде Жапония алынған Жапонияның
сыртқы саясаты мен дипломатиясы, аймақтық саясаты және өзге де толыққанды
Жапония туралы авторлық және жинақтық еңбектер. Жоғарыда жіктелген кеңестік
зертеушілердің топтарына сәйкес қарастыратын болсақ, бірінші топтағы
әдебиеттер ретінде С.И. Вербицкий [125], В.Г. Лешке [126], И.А. Уткин
[127], Б.И. Бухаров [128], В.П. Нихалин [129] сияқты авторлардың еңбектерін
және АҚШ пен Жапонияның Никсонның бес полюстік жүйесі кезеңіндегі, яғни ХХ
ғасырдың 70 жылдарындағы екіжақты және аймақтық деңгейдегі қарым-
қатынастарының деңгейін көрсететін Г.А. Орионованың авторефераттық зерттеу
жұмысын [130] атап өткен жөн. Бұл еңбектерде қырғиқабақ соғысы
жылдарындағы Жапонияның Азия-Тынық мұхиты аймағындағы АҚШ-тың негізгі
әскери-саяси одақтасына айналуына ықпал етуші екіжақты қабылданған құжаттар
мен келісілген әрекеттердің даму барысы толыққанды зерттелген. Осы еңбектер
өзге кеңестік авторлардың басым бөлігінде де көрініс табатын идеологиялық
саясаттың ұшқындарының болуымен, яғни АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси
ынтымақтастығының империалистік сипаты мәселесінің қозғалуымен және тіпті
Эйзенхауэрдің Жапонияға іссапарының шегерілуіне ықпал еткен батыстық
саясатқа қарсы тұруды қолдаған әрі елді американдық әскери күштердің
ықпалынан босатуды жақтаған кеңестік идеяларды ұстанған қозғалыстардың
назардан тыс қалмауымен ерекшеленеді. Алайда осы еңбектерде кеңестік
идеологияның ықпалы байқалатын сөйлемдер мен сөз тіркестерінің кездесуі
олардың зерттеу тақырыбын қарастыруда маңыздылығын әлсіретпейді, себебі бұл
еңбектерде авторлардың АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси қарым-қатынастарына
қатысты ғылыми пікірлері мен сол пікірлерді айғақтайтын дәйектеменің
болуымен құнды болып отыр. Атап өтерлігі, бұл ғылыми пікірлер мен
дәйектемелер батыстық авторлардың еңбектері мен АҚШ-тың Congressional
records, The State Bulletins of the Department сияқты мемлекеттік
органдарының құжаттары мен Жапонияның Ұлттық қауіпсіздік басқармасының
құжаттарының негізінде жасалынған.
Екінші топтағы, яғни АҚШ-тың геоэкономикалық стратегиясына арналған
диссертациялық жұмыстың екінші бөлімінің бірінші бөлімшесін толыққанды
зерттеп қарастыруға мүмкіндік беретін еңбектер қатарында А.И. Динкевичтің
[131], С.К. Игнатущенконың [132], А.Б. Парканскийдің [133], А.М. Шарковтың
[134] пен Н.Ю. Шевченконың [135] сияқты авторлардың еңбектерін атап өту
қажет. Осы авторлардың еңбектерінде екі мемлекеттің сауда-экономикалық
байланыстарындағы негізгі сандық көрсеткіштер келтірілуімен қатар,
экономикалық қарым-қатынастардың негізгі салалары мен олар бойынша қол
жеткен жетістіктері мен қайшылықтары да зерттелген.
Үшінші топтағы АҚШ-тың сыртқы саясаты мен АТА-ғы аймақтық саясаты
туралы еңбектердің қатарында кеңестік тарихнамадағы авторлық еңбектер мен
ортақ редакциямен жарық көрген жинақтық зерттеулер кездеседі. Осылардың
ішінде авторлық еңбектер ретінде жарық көрген А.В. Воронцовтың [136] және
Н.Г. Федулованың [137], Г. Зинн [138] сияқты зерттеушілердің жеке авторлық
еңбектері аса құнды болып табылады. Осы еңбектерде қырғиқабақ соғысы
жылдарындағы АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролінің артуы, яғни
екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуының бастапқы жылдарында АТА-ғы
биполярлық қайшылықта негізгі одақтас ретінде Жапонияны таңдауға түрткі
болған Азия-Тынық мұхиты аймағындағы геосаяси жағдай мен кейінгі жылдардағы
әскери-саяси одақтастықтың күшеюіне ықпал етуші аймақтық факторлар мәселесі
түбегейлі қарастырылған. Ал кеңестік тарихнамадағы США и проблемы Тихого
океана [139] мен Современная внешняя политика США [140], Международные
отношения на Дальнем Востоке в послевоенные годы [141], Международные
отношения в азиатско-тихоокеанском регионе [142], Политика США в странах
Дальнего Востока (Япония, Южная Корея) [143] сияқты редакциялық
коллегияның біріккен монографиялық зерттеулері Ялта-Потсдам жүйесіндегі АҚШ-
тың сыртқы саясатының ерекшеліктері мен оның Азия-Тынық мұхиты аймағындағы
халықаралық қатынастардың даму үдерісінде көрініс табуына арналған.
Кеңестік тарихнамадағы диссертациялық зерттеу тақырыбымен байланысы бар
төртінші топтағы Жапонияның сыртқы саясаты мен оның құрамдас бөлігі болып
табылатын аймақтық саясаты туралы еңбектер де авторлық еңбектер мен
жинақтық зерттеулерден құралған. Авторлық еңбектер ретінде А.Д. Богатуров
[144], С.И. Вербицкий [145], Д.В. Петров сияқты [146], Л.И. Кутаков [147],
Л.П. Пинаев [148], Р.Ш. Алиевтың [149] зерттеулерін атап өтуге болады. Бұл
көрсетілген кеңестік зерттеушілер Жапонияның қырғиқабақ соғысы жылдарының
алғашқы жылдарындағы соғыстан кейінгі әлсіреген мемлекеттен ХХ ғасырдың 50
жылдарының ортасынан бастап жаңа әлемдік тәртіптің қалыптасуына дейінгі
уақыт аралығындағы бір жағынан американдық басшылықтың АТА-ғы саясатымен
санасатын, екінші жағынан сол АҚШ-пен жасалған әскери-саяси одақтастықты өз
мемлекетінің экономикалық өркендеуі мен әлемдік сахнада өзіндік беделге ие
болу үшін тиімді пайдалануды көздейтін сыртқы саясаты мен дипломатиясының
ерекшеліктерін анық көрсете білген.
Кеңестік авторлардың еңбегінің қатарында Жапонияның сыртқы саясаты мен
дипломатиясы тақырыбымен қатар, АТА-ғы саясаты мәселесі де назардан тыс
қалмаған. Кеңестік зерттеушілердің ішінде қырғиқабақ соғысы жылдарындағы
АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси одақтасқа айналуы және экономикалық салада
да негізгі сауда әріптестеріне айналуы тұрғысынан Жапонияға ықпал етуші
аймақтық факторларды айқындауда А.П. Марков [150] пен И.А. Ильина [151],
Г.Ф. Кунадзе [152], В. Александровтың [153] еңбектері маңызды болып
табылады . Ал жыл сайын шығарылатын және қазіргі кезеңге дейін Азия-Тынық
мұхитын зерттеумен айналысушы бүгінгі таңда Ресей Ғылым Академиясы аталған
ғылыми мекеменің Қиыр Шығысты зерттеу бойынша Институтының Япония:
ежегодник деген 1973 жылдан жарық көрген жинақтық еңбектердегі мақалалар
[154-158] мен Актуальные проблемы политики и экономики современной Японии
[159] деген бірлескен ортақ редакциялық зерттеулерде Жапонияның ішкі және
сыртқы саясаты мен экономикасының 1973 жылдан бастап ХХ ғасырдың басына
дейінгі даму барысы қарастырылады.
АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролін зерттеуде кеңестік
авторлармен қатар, ресейлік авторлардың да үлесі зор. Биполярлық күрсе
аяқталған кезеңде, яғни ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында тараған КСРО
орнына пайда болған Ресей Федерациясы Кеңес Одағы жылдарынан бері
шығыстанумен және АҚШ-тың сыртқы саясатын зерттеумен айналысатын Уткин,
Богатуров пен Бунин сияқты авторлармен қатар, жаңа әлемдік тәртіп
жағдайында ғылым саласына ресейлік ғылым саласына үлесін қосушы әрі
диссертациялық зерттеу тақырыбымен қатысы бар мәселелерді зерттеуге
қызығушылығын танытушы Арешидзе, Бажанов пен Арин сияқты жаңа ресейлік
зерттеушілердің толқынымен де толыға түсті. Атап өтерлігі, бұл зерттеулер
де кеңестік тарихнамадағы сияқты авторлық зерттеулер мен жинақтық
еңбектерді қамтиды. Осылардың ішінде ресейлік зерттеушілердің еңбектерінің
қатарында В.Н. Буниннің [160] еңбегі АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси
саладағы екіжақты қарым-қатынастарының дамуы мен негізгі кезеңдері, сондай-
ақ, қазіргі кезеңдегі жағдайы қарастырылып, осы әскери-саяси одақтастықтың
келешекте де нығая түсетіндігі туралы қорытынды жасалынған. Ресейлік
зерттеушілердің авторлық еңбектерінде екіжақты АҚШ пен Жапонияның қарым-
қатынастары мәселесімен қатар, қазіргі кезеңдегі АТА-ғы аймақтық жағдай мен
даму үрдістері туралы, аймақтағы күштердің арасалмағы туралы мәселесі де
қарастырылған. Әсіресе, осы тақырыпты қозғаған авторлар Л.Г. Арешидзе
[161], Е.П. Бажанов [162], А.Д. Богатуров [163], О.А. Ариннің еңбегі [164]
АҚШ-тың аймақтық стратегиясы мен осы стратегиядағы Жапонияның ролін ашып
көрсетуде айрықша маңызды болды. Ал Н.Л. Дружининің жапон экономикасының
ерекшеліктері туралы еңбегі [165] американ-жапон ынтымақтастығының
Жапонияның әскери қабілетін арттыруға ықпалы мен экономикалық
байланыстарының кеңеюіне де тигізген әсерін айқындауға мүмкіндік береді. Ал
АҚШ-тың аймақтық стратегиясындағы Жапониямен орнатылған байланыстардағы
экономикалық фактордың мәнісін түбегейлі қарастыруда Ким Сан-Хванның [166]
диссертациялық жұмысыың мәліметтері аса құнды болды.
Ресейлік тарихнамада зерттеу тақырын түбегейлі зерттеуге септігін
тигізетін жинақтық еңбектердің да қатары көбейіп отыр. Олардың ішінде ортақ
редакциямен жарық көрген Япония. Ежегодник [167-170], Актуальные
проблемы политики и экономики современной Японии [171-172] еңбегінде жарық
көрген мақалалар, Япония и современный мировой порядок [173], Япония
второй половины ХХ века: проблемы и судьбы сияқты жинақтық еңбектерді
[174] және Вызовы безопасности в Азиатско-Тихоокеанском регионе. Взгляд из
России и США атты ресейлік және батыстық авторлардың бірлесуі негізінде
жарық көрген жинақтық еңбегінде [175] көрініс тапқан.
Батыстық тарихнама. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде АҚШ-
тың сыртқы саясатында Жапонияның ролі артуы есебінен және Жапонияның да бес
полюсті әлемдік жүйедегі экономикалық тұрғыдан қуатты бір полюске айналуы
батыстық зерттеушілердің қызығушылығын арттыра түсті. Әрі Никсонның естен
тандыралық Қытайға іссапары мен жаңа экономикалық саясатын жариялауы Азия-
Тынық мұхиты аймағындағы АҚШ-тың аймақтық саясатының құрамдас бөлігі болған
американ-жапон одағының келешегі қандай болмақ деген сауалдардың ғылыми
ортаның өзекті тақырыптардың біріне айналуына ықпал етті. Сондықтан осы
жылдардан бастап Жапонияның сыртқы саясаты және АҚШ-тың Азиямен, соның
ішінде Жапониямен қарым-қатынастарының ерекшеліктері жайлы еңбектердің
қатары көбейе түсті. Сонымен қатар, Никсонның естен тандырарлық іс-
шаралары ХХ ғасырдың 50 жылдарының ортасында басталған Жапонияның
экономикалық ғажайыбы және соған сәйкес оның аймақтық деңгейдегі және
әлемдік беделінің тікелей өсуімен байланысты еді, сол себепті ғылыми орта
үшін бес полюстің біріне айналып, халықаралық қатынастардағы ірі
субъектілердің бірі болып қалыптаса бастаған Жапонияның ішкі және сыртқы
саясаты ғылыми ортаның зерттеу объектісіндегі өзекті тақырыптардың біріне
айналды.
Зерттеу тақырыбына қатысты батыстық авторлардың қарастырған мәселелері
де ресейлік тарихнама сияқты әр алуан, дегенмен біздің мемлекетімізде
батыстық тілдегі әдебиеттер ресейлік тарихнамаға қарағанда қолға түсу
мүмкіндігі жағынан қиындау болып тұрғандығы даусыз. Ізденушінің қолда бар
батыстық зерттеулерге жүгінер болсақ, оларды тақырыптық мәселелері бойынша
келесі топтарға бөліп қарастыруға болады: АҚШ пен Жапонияның екіжақты қарым-
қатынастарына арналған батыстық авторлардың еңбектері. Осы топта АҚШ пен
Жапонияның екіжақты және аймақтық деңгейдегі қарым-қатынастарын бағалауда
мемлекеттік көзқарасты айқындайтын әрі зерттеуші ғалым ретінде
сараптамалаған, АҚШ-тың Жапониядағы елшісі қызметін атқарған Роберт
Скалапиноның (R.Scalapino) еңбегінің [176] орны зор. Сонымен қатар екі
мемлекеттің байланыстарына арналған әрі соғыстан кейінгі жылдардағы негізгі
ынтымақтастық бағыттары мен туындаған мәселелерді сипаттауда Стивен
Вогельдің (Steven K. Vogel) еңбегі [177] мен американ-жапон қарым-
қатынастарына арналған монографиялық батыстық авторлардың жинақтық еңбегі
[178] мол үлесін қосты. Екінші топтағы әдебиеттердің қатарына АҚШ-тың
сыртқы саясатындағы Жапонияның ролін анықтауда маңызды қайнаркөз болып
табылатын АҚШ-тың сыртқы саясатының өткені мен келешегі және экономикалық
саясаты, АҚШ-тың тәуелсіз мемлекет ретіндегі тарихи даму кезеңдері туралы
зерттеулерді жатқызуға болады. Бұл топтағы еңбектердің қатарында батыстық
зерттеушілердің авторлық еңбектерімен қатар, жинақтық еңбектер де бар.
Еңбектерге тоқталар болсақ, АҚШ-тың сыртқы саясаты, мемлекеттің өткені мен
бүгіні мәселесін қозғайтын зерттеулер қатарында Джон Спаньер (J. Spanier)
[179] және Чарльз Киглидің (Charles W.Kegley) еңбектері [180] мен America:
Past and Present деген жинақтық еңбекті [181] атап өтуге болады. Осы
аталған еңбектерде АҚШ-тың сыртқы саясатының эволюциясы, бағыттары, соның
ішінде Жапонияға қатысты саясаты мен келешегі мәселесі көтерілсе, келесі
Джефри Скоттың (Jeffrey J.Schott) еңбегінде [182] АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы сауда саясатының, яғни әр алуан аймақ мемлекеттерімен еркін
сауда аймақтарын құруды көздейтін экономикалық саясаттың Азия-Тынық мұхиты
аймағына қатысты, соның ішінде Жапониямен қолдану мүмкіндігі де
қарастырылады. Үшінші топтағы әдебиеттер тобына Жапонияның АҚШ-пен қарым-
қатынастарының деңгейін анықтайтын ішкі және сыртқы саясатының өзекті
мәселелері, күншығыс мемлекетінің тарихы мен бүгінінен сыр шертетін
еңбектерді жатқызуға болады. Атап өтер болсақ, Жапонияның екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі жағдайы мен қырғиқабақ соғысы жылдарындағы
тарихи кезеңдердегі сыртқы саясаты мен АҚШ-пен қарым-қатынастары жайлы
мәселелерді қамтитын АҚШ-тың Жапониядағы елшісі қызметін атқарған Эдвин
Рейшауэр (Reischauer Edwin) [183], Роджер Беркли (Berkley Roger) [184],
Гарри Элинсон (Gary D. Allinson) [185] және Кэннет Хэншал (Kenneth
G.Henshall) [186] сияқты авторлардың Жапонияның тарихы туралы еңбектері
ағылшын тіліндегі маңызды зерттеулер болып табылады. Жаңа ХХІ ғасырдағы
жапон экономикасының өркендеуі мен осы экономикалық дамудағы американ
факторының ролі мәселесі батыстық зерттеушілердің Japan’s New Economy.
Continuity and Change in the Twenty-First Century аталған жинақтық еңбекте
[187] және Жапонияның АҚШ-тың сыртқы саясатындағы әскери-саяси одақтас
ретінде ролінің артуына ықпалын тигізетін мемлекеттің Ата заңын өзгерту
мәселесінің ел ішіндегі талқылауына қатысты Марк Гаваньның жарық көрген
(McCormack Gavan) еңбегі [188] екіжақты салалық байланыстардың мәнісін
ашуға үлесі зор қосып отыр. Төртінші топқа Жапонияның АТА-ғы ролі мен
аймақтық экономикалық дамудың ерекшеліктері, Жапонияның сыртқы саясатындағы
Азиямен қарым-қатынастарының деңгейінің американ-жапон сауда-экономикалық
байланыстарына ықпалы туралы еңбектер жатады. Осы топқа кіретін еңбектердің
ішінде Лим Хуа Синг (Lim Hua Sing) [189], Крис Родриго (G.Chris Radrigo)
[190] және Джеймс Гапинский (James H.Gapinski) [191], Уолтер Хатч (Walter
Hatch) пен Козо Ямамороның (Kozo Yamamuro) [192] біріккен еңбектерін атап
өтуге болады. Бұл зерттеулерде авторлар АТА-ның құрамдас бөлігі Шығыс
Азиядағы экономикалық даму ерекшеліктері мен аймақтық экономикалық жүйедегі
Жапонияның ролі, АҚШ пен Жапонияның экономикалық қарым-қатынастарының дамуы
және аймақтағы Қытай сияқты экономикалық қуатты мемлекеттің екі мемлекеттің
саясатына ықпалы мәселелерін қарастырған.
Отандық тарихнама. Зерттеу тақырыбының АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапония ретінде таңдалуының себебі осы тақырыптың қазақстандық тарихнамада
жеткілікті деңгейде зерттелмегендігімен және әлемдік саясаттағы ірі жетекші
екі мемлекеттің арасындағы қарым-қатынастардың дамуының өзге аймақтағы
дамыған әрі саяси тұрғыдан да халықаралық қатынастардағы беделі зор
мемлекеттерге ықпалының болуы тұрғысынан маңыздылығымен түсіндіріледі.
Қазақстандық авторлардың еңбектерінің ішінде АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның ролін айқындайтын екіжақты деңгейдегі байланыстарын
қарастырған еңбектер жоқтың қасы. Дегенмен АҚШ пен Жапонияның қарым-
қатынастарына қатысты еңбектердің аз болуы американдық зерттеумен
айналысатын және жапонтанушылар мен шығыстанушылардың қазақстандық
тарихнамада жоқтығын білдірмейді. Қазіргі кезеңдегі отандық тарихнаманың
АҚШ пен Азия-Тынық мұхиты аймағы мемлекеттерін зерттеу деңгейін келесі
топтарға бөліп қарастыру арқылы ғана анықтауға болады: бірінші топ - АҚШ-
тың сыртқы саясатының тарихы мен экономикасы, ғаламдық көшбасшыға айналуды
мақсат етіп отырған Американың сыртқы саяси жоспарларындағы Қазақстан,
Орталық Азия және Европалық Одақ сияқты бағыттары туралы зерттеулер; екінші
топ - Жапонияның Қазақстанмен байланыстары, АТА-ның құрамдас бөлігі болып
табылатын Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттері мен Таяу Шығыстың мұнай
саясатындағы АҚШ пен Жапонияның қатысуы мәселесіне арналған зерттеу
тақырыбымен жанасып өтетін зерттеулер; үшінші топ - зерттеу тақырыбы және
мазмұнына тікелей қатысы бар және жұмысты жазу барысында жиірек
пайдалынған, Азия-Тынық мұхиты аймағындағы халықаралық қатынастар,
Жапонияның қорғаныстық саясаты және оның аймақтық деңгейдегі Кореямен қарым-
қатынастары мәселесін қамтитын қазақстандық зерттеулер.
Бірінші топтағы еңбек ретінде бірнеше авторларлардың, Қ.Е. Байзакова,
Ф.Т. Кукеева мен М.Т. Лаумуллин, К.Е. Умаровтың ортақ редакциясындағы
жинақтық еңбегін [193] және Р.Е. Елемесовтің АҚШ-тың экономикасына қатысты
оқулығын да атап өтуге болады [194]. Бұл еңбектерде АҚШ-тың екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңдегі сыртқы саясаты мен қазіргі
кезеңдегі АҚШ-тың өзіндік экономикасының ерекшеліктері туралы жайттар
қарастырылған. Сонымен қатар, АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Европалық Одақ,
Қазақстан және Орталық Азия аймағы мемлекеттерінің ролі мәселесі
қазақстандық ғылыми ортаның өзекті тақырыптарының бірі болып отыр. Атап
өтер болсақ, АҚШ-тың Европалық Одақпен трансатлантикалық әріптестік
шеңберіндегі қарым-қатынастары туралы мәселені қарастырған Ж.У. Ибрашев
[195] пен Ф.Т. Кукееваның [196] еңбектерін атап өтуге болады. Ал АҚШ-тың
сыртқы саясатындағы Қазақстан мен Орталық Азияның орны туралы
зерттеушілердің ішінде ғылыми ортада танымал болған М.Т. Лаумулиннің
еңбегін [197], мемлекеттік қайраткер әрі зерттеуші Қ.К. Тоқаевтың еңбегін
[198], сондай-ақ, Л.М. Иватова [199] және Т.А. Турсунбаев сияқты
авторлардың [200] жеке авторлық еңбектерін атап көрсетуге болады. Сондай-
ақ, АҚШ-тың Орталық Азия мемлекеттерімен байланыстары мәселесі қазақстандық
ғылыми ортадағы конференциялар мен дөңгелек үстелдердің күнтәртібіне
айналып, нәтижесінде бірлескен жинақ ретінде де жарық көруде. Осылардың
ішінде ҚР-ның Елбасысы қарамағындағы стратегиялық зерттеулер институтының
жинақтық еңбегі [201] мен біздің университеттің халықаралық қатынастар
факультеті, халықаралық қатынастар және ҚР-ның сыртқы саясаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Белгілер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси одағының қалыптасуы мен негізгі
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.1 АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролі: доктриналық ұстаным (1945-
1989жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 4
1.2 Қазіргі таңдағы АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастарындағы әскери- саяси
фактордың
эволюциясы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .53
2 АҚШ пен Жапонияның сауда-экономикалық байланыстарының даму
барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
2.1 АҚШ-тың Жапонияға қатысты геоэкономикалық стратегиясының эволюциясы
(1945-1989
жж.) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .70
2.2 АҚШ пен Жапонияның экономикалық қарым-қатынастарындағы сауданың
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..90
2.3 Инвестиция саласы-АҚШ пен Жапонияның экономикалық байланыстарының
негізгі бағыты ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..104
3 Қазіргі таңдағы АҚШ-тың аймақтық саясатындағы Жапонияның ролі ... ..115
3.1 АТА-дағы АҚШ стратегиясының мәні мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...115
3.2 АҚШ-тың АТА-ғы саяси ұстанымы және Жапония: мәселелері мен
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .128
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 144Пайдаланған дереккөздер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .151
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
АТА - Азия-Тынық мұхиты аймағы
АТЭҚ - Азия-Тынық мұхиттық Экономикалық Қауымдастығы
АТЭХАГ - Атомдық энергия бойынша халықаралық агенттік
ГАТТ - General Agreement on Tariffs and Trade
ДЖЕТРО - Japan External Trade Organization
ДСҰ - Дүниежүзілік сауда ұйымы
ЕЭҚ - Европалық Экономикалық Қауымдастық
КХДР - Корей Халық Демократиялық Республикасы
ҚХР- Қытай Халық Республикасы
НАФТА - North American Free Trade Agreement
НБСТ келіссөздері - Нарыққа бағытталған секторлық-таңдаулы келіссөздер
ОАӘК - Окинавадағы арнайы әрекет комитеті
ОША - Оңтүстік-Шығыс Азия
РҚҚ (ПРО) - Ракетаға қарсы қорғаныс
РҚҚ ӘӘА (ПРО ТВД) - Ракетаға қарсы қорғаныс бойынша әскери әрекеттер алаңы
СҚБ (СОИ) - стратегиялық қорғаныстық бастама
ТҰК - трансұлттық корпорациялар
ҰҚБ - ұлттық қауіпсіздік басқармасы
ХВҚ - Халықаралық Валюта Қоры
ЭЫДҰ - Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымы
ЯҚТК - Ядролық қаруды таратпау туралы келісім
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы екіжақты және аймақтық деңгейдегі Жапонияның роліне арналған
жинақталған зерттеу болып табылады. Жұмыста АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның екіжақты деңгейдегі ролін анықтау үшін АҚШ пен Жапонияның
арасындағы әскери-саяси одақтастық қарым-қатынастардың қалыптасу тарихы мен
оның жаһандану жағдайындағы жаңа әлемдік тәртіпке бейімделу мақсатындағы
кеңейе түсу үдерісі мен АҚШ-тың геоэкономикалық стратегиясындағы ХХ
ғасырдың екінші жартысынан бастап ассиметриялық экономикалық байланыстардан
ХХ ғасырдың 90 жылдарындағы кезеңге дейінгі мерзімде сауда-экономикалық
әріптестік деңгейіне көтерілу барысы қарастырылады. Сонымен қатар, зерттеу
тақырыбына сәйкес АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролін аймақтық
деңгейде aшып көрсету мақсатында АҚШ-тың Азия-Тынық мұхиты аймағына қатысты
стратегиясына сипаттама жасалынған және АҚШ-тың АТА-ға қатысты
стратегиясындағы аймақтық қауіпсіздік пен тұрақтылықты сақтаудағы және
американдық экономикалық нарықтың сұраныстарын қамтамасыз етудегі
Жапонияның негізгі әскери-саяси одақтас және АТА-ғы ұйымдар шеңберіндегі
экономикалық әріптес ретіндегі айрықша маңызды рольге ие болып отырғандығы
қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қырғиқабақ соғыс аяқталған
кезеңде, яғни ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында әлемдік қауымдастықты
халықаралық қатынастардың кейінгі даму барысы қандай болмақ және биполярлық
жүйені алмастырған жаңа жүйеде КСРО мен АҚШ-тың орнына қандай мемлекет
немесе мемлекеттер ғаламдық көшбасшылық роліне ие болады деген мәселе
толғандырған болатын. Әлемдік қауымдастықты мазалаған осы мәселенің шешімі
1989 жылғы АҚШ елбасысы қызметін иемденген Аға Джордж Буштың Жаңа әлемдік
тәртіп бағытында деген жолдауында көрініс тапты. Джордж Буш 1990 жылы 11
қыркүйектегі Конгресстің біріккен сессиясында сөйлеген жолдауында Таяу
Шығыстағы жағдайды реттеу үшін және әлемдік тұрақтылықты сақтау үшін бес
мақсатты жүзеге асыру керектігіне тоқталған болатын және осы мақсаттардың
негізгісі ретінде ХХ ғасырдың 90 жылдарының басындағы кейінгі халықаралық
қатынастардың даму барысын анықтаған жаңа әлемдік тәртіпті құруды ұсынған
болатын. Егер аға Джордж Буштың Жаңа әлемдік тәртіп бағытында деген
жолдауы АҚШ-тың биполярлық әлемнің құлдырауы кезеңіндегі ғаламдық көшбасшы
ролін иемденуге бағытталған сыртқы саясатының теориялық негізін қалаған
алғашқы сыртқы саяси құжат болған болса, іс жүзінде АҚШ-тың амбициялық
идеялары Кувейттегі жағдайды реттеуге қатысуы мен Иракка қатысты шешім
қабылдау үдерісінде негізгі рольді атқаруында көрініс тапты. Сондықтан осы
жылдардан бастап АҚШ басшылығы әлемдік көшбасшы мәртебесін қалыптастыру
және оны ұзақ мерзімдік жоспарда сақтау мақсатын жүзеге асыру үшін бірнеше
рет аймақтық және халықаралық дауларға араласып отырды. Американ
басшылығының биполярлық күрес аяқталған кезеңде, яғни ХХ ғасырдың 90
жылдарының басынан ғаламдық көшбасшы ролін иемденуге деген ұмтылысына басты
қозғаушы күштер ретінде оның өзге жетекші мемлекеттермен салыстырғандағы
әскери басымдығы мен ішкі өнімнің ұлғаюынан байқалған экономикалық дамуының
жоғарғы деңгейде болуы сияқты факторлары тікелей ықпал етті. Аға Джордж
Буштан бастап американ басшылығында болған елбасылар жаңа әлемдік тәртіпте
Американың жетекші ұстанымдарын сақтау мақсатына осы әскери басымдық пен
экономикалық дамуының жетістіктерімен қатар, өзге мемлекеттердің
жәрдемінсіз қол жеткізу мүмкін еместігін үғынды. Сол себепті АҚШ басшылығы
ғаламдық көшбасшылық ролін иемденуге бағытталған сыртқы саясатындағы
негізгі бағыт ретінде аймақтық деңгейде өз саясатына қолдау көрсететін және
американ қолдауына мүдделі одақтастар мен әріптестермен әскери-саяси және
сауда-экономикалық байланыстарды нығайту әрі кеңейту деп белгіледі. Осы
мақсатта Джордж Буш әкімшілігі қырғиқабақ соғысы жылдарында қалыптасқан
әр алуан аймақтардағы әріптестері мен одақтастарымен байланыстарды жаңа
әлемдік тәртіптің талаптарына сәйкес бейімдеп, кеңейтуге сыртқы саяси
талпыныстар жасай бастады. Европа аймағындағы АҚШ-тың негізгі одақтасы
ретінде әрі қазіргі таңда өзара байланыстары ерекше қатынастар
мәртебесіне көтерілген Ұлыбритания аталса, американ нарығының тасымалында
елеулі үлесі бар әрі ең жақын орналасқан аймаққа айналып отырған Азия-Тынық
мұхитында басты әскери-саяси одақтас әрі сауда-экономикалық стратегиялық
әріптесі ретінде Жапония қарастырылып отыр. Осы тұрғыдан, АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның ролі аталған зерттеу тақырыбының өзектілігін
анықтауда АҚШ-тың әлемдік көшбасшыға айналуды көздейтін сыртқы саясатының
ғаламдық компонентімен қатар, ғаламдық көшбасшылық саясаттың құрамдас
бөлігі болып табылатын АҚШ-тың Азия-Тынық мұхиты аймағындағы стратегиясын
қарастыруға бағытталған аймақтық компонент те зор маңыздылыққа ие болып
отыр.
АҚШ-тың Азия-Тынық мұхиты аймағындағы жетекші аймақтық күш ретіндегі
ролін сақтап қалуға келесі факторлар ықпал етіп отыр: біріншіден - әскери
фактор. Вашингтон Азия-Тынық мұхиты аймағында қырғиқабақ соғысы кезеңінен
бері өзінің әскери қатысуын күшейткен болатын. АҚШ-тың Жапония мен Оңтүстік
Кореяда 100 мыңнан астам әскери қызметкерлері бар және Окинавадағы Йокосука
порты американдық жетінші флоттың орналасу орталығы болып табылады. Сондай-
ақ, АҚШ ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап Сингапур және Филиппинмен әскери-
саяси ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған әрекеттерді жүзеге асыруда.
Екіншіден - АҚШ басшылығы Азия-Тынық мұхиты аймағының кейбір мемлекеттерін
бай американдық нарыққа енгізуді мақсат етіп отыр. Американ басшылығы
қырғиқабақ соғыс кезеңінде өз нарығын жоғары сапалы және арзан азиялық
тауарларға ашқан кезде негізгі мақсаты Жапония мен Оңтүстік Корея, Оңтүстік-
Шығыс Азия мемлекеттерімен социалистік ықпалға қарсы күресте бірігу
ұранымен ынтымақтастықты орнатқандығын ақтауға тырысқандығымен, шын
мәнісінде әлемді бөлісу үшін осы мемлекеттерді биполярлық күресте
одақтастарға айналдыруды көздеген болатын. ХХ ғасырдың 90 жылдарының
басында АТА-ның экономикалық дамуы бойынша алдыңғы қатарларда аталған
Жапония, Қытай мен Оңтүстік Корея, Азия жолбарыстарының АҚШ-пен
экономикалық қарым-қатынастарының қарқынды дамуы азиялық мемлекеттердің
американдық нарыққа деген қызығушылығын арттырып, экономикалық
мүдделестікке сәйкес Американың АТА-ғы аймақтық стратегиясына қолдау
көрсетуге ықпал етті. Үшіншіден - аймақта Вашингтон басшылығы зұлымдық
белдеуі мемлекеттерінің қатарына жатқызған және жаппай қырып жою қаруының
өндірісі саласы бойынша әрекеттері МАГАТЭ сияқты американ басшылығының
ықпалы зор болып отырған халықаралық ұйымдардың бақылауында болып отырған
КХДР-дың болуы. АҚШ Солтүстік Кореяның ХХ ғасырда 1993 мен 1998 жылдардағы,
ХХІ ғасырда 2003 жылы баллистикалық ракеталарды сынақтан өткізуін Солтүстік
Кореяның ядролық қаруды қолдану мүмкіндігін Американың аймақтағы жетекші
ұстанымын сақтауда негізгі одақтастар болып отырған Жапония мен Оңтүстік
Кореяға төнетін қауіп ретінде қарастырып, алаңдаушылығын білдіруінің
көрінісі ретінде одақтастармен әскери-саяси ынтымақтастықты нығайту үшін
бірқатар сыртқы саяси әрекеттерді жүзеге асыруда. Қазіргі таңда кіші Джорд
Буш әкімшілігі аймақтық саясатта жоғарыда көрсетілген факторларды ескере
отырып, аймақта өзінің жетекші ұстанымдарын сақтауға бар ұмтылысын салуда.
Американың қорғаныс департаментінің Quadrennial defense review аталған
ресми құжатына сәйкес АҚШ-тың ғаламдық көшбасшы саясатын АТА-да жүзеге
асыруда негізгі әріптесі әрі досының қатарында Жапонияның аталуының өзі АҚШ-
тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролі аталған диссертациялық зерттеу
тақырыбының өзектілігін арттыра түседі.
АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастары екіжақты және аймақтық деңгейде
ғана емес, лаңкестікпен күрес мәселесі және халықаралық қатынастардағы
өзекті мәселелер бойынша әріптестікке негізделген қарым-қатынастар
деңгейіне көтерілуде. Осы деңгейдегі байланыстар Жапонияның АҚШ-тың
ғаламдық көшбасшылық саясатты жүзеге асыруда АТА-дан өзге аймақтарда да
ролінің артуына әкелді. АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның осындай
деңгейге дейінгі ролінің артуына Орталық Азия мен оған жақын орналасқан
Ауғанстанға қатысты екі мемлекеттің де өзара келісіп отырған саясаты дәлел
болмақ. Яғни, Жапония Орталық Азиядағы геосаяси ойында ірі мемлекет ретінде
өзінің негізгі одақтасы АҚШ-тың әрі көршілес бәселекесі Қытай мен Ресейдің
қатысуын ескере отырып, Орталық Азияға қатысты тіпті арнайы стратегияны да
жарияламай, осы аймақ мемлекеттерімен сан-салалы қарым-қатынастарды
қарқынды дамытпай, көршілес Ауғанстандағы АҚШ-тың лаңкестікпен күресу
ұранын мақсат тұтқан саясатына НАТО-мен бірлесе отырып жапон әскерлері мен
гуманитарлық көмекті жіберуі арқылы қолдау көрсетіп отыр. Сондықтан да АҚШ-
тың Орталық Азияға қатысты саясаты мен осы саясаттағы Жапонияға берілетін
роль мәселесі Орталық Азияда орналасқан біздің мемлекет үшін де аса маңызды
болмақ. Осы тұрғыдан аймақтағы қазіргі таңдағы әріптестігі ғаламдық
деңгейге жетіп отырған АҚШ пен Жапонияның саясатының мәнісін ұғыну үшін ең
әуелі АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролі мәселесі диссертациялық
зерттеу тақырыбының өзектілігін арттыра түседі. АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның ролін қарастыру арқылы ізденуші ретінде біз келесідей
нәтижелерге қол жеткізе аламыз: біріншіден- қырғиқабақ соғыс кезеңінен
бастап бүгінгі таңға дейінгі АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси және сауда-
экономикалық әріптестігін қарастыру арқылы осы еі мемлекеттің сыртқы саяси
шешім қабылдауларда жүзеге асыратын ортақ стратегиясы мен тактиларын
анықтауға мүмкіндік туады, яғни АҚШ пен Жапонияның АТА-ғы стратегиясы мен
ортақ келісілген тактикаларын қарастыру арқылы олардың Орталық Азияға
қатысты саясатының да мәнісін ұғынуға және кейінгі саясптының даму барысын
болжауға мүмкіндік туады. Екіншіден-зерттеу нысанының АҚШ-тың ғаламдық
көшбасшылық мәртебесін сақтауға бағытталған сыртқы саясатындағы Жапонияның
ролі екенін ескерер болсақ, диссертациялық жұмыстың нәтижелерінің
өзектілігі айрықша болмақ. Себебі АҚШ-тың ғаламдық көшбасшылық саясатының
құрамдас бөлігі болып табылатын АТА-дағы Жапониямен орнатқан тығыз әскери-
саяси және сауда-экономикалық байланыстарының қалыптасу мен даму барысын
зерттеу арқылы біздің мемлекет үшін Қазақстанның Орталық Азия аймағында
көшбасшыға айналу және дамыған 50 мемлекеттің қатарына қосылу мақсатын
жүзеге асыруда осы мемлекеттердің ұзақ мерзімдік жоспардағы қарым-
қатынастарының тәжірибесін қолдану мүмкіндігі тумақ. Яғни, АҚШ-тың
мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райстың еліміздегі соңғы президенттік сайлау
қарсаңындағы елбасымен кездесуінде мәлімдемесінде атап өткендей : Реформа
бағытында ұстана отырып, Қазақстан ХХІ ғасырда Еуразияның орталығы, тоқсан
жолдың тоғысқан торабы бола алады. Сондықтан осы мақсатқа жету үшін біздің
мемлекетіміз үшін АҚШ пен Жапония сияқты ұзақ жылдар бойғы қалыптасқан
қарым-қатынастарды зерттеу және өзіміздің сыртқы саясатымызды
қалыптастыруда американ-жапон байланыстарының жағымды және жағымсыз
тұстарын ескеру аса маңызды болмақ.
Зерттеу жұмысының нысаны. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
кезеңнен бастап қазіргі кезеңге дейінгі АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның әскери-саяси және сауда-экономикалық әріптесі ретіндегі екіжақты
байланыстар мен аймақтық деңгейдегі ролін ашып көрсету.
Зерттеудің хронологиялық шеңбері. Жұмыстың хронологиялық шеңбері
зерттеудегі бөлімдерге сәйкес анықталған. Бірінші бөлімде АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның әскери-саяси одақтас ретіндегі ролін ашып көрсету
үшін доктриналық ұстаным тұрғысынан екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
кезеңнен бастап қазіргі уақытқа дейінгі мерзімде қарастырылады. Екінші
бөлімде АҚШ-тың геоэкономикалық стратегиясындағы Жапонияның ролінің
ассиметриялық байланыстардан экономикалық әріптестік деңгейіне көтерілуі де
“қырғиқабақ соғысы” жылдарынан бастап бүгінгі күнге дейінгі аралықта
қамтылған. Үшінші бөлімде АҚШ-тың аймақтық стратегиясындағы Жапонияның ролі
ХХ ғасырдың 90 жылдарының басынан ХХІ ғасырдың басына дейінгі кезеңде
қарастырылған.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты. Жұмыстың мақсаты - екіжақты және
аймақтық деңгейдегі ынтымақтастыққа негізделген АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның ролін зерттеу.
Зерттеу тақырыбының белгіленген мақсатына сәйкес келесі міндеттерді
шешуді алға қойдық:
- АҚШ-тың сыртқы саяси стратегияларын зерттеу негізінде қырғиқабақ
соғысы кезеңіндегі Американың Жапонияға қатысты доктриналық ұстанымының
эволюциясын көрсету және АҚШ-тың сыртқы саясатындағы қырғиқабақ соғысы
кезеңіндегі әскери-саяси одақтас ретіндегі Жапонияның ролін айқындау;
- АҚШ-тың ұлттық қауіпсіздік стратегиясын және американ-жапон
екіжақты келісімдерін қарастыру нәтижесінде қырғиқабақ соғыстан кейінгі
кезеңдегі АҚШ пен Жапонияның арасындағы әскери-саяси байланыстардың
ерекшеліктерін зерттеу;
- Жапонияға қатысты Американың геоэкономикалық стратегиясының
ерекшеліктерін анықтау және оның қырғиқабақ соғысы кезеңінде және одан
кейінгі уақыт аралығындағы эволюциясы мен даму бағыттарын ашып көрсету;
- АҚШ-тың сыртқы саяси стратегиялары мен қорғаныс департаментінің
ресми құжаттарын зерттеу негізінде АҚШ-тың аймақтық саясатын анықтау және
АҚШ-тың АТА-ғы саясатындағы Жапонияның әр алуан саладағы әріптес ретіндегі
ролін көрсету.
Зерттеудің деректік негізін орыс және ағылшын тілдерінде жарияланған
құжаттар және өзге де деректердің түрлері құрайды. Диссертациялық жұмыстың
алдына қойған мақсатын орындауда негіз болған деректердің қайнар көздеріне
қарай оларды жеті топқа бөлуге болады.
Деректердің бірінші тобын мұрағат материалдары құрайды. АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның ролін ашып көрсетуде маңызды дереккөздер болып
табылатын мұрағат материалдарын қырғиқабақ соғысы жылдарындағы және
қырғиқабақ соғысынан кейінгі кезеңдегі ағымдық мұрағат деректері деген
екі топқа бөліп қарастыруға болады. АҚШ пен Жапонияның арасындағы
қырғиқабақ соғысы жылдарындағы әскери-саяси мен cауда-экономикалық
саладағы екіжақты ынтымақтастыққа қатысты деректердің ішінде басты келісім-
шарттар мен келісімдермен қатар, аймақтық және Парсы шығанағындағы жағдай
мәселесі сияқты халықаралық өзекті мәселерге байланысты қабылданған
электрондық үлгідегі АҚШ-тың Ұлттық қауіпсіздік мұрағаты құжаттары да
кездеседі. Яғни, АҚШ пен Жапонияның арасындағы екіжақты қарым-қатынастары
бойынша басты ресми құжаттарға келер болсақ, оларға 1951 жылғы Қауіпсіздік
бойынша АҚШ пен Жапонияның арасындағы келісім-шарт [2], АҚШ пен
Жапонияның арасындағы өзара ынтымақтастық және қауіпсіздік туралы 1960
жылғы келісім-шарт [3], 1952 жылғы әкімшілік келісім [4], екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдардағы АҚШ-тың Жапониядағы оккупациялық
тәртіпті орнатуын бекіткен 1951 жылғы Сан-Францисско келісім-шарты [5],
Оккупацияның алғашқы кезеңіндегі АҚШ-тың Жапонияға қатысты саясатының
негізгі қағидалары [6], Өзара көмек туралы 1954 жылғы АҚШ пен Жапонияның
арасындағы келісім-шарт [7] және екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі
жылдарда әрі қазіргі таңда да АҚШ үшін әскери база ретінде маңыздылығын
жоғалтпай отырған Окинава немесе Рюкю аралдарына қатысты АҚШ пен Жапония
арасындағы келісімді [8] жатқызуға болады. Ал Ұлттық қауіпсіздік мұрағатына
келер болсақ, электрондық үлгідегі АҚШ-тың мемлекеттік органдарының ресми
құжаттарының сайты ретінде осы сайтта АҚШ-тың сыртқы саясатының әр алуан
бағыттары мен ерекшелігін айқындауға септігін тигізетін 500000-нан астам
мемлекеттік құжаттарды кездестіруге болады. АҚШ-тың сыртқы саяси
басымдықтарындағы қырғиқабақ соғысы кезеңіндегі Жапонияның ролін
анықтауда осы сайттағы екі мемлекеттің арасындағы қабылданған әр алуан
мәселелер бойынша құжаттар дереккөз ретінде диссертациялық жұмысты жазуда
аса маңызды болды. Осы құжаттардың ішінде АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапонияның ролін айқындау мақсатында АҚШ-тың вице-президенті Мондейль мен
Жапонияның премьер-министрі Фукуданың арасындағы сұхбаттың меморандумы [9],
АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Шульцтің Жапонияның премьер-министрі
Я.Накасонэнің іссапарына қатысты АҚШ елбасысына дайындаған меморандумы [10]
және АҚШ-тың Жапониядағы елшісі Армагосттың Парсы шығанағы және оған
қосатын Жапонияның үлесі туралы мемлекеттік департаментке дайындаған
баяндамасы [11] сияқты мұрағат материалдары пайдаланылды. Сонымен қатар,
диссертациялық жұмыстың деректерінің бірінші тобындағы мұрағат
материалдарының ішінде қырғиқабақ соғысы кезеңіндегі құжаттармен қатар,
ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап қазіргі кезеңге дейінгі қабылданған
ағымдық мұрағат материалдары да құнды дереккөздер ретінде зерттеу тақырыбын
түбегейлі қарастыруда аса маңызды болды. Осы топтағы ағымдық мұрағат
мәліметтері ретінде Жапонияның сыртқы істер министрлігінің сайтындағы АҚШ
пен Жапонияның арасындағы қарым-қатынастардың деңгейі мен бағыттарын
белгілеген маңызды құжаттардың қатарында АҚШ пен Жапонияның Ғаламдық
әріптестігі бойынша Токио декларациясы [12], Жапония мен АҚШ-тың
қауіпсіздік саласындағы біріккен декларациясы [13], Өсу мақсатындағы
американ-жапон экономикалық әріптестігі [14] және АҚШ пен Жапонияның
қорғаныс саласындағы ынтымақтастығы бойынша жетекші қағидаларды [15] атап
көрсетуге болады. Сондай-ақ, осы деректердің тобына АҚШ пен Жапонияның
әскери-саяси және экономикалық салада атқарылған іс-шаралары мен кейінгі
жоспарлары жайлы мәліметпен қамтамасыз етуде біріккен институттардың
баяндамалары, яғни Қауіпсіздік бойынша кеңес алмасу комитетінің мәлімдемесі
[16], Окинава мәселесі бойынша арнайы әрекет комитетінің қорытынды
баяндамасы [17] және экономикалық салада құрылған Инвестициялық бастаманың
2007 жылғы баяндамасы [18] аса құнды болып табылады.
Деректердің екінші тобына екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі АҚШ-
тың сыртқы саясатының бағдарларын белгілеген сыртқы саяси доктриналар,
Ұлттық қауіпсіздік стратегиялары, тұжырымдар мен Мемлекеттік департаменттің
құжаттары жатады. Осы деректер тобының өзін қырғиқабақ соғысы
жылдарындағы кезеңдегі және ХХ ғасырдың 90 жылдарынан бастап қазіргі
кезеңге дейінгі деректер деген екі топқа бөліп көрсетуге болады.
Қырғиқабақ соғысы жылдарындағы топтың құрамында АҚШ елбасыларының
доктриналары, яғни Никсон доктринасы [19] мен Форд доктринасын [20],
коммунизмді тежеу доктринасының негізін қалаған Кеннанның мақаласы [21],
Ұлттық қауіпсіздік кеңесінің бағдарламасы [22], АҚШ-тың Мемлекеттік
департаментінің ресми сайтындағы АҚШ елбасыларының АҚШ-тың сыртқы саясаты
туралы құжаттары [23-24] мен мемлекеттік бюллетеньдері [25] сияқты екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңнен бастап ХХ ғасырдың 90 жылдарының
басына дейінгі уақыт аралығындағы құжаттарды жатқызуға болады. ХХ ғасырдың
90 жылдарынан бастап қазіргі кезеңге дейінгі АҚШ-тың сыртқы саясатын және
ондағы Жапонияның ролін анықтаған маңызды дереккөз ретінде аға Джордж
Буштың Жаңа әлемдік тәртіп стратегиясы [26], Клинтонның 1998 жылы
жариялаған Ұлттық қауіпсіздік стратегиясы [27], кіші Джордж Буштың 2002
және 2006 жылдардағы жариялаған Ұлттық Қауіпсіздік стратегияларын [28-29]
қолдануға болады. Сонымен қатар, осы кезеңдегі АҚШ-тың аймақтық
саясатындағы Жапонияның орнын белгілеген стратегиялық құжаттардың қатарында
Б.Клинтонның жаңа Тынықмұхиттық қауымдастық туралы стратегиясы [30] және
1998 жылғы Азия-Тынық мұхиты аймағына қатысты қауіпсіздік стратегиясы [31],
АҚШ-тың Қорғаныс департаментінің қорғаныс саласы бойынша шолуы [32] маңызды
деректердің тобын құрайды.
Деректердің үшінші тобына кіретін құжаттарды Жапонияның ішкі және
сыртқы саясаты бойынша деректер деген топтарға бөліп қарастыруға болады.
Жапонияның ішкі саясатын анықтайтын маңызды заңңамалық құжаттарының ішінде
оның 1947 жылғы күшіне енген Ата заңын [33], 1976 жылдан бастап қазіргі
кезеңге дейін қабылданған бес жылдық мерзім шеңберіндегі қорғаныс
саласындағы атқарылған және атқарылатын іс-шаралар жайындағы Ұлттық
қорғаныстың негізгі бағдарламаларын [34-35] атап өтуге болады. Ал сыртқы
саясатты анықтайтын құжаттардың қатарында 1974 жылдан бастап жыл сайын
шығарылатын және Жапонияның сыртқы істер министрлігінің сайтында
электрондық үлгіде жарық көріп жүрген Көк кітаптар [36] және экономикалық
саладағы Жапонияның АҚШ-пен екіжақты және аймақтық деңгейдегі ұйымдар
шеңберіңдегі байланыстардың даму барысы мен қол жеткізген табыстары жайлы
мәліметпен қамтамасыз ететін Ақ кітаптарды [37-38] жатқызуға болады. Осы
дереккөздер АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның әскери-саяси одақтас әрі
сауда-экономикалық әріптесі ретіндегі ролін анықтауда Жапонияның өз ішінде
жүзеге асырылып жатқан шаралар мен алға белгіленген мақсаттар туралы
қажетті мәліметпен қамтамасыз етеді.
Деректердің төртінші тобына АҚШ пен Жапонияның мемлекеттік
басшылары немесе өзге де лауазымды тұлғалардың сөйлеген сөздері,
мәлімдемелері мен баспасөзге берген сұхбаттары құрайды. Бұл топқа АҚШ-тың
президенті Б.Клинтонның мәлімдемесі [39] мен АҚШ пен Жапонияның мемлекеттік
қызметкерлерінің біріккен мәлімдемелерін [40-42] жатқызуға болады. Сонымен
қатар, осы топқа сыртқы саяси шешім қабылдауларда тікелей қатысып, маңызды
уақиғаларға куә болған АҚШ пен Жапонияның мемлекеттік басшыларының және
Ұлыбританияның да көрнекті мемлекеттік қайраткерлерінің естеліктерін қосуға
болады. Осы деректердің ішінде АҚШ елбасылары мен сыртқы саясатын
қалыптастыруда елеулі үлесін қосқан мемлекеттік тұлғалар, яғни Никсонның
[43] , Клинтон [44] және Аға Джордж Буш [45], Киссинджер (Henry Kissinger)
[46], Армагост (M.Armagost) [47] пен Коэн [48] сияқты мемлекеттік
қайраткерлердің еңбектері мен баспасөзге берген сұхабаттары, Жапонияның ХХ
ғасырдың 80 жылдарының басындағы премьер-министрі Я.Накасонэнің естелігі
[49], Ұлыбританияның бұрынғы премьер-министрі М. Тэтчердің еңбегі [50]
маңызды роль атқарады. Осы топтағы деректер АҚШ пен Жапонияның қарым-
қатынастарының дамуына нақты куәгер бола алған мемлекеттік тұлғалардың
көзқарастарын айқындауда құнды еңбектер болып табылады.
Деректердің бесінші тобын АҚШ пен Жапонияның сауда айналымы мен
инвестициялық салымдарының көлемі және екі мемлекеттің әскери шығындары
туралы мәліметтермен қамтамасыз ететін АҚШ пен Жапонияның мемлекеттік
институттарының статистикалық, анықтамалық мәліметтері құрайды.
Диссертациялық жұмысты жазуда Жапония мен АҚШ-тың байланыстары бойынша
көрсеткіштерге қатысты мәліметтер Жапонияның ішкі және сыртқы саясатындағы
статистикалық мәліметтермен қамтамасыз eтeтін оқулықпен [51] қатар, АҚШ-тың
мемлекеттік органдарының [52-55] және Жапонияның мемлекеттік органдарының
[56-57] статистикалық-ақпараттық мәліметтері пайдаланылды. Осы топтағы
мәліметтерге сүйене отырып, АҚШ пен Жапонияның сауда-экономикалық
байланыстарының әр жылдардағы көрсеткіштеріне сәйкес салыстырмалы сандық
талдау жасауға және әскери-саяси салада да зерттеу жүргізуге мүмкіндік
туады.
Деректердің алтыншы тобына ресейлік және шетелдік басылым беттерінде
жарияланып тұрған материалдар мен құжаттар, әлемдік интернет жүйесіндегі
жапондық баспасөз мәліметтерінің электрондық нұсқалары, отандық зерттеулік
мақалалар құрайды [58-106]. Сонымен қатар осы топқа әрі мемлекеттік
сипаттағы дерек бола алатын әрі зерттеулік сипаттағы АҚШ-тың Ұлттық
қауіпсіздік мұрағатындағы зерттеулік мақалаларды жатқызуға болады [107-
114]. Осы топтағы дереккөздер АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролін
зерттеуде сараптамалық мәліметтер және диссертациялық жұмыстың тақырыбына
қатысты болжамдармен танысуға мүмкіндік береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диссертациялық жұмыстың тақырыбына
сәйкес АҚШ пен Жапонияның арасындағы қырғиқабақ соғысы жылдарынан бастап
қазіргі кезеңге дейінгі әскери-саяси және сауда-экономикалық байланыстар
екіжақты және аймақтық деңгейде қарастырылғандықтан әрі жұмыстың бірінші
және екінші бөлімдерінің хронологиялық шеңберінің ауқымды болуы есепті
диссертациялық тақырыпты түбегейлі зерттеуде ізденушіге ағылшын, орыс және
жапон тілдеріндегі көптеген еңбектерді пайдалануға мүмкіндік туды. Сол
себепті диссертациялық жұмыста қолданылған әр алуан мемлекеттердің
пікірлері мен ғылыми зерттеулерінің тақырыптық мазмұнымен таныстыру үшін
олар жапондық тарихнама, ресейлік тарихнама, батыстық тарихнама және
отандық тарихнама деген топтарға бөліп қарастырылды.
Жапондық тарихнама. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдардағы
халықаралық қатынастардың дамуында АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастары
ғылыми ортада өзекті тақырыптардың біріне айналды, әсіресе, Жапонияның
экономикалық өсуі жағдайындағы оның АҚШ-тың сыртқы саясатындағы ролінің
артуы жапондық зерттеушілердің де назарынан тыс қалмады. Сондықтан АҚШ пен
Жапонияның қарым-қатынастарына қатысты еңбектердің саны толыға түсті.
Жапондық авторлардың еңбектерінің өзін ішінара жапон, ағылшын және
орыс тілінде жарық көрген әдебиеттер деген топтарға бөліп көрсетуге болады.
Осы топтың ішінде жапон тілінде жарық көрген еңбектердің қатарында жапондық
ғалым-зерттеуші Оказаки Хисахиконың (O.Hisahiko) Жапонияның сыртқы саясаты
жайлы мәлімет атты кітабында [115] және Макото Екубенің (M.Iokube)
Жапония және өзгеруші әлемдік тәртіп деген еңбегінде [116] жаңа әлемдік
тәртіп жағдайындағы Жапонияның сыртқы саясатының ерекшеліктері мен оның
сыртқы саяси бағыттары, соның ішінде АҚШ-пен қарым-қатынастарының даму
барысы толыққанды қарастырылған. Ал Ютака Косай (Y.Kosai) және Юро
Теранишидің (U.Teranishi) Соғыстан кейінгі Жапониядағы экономикалық
реформа: үкімет және нарық деген бірлескен еңбегінде [117] Жапонияның
соғыстан кейінгі қалпына кeлудегі АҚШ-тың экономикалық көмегінің жәрдемі
мен Жапонияның экономикалық ғажайып дәуіріндегі АҚШ-пен сауда-
экономикалық қарым-қатынастары жайлы мәселе егжей-тегжейлі қарастырылған.
Ағылшын тілінде баспадан шыққан жапондық авторлардың зерттеулері АҚШ
және Жапонияның сыртқы саясатының ерекшеліктері мен екі мемлекеттің қарым-
қатынастарының даму барысы жайлы қажетті мәліметпен қамтамасыз етеді. Осы
топтағы еңбектердің қатарында тек жеке авторлық зерттеулер ғана емес, ортақ
редакциямен жарық көрген жинақтық еңбектер де баршылық. Жеке авторлық
еңбектердің тобындағы Ючиро Шионоя (Y.Shionoya) мен Кичиро Ягтың (K.Yag)
еңбегінде [118] қазіргі кезеңдегі АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастарындағы
ынтымақтастық әрі бәсекелестік белгілерінің көрініс табуы туралы мәселе
көтерілсе, Такафуса Накамураның (T.Nakamura) ғылыми зерттеулік сипаттағы
еңбегі [119] АҚШ-тың соғыстан кейінгі кезеңдегі геоэкономикалық
стратегиясындағы Жапонияның ролін ашып көрсетуге зор үлесін қосқан
зерттеулердің бірі. Ал ағылшын тіліндегі Japan in the world [120], Japan
and China: mutual representations in the modern era [121] деген атаулармен
жарық көрген жинақтық еңбектер Жапонияның әлемдік саясаттағы орны және
аймақтық деңгейдегі АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастарына қытайлық
фактордың ықпалының деңгейін зерттеуге зор үлесін қосқан еңбектер болып
табылады.
АҚШ пен Жапонияның қарым-қатынастарына қатысты жапондық авторлардың
өзіндік пікірлерін ашып көрсетуде жапон және ағылшын тілінде жарық көрген
зерттеулермен қатар, олардың орыс тілінде жарық көрген еңбектері де аса
құнды болып есептеледі. Солардың ішінде орыс тілінде жарық көрген Ямамото
Сусумуның еңбегінде [122] американ-жапон қарым-қатынастарындағы
экономикалық дипломатияның мәнісі және оның екі мемлекеттің сауда-
экономикалық байланыстарын жақындастырудағы ролі қарастырылады. Ал Исибаси
Масаси [123] мен Иноуэ Киесидің [124] еңбектерінде Жапонияның АҚШ-пен
әскери-саяси одағының даму барысы және соғыстан кейінгі жылдардағы жапон
қоғамында талқылауға айналған АҚШ-пен әскери-саяси одақтан бас тартып
бейтарап мемлекет мәртебесін иемдену мәселесіне қатысты жайлар қозғалады.
Әсіресе, осы еңбектерде жапон қоғамының бірі АҚШ-тың Жапония
территориясындағы әскери қатысуын қолдаған либералдық басшылықты қолдаған
топ болып, екіншісі кеңестік идеялардың негізінде өз қызметін бастаған
саяси партиялар мен қозғалыстар түрінде жікке бөлінуі жан-жақты
қарастырылған.
Ресейлік тарихнама. Диссертациялық зерттеу тақырыбын түбегейлі
зерттеуде ресейлік тарихнаманың орны ерекше болды, себебі зерттеу жұмысының
тақырыбымен тікелей байланысты немесе жанамаласатын әдебиеттердің жапондық,
ағылшындық тарихнамаға қарағанда молдығымен ерекшеленді. Сондай-ақ, орыс
тіліндегі әдебиеттердің басқа тілдегі әдебиеттермен салыстырғанда
мемлекетіміздегі кітапханалары қорларында болуы есебінен қолға түсе
алатындығының өзі маңызды роль атқарды. Сондықтан орыс тілінде жарық көрген
зерттеу тақырыбын ашуға септігін тигізген әдебиеттер мен зерттеулердің
көптігін ескере отырып, олардың өзін ішінара кеңестік авторлар мен ресейлік
зерттеушілер деген топқа бөліп қарастыруға болады.
Кеңестік авторлардың еңбектері диссертациялық жұмыстағы мақсат пен
міндеттерге сәйкес және хронологиялық шеңберді назарға ала отырып, бірнеше
тақырыптағы әдебиеттердің тобына бөліп қарастырылды. Зерттеу жұмысындағы
бөлімдер мен бөлімшелердің тақырыбымен тікелей байланысты немесе жанасатын
кеңестік авторлардың еңбектерінің болуымен байланысты КСРО тұсында жазылған
зерттеулерді келесідей төрт топқа бөліп қарастыруға болады: АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның қырғиқабақ соғысы кезеңіндегі әскери-саяси
одақтас ретіндегі ролін айқындауға бағытталған АҚШ пен Жапонияның
арасындағы әскери-саяси ынтымақтастығының қалыптасуы мен эволюциясына
арналған еңбектер; АҚШ-тың геоэкономикалық стратегиясындағы Жапонияның
орнын қарастыруға мүмкіндік беретін АҚШ пен Жапонияның екінші дүниежүзілік
соғыстан кейінгі аяқталған Ялта-Потсдам жүйесіндегі экономикалық
байланыстардың ассиметриялық деңгейі мәселесіне арналған зерттеулер; АҚШ-
тың сыртқы саясаты мен Азия-Тынық мұхитындағы биполярлық әлем жағдайындағы
аймақтық саясатының ерекшеліктері мен бағыттары туралы кеңестік авторлардың
еңбектері; негізгі зерттеу субъектісі ретінде Жапония алынған Жапонияның
сыртқы саясаты мен дипломатиясы, аймақтық саясаты және өзге де толыққанды
Жапония туралы авторлық және жинақтық еңбектер. Жоғарыда жіктелген кеңестік
зертеушілердің топтарына сәйкес қарастыратын болсақ, бірінші топтағы
әдебиеттер ретінде С.И. Вербицкий [125], В.Г. Лешке [126], И.А. Уткин
[127], Б.И. Бухаров [128], В.П. Нихалин [129] сияқты авторлардың еңбектерін
және АҚШ пен Жапонияның Никсонның бес полюстік жүйесі кезеңіндегі, яғни ХХ
ғасырдың 70 жылдарындағы екіжақты және аймақтық деңгейдегі қарым-
қатынастарының деңгейін көрсететін Г.А. Орионованың авторефераттық зерттеу
жұмысын [130] атап өткен жөн. Бұл еңбектерде қырғиқабақ соғысы
жылдарындағы Жапонияның Азия-Тынық мұхиты аймағындағы АҚШ-тың негізгі
әскери-саяси одақтасына айналуына ықпал етуші екіжақты қабылданған құжаттар
мен келісілген әрекеттердің даму барысы толыққанды зерттелген. Осы еңбектер
өзге кеңестік авторлардың басым бөлігінде де көрініс табатын идеологиялық
саясаттың ұшқындарының болуымен, яғни АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси
ынтымақтастығының империалистік сипаты мәселесінің қозғалуымен және тіпті
Эйзенхауэрдің Жапонияға іссапарының шегерілуіне ықпал еткен батыстық
саясатқа қарсы тұруды қолдаған әрі елді американдық әскери күштердің
ықпалынан босатуды жақтаған кеңестік идеяларды ұстанған қозғалыстардың
назардан тыс қалмауымен ерекшеленеді. Алайда осы еңбектерде кеңестік
идеологияның ықпалы байқалатын сөйлемдер мен сөз тіркестерінің кездесуі
олардың зерттеу тақырыбын қарастыруда маңыздылығын әлсіретпейді, себебі бұл
еңбектерде авторлардың АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси қарым-қатынастарына
қатысты ғылыми пікірлері мен сол пікірлерді айғақтайтын дәйектеменің
болуымен құнды болып отыр. Атап өтерлігі, бұл ғылыми пікірлер мен
дәйектемелер батыстық авторлардың еңбектері мен АҚШ-тың Congressional
records, The State Bulletins of the Department сияқты мемлекеттік
органдарының құжаттары мен Жапонияның Ұлттық қауіпсіздік басқармасының
құжаттарының негізінде жасалынған.
Екінші топтағы, яғни АҚШ-тың геоэкономикалық стратегиясына арналған
диссертациялық жұмыстың екінші бөлімінің бірінші бөлімшесін толыққанды
зерттеп қарастыруға мүмкіндік беретін еңбектер қатарында А.И. Динкевичтің
[131], С.К. Игнатущенконың [132], А.Б. Парканскийдің [133], А.М. Шарковтың
[134] пен Н.Ю. Шевченконың [135] сияқты авторлардың еңбектерін атап өту
қажет. Осы авторлардың еңбектерінде екі мемлекеттің сауда-экономикалық
байланыстарындағы негізгі сандық көрсеткіштер келтірілуімен қатар,
экономикалық қарым-қатынастардың негізгі салалары мен олар бойынша қол
жеткен жетістіктері мен қайшылықтары да зерттелген.
Үшінші топтағы АҚШ-тың сыртқы саясаты мен АТА-ғы аймақтық саясаты
туралы еңбектердің қатарында кеңестік тарихнамадағы авторлық еңбектер мен
ортақ редакциямен жарық көрген жинақтық зерттеулер кездеседі. Осылардың
ішінде авторлық еңбектер ретінде жарық көрген А.В. Воронцовтың [136] және
Н.Г. Федулованың [137], Г. Зинн [138] сияқты зерттеушілердің жеке авторлық
еңбектері аса құнды болып табылады. Осы еңбектерде қырғиқабақ соғысы
жылдарындағы АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролінің артуы, яғни
екінші дүниежүзілік соғыстың аяқталуының бастапқы жылдарында АТА-ғы
биполярлық қайшылықта негізгі одақтас ретінде Жапонияны таңдауға түрткі
болған Азия-Тынық мұхиты аймағындағы геосаяси жағдай мен кейінгі жылдардағы
әскери-саяси одақтастықтың күшеюіне ықпал етуші аймақтық факторлар мәселесі
түбегейлі қарастырылған. Ал кеңестік тарихнамадағы США и проблемы Тихого
океана [139] мен Современная внешняя политика США [140], Международные
отношения на Дальнем Востоке в послевоенные годы [141], Международные
отношения в азиатско-тихоокеанском регионе [142], Политика США в странах
Дальнего Востока (Япония, Южная Корея) [143] сияқты редакциялық
коллегияның біріккен монографиялық зерттеулері Ялта-Потсдам жүйесіндегі АҚШ-
тың сыртқы саясатының ерекшеліктері мен оның Азия-Тынық мұхиты аймағындағы
халықаралық қатынастардың даму үдерісінде көрініс табуына арналған.
Кеңестік тарихнамадағы диссертациялық зерттеу тақырыбымен байланысы бар
төртінші топтағы Жапонияның сыртқы саясаты мен оның құрамдас бөлігі болып
табылатын аймақтық саясаты туралы еңбектер де авторлық еңбектер мен
жинақтық зерттеулерден құралған. Авторлық еңбектер ретінде А.Д. Богатуров
[144], С.И. Вербицкий [145], Д.В. Петров сияқты [146], Л.И. Кутаков [147],
Л.П. Пинаев [148], Р.Ш. Алиевтың [149] зерттеулерін атап өтуге болады. Бұл
көрсетілген кеңестік зерттеушілер Жапонияның қырғиқабақ соғысы жылдарының
алғашқы жылдарындағы соғыстан кейінгі әлсіреген мемлекеттен ХХ ғасырдың 50
жылдарының ортасынан бастап жаңа әлемдік тәртіптің қалыптасуына дейінгі
уақыт аралығындағы бір жағынан американдық басшылықтың АТА-ғы саясатымен
санасатын, екінші жағынан сол АҚШ-пен жасалған әскери-саяси одақтастықты өз
мемлекетінің экономикалық өркендеуі мен әлемдік сахнада өзіндік беделге ие
болу үшін тиімді пайдалануды көздейтін сыртқы саясаты мен дипломатиясының
ерекшеліктерін анық көрсете білген.
Кеңестік авторлардың еңбегінің қатарында Жапонияның сыртқы саясаты мен
дипломатиясы тақырыбымен қатар, АТА-ғы саясаты мәселесі де назардан тыс
қалмаған. Кеңестік зерттеушілердің ішінде қырғиқабақ соғысы жылдарындағы
АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси одақтасқа айналуы және экономикалық салада
да негізгі сауда әріптестеріне айналуы тұрғысынан Жапонияға ықпал етуші
аймақтық факторларды айқындауда А.П. Марков [150] пен И.А. Ильина [151],
Г.Ф. Кунадзе [152], В. Александровтың [153] еңбектері маңызды болып
табылады . Ал жыл сайын шығарылатын және қазіргі кезеңге дейін Азия-Тынық
мұхитын зерттеумен айналысушы бүгінгі таңда Ресей Ғылым Академиясы аталған
ғылыми мекеменің Қиыр Шығысты зерттеу бойынша Институтының Япония:
ежегодник деген 1973 жылдан жарық көрген жинақтық еңбектердегі мақалалар
[154-158] мен Актуальные проблемы политики и экономики современной Японии
[159] деген бірлескен ортақ редакциялық зерттеулерде Жапонияның ішкі және
сыртқы саясаты мен экономикасының 1973 жылдан бастап ХХ ғасырдың басына
дейінгі даму барысы қарастырылады.
АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Жапонияның ролін зерттеуде кеңестік
авторлармен қатар, ресейлік авторлардың да үлесі зор. Биполярлық күрсе
аяқталған кезеңде, яғни ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында тараған КСРО
орнына пайда болған Ресей Федерациясы Кеңес Одағы жылдарынан бері
шығыстанумен және АҚШ-тың сыртқы саясатын зерттеумен айналысатын Уткин,
Богатуров пен Бунин сияқты авторлармен қатар, жаңа әлемдік тәртіп
жағдайында ғылым саласына ресейлік ғылым саласына үлесін қосушы әрі
диссертациялық зерттеу тақырыбымен қатысы бар мәселелерді зерттеуге
қызығушылығын танытушы Арешидзе, Бажанов пен Арин сияқты жаңа ресейлік
зерттеушілердің толқынымен де толыға түсті. Атап өтерлігі, бұл зерттеулер
де кеңестік тарихнамадағы сияқты авторлық зерттеулер мен жинақтық
еңбектерді қамтиды. Осылардың ішінде ресейлік зерттеушілердің еңбектерінің
қатарында В.Н. Буниннің [160] еңбегі АҚШ пен Жапонияның әскери-саяси
саладағы екіжақты қарым-қатынастарының дамуы мен негізгі кезеңдері, сондай-
ақ, қазіргі кезеңдегі жағдайы қарастырылып, осы әскери-саяси одақтастықтың
келешекте де нығая түсетіндігі туралы қорытынды жасалынған. Ресейлік
зерттеушілердің авторлық еңбектерінде екіжақты АҚШ пен Жапонияның қарым-
қатынастары мәселесімен қатар, қазіргі кезеңдегі АТА-ғы аймақтық жағдай мен
даму үрдістері туралы, аймақтағы күштердің арасалмағы туралы мәселесі де
қарастырылған. Әсіресе, осы тақырыпты қозғаған авторлар Л.Г. Арешидзе
[161], Е.П. Бажанов [162], А.Д. Богатуров [163], О.А. Ариннің еңбегі [164]
АҚШ-тың аймақтық стратегиясы мен осы стратегиядағы Жапонияның ролін ашып
көрсетуде айрықша маңызды болды. Ал Н.Л. Дружининің жапон экономикасының
ерекшеліктері туралы еңбегі [165] американ-жапон ынтымақтастығының
Жапонияның әскери қабілетін арттыруға ықпалы мен экономикалық
байланыстарының кеңеюіне де тигізген әсерін айқындауға мүмкіндік береді. Ал
АҚШ-тың аймақтық стратегиясындағы Жапониямен орнатылған байланыстардағы
экономикалық фактордың мәнісін түбегейлі қарастыруда Ким Сан-Хванның [166]
диссертациялық жұмысыың мәліметтері аса құнды болды.
Ресейлік тарихнамада зерттеу тақырын түбегейлі зерттеуге септігін
тигізетін жинақтық еңбектердің да қатары көбейіп отыр. Олардың ішінде ортақ
редакциямен жарық көрген Япония. Ежегодник [167-170], Актуальные
проблемы политики и экономики современной Японии [171-172] еңбегінде жарық
көрген мақалалар, Япония и современный мировой порядок [173], Япония
второй половины ХХ века: проблемы и судьбы сияқты жинақтық еңбектерді
[174] және Вызовы безопасности в Азиатско-Тихоокеанском регионе. Взгляд из
России и США атты ресейлік және батыстық авторлардың бірлесуі негізінде
жарық көрген жинақтық еңбегінде [175] көрініс тапқан.
Батыстық тарихнама. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде АҚШ-
тың сыртқы саясатында Жапонияның ролі артуы есебінен және Жапонияның да бес
полюсті әлемдік жүйедегі экономикалық тұрғыдан қуатты бір полюске айналуы
батыстық зерттеушілердің қызығушылығын арттыра түсті. Әрі Никсонның естен
тандыралық Қытайға іссапары мен жаңа экономикалық саясатын жариялауы Азия-
Тынық мұхиты аймағындағы АҚШ-тың аймақтық саясатының құрамдас бөлігі болған
американ-жапон одағының келешегі қандай болмақ деген сауалдардың ғылыми
ортаның өзекті тақырыптардың біріне айналуына ықпал етті. Сондықтан осы
жылдардан бастап Жапонияның сыртқы саясаты және АҚШ-тың Азиямен, соның
ішінде Жапониямен қарым-қатынастарының ерекшеліктері жайлы еңбектердің
қатары көбейе түсті. Сонымен қатар, Никсонның естен тандырарлық іс-
шаралары ХХ ғасырдың 50 жылдарының ортасында басталған Жапонияның
экономикалық ғажайыбы және соған сәйкес оның аймақтық деңгейдегі және
әлемдік беделінің тікелей өсуімен байланысты еді, сол себепті ғылыми орта
үшін бес полюстің біріне айналып, халықаралық қатынастардағы ірі
субъектілердің бірі болып қалыптаса бастаған Жапонияның ішкі және сыртқы
саясаты ғылыми ортаның зерттеу объектісіндегі өзекті тақырыптардың біріне
айналды.
Зерттеу тақырыбына қатысты батыстық авторлардың қарастырған мәселелері
де ресейлік тарихнама сияқты әр алуан, дегенмен біздің мемлекетімізде
батыстық тілдегі әдебиеттер ресейлік тарихнамаға қарағанда қолға түсу
мүмкіндігі жағынан қиындау болып тұрғандығы даусыз. Ізденушінің қолда бар
батыстық зерттеулерге жүгінер болсақ, оларды тақырыптық мәселелері бойынша
келесі топтарға бөліп қарастыруға болады: АҚШ пен Жапонияның екіжақты қарым-
қатынастарына арналған батыстық авторлардың еңбектері. Осы топта АҚШ пен
Жапонияның екіжақты және аймақтық деңгейдегі қарым-қатынастарын бағалауда
мемлекеттік көзқарасты айқындайтын әрі зерттеуші ғалым ретінде
сараптамалаған, АҚШ-тың Жапониядағы елшісі қызметін атқарған Роберт
Скалапиноның (R.Scalapino) еңбегінің [176] орны зор. Сонымен қатар екі
мемлекеттің байланыстарына арналған әрі соғыстан кейінгі жылдардағы негізгі
ынтымақтастық бағыттары мен туындаған мәселелерді сипаттауда Стивен
Вогельдің (Steven K. Vogel) еңбегі [177] мен американ-жапон қарым-
қатынастарына арналған монографиялық батыстық авторлардың жинақтық еңбегі
[178] мол үлесін қосты. Екінші топтағы әдебиеттердің қатарына АҚШ-тың
сыртқы саясатындағы Жапонияның ролін анықтауда маңызды қайнаркөз болып
табылатын АҚШ-тың сыртқы саясатының өткені мен келешегі және экономикалық
саясаты, АҚШ-тың тәуелсіз мемлекет ретіндегі тарихи даму кезеңдері туралы
зерттеулерді жатқызуға болады. Бұл топтағы еңбектердің қатарында батыстық
зерттеушілердің авторлық еңбектерімен қатар, жинақтық еңбектер де бар.
Еңбектерге тоқталар болсақ, АҚШ-тың сыртқы саясаты, мемлекеттің өткені мен
бүгіні мәселесін қозғайтын зерттеулер қатарында Джон Спаньер (J. Spanier)
[179] және Чарльз Киглидің (Charles W.Kegley) еңбектері [180] мен America:
Past and Present деген жинақтық еңбекті [181] атап өтуге болады. Осы
аталған еңбектерде АҚШ-тың сыртқы саясатының эволюциясы, бағыттары, соның
ішінде Жапонияға қатысты саясаты мен келешегі мәселесі көтерілсе, келесі
Джефри Скоттың (Jeffrey J.Schott) еңбегінде [182] АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы сауда саясатының, яғни әр алуан аймақ мемлекеттерімен еркін
сауда аймақтарын құруды көздейтін экономикалық саясаттың Азия-Тынық мұхиты
аймағына қатысты, соның ішінде Жапониямен қолдану мүмкіндігі де
қарастырылады. Үшінші топтағы әдебиеттер тобына Жапонияның АҚШ-пен қарым-
қатынастарының деңгейін анықтайтын ішкі және сыртқы саясатының өзекті
мәселелері, күншығыс мемлекетінің тарихы мен бүгінінен сыр шертетін
еңбектерді жатқызуға болады. Атап өтер болсақ, Жапонияның екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі жағдайы мен қырғиқабақ соғысы жылдарындағы
тарихи кезеңдердегі сыртқы саясаты мен АҚШ-пен қарым-қатынастары жайлы
мәселелерді қамтитын АҚШ-тың Жапониядағы елшісі қызметін атқарған Эдвин
Рейшауэр (Reischauer Edwin) [183], Роджер Беркли (Berkley Roger) [184],
Гарри Элинсон (Gary D. Allinson) [185] және Кэннет Хэншал (Kenneth
G.Henshall) [186] сияқты авторлардың Жапонияның тарихы туралы еңбектері
ағылшын тіліндегі маңызды зерттеулер болып табылады. Жаңа ХХІ ғасырдағы
жапон экономикасының өркендеуі мен осы экономикалық дамудағы американ
факторының ролі мәселесі батыстық зерттеушілердің Japan’s New Economy.
Continuity and Change in the Twenty-First Century аталған жинақтық еңбекте
[187] және Жапонияның АҚШ-тың сыртқы саясатындағы әскери-саяси одақтас
ретінде ролінің артуына ықпалын тигізетін мемлекеттің Ата заңын өзгерту
мәселесінің ел ішіндегі талқылауына қатысты Марк Гаваньның жарық көрген
(McCormack Gavan) еңбегі [188] екіжақты салалық байланыстардың мәнісін
ашуға үлесі зор қосып отыр. Төртінші топқа Жапонияның АТА-ғы ролі мен
аймақтық экономикалық дамудың ерекшеліктері, Жапонияның сыртқы саясатындағы
Азиямен қарым-қатынастарының деңгейінің американ-жапон сауда-экономикалық
байланыстарына ықпалы туралы еңбектер жатады. Осы топқа кіретін еңбектердің
ішінде Лим Хуа Синг (Lim Hua Sing) [189], Крис Родриго (G.Chris Radrigo)
[190] және Джеймс Гапинский (James H.Gapinski) [191], Уолтер Хатч (Walter
Hatch) пен Козо Ямамороның (Kozo Yamamuro) [192] біріккен еңбектерін атап
өтуге болады. Бұл зерттеулерде авторлар АТА-ның құрамдас бөлігі Шығыс
Азиядағы экономикалық даму ерекшеліктері мен аймақтық экономикалық жүйедегі
Жапонияның ролі, АҚШ пен Жапонияның экономикалық қарым-қатынастарының дамуы
және аймақтағы Қытай сияқты экономикалық қуатты мемлекеттің екі мемлекеттің
саясатына ықпалы мәселелерін қарастырған.
Отандық тарихнама. Зерттеу тақырыбының АҚШ-тың сыртқы саясатындағы
Жапония ретінде таңдалуының себебі осы тақырыптың қазақстандық тарихнамада
жеткілікті деңгейде зерттелмегендігімен және әлемдік саясаттағы ірі жетекші
екі мемлекеттің арасындағы қарым-қатынастардың дамуының өзге аймақтағы
дамыған әрі саяси тұрғыдан да халықаралық қатынастардағы беделі зор
мемлекеттерге ықпалының болуы тұрғысынан маңыздылығымен түсіндіріледі.
Қазақстандық авторлардың еңбектерінің ішінде АҚШ-тың сыртқы
саясатындағы Жапонияның ролін айқындайтын екіжақты деңгейдегі байланыстарын
қарастырған еңбектер жоқтың қасы. Дегенмен АҚШ пен Жапонияның қарым-
қатынастарына қатысты еңбектердің аз болуы американдық зерттеумен
айналысатын және жапонтанушылар мен шығыстанушылардың қазақстандық
тарихнамада жоқтығын білдірмейді. Қазіргі кезеңдегі отандық тарихнаманың
АҚШ пен Азия-Тынық мұхиты аймағы мемлекеттерін зерттеу деңгейін келесі
топтарға бөліп қарастыру арқылы ғана анықтауға болады: бірінші топ - АҚШ-
тың сыртқы саясатының тарихы мен экономикасы, ғаламдық көшбасшыға айналуды
мақсат етіп отырған Американың сыртқы саяси жоспарларындағы Қазақстан,
Орталық Азия және Европалық Одақ сияқты бағыттары туралы зерттеулер; екінші
топ - Жапонияның Қазақстанмен байланыстары, АТА-ның құрамдас бөлігі болып
табылатын Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттері мен Таяу Шығыстың мұнай
саясатындағы АҚШ пен Жапонияның қатысуы мәселесіне арналған зерттеу
тақырыбымен жанасып өтетін зерттеулер; үшінші топ - зерттеу тақырыбы және
мазмұнына тікелей қатысы бар және жұмысты жазу барысында жиірек
пайдалынған, Азия-Тынық мұхиты аймағындағы халықаралық қатынастар,
Жапонияның қорғаныстық саясаты және оның аймақтық деңгейдегі Кореямен қарым-
қатынастары мәселесін қамтитын қазақстандық зерттеулер.
Бірінші топтағы еңбек ретінде бірнеше авторларлардың, Қ.Е. Байзакова,
Ф.Т. Кукеева мен М.Т. Лаумуллин, К.Е. Умаровтың ортақ редакциясындағы
жинақтық еңбегін [193] және Р.Е. Елемесовтің АҚШ-тың экономикасына қатысты
оқулығын да атап өтуге болады [194]. Бұл еңбектерде АҚШ-тың екінші
дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңдегі сыртқы саясаты мен қазіргі
кезеңдегі АҚШ-тың өзіндік экономикасының ерекшеліктері туралы жайттар
қарастырылған. Сонымен қатар, АҚШ-тың сыртқы саясатындағы Европалық Одақ,
Қазақстан және Орталық Азия аймағы мемлекеттерінің ролі мәселесі
қазақстандық ғылыми ортаның өзекті тақырыптарының бірі болып отыр. Атап
өтер болсақ, АҚШ-тың Европалық Одақпен трансатлантикалық әріптестік
шеңберіндегі қарым-қатынастары туралы мәселені қарастырған Ж.У. Ибрашев
[195] пен Ф.Т. Кукееваның [196] еңбектерін атап өтуге болады. Ал АҚШ-тың
сыртқы саясатындағы Қазақстан мен Орталық Азияның орны туралы
зерттеушілердің ішінде ғылыми ортада танымал болған М.Т. Лаумулиннің
еңбегін [197], мемлекеттік қайраткер әрі зерттеуші Қ.К. Тоқаевтың еңбегін
[198], сондай-ақ, Л.М. Иватова [199] және Т.А. Турсунбаев сияқты
авторлардың [200] жеке авторлық еңбектерін атап көрсетуге болады. Сондай-
ақ, АҚШ-тың Орталық Азия мемлекеттерімен байланыстары мәселесі қазақстандық
ғылыми ортадағы конференциялар мен дөңгелек үстелдердің күнтәртібіне
айналып, нәтижесінде бірлескен жинақ ретінде де жарық көруде. Осылардың
ішінде ҚР-ның Елбасысы қарамағындағы стратегиялық зерттеулер институтының
жинақтық еңбегі [201] мен біздің университеттің халықаралық қатынастар
факультеті, халықаралық қатынастар және ҚР-ның сыртқы саясаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz