Салықтарды алу әдістері мен тәсілдері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
Ι. САЛЫҚТАРДЫ АЛУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Салық салудың экономикалық мазмұны, қалыптасу ерекшеліктері ... .. 9
1.2. Салықтарды өндіріп алу және оны қолданудың қажеттілігі ... ... ... ... 13
ΙΙ. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БОСТАНДЫҚ АУДАНЫ БОЙЫНША САЛЫҚ БАСҚАРМАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨНДІРІП АЛУ ШАРАЛАРЫН ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1. Салық басқармасындағы мерзімінде орындалмаған салық
міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету шаралары ... ... ... ... ... 22
2.2. Салық басқармасындағы салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз ету
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
2.3. Салық берешегін өндіріп алудың амалдарын салық басқармасы
тәжірибесінде жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
ΙΙΙ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫ ӨНДІРІП АЛУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Салық субъектілерінен салықтарды өндіріп алу жолындағы кездесетін
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
3.2. Салықтарды өндіріп алуды оңтайландыру барысында заңнамаларды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Ι. САЛЫҚТАРДЫ АЛУ ӘДІСТЕРІ МЕН ТӘСІЛДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1. Салық салудың экономикалық мазмұны, қалыптасу ерекшеліктері ... .. 9
1.2. Салықтарды өндіріп алу және оны қолданудың қажеттілігі ... ... ... ... 13
ΙΙ. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ БОСТАНДЫҚ АУДАНЫ БОЙЫНША САЛЫҚ БАСҚАРМАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ӨНДІРІП АЛУ ШАРАЛАРЫН ҚОЛДАНУ ТӘЖІРИБЕСІ
2.1. Салық басқармасындағы мерзімінде орындалмаған салық
міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету шаралары ... ... ... ... ... 22
2.2. Салық басқармасындағы салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз ету
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
2.3. Салық берешегін өндіріп алудың амалдарын салық басқармасы
тәжірибесінде жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
ΙΙΙ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ САЛЫҚТЫ ӨНДІРІП АЛУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1. Салық субъектілерінен салықтарды өндіріп алу жолындағы кездесетін
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 48
3.2. Салықтарды өндіріп алуды оңтайландыру барысында заңнамаларды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
Қоғам дамуы тарихында ешбір мемлекет салықсыз өмір сүрген емес. Себебі, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке белгілі бір мөлшерде ақшалай қаражат көзі қажет, ал олар тек қана салықтар арқылы ғана жүзеге асырылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кіріс көзі болып табылатындықтан, оның уақытында және толығымен мемлекет қазынасына түсіп отыруы қазіргі нарықтық экономикадағы күрделі де өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан да, ондағы салық санкцияларын қолданудың маңызы өте зор.
Еліміз бұрынғы әкімшілік-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өткен кезде мемлекет алдында көптеген экономикалық қиыншылықтар кездескен. Солардың ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі – салық және салық салу мәселесі болды.
Салық мемлекеттің іргетасы болғандықтан, тиімді салық жүйесін құру біз үшін өте қажет, өйткені қазіргі кезде еліміздің мемлекеттік бюджетінің 80-90 % - ын салық және салықтық емес басқа да түсімдер құрайды, яғни олар бюджет кірістерінің негізгі қайнар көзі болып отыр. Салық салуды барынша жетілдірмейінше қазіргі кездерде орын алып отырған қаржы тапшылығын және бюджетті толықтыру мәселесін шешу мүмкін емес. Салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ететін механизмді жетілдіру мемлекеттің ең басты мақсаттарының бірі болып отыр. Бүгінгі таңда қоғамдағы көптеген келеңсіз жағдайлармен бірге салықтан жалтару да үлкен орын алып отыр. Әрине салықтан жалтарудың макроэкономикалық кері салдары мемлекетке едәуір зиян келтіретіндігі белгілі. Сондықтан да, салық санкцияларын яғни ерікті және мәжбүрлі өндіріп алуды қолдану – салықтан жалтаруға қарсы күресудің алғышарты негізінде туындап отыр.
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизмі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңызды тетік. Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі, әлеуметтік-экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігімен тікелей байланысты.
Еліміз бұрынғы әкімшілік-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өткен кезде мемлекет алдында көптеген экономикалық қиыншылықтар кездескен. Солардың ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі – салық және салық салу мәселесі болды.
Салық мемлекеттің іргетасы болғандықтан, тиімді салық жүйесін құру біз үшін өте қажет, өйткені қазіргі кезде еліміздің мемлекеттік бюджетінің 80-90 % - ын салық және салықтық емес басқа да түсімдер құрайды, яғни олар бюджет кірістерінің негізгі қайнар көзі болып отыр. Салық салуды барынша жетілдірмейінше қазіргі кездерде орын алып отырған қаржы тапшылығын және бюджетті толықтыру мәселесін шешу мүмкін емес. Салық заңдарының орындалуын қамтамасыз ететін механизмді жетілдіру мемлекеттің ең басты мақсаттарының бірі болып отыр. Бүгінгі таңда қоғамдағы көптеген келеңсіз жағдайлармен бірге салықтан жалтару да үлкен орын алып отыр. Әрине салықтан жалтарудың макроэкономикалық кері салдары мемлекетке едәуір зиян келтіретіндігі белгілі. Сондықтан да, салық санкцияларын яғни ерікті және мәжбүрлі өндіріп алуды қолдану – салықтан жалтаруға қарсы күресудің алғышарты негізінде туындап отыр.
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизмі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңызды тетік. Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі, әлеуметтік-экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігімен тікелей байланысты.
1. «ҚР салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» салық кодексі. 01.01.2009 ж. //
2. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі \ 2007 жыл
3. ҚР «Бюджет туралы» Заңы / Егемен Қазақстан, 8.12.2007 жыл.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бет., 3.2-т., 62-бет., 7-т.
II. Оқулықтар мен оқу құралдары
5. Ермекбаева Б.Ж. «Салық және салық салу» \ Алматы, 2003.
6. Н. Лян. Т.Юръева. Уклонение от налогов: цивилизиационный подход. // Аль Пари. №2. 2005 г.
7. Идрисова Э.К. Налоги и налогоблажения в Казахстане. Учебное пособие. Алматы. 2003г.
8. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу» \Алматы, 2006.
9. Черник Д.Г. «Основы налоговой системы» / Москва 1997, ЮНИТИ.
10. Нурымов А. «Налоги РК и развитых странах» / Алматы 2005.
11. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттердің салығы» / Алматы 2004.
12. Исполнение доходной части государственного бюджета за 2007 год. / Сагындыков М. – Вестник налоговой службы РК -№2 февраль 2007.
13. Кыстаубаев Р. «Анализ исполнения плана налоговых обязательств» // Вестник налоговой службы РК -2004 -№ 3 Март – 22-23 беттер.
14. «Қазақша-орысша орысша-қазақша терминологиялық сөздік» Экономика және қаржы. / «Рауан» баспасы / Алматы 2000.
15. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлеккеттік салықтар». Оқу құралы /Алматы, Экономика, 1997жыл.
16. Аттапханов К. А. Фискальная система государства: роль и вопрос совершенствования - Алматы: Ғылым, 1997г.
17. Брызгалин А.В. Налоги и налоговое право. \Учебник \ Москва 1998г.
18. Ильясов К.К., Идирисова Э.К. Налоги развитых государств.\ Алматы, Қаржы-қаражат, 1997г.
19. Құлпыбаев С.К., Баязитова И.Т. Қаржы теориясы. – Алматы, 2001 жыл.
20. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы \ Оқулық \ Алматы 2005 жыл.
21. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. \ Учебное пособие \ Алматы «LEM», 2002г.
22. Канто Е. Джеймс Д., Лаффер А. Экономика ұсынысының негіздері, Нью-Йорк, 1993ж.
III. Мерзімді басылымдар
23. Тетроев Я. О справедливом изъятии налогов \\ Фин. Казахстана, №7, 1997.
24. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономики налогов//Юрист, 2006ж., №3, 37-бет.
25. Сагадиев К. Время снижать налоговое бремя.//Казахстанская правда. № 12. 2008 г.
26. Е Галиев, А.Аушанов. Административные правонарушения в области налогооблажения/.Юрист. №2. 2006г.стр 50-53
27. Жакупова Р.Б. Проблемы привлечения к ответственности за налогового правонарушения // Налоговый консультант . 2003. №7
28. Бейсенбаев Б. Криминологические характеристика уклонения от уплаты налогов с организаций. / Фемида. .№1.2005
29. Е.Нұрлыбаев. Салық қызметіне сапалық өзгеріс қажет. // Егемен Қазақстан. №4. 2008ж.
30. А. Нурумов. Влияния налоговой нагрузки на экономический рост Республики Казахстан.// Аль Пари. №1. 2006 ж
31. Құрманұлы Ж. Жеке тұлғаларға салынатын табыс салығының реттеу қызметі \\ ҚазМБА хабаршысы, №1, 2000 жыл.
32. Аттаханов Қ. Басты міндет-ел экономикасын сауықтыру //
Қаржы-қаражат -2002 -№ 7-3-9 б
33. Қаражан С. Дамудың бір кепілі салық/заң және заман-2002 №4-47 б
34. Финансы РК : Ежегодный статический сборник 1990-2001
35. Алиев Р.В. интересах налогоплательщиков и государства \\ Информационный бюллетень МФ РК, №8 1998.
36. Брызгалин А.В. Справедливость как основной принцип налогооблажения \\ Финансы, №8 1997
37. Сейдахметова Ф. Отдельные проблемы налоговой системы РК и способы их решения \\ Вестник предпринимателя, №9 2001.
2. ҚР «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі \ 2007 жыл
3. ҚР «Бюджет туралы» Заңы / Егемен Қазақстан, 8.12.2007 жыл.
4. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 77-бет., 3.2-т., 62-бет., 7-т.
II. Оқулықтар мен оқу құралдары
5. Ермекбаева Б.Ж. «Салық және салық салу» \ Алматы, 2003.
6. Н. Лян. Т.Юръева. Уклонение от налогов: цивилизиационный подход. // Аль Пари. №2. 2005 г.
7. Идрисова Э.К. Налоги и налогоблажения в Казахстане. Учебное пособие. Алматы. 2003г.
8. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Салық және салық салу» \Алматы, 2006.
9. Черник Д.Г. «Основы налоговой системы» / Москва 1997, ЮНИТИ.
10. Нурымов А. «Налоги РК и развитых странах» / Алматы 2005.
11. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттердің салығы» / Алматы 2004.
12. Исполнение доходной части государственного бюджета за 2007 год. / Сагындыков М. – Вестник налоговой службы РК -№2 февраль 2007.
13. Кыстаубаев Р. «Анализ исполнения плана налоговых обязательств» // Вестник налоговой службы РК -2004 -№ 3 Март – 22-23 беттер.
14. «Қазақша-орысша орысша-қазақша терминологиялық сөздік» Экономика және қаржы. / «Рауан» баспасы / Алматы 2000.
15. Ермекбаева Б.Ж. «Жалпы мемлеккеттік салықтар». Оқу құралы /Алматы, Экономика, 1997жыл.
16. Аттапханов К. А. Фискальная система государства: роль и вопрос совершенствования - Алматы: Ғылым, 1997г.
17. Брызгалин А.В. Налоги и налоговое право. \Учебник \ Москва 1998г.
18. Ильясов К.К., Идирисова Э.К. Налоги развитых государств.\ Алматы, Қаржы-қаражат, 1997г.
19. Құлпыбаев С.К., Баязитова И.Т. Қаржы теориясы. – Алматы, 2001 жыл.
20. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы \ Оқулық \ Алматы 2005 жыл.
21. Сейдахметова Ф.С. Налоги в Казахстане. \ Учебное пособие \ Алматы «LEM», 2002г.
22. Канто Е. Джеймс Д., Лаффер А. Экономика ұсынысының негіздері, Нью-Йорк, 1993ж.
III. Мерзімді басылымдар
23. Тетроев Я. О справедливом изъятии налогов \\ Фин. Казахстана, №7, 1997.
24. Генрих Шнитгер. К вопросу о политической экономики налогов//Юрист, 2006ж., №3, 37-бет.
25. Сагадиев К. Время снижать налоговое бремя.//Казахстанская правда. № 12. 2008 г.
26. Е Галиев, А.Аушанов. Административные правонарушения в области налогооблажения/.Юрист. №2. 2006г.стр 50-53
27. Жакупова Р.Б. Проблемы привлечения к ответственности за налогового правонарушения // Налоговый консультант . 2003. №7
28. Бейсенбаев Б. Криминологические характеристика уклонения от уплаты налогов с организаций. / Фемида. .№1.2005
29. Е.Нұрлыбаев. Салық қызметіне сапалық өзгеріс қажет. // Егемен Қазақстан. №4. 2008ж.
30. А. Нурумов. Влияния налоговой нагрузки на экономический рост Республики Казахстан.// Аль Пари. №1. 2006 ж
31. Құрманұлы Ж. Жеке тұлғаларға салынатын табыс салығының реттеу қызметі \\ ҚазМБА хабаршысы, №1, 2000 жыл.
32. Аттаханов Қ. Басты міндет-ел экономикасын сауықтыру //
Қаржы-қаражат -2002 -№ 7-3-9 б
33. Қаражан С. Дамудың бір кепілі салық/заң және заман-2002 №4-47 б
34. Финансы РК : Ежегодный статический сборник 1990-2001
35. Алиев Р.В. интересах налогоплательщиков и государства \\ Информационный бюллетень МФ РК, №8 1998.
36. Брызгалин А.В. Справедливость как основной принцип налогооблажения \\ Финансы, №8 1997
37. Сейдахметова Ф. Отдельные проблемы налоговой системы РК и способы их решения \\ Вестник предпринимателя, №9 2001.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
Ι. Салықтарды алу әдістері мен тәсілдерінің теориялық негіздері
1.1. Салық салудың экономикалық мазмұны, қалыптасу ерекшеліктері ... .. 9
1.2. Салықтарды өндіріп алу және оны қолданудың қажеттілігі ... ... ... ... 13
ΙΙ. Алматы қаласы Бостандық ауданы бойынша Салық басқармасының салық
жүйесіндегі өндіріп алу шараларын қолдану тәжірибесі
2.1. Салық басқармасындағы мерзімінде орындалмаған салық
міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету шаралары ... ... ... ... ... 22
2.2. Салық басқармасындағы салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз ету
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Салық берешегін өндіріп алудың амалдарын салық басқармасы
тәжірибесінде жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
ΙΙΙ. Қазақстан Республикасындағы салықты өндіріп алуды ұйымдастыру
механизмін жетілдіру бағыттары
3.1. Салық субъектілерінен салықтарды өндіріп алу жолындағы кездесетін
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
3.2. Салықтарды өндіріп алуды оңтайландыру барысында заңнамаларды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
Кіріспе
Қоғам дамуы тарихында ешбір мемлекет салықсыз өмір сүрген емес. Себебі,
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке белгілі бір
мөлшерде ақшалай қаражат көзі қажет, ал олар тек қана салықтар арқылы ғана
жүзеге асырылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кіріс көзі болып
табылатындықтан, оның уақытында және толығымен мемлекет қазынасына түсіп
отыруы қазіргі нарықтық экономикадағы күрделі де өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Сондықтан да, ондағы салық санкцияларын қолданудың маңызы
өте зор.
Еліміз бұрынғы әкімшілік-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өткен кезде мемлекет алдында көптеген экономикалық қиыншылықтар кездескен.
Солардың ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі – салық және салық салу
мәселесі болды.
Салық мемлекеттің іргетасы болғандықтан, тиімді салық жүйесін құру біз
үшін өте қажет, өйткені қазіргі кезде еліміздің мемлекеттік бюджетінің 80-
90 % - ын салық және салықтық емес басқа да түсімдер құрайды, яғни олар
бюджет кірістерінің негізгі қайнар көзі болып отыр. Салық салуды барынша
жетілдірмейінше қазіргі кездерде орын алып отырған қаржы тапшылығын және
бюджетті толықтыру мәселесін шешу мүмкін емес. Салық заңдарының орындалуын
қамтамасыз ететін механизмді жетілдіру мемлекеттің ең басты мақсаттарының
бірі болып отыр. Бүгінгі таңда қоғамдағы көптеген келеңсіз жағдайлармен
бірге салықтан жалтару да үлкен орын алып отыр. Әрине салықтан жалтарудың
макроэкономикалық кері салдары мемлекетке едәуір зиян келтіретіндігі
белгілі. Сондықтан да, салық санкцияларын яғни ерікті және мәжбүрлі өндіріп
алуды қолдану – салықтан жалтаруға қарсы күресудің алғышарты негізінде
туындап отыр.
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және
саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек
экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты
сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты
мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизмі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңызды
тетік. Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі,
әлеуметтік-экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігімен тікелей
байланысты.
Мемлекеттік саясат аясында жүргізіліп жатқан экономикалық және
әлеуметтік қайта құрулар соған сәйкес шешімдер мен ережелерге негізделеді.
Оларды жүзеге асырмайынша қоғамның алдына қойған экономикалық өсім,
қаржылық тұрақтылық, азаматтардың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы, олардың
қауіпсіздігі және тағы басқа мақсаттарына жете алмайды. Бақылау кері
байланыс формасы ретінде, біруақытта басқарушылық шешімдерді қабылдау
арқылы қажетті шараларды қолдану турасында қорытынды шығаруға болады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономикалық және әлеуметтік
процестерді басқаруда мемлекеттік реттеушіліктің рөлін арттыруда көрініс
береді. Бұл салықтардың маңыздылығын билік құрылымдарын қажетті құралдармен
қамтамасыз ету әдісімен ғана емес, қоғамдық ұдайы өндіріс пропорциясына
мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі элемент ретінде де арттырады.
Салық жүйесін реформалау бүгінгі күнге дейін әлі де болса жүзеге
асырылып келеді, оның қажеттілігі республикада бәсекелестігі жоғары нарық
субъектілерін қалыптастыруға, ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге
енуіне бастама болды.
Салық саясаты әлемдік тәжірибеде қабылданған: әділеттілік,
қарапайымдылық, және экономикалық бейтараптылық қағидаларының негізінде
қызмет етеді.
Дегенмен, салық төлеуде қателіктер жіберу, төлем қабілетсіздіктің
салдарынан салық төлей алмау немесе заңды және заңсыз түрде салықтан
жалтару, салықты өндіріп алу процестерін жан-жақты жетілдіруге, оны кеңінен
пайдалануға негіз болып отыр.
Соңғы кездері заңды және заңмен қарастырылмаған құралдарды қолдану
арқылы салықтан жалтару кең таралды. Бұл өз кезегінде салық органдары
қызметкерлерінен әртүрлі сипаттағы жалтару мен оны жүзеге асырудың көптеген
механизмдерін тиянақты түрде сараптаудан өткізуді талап етті. Сонымен бірге
олардың жалпы салық салынатын табысқа сәйкесінше бюджеттің табыс бөлігін
қалыптастыруға тура және жанама әсерін зерттеу қажеттілігі туды.
Барлығымызға белгілі, кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесін
тұрақтандырудың басты шартарының бірі салық салушылардың тәртібімен тікелей
байланысты тұрақты салық жинауды қамтамасыз ету болып табылады.
Осы ережелерді дұрыс сақтау арқылы Қазақстан Республикасы бюджеті мен
бюджеттен тыс қорларға төлемдер мен түсімдердің өз уақытында және толық
түсуі, дұрыс есептелуі салық заңдылығының құқықтық нормалары үшін
салықтарды өндіріп алу ауыртпалығы салық қызмет органдарына түседі.
Сондықтан бұл тақырып қандай жағдайда болмасын өзекті мәселе болып қала
береді.
Салықтарды өндіріп алудың амалдары және оларды жетілдіру жолдары
тақырыбындағы диплом жұмысын орындаудағы мақсатым – салықтарды ерікті және
мәжбүрлі түрде өндіріп алу мәселесін теориялық және практикалық тұрғыдан
зерттей отырып, ол бойынша жетілдіру жолдарын ұсыну.
Осы мақсатта төмендегі міндеттерді орындау қажет:
- Салық салудың экономикалық мазмұны, қалыптасу ерекшеліктерін
теориялық тұрғыдан зерттеу;
- Салықты өндіріп алуды жүзеге асырудың қажеттілігін саралау;
- Алматы қаласы Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының салық
жүйесіндегі салықтарды өндіріп алу амалдарының механизмін
қарастыру;
- Салық берешегін өндіріп алудың практикалық негіздерін қарастыра
отырып, талдау жасау;
- Салықты өндіріп алу шараларын дұрыс жолға қоюды жетілдіру.
Зерттеу обьектісі болып Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының
ұйымдастырылуы және оны жүзеге асырудың заңмен қамтылу жағдайы болып
табылады.
Жұмыстың фактілік негізі болып Қазақстан Респбликасы мемлекеттік
бюджетінің негізгі түсімдерінің ауқымды бөлігін беретін Алматы қаласы,
оның ішінде Бостандық ауданы бойынша Салық басқармасының сандық мәліметтері
болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып отандық және шет елдік
ғалымдармен экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар және
салық салу саласындағы отандық заңнама, салықтарды өндіріп алуды заң
тұрғысында қамтамасыз ететін басқа да заңнамалар табылады.
Ι. Салықтарды алу әдістері мен тәсілдерінің теориялық негіздері
1.1. Салық салудың экономикалық мазмұны, қалыптасу ерекшеліктері
Салықтар – бұл мемлекетке заңды түрде белгілі бір мөлшерде және белгілі
бір мерзімде төленетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтарды пайдалану экономикалық басқарудың және кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің коммерциялық жалпы қоғамдық мүддесін біріктіруді қамтамасыз
етудің белгілі бір әдісі болып табылады.
Салықтың мәжбүрлі төленуі екі жағдайда байқалады. Біріншіден, салық
мәжбүрлі түрде яғни, міндетті төлем салық төлеушінің еркіне қарсы
енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өз міндеттемесін өз еркімен
орындамаса, онда мемлекет одан ақшаны күшпен тартып (өндіріп) алады. Осы
салықты өндіріп алудың мәжбүрлі сипаты мемлекетке берілетін әр түрлі
жарналардан ерекшеленеді. Жалпы, салықты өндіріп алу мемлекеттік
қазынашылықтың шығындарын көбейтпес үшін, халыққа арзан түсуі тиіс.
Салықтардың көмегімен мемлекет қоғамдық функцияларын орындауға керекті
ресурстарды өз иелігіне алады. Салықтардың көмегімен кірістердің бөлінуін
өзгеріске түсіретін әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары қаржыландырылады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Салық жүйесінде ағымдағы жылдың
қаңтар айынан бастап күшіне енген жаңа салық кодексіне орай, заңды
тұлғаларға төмендегідей салық түрлері салынады: корпорациялық табыс салығы,
қосылған құн салығы, акциздер, экспортталатын шикі мұнай мен газ
конденсатына салынатын ренталық салық, жер қойнауын пайдаланушылардың
салықтары мен арнаулы төлемдері, әлеуметтік салық жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық және мүлік салығы.
Енді әрбір салықтар жіктемесіне жеке-жеке тоқталатын болсақ, Қазақстан
Республикасында фискалды жағымен жария болған, салықтық түсімдердегі табыс
салығынан кейінгі екінші орынға ие жанама салықтардың атқаратын ролі ерекше
болып келеді. Оның ішінде қосымша құнға салынатын салық, ең алғаш 1954 жылы
Францияда негізі қаланған болатын. Қазір ол әлемнің 42-ден астам елдерінің
салық жүйесінде қолданылады.
Жанама салықтар, жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлешінің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу
процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.
Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен
гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге
тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын
салықты, қосылған құнға салынатын сияқты пайдаланудың көбірек артықшылығы
болады, өйткені: олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық
құқықбұзушылық аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз
қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында; ауыстырушы тауарға да
тапшылықтың жоқтылығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады;
салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с. Салық салу
жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет: экономика дағдарысы
жағдайында, тұралашылықта, өндірістегі, саудадағы және экономиканың басқа
да секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа объективті қайта
бағдарла болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай қысқармайды, тіпті
кейде халықтың жұмыспен қамтылуының төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік
қолдауды кеңейту, экономиканың құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті
қамтамасыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды арттыру
қажеттігінен көбейеді.
Сондықтан салық ауыртпалығын тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда
болды. Бөлу процесіндегі белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік
әлеуметтік бағыттылығы осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай
практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығынның орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі
материалдық шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып
табылады: қосылған құн болып өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға
жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін 1[17].
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР-ң
кодексі бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды өндіру және
олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын
айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ ҚР аумағындағы
тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Салық салынатын айналым
бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар үшін төленуге ҚҚС
сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Заңнамаға сәйкес салық
салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-ң салық салу объектілері
болып болып есептелінеді. ҚҚС төлеушінің тауарларды өткізу бойынша жасаған
айналым салық салынатын айналым болып табылады, оған салық кодексіне
сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны ҚР-сы болып
табылмайтын айналым қосылмайды. Салық салынатын айналым мөлшері, оған
қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен
тарифтерді негізге ала отырып, өткізілген тауарлар құны негізінде
анықталады. Өткізілген тауарлар құны қандай бір өзгеріске түскен жағдайда,
салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде енгізіледі. ҚР-ң кеден
заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін
және әкелінген тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда
салық салынатын импорт болоып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне
кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны,
сондай-ақ қослыған құнға салынатын салықты қоспағанда, ҚР-на тауарлар
импортты кезеңдегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
сомалары қосылады.
Жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналым кез келген
жұмыстарды орындауды немесе қызмет көрсетулерді соның ішінде олардың тегін
орындалуын, сондай-ақ тауардың өткізуден өзге сыйақы үшін кез келген
қызметті білдіреді.
Қосылған құнға салынатын салық мөлшерлемесі 15 пайызға тең және салық
салынатын айналым мөлшеріне қолданылады. Экспортқа тауарлар өткізу бойынша
айналымға, халықаралық тасылымдарға байланысты орындалатын жұмыстарға,
көрсетілген қызметтерге нөлдік ставка бойынша қосылған құн салығы салынады.
Кеден заңнамасына сәйкес ҚР-ң кеден аумағынан тауарлар әкету тауарлар
экспорты болып табылады.
Жанама салықтар арасынадағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелім, әкетілім сондай-ақ тауарлардан, заттар мен қызметтер
көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып табылады. Жанама
салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет кірістеріндегі салықтың
түсімдерінде олар шамамен 2,5 % құрайды.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықша ерекшеліктеріне қарай монопольды
түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер
төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін, бұл орайда
салық сомасы тарифке кіреді. Қазақстан Республикасы аумағында өткізілген
алкоголь өнімі мен темекі бұйымдары акциздерді жинаудың толықтығын
қамтамасыз ету және оның аумағында жасырын әкелу, өндіру және өткізуді
болдырмау мақсатында міндетті түрде таңбалауға жатады.
Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады. Бұл
салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағада Қазақстан
Республикасы резидент-заңды тұлғалары төлейді. Арнаулы салық режимін
қолданушы заңды тұлғалар шағын бизнестің субьектілері, шаруа (фермерлік)
қожалықтары, ауыл шаруашылығы өнімін өндіруші – заңды тұлға, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері корпорациялық табыс салығын төлейді.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалар салықты есептеу,
төлеу тәртібін, алу шарттарын, жеңілдіктер мен санкцияларды, төлеу уақытын
анықтайды. Негізгі шектерде бұл механизм заңнамаға сәйкес мынаған саяды:
салықты табыс алатын заңды тұлғалар, резиденттер мен бейрезиденттер, соның
ішінде кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары бойынша коммерциялық емес
ұйымдар да төлейді 2[ 7] .
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып
жатқан орны бойынша жүзеге асырады және бұл салық бойынша аванстық
төлемдерді бюджетке салық кезеңі ішінде белгілі мөлшерде ағымдағы айдың 20-
нан кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Салық кезеңі ішінде енгізілген аванстық төлемдердің сомасы салық кезеңі
үшін корпорациялық табыс салығы жөніндегі мағлұмдама бойынша есептеп
шығарылған оны төлеу есебіне жатқызылады.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері. ҚР-ң
салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер қойнауын
пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық
сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір топқа
біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауын
пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды
пайдаланғаны үшін төлем және басқалары жатады. Аталған төлемдер негізінен
ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда болуы мөлшерінің шамасы
шығарылатын және шаруашылық қызметте пайдаланатын материалды, шикізатты,
минералды ресурстарды алу, тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен
байланысты болады.
Жер қойнауын пайдаланушы үшін белгіленген салық режимі тек қана ҚР- ның
Үкіметі белгіленген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға жасалатын
келісімшартта айқындалады. Келісімшарттардың негізгі түрлеріне қарай жер
қойнауын пайдаланушыларға салық салудың екі үлгісі белгіленген:
Бірінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының Салық кодексінде көзделген
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін төленуін
көздейді.
Екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша ҚР-ң үлесін
төлеуін, сондай-ақ Салық кодексінде көзделген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің барлық түрлерін төленуін көздейді, оларға шикі мұнай
мен басқа пайдалы қазбаларға салынатын акциз, үстеме пайдаға салынатын
салық, жер салығы, мүлікке салынатын салық қосылмайды.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
мыналарды қамтиды: үстеме пайдаға салынатын салық; жер қойнауын
пайдаланушылардың арнаулы төлемдері: қол қойылатын; коммерциялық табу;
роялти; Өнімді бөлу бойынша ҚР- ң үлесі.
Әлеуметтік салық – мемлекетке алынған салықтардың бірі. Ол 1999 жылдан
бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы,
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты
жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына
енгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорларының
28 % мөлшерінде белгіленді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс
шығындарына жатқызылады. Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік
бюджетке 17% түсім береді. Арнаулы салық режимі - салық төлеушілердің
жекелеген санатттары - шағын бизнестің субъектілері, шаруа қожалықтары,
заңды тұлғалар - ауыл шаруашлығы өнімдерін өндірушілер, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері үшін белгіленетін және салықтардың жекелеген
түрлерін есептеу мен төлеудің, сондай-ақ ол бойынша салық есептемесін
берудің оңайлатылған тәртібін қолдануды көздейтін бюджетпен есеп айырысудың
ерекше тәртібі.
Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне арналған арнаулы салық режимі
ойын бизнесі, боулинг, картинг, бильярд, лото ойындары саласында қызмет
көрсететін заңды және жеке кәсіпкерлерге қолданылады.
Қызметтің аталған түрлерінің субъектілері бюджетпен тіркелген жиынтық
салық әлеуметтік салық, төлем көзінен салынатын жеке табыс салығы негізінде
есеп айырысады. Корпорациялық табыс салығы тіркелген жиынтық салық
мөлшерінің 30 пайызын, қосылған құнға салынатын салық - 70 пайызын
құрайды. Қалған салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жалпы белгіленген
тәртіппен төленеді. Тіркелген жиынтық салықтың базалық ең төменгі және ең
жоғарғы мөлшерлемелерін Қазақстан Республикасының Үкіметі салық салудың
әрбір объектісі бойынша белгілейді.
1.2. Салықтарды өндіріп алу және оны қолданудың қажеттілігі
Жалпы салықтық қатынастар мемлекет пен кәсіпорын арасындағы міндетті
қарым-қатынас болып келеді. Бұл міндеттемесінің мәні салықты төлеуінде
жатыр: әрбір салық төлеуші заңмен бекітілген салықтармен алымдарды төлеуге
міндетті.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші :
1) салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындауға;
2) салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ қызметтік
міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
3) нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдардың салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлікті тексеруіне жол беруге;
4) салық есептілігі мен құжаттарды заңда көзделген тәртіппен табыс
етуге;
5) заңға сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен,
чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен
кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жадысы бар
бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана отырып және
тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізуге міндетті.
Осы салық міндеттемелері ішіндегі ең негізгі мақсаты – ол салықты
толығымен және уақытылы төлеу болып саналады. Мемлекет салық қызметі органы
арқылы салық төлеушінің өз салық міндеттемелерін толық көлемінде орындауын
талап етуге, ал олар орындалмаған жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі
тәсілдерді және ҚР Салық кодексінде көзделген тәртіппен мәжбүрлеп орындату
шараларын қолдануға құқылы.
Салықтық міндеттемені орындамауы - салық заңын бұзуы деген сөз.
Салықтық құқық бұзушылық - бұл мемлекетпен бекітілген салықтар,
алымдар мен міндетті төлемдерді төлеуден салық төлеушінің бас тартуы болып
табылады.
Салық төлеуден жалтару - мемлекеттің кірісіне ақшалай қаражаттарды
төлеу бойынша міндеттемесін ол соманы төлеуге мүмкіндігі бола тұрып,
әдейілеп орындамауы 3[ 6].
Американ экономисті А. Лаффер бұл жайында былай деген: Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеудің емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі - өте
жоғары салық ставкалары кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс
істеу ынтасын жойып жібереді 4[22].
Салықтан жалтару түсінігі – салық төлеуге байланысты салық төлеушінің
заңсыз іс-әрекеті болып табылады. Салықтан жалтарынудың салық декларациясын
бермеу, салықтық тексерулерге кедергі жасау, тиісті құжаттарды бермеу
сияқты көптеген нысандары бар. Жалпы салықтан жалтару көбінесе мынадай
жағайларда көп туындайды. Салық төлеушінің салықтық сауаты аздығынан, салық
заңын дұрыс білмегендіктен немесе өте жоғары салық ставкаларының болуынан,
тиімді салық механизмдері жұмыс істемегендіктен және т.б. жағдайлардан
туындайды.
Салықтарды төлеуден жалтарынудың макроэкономикалық зардаптары
мемлекетке едәуір зиян келтіреді зиян келтіреді. Бюджет тапшылығы көптеген
елдердің экономикалық қиыншылықтарының негізінде жатыр және оны жою
көптеген экономикалық тұрақтандыру бағдарламалардың басты мақсаты болып
табылады.
Сондықтан бұл жағдайларда салықтардың жиналуын жақсарту мәселесіне көп
көңіл бөлінеді.
Салық салудан жалтару кез-келген қоғамға едәуір қауіп төндіретіні
туралы айтып кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларда бейнелейді:
1. Егер мемлекетке тиісті бюджеттік қаражаттар түспесе, онда мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру қысқарады;
2. Салықтарды төлемеушілер заңды орындайтын, тәртіпті төлеушілерге
қарағанда ұтымды жағдайда болады, ал олардың іс-әрекеттері басқа
субъектілерді қызықтырады,
3. Салық қылмыстарының көбеюі, таралуы бюджеттің кіріс жағының
тапшылығына әкеледі, ал үкімет қаражаттың жетіспеушілігін жаңа салық
түрін енгізу және салықтардың ставкасын жоғарылату арқылы
толтыруға мәжбүр болады.
Сондықтан да, үкімет пен сәйкесінше министрліктер салықтардың
толықтылығы мен уақытылы төлемуіне бақылау жүргізу керек, Салық әкімшілігін
жүргізу - бұл салық қатынастарын мемлекеттік басқару жүйесі. Салық бақылауы
салық әкімшілігін жүргізудің қажетті шарты болып табылады. Қазіргі кезде
салықтан жалтарудың көптеген жолдары бар. Олар мына төмендегі нысандарда
кездеседі:
заңдар мен нормативті-құқықтық актілердің келіспеушілігі, салық заңы
нормаларын дұрыс түсіндірілмеуіне әкелетін нақты анықтамалардың жоқтығы,
экономикалық және салықтық өзара қарым-қатынастар тәжірибесіне сүйене
отырып жасалынатын заңдардың жоқтығы. Бұл жағдайда салық төлеуші уақытында
салық декларацияларын тапсырып, салық органдарының талаптарын орындайды,
бірақ та нормативтік-құқықтық актілеріндегі кемшіліктерге байланысты
табыстарын жасырады;
екі жақты бухгалтерия жүргізу. Бұл жағдайда салық төлеуші салық
органдарының барлық талаптарын дұрыс орындайды. Дегенмен, салық,
органдарының қарсы тексерулерін аса қолданбайтындықтан, салық төлеушілердің
ресми есеп берулерде сату көлемін және алған табыстарын төмендетіп
көрсетуге мүмкіндік туады. Екі жақты жазу ресми органдар үшін және өзінде
жүргізеді. Біріншісінде - тек қызмет етуінің минималды мүмкіндіктері,
қызметінің минималды нәтижелері көрсетіледі. Екіншісінде шынайы, нақты,
яғни бизнестің дамуына қажетті көрсеткіштер жазылады;
салық органдарында тіркеусіз кәсіпкерлік қызметпен айналысу. Мұндай
жағдайда кәсіпкерлер контрактілерде, келісім-шарттарда, шот-фактураларда ,
банктік құжаттарында және т.б. құжаттарда ойдан шығарған кез келген СТН
(салық төлеушінің тіркеу нөмірі) қояды да салық органдарында есеп бермейді
және әдеттегідей олар ұзақ өмір сүрмейді; бюджетке төлейтін төлем
қарыздарын жинақталуы бойынша салық органдарымен байланысын жоғалтқан
төлеушілер категориясына өту. Салық төлеуші жұмыс істейді, салық бойынша
есеп береді, бірақ бюджетке төлейтін төлемдерді төлемейді және олардың
жинақталуы бойынша өз активтерін сатып, салық органдарымен байланысын
жоғалтады. Әдетте, олар жалған мекен-жайлар мен жалған тұлға аттарын
пайдаланады;
төлем көзінен ұсталынатын жеке табыс салығын төлемеу немесе толығымен
төлемеу. Бұл жалтарудың түрі - шаруашылық субъектінің еңбекақыны натуралды
түрде, яғни кәсіпорынның өзі шығаратын немесе бартер арқылы алынған
өнімдермен төлеуімен байланысты болып отыр. Мұндай жағдайда натуралды түрде
төленген еңбекақыны анықтау қиынға түседі. Табыс жасыру мақсатында жалғaн
тұлғаларға нарядтарды жазып беру арқылы еңбекақыны төлеуге кететін
шығындарды көбейтіп көрсету; шегерістерді көбейту арқылы табыстарды жасыру
- өзіндік құнға кәсіпкерлік саласының басшыларының, жұмыскерлерінің тұтыну
шығындарын енгізу жолымен жүзеге асырылады. Мұндай әдіс әлеуметтік және
табыс салықтарды төлеуін үнемдеуге мүмкіндік береді. Фирманың есебінен
кеңсеге арналған үй-жайлар түрінде басшылардың пәтерлері ұсталынады,
жиһаз, тұрмыстық техника сатып алынады, газеттер мен журналдарға жазылу
жүзеге асырылады. Фирмалық киім деген атпен өз игілігіне пайдаланылатын
өте қымбат киімдерді сатып алуды жасыруға болады;
* жалған банкроттылық. Бірнеше фирмаларды бірдей құрылтайшылар ашады да,
біраз уақыттан кейін активтерді бір фирмадан екіпші фирмаға аудара
бастайды, ал содан кейін біріншісін банкрот деп жариялайды;
* жасалмаған операцияларға немесе бағасын жоғары етіп көрсетілген жөнелтпе
құжаттарын жазу. Бұл экономиканың кез келген саласына тән нәрсе және ол
жалған бағаларды қолдану арқылы табысын төмендетіп көрсетуге жағдай
жасайды. Бұл жерде қаржылық-шаруашылық қызметінен тапқан табысын
төмендетуте мүмкімдік беретін, оларды бухгалтерлік кітаптарда бейнелеу үшін
жөнелтпе құжаттары жазылады. Мұндай жалтарудың түрі ерекше қауіп келтіреді
және оны кейбір жағдайларда анықтау қиынға соғады. Мысалы, егер де
қызметтер шетелде көрсетілсе, әсіресе, белгілі бір мемлекеттерде (офшорлы),
онда оны анықтау өте қиын болады;
* жалған тұлға аттарын пайдалану. Бұл жағдайда экономикалық қызмет ресми
түрде бір тұлғаның атынан жасалынады да, іс жүзінде басқа біреумен жүзеге
асырылады;
* жеке тұлғаларға қызмет көрсету мен тауарларды өткізу. Салықтан жалтарудың
бұл нысаны едәуір кең таралған және оны алдын-ала болдырмау өте қиын. Ол
кішігірім коммерциялық кәсіпорындар арасында кездеседі. Жеке тұлғалармен
тікелей байланыс - кәсіпорындарға жасалған мәміле үшін накладнойларды
жазбай-ақ тауарлар өткізуге, қызметтер көрсетуге мүмкіндік береді. Мұндай
жалтарудың халықаралық сипаты бар, өйткені көптеген тауарлар шетелден
әкелінеді. Бұл жағдайда екі жақты салықтан жалтару көрінеді. Біреуі импорт
сатысында, екіншісі - сату сатысында. Кеден декларациясында көрсетілген іс
жүзіндегі құны оның нақты құнынан біршама өзгеше болады. Салық төлемдерін
азайтуға бағытталған құқық бұзушылықтар өте кем, таралған құбылыс. Дамыған
капиталистік елдерінде олар экономикалық құқық бұзушылықтар ішінде басты
орын алады.
Салық төлеушілердің мұндай заңға қарсы іс-әрекеттері тек салықтардың
жоғары болуынан емес, сондай-ақ, салық төлеушілер тұрғысынан жауапкершілігі
сияқты факторларға байланысты туындайды.
Осы жағдайлардың барлығы көлеңкелі экономиканы тудырады. Шаруашылық
субъектілердің көбі белгілі бір ережелерді бұзу арқылы ғана өмір сүріп
отыр. Салық қызметкерлері әртүрлі себептерге байланысты бұл құбылыстарды
толығыменен бақылап отырған жоқ, ол себептерге: кадрлардың төмен деңгейдегі
біліктілігін, жемқорлықтың болуын, салық қызметкерлерінің жалақының төмен
болуын және т.б. жатқызуға болады. Сәйкесінше, салық салу ставкасы
жоғарлаған сайын кәсіпкерлердің заңды қызметі қаншалықты жылдам көлеңкелі
салаға ауысып кететініне көзімізді жеткізуге болады.
Көлеңкелі экономиканы үлкен көлемі, ақша қаражаттарын басқа елдердің
банк мекемелеріндегі шоттарына аударуы, кәсіпкерлік қызметтін нақты көлемін
төмендету бойынша тырысуы, мүлік құнының жоғары болуы - салықтық түсімдерін
мемлекеттің бақылай алмауына әкеледі.
Көлеңкелі бизнес - табыс әкелетін және мемлекеттік басқару
органдарымен ресми түрде бақыланбайтын кез-келген қызмет ретінде
қарастырылады. Бұл қызмет салықтарды төлемеуге, қосымша табыстарды табу
мақсатында мемлекеттік мүлікті пайдалануға мүмкіндік береді. Осындай
тіркелмеген шаруашылық кызмет - көлеңкелі экономика мемлекетке мүлдем кіріс
әкелмейді. Қаражаттардың көлеңкелі жаққа өтіп кетуі, экономикаға, әсіресе
бюджеттің кіріс жағына едәуір залал келтіреді. Кейбір деректер бойынша
көлеңкелі жиынтық өнім Қазақстанның заңды ЖІӨ- нің 40 %- ын құрайды 6[10].
Салықтық тәжірибе салықтық құқық бұзушылықтармен күресудің екі негізгі
әдісін бөліп көрсетеді:,
1. Ескерту (превентивті шаралар);
2. Жазалау (репрессивті шаралар).
Салық бұзушылықтар санын азайту үшін маңызды мәселе – ол превентивті
салық бақылауының саласын кеңейту болып табылады. Алдын-ала ескерту
шараларының кешені өзіне мыналарды қосады: салық төлеушілерге көрсететін
әдістемелік кеңес беру көмегі, салық заңының өзгерістері туралы уакытында
баспаларда шығарып тұру, едәуір жиі кездесетін және ауыр салық бұзушылықтар
туралы жариялап отыру және т.б.
Қосарланған есеп жүргізудің практикасы калыптасқан: ресми органдар
үшін және кәсіпкерлердің меншікті пайдалануы үшін; біріншісінде қызметтің
тек аз болуы мүмкін нәтижелері, екіншісінде басқару мен бизнесті дамытуға
қажетті, ақикатты нәтижелер көрсетіледі.
Белгіленген тәртіптен әр түрлі ауытқулар кезінде немесе салықты есептеу
және төлеу кезіндегі стандартты емес ахуал кезінде салықтар жөніндегі
әкімшілік қағидалармен салық органдары іс-әрекетінің нұсқалары анықталды;
мысалы, бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібін бұзған жағдайда, есеп-қисап
құжаттарын жою немесе жоғалту кезінде, мағлұмдалған табыстың және тұтынуға
арналған шығыстарға, мүліктің мөлшеріне сәйкес келмеуі жағдайында салық
салу объектісін анықтаудың әдістері.
Салықтарды мәжбүрлі өндіріп алудың шаралары белгіленген. Салық
төлеушінің белгіленген мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін
орындау:
1) төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
сомасына өсімпұл есептеу;
2) банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру;
3) салық төлеушінің салық берешегі есебіне мүлікке билік етуін
шектеу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін 7[1].
Өсімпұл сомасы мен салық берешегін өтеу бойынша салықтық міндеттемені
мәжбүрлеп орындату шараларын, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін
жауаптылыктың өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және
төленеді. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Ұлттық
банк белгілеген қайта қаржыландыру ресми мөлшерлемесінің 1,5 еселенген
мөлшерінде бюджетке төленген күнді қоса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн
үшін есептеледі.
Заңды тұлғаның және жеке кәсіпкердің банк шоттары бойынша шығыс
операцияларын тоқтата тұру заңнамалық актілерде белгіленген тәртіппен:
салық төлеуші салық есептемесін тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін 10 жұмыс
күні ішінде оны табыс етпеген; белгіленген төлеу мерзімі күнінен бастап
отыз жұмыс күні өткеннен кейін салық берешегін өтемеген; салық
қызметі органының лауазымды адамдарының салық салу объектілері мен салық
салуға байланысты объектілерді салықтық тексеруіне, қарауына жол бермеген
жағдайларда жүргізіледі.
Заңды тұлғаның банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру
туралы шешім шығарылған күннен бастап он жұмыс күні ішінде салық берешегі
өтелмеген жағдайда салық берешегі есебіне мүлікке билік етуді шектеу
жүргізіледі.
Салық органдары салық төлеушіге мерзімінде орындалмаған салықтық
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдерін қолданғаннан кейін,
мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдануға құқылы. Салықтарды мәжбүрлеп
өндіріп алу мыңадай тәртіппен:
Банк шоттарындағы ақшаның есебінен; қолма-қол ақшаның есебінен;
дебиторлардың шоттарынан; билік етуі шектелген мүлкін өткізу есебінен;
акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару арқылы жүргізіледі.
Алайда аталған шаралардың барлығы салықтан жалтарынудың мәселелерін
жоймайды. Тек салық қызмет органдары тексерулерінің нәтижелері бойынша
есептелінбеген төлемдердің сомасы бюджет кірістерінің үштен бір бөлігін
құрайды. Салық төлеушілер салық салынатын объектілер мен табыстарды
жасырудың аса жетіктелінген әдістерін қолданады, салық қызметтеріне
бұрмаланған мәліметтерді беру жағдайлары жиілеп барады.
Салық салудан жалтарынудың әр алуан әдістері болады. Тікелей салықтарды
төлеуден жалтарыну көбірек таралған. Жанама салықтар бойынша оларды өндіріп
алудың ерекшелігіне байланысты жасырыну қиынға түседі. Бірақ тауар-ақша
операцияларын есепке алудан іс жүзінде жасыру акциздерді, қосылған құнға
салынатын салықты төлемеуді мүмкін етеді.
Табыстарға салық салу бойынша жалтарынудың неғұрлым сипатты әдісі
өндіріс немесе айналыс шығындарын (шегерімдерді) арттыру арқылы табыстың
мөлшерін азайту болып табылады; материалдық шығындарды жалған (көтеріңкі)
баға бойынша, мысалы, оларды еркін бөлшек сауда бағасы бойынша сатып
алынғанына сілтеме жасау, немесе тікелей жалған есеп-қисап құжаттарын жасау
жолымен өнімнің (жұмыстың, кызмет көрсетудің) өзіндік құнына жазады.
Осылайша амортизациялық аударымдардың сомасын көтеріңкілеу мақсатымен
жабдықтың және басқа негізгі құралдардың құны көтерілуі мүмкін.
Салық салынатын табысты азайтуға сондай-ақ төлемгердің қарамағына
қалдырылатын табыс және кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шығыстар
есебінен жабылатын шығындардың шегеріміне (өзіндік құнға) жатқызу арқылы
қол жетеді. Оларға мыналар жатады: белгіленген нормалардан тыс іссапар
шығындары; негізгі құралдар сатып алу; нормалардан тыс өкілдік шығындарды
төлеу; әр алуан мәдени-ағарту шараларына қатысу жөніндегі шығыстар; салық
бойынша жеңілдіктері бар ұйымдармен өнім (жұмыс, қызмет көрсету)
жеткізіліміне жалған келісімшарт жасасу (кейін кем жеткізуге немесе
келісімшарттын орындалмауына салынған айыппұлдарды зиянға жатқызу
ниетімен); материалдық құндылықтардың өндіріске берілген көлеміне
қарамастан олардың бүкіл құнын шығындар есебінен шығарып тастау; жеке
тұлғаларадан тауар-материал құндылықтарын сатып алу және көрсетілген
қызметтерге қолма-қол ақша төлеу шығыстарын тексерілуі қиын бастапқы
құжаттар бойынша шығындарға жалған біріктіру; салық заңнамасын бұзғаны үшін
салық органдары есептеген айыппұлдарды, өсімпұлдарды есептеп шығару.
Шегерімдер (өзіндік құн) қосылған құнға салынатын салықты шығындарға
есептен шығару есебінен көтеріледі.
Табысқа салық салудан жалтарынудың тараған әдісі кәсіпкерлік қызметтен
түскен түсім - ақшаны кемітіп көрсету және жасырып қалу болып табылады. Бұл
бұзушылық қиын анықталады, өйткені нағыз түсім-ақшаны анықтау үшін
тексеріліп отырған төлеушінің тауарының (қызмет көрсетуінің) қозғалысымен
байланыстырылатын (сәйкестірілетін) шоттары мүмкін көптеген баспа-бас
айырбас пен өзге де шаруашылық - қаржы операцияларының фактілерін талдау
қажет; барлық төлеушілердің және олардың операцияларын толық
компьютерлендірілмеуі бұзушылықты айқындауға көп уақытты қажет етеді.
Салықтан жалтарынудың мүмкіндіктері халықаралық қаржы-экономикалық
қатынастарында да ашылып отыр. Бұл үшін шет елден кең салық жеңілдіктерін
беру жолымен капиталдарды тарту саясаты жүргізілетін елдің салықтан бас
сауғалауы деп аталатыны пайдалыналады. Мұндай елде бизнесті тіркеу
алынатын пайданы, пайыздық табыстарды, дивидендтерді салықтан алып шығуға
мүмкіндік жасайды. Мұндай мақсаттарға салық режимі нашарлайтын немесе
заңнама бойынша табыстарды мағлұмдамалау міндетті емес оффшорлық, еркін,
арнаулы аймақтарда тіркеу арқылы қол жетеді. Мұнда жасалған еншілес
компаниялар, филиалдар ұйымдастырылуы мүмкін, олар арқылы төлемдер өтеді
және салықты азайту немесе одан толық құтылу мақсатымен салықтық
оңтайландыру жүзеге асырылады.
Салық сомасын төлемеу немесе азайтып төлеу салықтық моральдің
құлдырауын, мемлекеттік органдардың және мемлекеттің өзінің беделін түсіру
жазасыздығының нәтижесін тудырады. Сондықтан салық
төлеуден жалтарынумен күреске салық органдарының жұмысында зор маңыз
берілуі тиіс.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізгі
көзі болғандықтан, ол өзінің салық заңдарының мазмұнында келтірілген
ережелердің толықтай және сапалы орындалып отыруына мейілінше мүдделі болып
келеді.
Сондықтан кез-келген субъект салық төлеу үшін жауапкершілігі болуы
қажет .
Сурет 1. Салықтық жауапкершіліктің түрлері
* Худяков А.И. - Налоговое право Республики Казахстан – Алматы – 2003г.
Салықтық заңдылықтардың орындалуына деген бақылау - бұл заңдардың
барлық салаларына таратылатын мемлекеттің жалпы функциясы болып табылады.
Құқықтық нормативтік актілер шығару арқылы және мазмұндалған нұсқаманың
орындалуын кадағалай отырып мемлекет құқықтық реттеушіліктін қандай салаға
қатысы болмасын өзінің бекітілімдерінің орындалуына мүдделі болады да,
қоғамның саяси жүйенің субъектісі ретінде іс - әрекет жасай алады. Бұл
мағынада салықтық заңдардың орындалуына деген бақылау басқа салалардағы
бақылаумен салыстырғанда тұтастай және біртұтас қарастырылады.
Уақыт өте келе, көптеген өзгерістер болып, мұндай жазалаулар жойылып
кетті. Салықтардың, салық жүйесінің дамуы, салықтық жазалаулар әр заманның
өзінің талабына сай қалыптасып келе жатты.
Қазақстанда салықтық-бюджеттік саясатты жүзеге асыруда салық
заңдылықтарында салық ставкаларын жоғарлату немесе салық түрлерін көбейтуді
мақсат тұтып отырған жоқ. Сондықтан салық органдарының салықтардың толықтай
және уақытылы бақылауын уақыт талабына сай мейлінше жетілдіріп отыру болып
табылады.
Салық төлеушінің жауапкершілігін арттыру мәселесі неғұрлым дұрыс жолға
қойылатын болса, соғұрлым салықты өндіріп алу шаралары ерікті түрде жүзеге
асырылатын болады.
II. Алматы қаласы Бостандық ауданы бойынша Салық басқармасының салық
жүйесіндегі өндіріп алу шараларын қолдану тәжірибесі
2.1. Салық басқармасындағы мерзімінде орындалмаған салық міндеттемелерін
орындауды қамтамасыз ету шаралары
Салықтық қатынастар мемлекет үшін өте маңызды роль атқарады.
Мемлекеттің қаржылық жағдайы және мемлекеттің кызмет етуінің қаржылық
қамтамасыз етілуі көбінесе салықтарға байланысты болады. Сондықтан мемлекет
салықтардың тиімді қызмет етуіне, барлық салық төлеушілердіц салықтық құқық
нормаларын орындауына ерекше көңіл бөліп отырады. Осындай мақсатты көздей
отырып мемлекет заңдарында салық заңын бұзғаны үшін белгілі бір
жауапкершілік түрін бекітіп, құқық қорғаушы нормалар арқылы салықтық
қатынастардың қозғалуын қамтамасыз етеді.
Осы мақсатта, салық төлеушінің белгіленген мерзімде орындалмаған салық
міндеттемесін орындау: 1) төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер сомасына өсімпұл есептеу; 2) банк шоттары бойынша шығыс
операцияларын тоқтата тұру; 3) салық төлеушінің салық берешегі есебіне
мүлікке билік етуін шектеу тәсілдерімен қаматамасыз етілуі мүмкін.
Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз етудің
осы баптың 2) және 3) тармақшаларында көрсетілген тәсілдері салық төлушіге
осы Кодекстің 84 тарауының 607-бабында белгіленген мерзімдерде хабарлама
жіберген кезде қолданылады.
Салық төлеушінің нақты мекен-жайы (тұрғылықты жері) бойынша болмауыма
байланысты пошта немесе өзге де байланыс ұйымы жіберілген хабарламаны
қайтарған жағдайда, мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды
қамтамасыз етудің көрсетілген тәсілі салық төлеушінің нақты мекен-жайы
(тұрғылықты жері) бойынша болмауы туралы салық қызметі органдары жасаған
актінің және салық төлеушінің орналасқан жерін анықтау мүмкін еместігі
туралы тиісті құқық корғау органдары жауабының негізінде бес жұмыс күн
ішінде қолданылады.
Салық төлеушінің нақты мекен-жайы бойынша болмауы туралы акт пошта
немесе өзге де байланыс ұйымы салық төлеушінің нақты мекен-жайы (тұрғылықты
жері) бойынша болмауына байланысты жіберілген хабарламаны қайтарған күннен
бастап бес жұмыс күнінен кешіктірілмей жасалады.
Мерзімінде өткен салық міндеттемесінің есептелетін осы баптың 3 -тармағында
белгіленген мөлшер өсімпұл болып танылады.
Өсімпұл сомасы салық берешегін өтеу бойынша салық міндеттемесін мәжбүрлеп
орындату шараларын, сондай-ақ салық заңдарын бұзғаны үшін жауаптылыктың
өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және төленеді.
3. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төлеу
мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттык Банкі белгілеген қайта қаржыландыру ресми
ставкасының 2,5 еселенген мөлшерінде бюджетке төлеген күнді қоса алғанда,
мерзімі өткен әрбір күні үшін есептеледі.
4. Салық және басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдардың, айыппұлдардың
сомаларын, банк шоттарынң есебінен шығару кезектілігін сақтамағаны үшін,
сондай-ақ салық төлеушілердің, банк шоттарының есебінен шығарылған және
банктердің немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың кассаларының салық және басқа да міндетті төлемдерді,
өсімпұлдарды, айыппұлдарды төлеу шотына қабылданған қолма-қол ақшаны
бюджетке аударуды (есептеуді) кешіктіргені үшін банктерге немесе банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға өсімпұл
есептеледі.
5. Салық төлеушіні банкрот деп таныған сот шешімі қабылданғанда не оған
қатысты мәжбүрлеп тарату туралы шешім қабылданғанда, не оңалту рәсімін
қолдану туралы ұйғарым қабылданғанда, осындай шешім, немесе ұйғарым күшіне
енген күннен бастап, жиналған берешек сомасына өсімпұл есептелмейді.
6. Берешектің жиналып қалуының бірден бір себебі қызмет көрсететін банктің
таратылуы болып табылған жағдайда, мәжбүрлеп таратылған банктердің несие
берушілеріне берешек сомаларын дер кезінде өтемегені үшін өсімпұл банкті
мәжбүрлеп тарату туралы шешім күшіне енген кезден бастап есептелмейді.
7. Берешегінің өтеу үшін сот шешімімен жарияланған акциялар мәжбүрлеп
шығарылғанда, жарияланған акцияларды мәжбүрлеп шығару туралы сот шешімі
күшіне енгізілген кезден бастап оларды орналастыру аяқталғанға дейін
берешек сомасына өсімпұл есептелмейді.
8. Жеке тұлға хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы сот шешімі күшіне енген
кезден бастап, оның күші жойылғанға дейін берешек сомасына барабар берешек
өсімпұл есептелмейді.
9. Салықтың артық төленген сомасы расталған жағдайда, осы Кодекстің 599 -
бабының 2- тармағында белгіленген есепке алуды жүргізу мерзімі бұзылған
ретте салық төлеушнің артық төленген салық сомасын есепке алуды жүргізуге
берген өтінішінде көрсетілген артық төленген сомасына барабар берешек
сомасына өсімпұл есептелмейді.
Аталған ереже осы Кодекспен белгіленген жағдайларға колданылмайды.
1. Заңды тұлғаның және жеке кәсіпкердің банк шоттары
(корреспонденттік
шоттарды коспағапда) бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру Қазақстан
Республикасының заң актілерінде белгіленген тәртіппен:
1) салық төлеуші салық есептілігін тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін 10
жұмыс күні ішінде оны табыс етпеген;
2) белгіленген төлеу мерзімі күнінен бастап 30 жұмыс күні өткеннен кейін
салық берешегін өтемеген;
3) салық кызметі органының лауазымды адамдарының, осы Кодексте белгіленген
салық тексеруін жүргізу тәртібін бұзған жағдайлардан басқа реттерде, салық
салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді салық тексеруіне,
қарауына жол бермеген;
4) осы Кодекстің 609- бабында көзделген құжаттармен расталған салық
төлеушінің орналасқан (тұрғылықты) жерін анықтау мүмкін болмаған
жағдайларда жүргізіледі.
Банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру салық берешегін
өтеу жөніндегі операциялардан басқа, салық төлеушінің барлық шығыс
операцияларына қолданылады.
2. Салық төлеушінің банк шоттары бойынша шығыс операциялары тоқтата тұру
туралы салық органының өкімі уәкілетті мемлекеттік орган Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкімен бірлесе отырып белгілеген нысан бойынша
шығарылады және банк немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйым оны алған күннен бастап күшіне енеді.
3. Салық төлеушінің банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру
туралы салық органының өкімін банктер немесе банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар сөзсіз орындауға тиіс.
4. Шығыс операцияларын тоқтата тұру туралы өкім шығарған салық органы банк
шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру себебі жойылған күннен
кейінгі бір жұмыс күнінен кешіктірмей, банк шоттары бойынша шығыс
операцияларын тоқтата тұру туралы өкімнің күшін жояды.
Салық төлеушінің банк шоты жабылған жағдайда, Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес банк тиісті салық органына салық төлеушінің банк шотының
жабылғаны туралы хабарламамен бірге шот бойынша шығыс операцияларының
тоқтатыла тұратыны туралы өкімді қайтарады.
5. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, салық
тексеру нәтижесі бойынша өсімпұлдардың есептелген сомасы туралы хабарламаға
шағым жасалған жағдайда, банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата
тұру жүргізілмейді.
1. Салық төлеушінің банк шоттары бойынша шығыс операцияларын
тоқтата тұру туралы шешім шығарылған күннен бастап 10 жұмыс күні ішінде
салық берешегі өтелмеген жағдайда, салық берешегі есебіне мүлікке билік
етуді шектеу жүргізіледі.
Мүлікке иелікті шектеу туралы шешім уәкілетті мемлекеттік орган
белгілеген нысан бойынша шығарылады.
Жылжымайтын мүлікке құқықтардың ауыртпалығын тіркеу Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес жүргізіледі.
2. Салық төлеушінің мүлкіне билік етуін шектеу туралы шешім меншік
құқығындағы (мүлікті шаруашылық жүргізуге беру туралы шартта оны иеліктен
айыруға тыйым салу көзделген жағдайлардан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6
Ι. Салықтарды алу әдістері мен тәсілдерінің теориялық негіздері
1.1. Салық салудың экономикалық мазмұны, қалыптасу ерекшеліктері ... .. 9
1.2. Салықтарды өндіріп алу және оны қолданудың қажеттілігі ... ... ... ... 13
ΙΙ. Алматы қаласы Бостандық ауданы бойынша Салық басқармасының салық
жүйесіндегі өндіріп алу шараларын қолдану тәжірибесі
2.1. Салық басқармасындағы мерзімінде орындалмаған салық
міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету шаралары ... ... ... ... ... 22
2.2. Салық басқармасындағы салықтардың бюджетке түсуін қамтамасыз ету
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Салық берешегін өндіріп алудың амалдарын салық басқармасы
тәжірибесінде жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 37
ΙΙΙ. Қазақстан Республикасындағы салықты өндіріп алуды ұйымдастыру
механизмін жетілдіру бағыттары
3.1. Салық субъектілерінен салықтарды өндіріп алу жолындағы кездесетін
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 48
3.2. Салықтарды өндіріп алуды оңтайландыру барысында заңнамаларды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 67
Кіріспе
Қоғам дамуы тарихында ешбір мемлекет салықсыз өмір сүрген емес. Себебі,
қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке белгілі бір
мөлшерде ақшалай қаражат көзі қажет, ал олар тек қана салықтар арқылы ғана
жүзеге асырылады. Салықтар мемлекеттік бюджеттің негізгі кіріс көзі болып
табылатындықтан, оның уақытында және толығымен мемлекет қазынасына түсіп
отыруы қазіргі нарықтық экономикадағы күрделі де өзекті мәселелердің бірі
болып табылады. Сондықтан да, ондағы салық санкцияларын қолданудың маңызы
өте зор.
Еліміз бұрынғы әкімшілік-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өткен кезде мемлекет алдында көптеген экономикалық қиыншылықтар кездескен.
Солардың ішіндегі ең өзекті мәселелердің бірі – салық және салық салу
мәселесі болды.
Салық мемлекеттің іргетасы болғандықтан, тиімді салық жүйесін құру біз
үшін өте қажет, өйткені қазіргі кезде еліміздің мемлекеттік бюджетінің 80-
90 % - ын салық және салықтық емес басқа да түсімдер құрайды, яғни олар
бюджет кірістерінің негізгі қайнар көзі болып отыр. Салық салуды барынша
жетілдірмейінше қазіргі кездерде орын алып отырған қаржы тапшылығын және
бюджетті толықтыру мәселесін шешу мүмкін емес. Салық заңдарының орындалуын
қамтамасыз ететін механизмді жетілдіру мемлекеттің ең басты мақсаттарының
бірі болып отыр. Бүгінгі таңда қоғамдағы көптеген келеңсіз жағдайлармен
бірге салықтан жалтару да үлкен орын алып отыр. Әрине салықтан жалтарудың
макроэкономикалық кері салдары мемлекетке едәуір зиян келтіретіндігі
белгілі. Сондықтан да, салық санкцияларын яғни ерікті және мәжбүрлі өндіріп
алуды қолдану – салықтан жалтаруға қарсы күресудің алғышарты негізінде
туындап отыр.
Салық саясатының негізгі мәселелері уақыт өткен сайын әлеуметтік және
саяси сипат алып келеді. Оның тиімді және дұрыс қызмет етуіне тек
экономикалық сипаттағы ғана емес, азаматтық қоғамды, саяси тұрақтылықты
сақтау және мемлекет егемендігі мен тәуелсіздігін тұғырландыру сияқты
мәселелер де тәуелді.
Салық салу механизмі – кез-келген экономикалық жүйедегі ең маңызды
тетік. Салық салу мемлекеттік реттеудегі ең басты әдістердің бірі,
әлеуметтік-экономикалық саясаттың табысты болуы оның тиімділігімен тікелей
байланысты.
Мемлекеттік саясат аясында жүргізіліп жатқан экономикалық және
әлеуметтік қайта құрулар соған сәйкес шешімдер мен ережелерге негізделеді.
Оларды жүзеге асырмайынша қоғамның алдына қойған экономикалық өсім,
қаржылық тұрақтылық, азаматтардың өмір сүру деңгейінің жоғарлауы, олардың
қауіпсіздігі және тағы басқа мақсаттарына жете алмайды. Бақылау кері
байланыс формасы ретінде, біруақытта басқарушылық шешімдерді қабылдау
арқылы қажетті шараларды қолдану турасында қорытынды шығаруға болады.
Нарықтық қатынастардың қалыптасуы экономикалық және әлеуметтік
процестерді басқаруда мемлекеттік реттеушіліктің рөлін арттыруда көрініс
береді. Бұл салықтардың маңыздылығын билік құрылымдарын қажетті құралдармен
қамтамасыз ету әдісімен ғана емес, қоғамдық ұдайы өндіріс пропорциясына
мемлекеттік әсер ету жүйесіндегі элемент ретінде де арттырады.
Салық жүйесін реформалау бүгінгі күнге дейін әлі де болса жүзеге
асырылып келеді, оның қажеттілігі республикада бәсекелестігі жоғары нарық
субъектілерін қалыптастыруға, ел экономикасының әлемдік экономикалық жүйеге
енуіне бастама болды.
Салық саясаты әлемдік тәжірибеде қабылданған: әділеттілік,
қарапайымдылық, және экономикалық бейтараптылық қағидаларының негізінде
қызмет етеді.
Дегенмен, салық төлеуде қателіктер жіберу, төлем қабілетсіздіктің
салдарынан салық төлей алмау немесе заңды және заңсыз түрде салықтан
жалтару, салықты өндіріп алу процестерін жан-жақты жетілдіруге, оны кеңінен
пайдалануға негіз болып отыр.
Соңғы кездері заңды және заңмен қарастырылмаған құралдарды қолдану
арқылы салықтан жалтару кең таралды. Бұл өз кезегінде салық органдары
қызметкерлерінен әртүрлі сипаттағы жалтару мен оны жүзеге асырудың көптеген
механизмдерін тиянақты түрде сараптаудан өткізуді талап етті. Сонымен бірге
олардың жалпы салық салынатын табысқа сәйкесінше бюджеттің табыс бөлігін
қалыптастыруға тура және жанама әсерін зерттеу қажеттілігі туды.
Барлығымызға белгілі, кез-келген мемлекеттің қаржылық жүйесін
тұрақтандырудың басты шартарының бірі салық салушылардың тәртібімен тікелей
байланысты тұрақты салық жинауды қамтамасыз ету болып табылады.
Осы ережелерді дұрыс сақтау арқылы Қазақстан Республикасы бюджеті мен
бюджеттен тыс қорларға төлемдер мен түсімдердің өз уақытында және толық
түсуі, дұрыс есептелуі салық заңдылығының құқықтық нормалары үшін
салықтарды өндіріп алу ауыртпалығы салық қызмет органдарына түседі.
Сондықтан бұл тақырып қандай жағдайда болмасын өзекті мәселе болып қала
береді.
Салықтарды өндіріп алудың амалдары және оларды жетілдіру жолдары
тақырыбындағы диплом жұмысын орындаудағы мақсатым – салықтарды ерікті және
мәжбүрлі түрде өндіріп алу мәселесін теориялық және практикалық тұрғыдан
зерттей отырып, ол бойынша жетілдіру жолдарын ұсыну.
Осы мақсатта төмендегі міндеттерді орындау қажет:
- Салық салудың экономикалық мазмұны, қалыптасу ерекшеліктерін
теориялық тұрғыдан зерттеу;
- Салықты өндіріп алуды жүзеге асырудың қажеттілігін саралау;
- Алматы қаласы Бостандық ауданы бойынша салық басқармасының салық
жүйесіндегі салықтарды өндіріп алу амалдарының механизмін
қарастыру;
- Салық берешегін өндіріп алудың практикалық негіздерін қарастыра
отырып, талдау жасау;
- Салықты өндіріп алу шараларын дұрыс жолға қоюды жетілдіру.
Зерттеу обьектісі болып Қазақстан Республикасындағы салық бақылауының
ұйымдастырылуы және оны жүзеге асырудың заңмен қамтылу жағдайы болып
табылады.
Жұмыстың фактілік негізі болып Қазақстан Респбликасы мемлекеттік
бюджетінің негізгі түсімдерінің ауқымды бөлігін беретін Алматы қаласы,
оның ішінде Бостандық ауданы бойынша Салық басқармасының сандық мәліметтері
болып табылады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі болып отандық және шет елдік
ғалымдармен экономистердің еңбектері, мерзімдік арнайы басылымдар және
салық салу саласындағы отандық заңнама, салықтарды өндіріп алуды заң
тұрғысында қамтамасыз ететін басқа да заңнамалар табылады.
Ι. Салықтарды алу әдістері мен тәсілдерінің теориялық негіздері
1.1. Салық салудың экономикалық мазмұны, қалыптасу ерекшеліктері
Салықтар – бұл мемлекетке заңды түрде белгілі бір мөлшерде және белгілі
бір мерзімде төленетін міндетті төлемдер болып табылады.
Салықтарды пайдалану экономикалық басқарудың және кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің коммерциялық жалпы қоғамдық мүддесін біріктіруді қамтамасыз
етудің белгілі бір әдісі болып табылады.
Салықтың мәжбүрлі төленуі екі жағдайда байқалады. Біріншіден, салық
мәжбүрлі түрде яғни, міндетті төлем салық төлеушінің еркіне қарсы
енгізіледі. Екіншіден, егер салық төлеуші өз міндеттемесін өз еркімен
орындамаса, онда мемлекет одан ақшаны күшпен тартып (өндіріп) алады. Осы
салықты өндіріп алудың мәжбүрлі сипаты мемлекетке берілетін әр түрлі
жарналардан ерекшеленеді. Жалпы, салықты өндіріп алу мемлекеттік
қазынашылықтың шығындарын көбейтпес үшін, халыққа арзан түсуі тиіс.
Салықтардың көмегімен мемлекет қоғамдық функцияларын орындауға керекті
ресурстарды өз иелігіне алады. Салықтардың көмегімен кірістердің бөлінуін
өзгеріске түсіретін әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары қаржыландырылады.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Салық жүйесінде ағымдағы жылдың
қаңтар айынан бастап күшіне енген жаңа салық кодексіне орай, заңды
тұлғаларға төмендегідей салық түрлері салынады: корпорациялық табыс салығы,
қосылған құн салығы, акциздер, экспортталатын шикі мұнай мен газ
конденсатына салынатын ренталық салық, жер қойнауын пайдаланушылардың
салықтары мен арнаулы төлемдері, әлеуметтік салық жер салығы, көлік
құралдарына салынатын салық және мүлік салығы.
Енді әрбір салықтар жіктемесіне жеке-жеке тоқталатын болсақ, Қазақстан
Республикасында фискалды жағымен жария болған, салықтық түсімдердегі табыс
салығынан кейінгі екінші орынға ие жанама салықтардың атқаратын ролі ерекше
болып келеді. Оның ішінде қосымша құнға салынатын салық, ең алғаш 1954 жылы
Францияда негізі қаланған болатын. Қазір ол әлемнің 42-ден астам елдерінің
салық жүйесінде қолданылады.
Жанама салықтар, жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар салық төлешінің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу
процесіне оңтайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.
Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен
гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге
тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын
салықты, қосылған құнға салынатын сияқты пайдаланудың көбірек артықшылығы
болады, өйткені: олардан жалтарыну қиынырақ; олармен экономикалық
құқықбұзушылық аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз
қысқартады; тапшылықтың жоқтығы жағдайында; ауыстырушы тауарға да
тапшылықтың жоқтылығын қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады;
салықтардың жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с. Салық салу
жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет: экономика дағдарысы
жағдайында, тұралашылықта, өндірістегі, саудадағы және экономиканың басқа
да секторларындағы тоқырауда – салық салуды тұтынысқа объективті қайта
бағдарла болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай қысқармайды, тіпті
кейде халықтың жұмыспен қамтылуының төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік
қолдауды кеңейту, экономиканың құрылымын қайта құруға, оның тіршілікті
қамтамасыз ететін салаларын қолдауға жұмсалатын шығыстарды арттыру
қажеттігінен көбейеді.
Сондықтан салық ауыртпалығын тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда
болды. Бөлу процесіндегі белгілі бір теңестіруге жанама салықтардың өзіндік
әлеуметтік бағыттылығы осында көрінеді. Дүниежүзілік тәжірибе мұндай
практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған
құнға салынатын салық – ҚҚС болып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны
төлеу нәтижесінде шеккен шығынның орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады
және салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу объектісі
материалдық шығындарсыз өндірілген өнім болып саналатын қосылған құн болып
табылады: қосылған құн болып өнімге кешенді шығыстар, мысалы, жарнамаға
жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін 1[17].
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы ҚР-ң
кодексі бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды өндіру және
олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салық салынатын
айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды, сондай-ақ ҚР аумағындағы
тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Салық салынатын айналым
бойынша бюджетке төленуге тиісті ҚҚС сатылған тауарлар үшін төленуге ҚҚС
сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Заңнамаға сәйкес салық
салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-ң салық салу объектілері
болып болып есептелінеді. ҚҚС төлеушінің тауарларды өткізу бойынша жасаған
айналым салық салынатын айналым болып табылады, оған салық кодексіне
сәйкес қосылған құн салығынан босатылған және өткізу орны ҚР-сы болып
табылмайтын айналым қосылмайды. Салық салынатын айналым мөлшері, оған
қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасаған тараптар қолданатын бағалар мен
тарифтерді негізге ала отырып, өткізілген тауарлар құны негізінде
анықталады. Өткізілген тауарлар құны қандай бір өзгеріске түскен жағдайда,
салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде енгізіледі. ҚР-ң кеден
заңнамасына сәйкес мағлұмдамалануға тиісті, Қазақстан аумағына әкелінетін
және әкелінген тауарлар қосылған құн салығынан босатылғандарын қоспағанда
салық салынатын импорт болоып табылады. Салық салынатын импорт мөлшеріне
кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импортталатын тауардың кедендік құны,
сондай-ақ қослыған құнға салынатын салықты қоспағанда, ҚР-на тауарлар
импортты кезеңдегі салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
сомалары қосылады.
Жұмыстарды, қызмет көрсетулерді өткізу бойынша айналым кез келген
жұмыстарды орындауды немесе қызмет көрсетулерді соның ішінде олардың тегін
орындалуын, сондай-ақ тауардың өткізуден өзге сыйақы үшін кез келген
қызметті білдіреді.
Қосылған құнға салынатын салық мөлшерлемесі 15 пайызға тең және салық
салынатын айналым мөлшеріне қолданылады. Экспортқа тауарлар өткізу бойынша
айналымға, халықаралық тасылымдарға байланысты орындалатын жұмыстарға,
көрсетілген қызметтерге нөлдік ставка бойынша қосылған құн салығы салынады.
Кеден заңнамасына сәйкес ҚР-ң кеден аумағынан тауарлар әкету тауарлар
экспорты болып табылады.
Жанама салықтар арасынадағы фискалдық маңызы жағынан екіншісі кеден
төлемдері - әкелім, әкетілім сондай-ақ тауарлардан, заттар мен қызметтер
көрсетуден, өндіріліп алынатын баждар мен алымдар болып табылады. Жанама
салықтардың үшінші тобына акциздер кіреді. Бюджет кірістеріндегі салықтың
түсімдерінде олар шамамен 2,5 % құрайды.
Акциздер – бағаға қосылатын және сатып алушы төлейтін тауарларға
салынатын салық. Акциздерді өзінің айрықша ерекшеліктеріне қарай монопольды
түрде жоғары бағалары мен тұрақты сұранымы болатын тауарларды өндірушілер
төлейді. Акциздер көрсетілген қызметтерге де салынуы мүмкін, бұл орайда
салық сомасы тарифке кіреді. Қазақстан Республикасы аумағында өткізілген
алкоголь өнімі мен темекі бұйымдары акциздерді жинаудың толықтығын
қамтамасыз ету және оның аумағында жасырын әкелу, өндіру және өткізуді
болдырмау мақсатында міндетті түрде таңбалауға жатады.
Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінде едәуір орын алады. Бұл
салықты Ұлттық банк пен мемлекеттік мекемелерді қоспағада Қазақстан
Республикасы резидент-заңды тұлғалары төлейді. Арнаулы салық режимін
қолданушы заңды тұлғалар шағын бизнестің субьектілері, шаруа (фермерлік)
қожалықтары, ауыл шаруашылығы өнімін өндіруші – заңды тұлға, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері корпорациялық табыс салығын төлейді.
Корпорациялық табыс салығын салу механизмі заңды тұлғалар салықты есептеу,
төлеу тәртібін, алу шарттарын, жеңілдіктер мен санкцияларды, төлеу уақытын
анықтайды. Негізгі шектерде бұл механизм заңнамаға сәйкес мынаған саяды:
салықты табыс алатын заңды тұлғалар, резиденттер мен бейрезиденттер, соның
ішінде кәсіпкерлік қызметтен алатын табыстары бойынша коммерциялық емес
ұйымдар да төлейді 2[ 7] .
Салық төлеушілер корпорациялық табыс салығын төлеуді өзінің тұрып
жатқан орны бойынша жүзеге асырады және бұл салық бойынша аванстық
төлемдерді бюджетке салық кезеңі ішінде белгілі мөлшерде ағымдағы айдың 20-
нан кешіктірмей ай сайын төлеп тұруға міндетті.
Салық кезеңі ішінде енгізілген аванстық төлемдердің сомасы салық кезеңі
үшін корпорациялық табыс салығы жөніндегі мағлұмдама бойынша есептеп
шығарылған оны төлеу есебіне жатқызылады.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері. ҚР-ң
салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы қазбаларды, жер қойнауын
пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық
сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер ретінде бір топқа
біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын салық, жер қойнауын
пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін төлем, орманды
пайдаланғаны үшін төлем және басқалары жатады. Аталған төлемдер негізінен
ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда болуы мөлшерінің шамасы
шығарылатын және шаруашылық қызметте пайдаланатын материалды, шикізатты,
минералды ресурстарды алу, тұтыну, олардың сапасы табиғат факторларымен
байланысты болады.
Жер қойнауын пайдаланушы үшін белгіленген салық режимі тек қана ҚР- ның
Үкіметі белгіленген тәртіппен жер қойнауын пайдалануға жасалатын
келісімшартта айқындалады. Келісімшарттардың негізгі түрлеріне қарай жер
қойнауын пайдаланушыларға салық салудың екі үлгісі белгіленген:
Бірінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының Салық кодексінде көзделген
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін төленуін
көздейді.
Екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша ҚР-ң үлесін
төлеуін, сондай-ақ Салық кодексінде көзделген салықтар мен басқа да
міндетті төлемдердің барлық түрлерін төленуін көздейді, оларға шикі мұнай
мен басқа пайдалы қазбаларға салынатын акциз, үстеме пайдаға салынатын
салық, жер салығы, мүлікке салынатын салық қосылмайды.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
мыналарды қамтиды: үстеме пайдаға салынатын салық; жер қойнауын
пайдаланушылардың арнаулы төлемдері: қол қойылатын; коммерциялық табу;
роялти; Өнімді бөлу бойынша ҚР- ң үлесі.
Әлеуметтік салық – мемлекетке алынған салықтардың бірі. Ол 1999 жылдан
бері бұған дейін қолданылып келген әлеуметтік қорларға: зейнетақы,
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру, халықты
жұмыспен қамту қорларына аударылатын сақтық жарналары аударымдарының орнына
енгізілген. Аударымдардың жиынтық мөлшерлемесі еңбекке ақы төлеу қорларының
28 % мөлшерінде белгіленді, ал төленетін жарналардың сомасы өндіріс
шығындарына жатқызылады. Әлеуметтік салықтан түсетін түсімдер мемлекеттік
бюджетке 17% түсім береді. Арнаулы салық режимі - салық төлеушілердің
жекелеген санатттары - шағын бизнестің субъектілері, шаруа қожалықтары,
заңды тұлғалар - ауыл шаруашлығы өнімдерін өндірушілер, кәсіпкерлік
қызметтің жекелеген түрлері үшін белгіленетін және салықтардың жекелеген
түрлерін есептеу мен төлеудің, сондай-ақ ол бойынша салық есептемесін
берудің оңайлатылған тәртібін қолдануды көздейтін бюджетпен есеп айырысудың
ерекше тәртібі.
Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне арналған арнаулы салық режимі
ойын бизнесі, боулинг, картинг, бильярд, лото ойындары саласында қызмет
көрсететін заңды және жеке кәсіпкерлерге қолданылады.
Қызметтің аталған түрлерінің субъектілері бюджетпен тіркелген жиынтық
салық әлеуметтік салық, төлем көзінен салынатын жеке табыс салығы негізінде
есеп айырысады. Корпорациялық табыс салығы тіркелген жиынтық салық
мөлшерінің 30 пайызын, қосылған құнға салынатын салық - 70 пайызын
құрайды. Қалған салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жалпы белгіленген
тәртіппен төленеді. Тіркелген жиынтық салықтың базалық ең төменгі және ең
жоғарғы мөлшерлемелерін Қазақстан Республикасының Үкіметі салық салудың
әрбір объектісі бойынша белгілейді.
1.2. Салықтарды өндіріп алу және оны қолданудың қажеттілігі
Жалпы салықтық қатынастар мемлекет пен кәсіпорын арасындағы міндетті
қарым-қатынас болып келеді. Бұл міндеттемесінің мәні салықты төлеуінде
жатыр: әрбір салық төлеуші заңмен бекітілген салықтармен алымдарды төлеуге
міндетті.
Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет алдында туындаған
міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес салық төлеуші :
1) салық міндеттемелерін дер кезінде және толық көлемінде орындауға;
2) салық қызметі органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындауға, сондай-ақ қызметтік
міндеттерін атқаруы кезіндегі заңды қызметіне кедергі жасамауға;
3) нұсқама негізінде салық қызметі органдары лауазымды адамдардың салық
салу объектісі және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлікті тексеруіне жол беруге;
4) салық есептілігі мен құжаттарды заңда көзделген тәртіппен табыс
етуге;
5) заңға сәйкес қолма-қол ақшамен, төлемдік банк карточкаларымен,
чектермен сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен
кезде тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жадысы бар
бақылау-касса машиналарын міндетті түрде пайдалана отырып және
тұтынушының қолына бақылау чегін бере отырып жүргізуге міндетті.
Осы салық міндеттемелері ішіндегі ең негізгі мақсаты – ол салықты
толығымен және уақытылы төлеу болып саналады. Мемлекет салық қызметі органы
арқылы салық төлеушінің өз салық міндеттемелерін толық көлемінде орындауын
талап етуге, ал олар орындалмаған жағдайда оларды қамтамасыз ету жөніндегі
тәсілдерді және ҚР Салық кодексінде көзделген тәртіппен мәжбүрлеп орындату
шараларын қолдануға құқылы.
Салықтық міндеттемені орындамауы - салық заңын бұзуы деген сөз.
Салықтық құқық бұзушылық - бұл мемлекетпен бекітілген салықтар,
алымдар мен міндетті төлемдерді төлеуден салық төлеушінің бас тартуы болып
табылады.
Салық төлеуден жалтару - мемлекеттің кірісіне ақшалай қаражаттарды
төлеу бойынша міндеттемесін ол соманы төлеуге мүмкіндігі бола тұрып,
әдейілеп орындамауы 3[ 6].
Американ экономисті А. Лаффер бұл жайында былай деген: Салық
ставкаларының неғұрлым жоғары болуы, экономикаға соғұрлым кері әсер етеді.
Ал бұл өз кезегінде салық төлеушілерге тиімсіз болады. Яғни, салық
ауыртпалығы жоғары болған сайын, салық төлеушілер салықты төлеудің емес,
салықтан қалай жалтарудың жолын іздестіреді. Бұның басты себебі - өте
жоғары салық ставкалары кәсіпкерліктің дамуын тежейді, адамдардың жұмыс
істеу ынтасын жойып жібереді 4[22].
Салықтан жалтару түсінігі – салық төлеуге байланысты салық төлеушінің
заңсыз іс-әрекеті болып табылады. Салықтан жалтарынудың салық декларациясын
бермеу, салықтық тексерулерге кедергі жасау, тиісті құжаттарды бермеу
сияқты көптеген нысандары бар. Жалпы салықтан жалтару көбінесе мынадай
жағайларда көп туындайды. Салық төлеушінің салықтық сауаты аздығынан, салық
заңын дұрыс білмегендіктен немесе өте жоғары салық ставкаларының болуынан,
тиімді салық механизмдері жұмыс істемегендіктен және т.б. жағдайлардан
туындайды.
Салықтарды төлеуден жалтарынудың макроэкономикалық зардаптары
мемлекетке едәуір зиян келтіреді зиян келтіреді. Бюджет тапшылығы көптеген
елдердің экономикалық қиыншылықтарының негізінде жатыр және оны жою
көптеген экономикалық тұрақтандыру бағдарламалардың басты мақсаты болып
табылады.
Сондықтан бұл жағдайларда салықтардың жиналуын жақсарту мәселесіне көп
көңіл бөлінеді.
Салық салудан жалтару кез-келген қоғамға едәуір қауіп төндіретіні
туралы айтып кеткен жөн. Ол төмендегі жағдайларда бейнелейді:
1. Егер мемлекетке тиісті бюджеттік қаражаттар түспесе, онда мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру қысқарады;
2. Салықтарды төлемеушілер заңды орындайтын, тәртіпті төлеушілерге
қарағанда ұтымды жағдайда болады, ал олардың іс-әрекеттері басқа
субъектілерді қызықтырады,
3. Салық қылмыстарының көбеюі, таралуы бюджеттің кіріс жағының
тапшылығына әкеледі, ал үкімет қаражаттың жетіспеушілігін жаңа салық
түрін енгізу және салықтардың ставкасын жоғарылату арқылы
толтыруға мәжбүр болады.
Сондықтан да, үкімет пен сәйкесінше министрліктер салықтардың
толықтылығы мен уақытылы төлемуіне бақылау жүргізу керек, Салық әкімшілігін
жүргізу - бұл салық қатынастарын мемлекеттік басқару жүйесі. Салық бақылауы
салық әкімшілігін жүргізудің қажетті шарты болып табылады. Қазіргі кезде
салықтан жалтарудың көптеген жолдары бар. Олар мына төмендегі нысандарда
кездеседі:
заңдар мен нормативті-құқықтық актілердің келіспеушілігі, салық заңы
нормаларын дұрыс түсіндірілмеуіне әкелетін нақты анықтамалардың жоқтығы,
экономикалық және салықтық өзара қарым-қатынастар тәжірибесіне сүйене
отырып жасалынатын заңдардың жоқтығы. Бұл жағдайда салық төлеуші уақытында
салық декларацияларын тапсырып, салық органдарының талаптарын орындайды,
бірақ та нормативтік-құқықтық актілеріндегі кемшіліктерге байланысты
табыстарын жасырады;
екі жақты бухгалтерия жүргізу. Бұл жағдайда салық төлеуші салық
органдарының барлық талаптарын дұрыс орындайды. Дегенмен, салық,
органдарының қарсы тексерулерін аса қолданбайтындықтан, салық төлеушілердің
ресми есеп берулерде сату көлемін және алған табыстарын төмендетіп
көрсетуге мүмкіндік туады. Екі жақты жазу ресми органдар үшін және өзінде
жүргізеді. Біріншісінде - тек қызмет етуінің минималды мүмкіндіктері,
қызметінің минималды нәтижелері көрсетіледі. Екіншісінде шынайы, нақты,
яғни бизнестің дамуына қажетті көрсеткіштер жазылады;
салық органдарында тіркеусіз кәсіпкерлік қызметпен айналысу. Мұндай
жағдайда кәсіпкерлер контрактілерде, келісім-шарттарда, шот-фактураларда ,
банктік құжаттарында және т.б. құжаттарда ойдан шығарған кез келген СТН
(салық төлеушінің тіркеу нөмірі) қояды да салық органдарында есеп бермейді
және әдеттегідей олар ұзақ өмір сүрмейді; бюджетке төлейтін төлем
қарыздарын жинақталуы бойынша салық органдарымен байланысын жоғалтқан
төлеушілер категориясына өту. Салық төлеуші жұмыс істейді, салық бойынша
есеп береді, бірақ бюджетке төлейтін төлемдерді төлемейді және олардың
жинақталуы бойынша өз активтерін сатып, салық органдарымен байланысын
жоғалтады. Әдетте, олар жалған мекен-жайлар мен жалған тұлға аттарын
пайдаланады;
төлем көзінен ұсталынатын жеке табыс салығын төлемеу немесе толығымен
төлемеу. Бұл жалтарудың түрі - шаруашылық субъектінің еңбекақыны натуралды
түрде, яғни кәсіпорынның өзі шығаратын немесе бартер арқылы алынған
өнімдермен төлеуімен байланысты болып отыр. Мұндай жағдайда натуралды түрде
төленген еңбекақыны анықтау қиынға түседі. Табыс жасыру мақсатында жалғaн
тұлғаларға нарядтарды жазып беру арқылы еңбекақыны төлеуге кететін
шығындарды көбейтіп көрсету; шегерістерді көбейту арқылы табыстарды жасыру
- өзіндік құнға кәсіпкерлік саласының басшыларының, жұмыскерлерінің тұтыну
шығындарын енгізу жолымен жүзеге асырылады. Мұндай әдіс әлеуметтік және
табыс салықтарды төлеуін үнемдеуге мүмкіндік береді. Фирманың есебінен
кеңсеге арналған үй-жайлар түрінде басшылардың пәтерлері ұсталынады,
жиһаз, тұрмыстық техника сатып алынады, газеттер мен журналдарға жазылу
жүзеге асырылады. Фирмалық киім деген атпен өз игілігіне пайдаланылатын
өте қымбат киімдерді сатып алуды жасыруға болады;
* жалған банкроттылық. Бірнеше фирмаларды бірдей құрылтайшылар ашады да,
біраз уақыттан кейін активтерді бір фирмадан екіпші фирмаға аудара
бастайды, ал содан кейін біріншісін банкрот деп жариялайды;
* жасалмаған операцияларға немесе бағасын жоғары етіп көрсетілген жөнелтпе
құжаттарын жазу. Бұл экономиканың кез келген саласына тән нәрсе және ол
жалған бағаларды қолдану арқылы табысын төмендетіп көрсетуге жағдай
жасайды. Бұл жерде қаржылық-шаруашылық қызметінен тапқан табысын
төмендетуте мүмкімдік беретін, оларды бухгалтерлік кітаптарда бейнелеу үшін
жөнелтпе құжаттары жазылады. Мұндай жалтарудың түрі ерекше қауіп келтіреді
және оны кейбір жағдайларда анықтау қиынға соғады. Мысалы, егер де
қызметтер шетелде көрсетілсе, әсіресе, белгілі бір мемлекеттерде (офшорлы),
онда оны анықтау өте қиын болады;
* жалған тұлға аттарын пайдалану. Бұл жағдайда экономикалық қызмет ресми
түрде бір тұлғаның атынан жасалынады да, іс жүзінде басқа біреумен жүзеге
асырылады;
* жеке тұлғаларға қызмет көрсету мен тауарларды өткізу. Салықтан жалтарудың
бұл нысаны едәуір кең таралған және оны алдын-ала болдырмау өте қиын. Ол
кішігірім коммерциялық кәсіпорындар арасында кездеседі. Жеке тұлғалармен
тікелей байланыс - кәсіпорындарға жасалған мәміле үшін накладнойларды
жазбай-ақ тауарлар өткізуге, қызметтер көрсетуге мүмкіндік береді. Мұндай
жалтарудың халықаралық сипаты бар, өйткені көптеген тауарлар шетелден
әкелінеді. Бұл жағдайда екі жақты салықтан жалтару көрінеді. Біреуі импорт
сатысында, екіншісі - сату сатысында. Кеден декларациясында көрсетілген іс
жүзіндегі құны оның нақты құнынан біршама өзгеше болады. Салық төлемдерін
азайтуға бағытталған құқық бұзушылықтар өте кем, таралған құбылыс. Дамыған
капиталистік елдерінде олар экономикалық құқық бұзушылықтар ішінде басты
орын алады.
Салық төлеушілердің мұндай заңға қарсы іс-әрекеттері тек салықтардың
жоғары болуынан емес, сондай-ақ, салық төлеушілер тұрғысынан жауапкершілігі
сияқты факторларға байланысты туындайды.
Осы жағдайлардың барлығы көлеңкелі экономиканы тудырады. Шаруашылық
субъектілердің көбі белгілі бір ережелерді бұзу арқылы ғана өмір сүріп
отыр. Салық қызметкерлері әртүрлі себептерге байланысты бұл құбылыстарды
толығыменен бақылап отырған жоқ, ол себептерге: кадрлардың төмен деңгейдегі
біліктілігін, жемқорлықтың болуын, салық қызметкерлерінің жалақының төмен
болуын және т.б. жатқызуға болады. Сәйкесінше, салық салу ставкасы
жоғарлаған сайын кәсіпкерлердің заңды қызметі қаншалықты жылдам көлеңкелі
салаға ауысып кететініне көзімізді жеткізуге болады.
Көлеңкелі экономиканы үлкен көлемі, ақша қаражаттарын басқа елдердің
банк мекемелеріндегі шоттарына аударуы, кәсіпкерлік қызметтін нақты көлемін
төмендету бойынша тырысуы, мүлік құнының жоғары болуы - салықтық түсімдерін
мемлекеттің бақылай алмауына әкеледі.
Көлеңкелі бизнес - табыс әкелетін және мемлекеттік басқару
органдарымен ресми түрде бақыланбайтын кез-келген қызмет ретінде
қарастырылады. Бұл қызмет салықтарды төлемеуге, қосымша табыстарды табу
мақсатында мемлекеттік мүлікті пайдалануға мүмкіндік береді. Осындай
тіркелмеген шаруашылық кызмет - көлеңкелі экономика мемлекетке мүлдем кіріс
әкелмейді. Қаражаттардың көлеңкелі жаққа өтіп кетуі, экономикаға, әсіресе
бюджеттің кіріс жағына едәуір залал келтіреді. Кейбір деректер бойынша
көлеңкелі жиынтық өнім Қазақстанның заңды ЖІӨ- нің 40 %- ын құрайды 6[10].
Салықтық тәжірибе салықтық құқық бұзушылықтармен күресудің екі негізгі
әдісін бөліп көрсетеді:,
1. Ескерту (превентивті шаралар);
2. Жазалау (репрессивті шаралар).
Салық бұзушылықтар санын азайту үшін маңызды мәселе – ол превентивті
салық бақылауының саласын кеңейту болып табылады. Алдын-ала ескерту
шараларының кешені өзіне мыналарды қосады: салық төлеушілерге көрсететін
әдістемелік кеңес беру көмегі, салық заңының өзгерістері туралы уакытында
баспаларда шығарып тұру, едәуір жиі кездесетін және ауыр салық бұзушылықтар
туралы жариялап отыру және т.б.
Қосарланған есеп жүргізудің практикасы калыптасқан: ресми органдар
үшін және кәсіпкерлердің меншікті пайдалануы үшін; біріншісінде қызметтің
тек аз болуы мүмкін нәтижелері, екіншісінде басқару мен бизнесті дамытуға
қажетті, ақикатты нәтижелер көрсетіледі.
Белгіленген тәртіптен әр түрлі ауытқулар кезінде немесе салықты есептеу
және төлеу кезіндегі стандартты емес ахуал кезінде салықтар жөніндегі
әкімшілік қағидалармен салық органдары іс-әрекетінің нұсқалары анықталды;
мысалы, бухгалтерлік есепті жүргізу тәртібін бұзған жағдайда, есеп-қисап
құжаттарын жою немесе жоғалту кезінде, мағлұмдалған табыстың және тұтынуға
арналған шығыстарға, мүліктің мөлшеріне сәйкес келмеуі жағдайында салық
салу объектісін анықтаудың әдістері.
Салықтарды мәжбүрлі өндіріп алудың шаралары белгіленген. Салық
төлеушінің белгіленген мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін
орындау:
1) төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
сомасына өсімпұл есептеу;
2) банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру;
3) салық төлеушінің салық берешегі есебіне мүлікке билік етуін
шектеу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін 7[1].
Өсімпұл сомасы мен салық берешегін өтеу бойынша салықтық міндеттемені
мәжбүрлеп орындату шараларын, сондай-ақ салық заңнамасын бұзғаны үшін
жауаптылыктың өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және
төленеді. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Ұлттық
банк белгілеген қайта қаржыландыру ресми мөлшерлемесінің 1,5 еселенген
мөлшерінде бюджетке төленген күнді қоса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн
үшін есептеледі.
Заңды тұлғаның және жеке кәсіпкердің банк шоттары бойынша шығыс
операцияларын тоқтата тұру заңнамалық актілерде белгіленген тәртіппен:
салық төлеуші салық есептемесін тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін 10 жұмыс
күні ішінде оны табыс етпеген; белгіленген төлеу мерзімі күнінен бастап
отыз жұмыс күні өткеннен кейін салық берешегін өтемеген; салық
қызметі органының лауазымды адамдарының салық салу объектілері мен салық
салуға байланысты объектілерді салықтық тексеруіне, қарауына жол бермеген
жағдайларда жүргізіледі.
Заңды тұлғаның банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру
туралы шешім шығарылған күннен бастап он жұмыс күні ішінде салық берешегі
өтелмеген жағдайда салық берешегі есебіне мүлікке билік етуді шектеу
жүргізіледі.
Салық органдары салық төлеушіге мерзімінде орындалмаған салықтық
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдерін қолданғаннан кейін,
мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын қолдануға құқылы. Салықтарды мәжбүрлеп
өндіріп алу мыңадай тәртіппен:
Банк шоттарындағы ақшаның есебінен; қолма-қол ақшаның есебінен;
дебиторлардың шоттарынан; билік етуі шектелген мүлкін өткізу есебінен;
акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару арқылы жүргізіледі.
Алайда аталған шаралардың барлығы салықтан жалтарынудың мәселелерін
жоймайды. Тек салық қызмет органдары тексерулерінің нәтижелері бойынша
есептелінбеген төлемдердің сомасы бюджет кірістерінің үштен бір бөлігін
құрайды. Салық төлеушілер салық салынатын объектілер мен табыстарды
жасырудың аса жетіктелінген әдістерін қолданады, салық қызметтеріне
бұрмаланған мәліметтерді беру жағдайлары жиілеп барады.
Салық салудан жалтарынудың әр алуан әдістері болады. Тікелей салықтарды
төлеуден жалтарыну көбірек таралған. Жанама салықтар бойынша оларды өндіріп
алудың ерекшелігіне байланысты жасырыну қиынға түседі. Бірақ тауар-ақша
операцияларын есепке алудан іс жүзінде жасыру акциздерді, қосылған құнға
салынатын салықты төлемеуді мүмкін етеді.
Табыстарға салық салу бойынша жалтарынудың неғұрлым сипатты әдісі
өндіріс немесе айналыс шығындарын (шегерімдерді) арттыру арқылы табыстың
мөлшерін азайту болып табылады; материалдық шығындарды жалған (көтеріңкі)
баға бойынша, мысалы, оларды еркін бөлшек сауда бағасы бойынша сатып
алынғанына сілтеме жасау, немесе тікелей жалған есеп-қисап құжаттарын жасау
жолымен өнімнің (жұмыстың, кызмет көрсетудің) өзіндік құнына жазады.
Осылайша амортизациялық аударымдардың сомасын көтеріңкілеу мақсатымен
жабдықтың және басқа негізгі құралдардың құны көтерілуі мүмкін.
Салық салынатын табысты азайтуға сондай-ақ төлемгердің қарамағына
қалдырылатын табыс және кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шығыстар
есебінен жабылатын шығындардың шегеріміне (өзіндік құнға) жатқызу арқылы
қол жетеді. Оларға мыналар жатады: белгіленген нормалардан тыс іссапар
шығындары; негізгі құралдар сатып алу; нормалардан тыс өкілдік шығындарды
төлеу; әр алуан мәдени-ағарту шараларына қатысу жөніндегі шығыстар; салық
бойынша жеңілдіктері бар ұйымдармен өнім (жұмыс, қызмет көрсету)
жеткізіліміне жалған келісімшарт жасасу (кейін кем жеткізуге немесе
келісімшарттын орындалмауына салынған айыппұлдарды зиянға жатқызу
ниетімен); материалдық құндылықтардың өндіріске берілген көлеміне
қарамастан олардың бүкіл құнын шығындар есебінен шығарып тастау; жеке
тұлғаларадан тауар-материал құндылықтарын сатып алу және көрсетілген
қызметтерге қолма-қол ақша төлеу шығыстарын тексерілуі қиын бастапқы
құжаттар бойынша шығындарға жалған біріктіру; салық заңнамасын бұзғаны үшін
салық органдары есептеген айыппұлдарды, өсімпұлдарды есептеп шығару.
Шегерімдер (өзіндік құн) қосылған құнға салынатын салықты шығындарға
есептен шығару есебінен көтеріледі.
Табысқа салық салудан жалтарынудың тараған әдісі кәсіпкерлік қызметтен
түскен түсім - ақшаны кемітіп көрсету және жасырып қалу болып табылады. Бұл
бұзушылық қиын анықталады, өйткені нағыз түсім-ақшаны анықтау үшін
тексеріліп отырған төлеушінің тауарының (қызмет көрсетуінің) қозғалысымен
байланыстырылатын (сәйкестірілетін) шоттары мүмкін көптеген баспа-бас
айырбас пен өзге де шаруашылық - қаржы операцияларының фактілерін талдау
қажет; барлық төлеушілердің және олардың операцияларын толық
компьютерлендірілмеуі бұзушылықты айқындауға көп уақытты қажет етеді.
Салықтан жалтарынудың мүмкіндіктері халықаралық қаржы-экономикалық
қатынастарында да ашылып отыр. Бұл үшін шет елден кең салық жеңілдіктерін
беру жолымен капиталдарды тарту саясаты жүргізілетін елдің салықтан бас
сауғалауы деп аталатыны пайдалыналады. Мұндай елде бизнесті тіркеу
алынатын пайданы, пайыздық табыстарды, дивидендтерді салықтан алып шығуға
мүмкіндік жасайды. Мұндай мақсаттарға салық режимі нашарлайтын немесе
заңнама бойынша табыстарды мағлұмдамалау міндетті емес оффшорлық, еркін,
арнаулы аймақтарда тіркеу арқылы қол жетеді. Мұнда жасалған еншілес
компаниялар, филиалдар ұйымдастырылуы мүмкін, олар арқылы төлемдер өтеді
және салықты азайту немесе одан толық құтылу мақсатымен салықтық
оңтайландыру жүзеге асырылады.
Салық сомасын төлемеу немесе азайтып төлеу салықтық моральдің
құлдырауын, мемлекеттік органдардың және мемлекеттің өзінің беделін түсіру
жазасыздығының нәтижесін тудырады. Сондықтан салық
төлеуден жалтарынумен күреске салық органдарының жұмысында зор маңыз
берілуі тиіс.
Жоғарыда атап өткеніміздей, салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізгі
көзі болғандықтан, ол өзінің салық заңдарының мазмұнында келтірілген
ережелердің толықтай және сапалы орындалып отыруына мейілінше мүдделі болып
келеді.
Сондықтан кез-келген субъект салық төлеу үшін жауапкершілігі болуы
қажет .
Сурет 1. Салықтық жауапкершіліктің түрлері
* Худяков А.И. - Налоговое право Республики Казахстан – Алматы – 2003г.
Салықтық заңдылықтардың орындалуына деген бақылау - бұл заңдардың
барлық салаларына таратылатын мемлекеттің жалпы функциясы болып табылады.
Құқықтық нормативтік актілер шығару арқылы және мазмұндалған нұсқаманың
орындалуын кадағалай отырып мемлекет құқықтық реттеушіліктін қандай салаға
қатысы болмасын өзінің бекітілімдерінің орындалуына мүдделі болады да,
қоғамның саяси жүйенің субъектісі ретінде іс - әрекет жасай алады. Бұл
мағынада салықтық заңдардың орындалуына деген бақылау басқа салалардағы
бақылаумен салыстырғанда тұтастай және біртұтас қарастырылады.
Уақыт өте келе, көптеген өзгерістер болып, мұндай жазалаулар жойылып
кетті. Салықтардың, салық жүйесінің дамуы, салықтық жазалаулар әр заманның
өзінің талабына сай қалыптасып келе жатты.
Қазақстанда салықтық-бюджеттік саясатты жүзеге асыруда салық
заңдылықтарында салық ставкаларын жоғарлату немесе салық түрлерін көбейтуді
мақсат тұтып отырған жоқ. Сондықтан салық органдарының салықтардың толықтай
және уақытылы бақылауын уақыт талабына сай мейлінше жетілдіріп отыру болып
табылады.
Салық төлеушінің жауапкершілігін арттыру мәселесі неғұрлым дұрыс жолға
қойылатын болса, соғұрлым салықты өндіріп алу шаралары ерікті түрде жүзеге
асырылатын болады.
II. Алматы қаласы Бостандық ауданы бойынша Салық басқармасының салық
жүйесіндегі өндіріп алу шараларын қолдану тәжірибесі
2.1. Салық басқармасындағы мерзімінде орындалмаған салық міндеттемелерін
орындауды қамтамасыз ету шаралары
Салықтық қатынастар мемлекет үшін өте маңызды роль атқарады.
Мемлекеттің қаржылық жағдайы және мемлекеттің кызмет етуінің қаржылық
қамтамасыз етілуі көбінесе салықтарға байланысты болады. Сондықтан мемлекет
салықтардың тиімді қызмет етуіне, барлық салық төлеушілердіц салықтық құқық
нормаларын орындауына ерекше көңіл бөліп отырады. Осындай мақсатты көздей
отырып мемлекет заңдарында салық заңын бұзғаны үшін белгілі бір
жауапкершілік түрін бекітіп, құқық қорғаушы нормалар арқылы салықтық
қатынастардың қозғалуын қамтамасыз етеді.
Осы мақсатта, салық төлеушінің белгіленген мерзімде орындалмаған салық
міндеттемесін орындау: 1) төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер сомасына өсімпұл есептеу; 2) банк шоттары бойынша шығыс
операцияларын тоқтата тұру; 3) салық төлеушінің салық берешегі есебіне
мүлікке билік етуін шектеу тәсілдерімен қаматамасыз етілуі мүмкін.
Мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды қамтамасыз етудің
осы баптың 2) және 3) тармақшаларында көрсетілген тәсілдері салық төлушіге
осы Кодекстің 84 тарауының 607-бабында белгіленген мерзімдерде хабарлама
жіберген кезде қолданылады.
Салық төлеушінің нақты мекен-жайы (тұрғылықты жері) бойынша болмауыма
байланысты пошта немесе өзге де байланыс ұйымы жіберілген хабарламаны
қайтарған жағдайда, мерзімінде орындалмаған салық міндеттемесін орындауды
қамтамасыз етудің көрсетілген тәсілі салық төлеушінің нақты мекен-жайы
(тұрғылықты жері) бойынша болмауы туралы салық қызметі органдары жасаған
актінің және салық төлеушінің орналасқан жерін анықтау мүмкін еместігі
туралы тиісті құқық корғау органдары жауабының негізінде бес жұмыс күн
ішінде қолданылады.
Салық төлеушінің нақты мекен-жайы бойынша болмауы туралы акт пошта
немесе өзге де байланыс ұйымы салық төлеушінің нақты мекен-жайы (тұрғылықты
жері) бойынша болмауына байланысты жіберілген хабарламаны қайтарған күннен
бастап бес жұмыс күнінен кешіктірілмей жасалады.
Мерзімінде өткен салық міндеттемесінің есептелетін осы баптың 3 -тармағында
белгіленген мөлшер өсімпұл болып танылады.
Өсімпұл сомасы салық берешегін өтеу бойынша салық міндеттемесін мәжбүрлеп
орындату шараларын, сондай-ақ салық заңдарын бұзғаны үшін жауаптылыктың
өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және төленеді.
3. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төлеу
мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттык Банкі белгілеген қайта қаржыландыру ресми
ставкасының 2,5 еселенген мөлшерінде бюджетке төлеген күнді қоса алғанда,
мерзімі өткен әрбір күні үшін есептеледі.
4. Салық және басқа да міндетті төлемдердің, өсімпұлдардың, айыппұлдардың
сомаларын, банк шоттарынң есебінен шығару кезектілігін сақтамағаны үшін,
сондай-ақ салық төлеушілердің, банк шоттарының есебінен шығарылған және
банктердің немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
ұйымдардың кассаларының салық және басқа да міндетті төлемдерді,
өсімпұлдарды, айыппұлдарды төлеу шотына қабылданған қолма-қол ақшаны
бюджетке аударуды (есептеуді) кешіктіргені үшін банктерге немесе банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға өсімпұл
есептеледі.
5. Салық төлеушіні банкрот деп таныған сот шешімі қабылданғанда не оған
қатысты мәжбүрлеп тарату туралы шешім қабылданғанда, не оңалту рәсімін
қолдану туралы ұйғарым қабылданғанда, осындай шешім, немесе ұйғарым күшіне
енген күннен бастап, жиналған берешек сомасына өсімпұл есептелмейді.
6. Берешектің жиналып қалуының бірден бір себебі қызмет көрсететін банктің
таратылуы болып табылған жағдайда, мәжбүрлеп таратылған банктердің несие
берушілеріне берешек сомаларын дер кезінде өтемегені үшін өсімпұл банкті
мәжбүрлеп тарату туралы шешім күшіне енген кезден бастап есептелмейді.
7. Берешегінің өтеу үшін сот шешімімен жарияланған акциялар мәжбүрлеп
шығарылғанда, жарияланған акцияларды мәжбүрлеп шығару туралы сот шешімі
күшіне енгізілген кезден бастап оларды орналастыру аяқталғанға дейін
берешек сомасына өсімпұл есептелмейді.
8. Жеке тұлға хабар-ошарсыз кетті деп тану туралы сот шешімі күшіне енген
кезден бастап, оның күші жойылғанға дейін берешек сомасына барабар берешек
өсімпұл есептелмейді.
9. Салықтың артық төленген сомасы расталған жағдайда, осы Кодекстің 599 -
бабының 2- тармағында белгіленген есепке алуды жүргізу мерзімі бұзылған
ретте салық төлеушнің артық төленген салық сомасын есепке алуды жүргізуге
берген өтінішінде көрсетілген артық төленген сомасына барабар берешек
сомасына өсімпұл есептелмейді.
Аталған ереже осы Кодекспен белгіленген жағдайларға колданылмайды.
1. Заңды тұлғаның және жеке кәсіпкердің банк шоттары
(корреспонденттік
шоттарды коспағапда) бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру Қазақстан
Республикасының заң актілерінде белгіленген тәртіппен:
1) салық төлеуші салық есептілігін тапсыру мерзімі аяқталғаннан кейін 10
жұмыс күні ішінде оны табыс етпеген;
2) белгіленген төлеу мерзімі күнінен бастап 30 жұмыс күні өткеннен кейін
салық берешегін өтемеген;
3) салық кызметі органының лауазымды адамдарының, осы Кодексте белгіленген
салық тексеруін жүргізу тәртібін бұзған жағдайлардан басқа реттерде, салық
салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді салық тексеруіне,
қарауына жол бермеген;
4) осы Кодекстің 609- бабында көзделген құжаттармен расталған салық
төлеушінің орналасқан (тұрғылықты) жерін анықтау мүмкін болмаған
жағдайларда жүргізіледі.
Банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру салық берешегін
өтеу жөніндегі операциялардан басқа, салық төлеушінің барлық шығыс
операцияларына қолданылады.
2. Салық төлеушінің банк шоттары бойынша шығыс операциялары тоқтата тұру
туралы салық органының өкімі уәкілетті мемлекеттік орган Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкімен бірлесе отырып белгілеген нысан бойынша
шығарылады және банк немесе банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйым оны алған күннен бастап күшіне енеді.
3. Салық төлеушінің банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру
туралы салық органының өкімін банктер немесе банк операцияларының жекелеген
түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар сөзсіз орындауға тиіс.
4. Шығыс операцияларын тоқтата тұру туралы өкім шығарған салық органы банк
шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру себебі жойылған күннен
кейінгі бір жұмыс күнінен кешіктірмей, банк шоттары бойынша шығыс
операцияларын тоқтата тұру туралы өкімнің күшін жояды.
Салық төлеушінің банк шоты жабылған жағдайда, Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес банк тиісті салық органына салық төлеушінің банк шотының
жабылғаны туралы хабарламамен бірге шот бойынша шығыс операцияларының
тоқтатыла тұратыны туралы өкімді қайтарады.
5. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің, салық
тексеру нәтижесі бойынша өсімпұлдардың есептелген сомасы туралы хабарламаға
шағым жасалған жағдайда, банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата
тұру жүргізілмейді.
1. Салық төлеушінің банк шоттары бойынша шығыс операцияларын
тоқтата тұру туралы шешім шығарылған күннен бастап 10 жұмыс күні ішінде
салық берешегі өтелмеген жағдайда, салық берешегі есебіне мүлікке билік
етуді шектеу жүргізіледі.
Мүлікке иелікті шектеу туралы шешім уәкілетті мемлекеттік орган
белгілеген нысан бойынша шығарылады.
Жылжымайтын мүлікке құқықтардың ауыртпалығын тіркеу Қазақстан
Республикасының заңдарына сәйкес жүргізіледі.
2. Салық төлеушінің мүлкіне билік етуін шектеу туралы шешім меншік
құқығындағы (мүлікті шаруашылық жүргізуге беру туралы шартта оны иеліктен
айыруға тыйым салу көзделген жағдайлардан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz