Көру қабылдауының асимметриясының жасқа сай ерекшеліктері
КІРІСПЕ 5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Әдебиетке шолу 7
1.1 Жас өспірімдердің жасқа сай ерекшеліктері 7
1.2 Көру ақпаратты қабылдау нейрофизиологиясы 12
1.3 Көру арқылы ақпаратты қабылдауның ми сыңарларының өз.ара асимметриясы
15
1.4 Адамдардағы жарты шараралық әрекеттестік 20
2 Тәжірибелік бөлім
2.1.1 Зерттеу объектісі 21
2.1.2 Зерттеу әдістері 21
2.2 Зерттеу нәтижелері мен талдау 24
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Әдебиетке шолу 7
1.1 Жас өспірімдердің жасқа сай ерекшеліктері 7
1.2 Көру ақпаратты қабылдау нейрофизиологиясы 12
1.3 Көру арқылы ақпаратты қабылдауның ми сыңарларының өз.ара асимметриясы
15
1.4 Адамдардағы жарты шараралық әрекеттестік 20
2 Тәжірибелік бөлім
2.1.1 Зерттеу объектісі 21
2.1.2 Зерттеу әдістері 21
2.2 Зерттеу нәтижелері мен талдау 24
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
Соңғы жылдары ми сыңарларының өз-ара асимметриясы (қысқ. МСА) актуальды және интенсивті зерттелудегі мәселелердің біріне айналуда.
Көз арқылы қабылданатын мәліметтерді өңдеу амалдарының ерекшеліктері - МСА-ның негізі болып табылатыны мәлім [1- 3]. Мысалы, мәліметтерді өңдеу кезінде сол жақ ми сыңарына көбінесе жүйелі, талдағыш аналитикалық стратегиясы тән болса, оң жақ ми сыңарына-холистикалық, тұтас, бір уақыттылық стратегиясы тән. Осыған қарап оң жақты және сол жақты ойлау түрлері айырып танылады. Бұл жерде ойлау түрі дегеніміз – әртүрлі мәліметтерді өңдеу кезінде адамның тек қана бірдей тәсілдерді қолдану [4].
Көру арқылы ақпарат қабылдау мәселесіне көптеген зерттеу жұмыстары жасалған болатын. Бұл салада жетілген түрде көру анализаторлары, көз алмасының құрылысы, көру жолдары және адам миындағы көру бөлімінің қыртыстары зерттелген.
Заман талаптарына сай балалар мектеп қабырғасынан өте кең көлемде ақпарат қабылдауды қажет етеді. Мектеп жасындағы балалардың арасында орта сыныптардан жоғары сыныптарға көшу кезінде оқушыларда күйзеліс күймен қоса эндокринді өзгерістер де байқалады. Бұл дегеніміз, балаға тек мәліметтер толқынының күрделенуімен ғана емес, өзінде болып жатқан физиологиялық өзгерістерге де бейімделуді қажет етеді.
Кәзіргі уақытта, жоғарыда көрсетілген ойлау түрлерінің ара қатысы, көбінше субъектілердің индивидуалды ерекшеліктерімен психологиялық айырмашылықтарын және дүниетаным мен мінез-құлықтың өзгешелігін анықтауда маңызды негіздер бар екені расталады. Мәліметтерді өңдеудегі бұл екі тәсіл адами ойлау жүйесінің бірін-бірі толықтыратын бөліктері болып табылса да, бұлардың үлес салмағы әр индивидуумда әртүрлі болып келеді.
Этникалық топтардың өкілдерінде осы екі ойлау түрлерінің нақтылы ара қатысы көбінесе мәдени айырмашлықтарымен және ортаның дәстүрлерімен анықталады [5]. Мүмкін, мәдени және әлеуметтік мұрагерлік процесі кезінде субъектінің сол ортаның жағдайына сәйкес үйлесімді болуы үшін осындай тәсілдер қалыптасқан шығар.
Европалық тұрғындардың көбісіне мәліметті өңдеуде жүйелі стратегиясы тән болса, шығыс тұрғындарына холистикалық, тұтас стратегиясы тән [6].
Зерттеушілердің басым бөлігі ерлер мен әйелдерде МСА- ның айырмашлықтары бар екенін растайды. Бұлардың негізінде ми структурасының морфологиялық ерекшеліктері жатыр [7, 8]. Мәлім болғандай [9,10], әйелдердің МСА-сы ерлерге қарағанда азырақ көрініс тапқан. Биологиялық роліне және дүние танымының өзгешелігіне байланысты зерттеулерді ерлер мен әйелдерді жеке топқа бөліп өткізген лазым. Осы жұмыстағы зерттеулер бойжеткендер мен жігіттер топтарында өткізілген.
Көз арқылы қабылданатын мәліметтерді өңдеу амалдарының ерекшеліктері - МСА-ның негізі болып табылатыны мәлім [1- 3]. Мысалы, мәліметтерді өңдеу кезінде сол жақ ми сыңарына көбінесе жүйелі, талдағыш аналитикалық стратегиясы тән болса, оң жақ ми сыңарына-холистикалық, тұтас, бір уақыттылық стратегиясы тән. Осыған қарап оң жақты және сол жақты ойлау түрлері айырып танылады. Бұл жерде ойлау түрі дегеніміз – әртүрлі мәліметтерді өңдеу кезінде адамның тек қана бірдей тәсілдерді қолдану [4].
Көру арқылы ақпарат қабылдау мәселесіне көптеген зерттеу жұмыстары жасалған болатын. Бұл салада жетілген түрде көру анализаторлары, көз алмасының құрылысы, көру жолдары және адам миындағы көру бөлімінің қыртыстары зерттелген.
Заман талаптарына сай балалар мектеп қабырғасынан өте кең көлемде ақпарат қабылдауды қажет етеді. Мектеп жасындағы балалардың арасында орта сыныптардан жоғары сыныптарға көшу кезінде оқушыларда күйзеліс күймен қоса эндокринді өзгерістер де байқалады. Бұл дегеніміз, балаға тек мәліметтер толқынының күрделенуімен ғана емес, өзінде болып жатқан физиологиялық өзгерістерге де бейімделуді қажет етеді.
Кәзіргі уақытта, жоғарыда көрсетілген ойлау түрлерінің ара қатысы, көбінше субъектілердің индивидуалды ерекшеліктерімен психологиялық айырмашылықтарын және дүниетаным мен мінез-құлықтың өзгешелігін анықтауда маңызды негіздер бар екені расталады. Мәліметтерді өңдеудегі бұл екі тәсіл адами ойлау жүйесінің бірін-бірі толықтыратын бөліктері болып табылса да, бұлардың үлес салмағы әр индивидуумда әртүрлі болып келеді.
Этникалық топтардың өкілдерінде осы екі ойлау түрлерінің нақтылы ара қатысы көбінесе мәдени айырмашлықтарымен және ортаның дәстүрлерімен анықталады [5]. Мүмкін, мәдени және әлеуметтік мұрагерлік процесі кезінде субъектінің сол ортаның жағдайына сәйкес үйлесімді болуы үшін осындай тәсілдер қалыптасқан шығар.
Европалық тұрғындардың көбісіне мәліметті өңдеуде жүйелі стратегиясы тән болса, шығыс тұрғындарына холистикалық, тұтас стратегиясы тән [6].
Зерттеушілердің басым бөлігі ерлер мен әйелдерде МСА- ның айырмашлықтары бар екенін растайды. Бұлардың негізінде ми структурасының морфологиялық ерекшеліктері жатыр [7, 8]. Мәлім болғандай [9,10], әйелдердің МСА-сы ерлерге қарағанда азырақ көрініс тапқан. Биологиялық роліне және дүние танымының өзгешелігіне байланысты зерттеулерді ерлер мен әйелдерді жеке топқа бөліп өткізген лазым. Осы жұмыстағы зерттеулер бойжеткендер мен жігіттер топтарында өткізілген.
1. Грегори Р. Разумный глаз. — М., 2003.-326с.
2. Хьюбел Д. Глаз, мозг, зрение. — М.: «Мир», 1990. — 239 с.
3. И.Н.Боголепова, Л.И.Малофеева. Цитоархитектонические признаки
структурной асимметрии корковых формаций мозга человека //Научно-исследовательский институт мозга, РАМН, Москва, Россия
4. Е.В. Альтман. Особенности проявления функциональной асимметрии
больших полушарий головного мозга у учащихся //Материалы всероссийской 65-й итоговой студенческой научной конференции им. Н. И. Пирогова
Томск, 26−28 апреля 2006 г.-451с.
5. Колисник, Ирина Ивановна. Роль функциональной асимметрии головного мозга в генезе невротических и соматоформных расстройств у детей младшего школьного возраста7//-Иркутск, 2000. - 125с.
6. Б.Гутник, П. Йедер, Ю. Архангельская. Критика некоторых традиционных подходов к исследованиям в области асимметрии ЦНС.//"Современные направления в исследовании функциональной межполушарной асимметрии и пластичности мозга", Государственная классическая академия им. Маймонида, Москва, - 2010, -135с.
7. Raczkowski D, Kalat JW, Nebes R. Reliability and validity of some handedness questionnaire items. Neuropsychologia. 1974, 12(1):43-7.
8. Roszkowski MJ, Snelbecker GE, Sacks R. Children's, adolescents', and adults' reports of hand preference: homogeneity and discriminating power of selected tasks. J Clin Neuropsychol. 1981, 3(3):199-213.
9. Incel N.A.,Ceceli E.,Durukan P.B.,Erdem H.R.,Yorgancloglu Z.R. Grip strength: effect of hand dominance. Singapore Med J., 2002, 43, 234–237.
10. Limonta E, Sacchi M. Morphological analysis of force/velocity relationship in dynamic exercise at varying loads. J Strength Cond Res. 2010, 24(8):2065-72.
11. Skoura X, Personnier P, Vinter A, Pozzo T, Papaxanthis C. Decline in motor prediction in elderly subjects: right versus left arm differences in mentally simulated motor actions. Cortex. 2008, 44(9):1271-8.
12. Дүйсенбин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы.-Алматы: Дәуір, 2003. -400 б.
13. Elliott D, Hansen S, Grierson LE, Lyons J, Bennett SJ, Hayes SJ. Goal-directed aiming: two components but multiple processes. Psychol Bull. 2010, 136(6):1023-1044.
14. Gabbard C, Hart S, Kanipe D. Hand preference consistency and fine motor performance in young children. Cortex. 1993, 29(4):749-53.
15. Preis S, Schittler P, Lenard HG. Motor performance and handedness in children with developmental language disorder. Neuropediatrics. 1997, 28(6):324-7.
16. Гутник Б.И. Функциональная асимметрия и возможные физиологические механизмы ее активного отражения в мануальной деятельности растущего организма //Автореф.дисс…докт.биол.наук.- М. - 1990. – 45 с.
17. Schmidt R., Lee T. Motor Control and Learning A Behavioral Emphasis-4th Edition, 2005, Human Kinetic
18. Nathan PW, Smith MC, Deacon P. The corticospinal tracts in man. Course and location of fibres at different segmental levels. Brain. 1990, 113 ( Pt 2):303-24.
19. Gordon T, Thomas CK, Munson JB, Stein RB. The resilience of the size principle in the organization of motor unit properties in normal and reinnervated adult skeletal muscles. Can J Physiol Pharmacol. 2004, 82(8-9):645-661.
20. Молодых Е. С. Влияние профиля латеральной организации мозга на успешность адаптации к образовательному процессу лиц подросткового и юношеского возраста, 2005 Дисс. канд. биол. наук. –М., 2005. – 147 с.
21. Velasques B, Machado S, Portella CE, Silva JG, Terra P, Ferreira C, Basile L, Cagy M, Piedade R, Ribeiro P. Cortical asymmetry: catching an object in free fall. Arq Neuropsiquiatr. 2007, 65(3A):623-7.
22. Carlton, L. G. (1987). The speed and accuracy of movements as a function of constraints to action. In M. L. S., J. S. Warm, & R. L. Huston (Eds.), Ergonomics and human factors: Recent research (pp. 103-109). New York: Springer-Verlag.
23. Доброхотова, М. В. Функциональная асимметрия головного мозга / М. В. Доброхотова, В. Н. Брагина. – М.: Мир, 1987. – 202 с.
24. Дейч, В. Левый мозг, правый мозг / В. Дейч. – М.: Мир, 1976 – 224 с.
25. Биология: В 3-х т. Пер. с англ. / Н. Грин, У. Стаут, Д. Тейлор – 3-е изд., – М.: Мир, 2001.
26. Функциональная специализация и особенности нервной организации доминантного и недоминантного полушарий головного мозга / Д. А. Кауфман, В. Л. Деглин, Н. Н. Трауготт и др. // Функциональная асимметрия и адаптация человека / МНИИ психиатрии Минздрава РСФСР. – М., 1976. – С. 9-23с.
27. Функциональные специализации правого и левого полушарий головного мозга / Н. Н. Николаенко, Л. Я. Баллонов // Клиническая нейрофизиология: Руководство по нейрофизиологии / – Новосибирск, 1979. –39-49 с.
28. Бианки В.Л. Асимметрия мозга животных / Отв. ред. Н.Н. Трауготт. – Л.:Наука. Ленинградское отделение, 1985. – 295 с.,
29.Абрамов В.В., Абрамова Т.Я. Асимметрия нервной, эндокринной и иммунной систем.- Новосибирск: Наука, 1996.- 97 с.
30. Агеева С.Р. Функциональная асимметрия рук как показатель межполушарной асимметрии у первоклассника // новые исследования по возрастной физиологии. 1980. - №2 (15) - З-6с.
31. Гасимов Ф.М. Особенности вербальных и невербальных (зрительно-пространственных) функций при различных типов межполушарной асимметрии: Авторев. дис. канд. психол. наукл1. М., 1991.- 222с.
32. Гурова Е.В., Турашвили Р.И. Состояние уравновешенности корковых процессов у людей с различным типом доминантности полушарий мозга // Труды Целиноградского мединститута. 1968 -Т.2.- 231с.
33. Доброхотова Т.А., Брагина Н.Н., Функциональная асимметрия человека.-М., 1981 .-43с.
34. Добрынин В.П., Советов А.Н., Погожеева Е.Н. Влияние пептидных фрагментов правого и левого полушарий крыс на амплитудно-временные характеристики прекционных имежполушарных вызванных ответов// Бюл. Эксперим. Биологии и методицы,- 1989.- №7. 5-7с.
35. Еремеева В.Д., Хризман Т.Д. Мальчики и девочки два разных мира. -М.: Линка-Пресс, 1998.- 184 с.
36. Запорожец А.В. Основные проблемы онтогенеза психики // Избр. психол. тр. М, 1986.-Т.1. 28-65с.
37. Костандов Э.А. Принципиальные вопросы изучения функциональной асимметрии полушарий большого мозга человека.-Москва изд. науке 1983. С.218-231.
38. Кураев Г.А. Функциональная асимметрия коры мозга и обучение. Ростов - на - Дону.: Изд-во Рост, ун-та, 1982. - 158с.
39. Леутин В.П., Николаева Е.И. Психофизиологические механизмы адаптации и функциональная асимметрия мозга.-Новосибирск: Наука, 1988.-193с.
40. Леушина Л.И.Асимметрия полушарий головного мозга с точки зрения опознания зрительных образов //Сенсорные системы.Л.,1982.
41. МакароваВ.И. Состояние здоровья детей школьного возраста при экспериментальных формах обучения. М.-1997
42. Манелис Н.Г. Нейропсихологические закономерности нормального развития. //Школа здоровья.М.,1999. №1.- 65с.
43. Мачинская Р.И., Дубровинская Н.В. Онтогенетические особенности функциональной организации полушарий мозга при направленном внимании: ожидание перцептивной задачи // Журнал ВНД. 1994. - Т.44, вып.З. - С.448-446.
44. Меерсон Ф.З. Адаптационная медицина: защитные перекрестные эффекты адаптации.-М:Медицина, 1993 .-421 с.
45. Мосидзе В.Н., Рижинашвили Р.С., Самадашвили У.В., Турашвили Р.Г. Функциональная асимметрия мозга. Тбилиси: Мецниереба, 1977,- 120с.
46. Полюхов А.Н. Моторная асимметрия мозга в позднем возрасте // Физиология человека. 1982,- № 1. - С. 162-163. Психосоматическая медицина детского возраста.- СПб: Спец.литература,1996.-454с.
47. Ротенберг B.C., Бондаренко С.М. Мозг. Обучение. Здоровье. М., 1989.-21с.
48. Усанова Е.П. Состояние здоровья школьников, новые формы организации медицинской помощи, профилактической и оздоровительной работы в школе: Автореф. Дис. . .д-ра мед. наук Н.Н.,1997.-88с.
49. Хомская Е.Д. и др. Методы оценки межполушарной асимметрии и межполушарного взаимодействия. М.: Изд-во МГУ, 1995.-52с.
50. Хрипкова А.Г. Физиологические основания 12-летней школы: Учебно-методическое пособие. -М., 1999.-12с.
51. Хрипкова А.Г. Физиологические основания 12-летней школы. -М.: ИОСО РАО, 1999.-5с.
52. Цветкова JI.C. Нейропсихологическая реабилитация. М.: Изд-во МГУ, 1985.-124с.
53. Цветкова C. Мозг и интеллект. М.: Просвещение, 1995.-265с.
54.Ченцов Н.Ю. Нарушение пространственных представлений прилокальных поражениях мозга в детском возрасте: Дис.канд.психол.наук. М.,1983.
55. Якиманский П.С. Возрастные и индивидуальные особенности образного мышления учащихся. М., 1989.-326с.
56. Шереметьева Э.М. Физиолого-гигиенические аспекты адаптации школьников.М., 1999.-27с.
57.Сәтбаева Х.Қ., Нілбаева Ж.Б., Өтепбергенов Ә.А. Адам физиологиясы ¬– Алматы: Білім, 1995. 125-б.
58.Торманов Н.Т., Төлеуханов С.Т. Адам физиологиясы .- Алматы: Қазақ университеті,2007. – 327 б.
59. Poston B, Van Gemmert AW, Barduson B, Stelmach GE. Movement structure in young and elderly adults during goal-directed movements of the left and right arm. Brain Cogn. 2009, 69(1):30-8.
60.Апанасенко Г.Л., Попова Л.А. Медицинская валеология.- Киев: Здоровье, 2002.-с.207
61.Хьюбел Д. Глаз, мозг, зрение.- М.: Мир,1990.-239 с.
62.Батуев А.С. Нейрофизиология коры головного мозга. Модульный принцип организации. -Ленинград:ЛГУ,1984.-255 с.
63.Эделмен Дж., Маунткасл В. Разумный мозг.-М.:Мир,1981.-135 с.
2. Хьюбел Д. Глаз, мозг, зрение. — М.: «Мир», 1990. — 239 с.
3. И.Н.Боголепова, Л.И.Малофеева. Цитоархитектонические признаки
структурной асимметрии корковых формаций мозга человека //Научно-исследовательский институт мозга, РАМН, Москва, Россия
4. Е.В. Альтман. Особенности проявления функциональной асимметрии
больших полушарий головного мозга у учащихся //Материалы всероссийской 65-й итоговой студенческой научной конференции им. Н. И. Пирогова
Томск, 26−28 апреля 2006 г.-451с.
5. Колисник, Ирина Ивановна. Роль функциональной асимметрии головного мозга в генезе невротических и соматоформных расстройств у детей младшего школьного возраста7//-Иркутск, 2000. - 125с.
6. Б.Гутник, П. Йедер, Ю. Архангельская. Критика некоторых традиционных подходов к исследованиям в области асимметрии ЦНС.//"Современные направления в исследовании функциональной межполушарной асимметрии и пластичности мозга", Государственная классическая академия им. Маймонида, Москва, - 2010, -135с.
7. Raczkowski D, Kalat JW, Nebes R. Reliability and validity of some handedness questionnaire items. Neuropsychologia. 1974, 12(1):43-7.
8. Roszkowski MJ, Snelbecker GE, Sacks R. Children's, adolescents', and adults' reports of hand preference: homogeneity and discriminating power of selected tasks. J Clin Neuropsychol. 1981, 3(3):199-213.
9. Incel N.A.,Ceceli E.,Durukan P.B.,Erdem H.R.,Yorgancloglu Z.R. Grip strength: effect of hand dominance. Singapore Med J., 2002, 43, 234–237.
10. Limonta E, Sacchi M. Morphological analysis of force/velocity relationship in dynamic exercise at varying loads. J Strength Cond Res. 2010, 24(8):2065-72.
11. Skoura X, Personnier P, Vinter A, Pozzo T, Papaxanthis C. Decline in motor prediction in elderly subjects: right versus left arm differences in mentally simulated motor actions. Cortex. 2008, 44(9):1271-8.
12. Дүйсенбин Қ., Алиакбарова З. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы.-Алматы: Дәуір, 2003. -400 б.
13. Elliott D, Hansen S, Grierson LE, Lyons J, Bennett SJ, Hayes SJ. Goal-directed aiming: two components but multiple processes. Psychol Bull. 2010, 136(6):1023-1044.
14. Gabbard C, Hart S, Kanipe D. Hand preference consistency and fine motor performance in young children. Cortex. 1993, 29(4):749-53.
15. Preis S, Schittler P, Lenard HG. Motor performance and handedness in children with developmental language disorder. Neuropediatrics. 1997, 28(6):324-7.
16. Гутник Б.И. Функциональная асимметрия и возможные физиологические механизмы ее активного отражения в мануальной деятельности растущего организма //Автореф.дисс…докт.биол.наук.- М. - 1990. – 45 с.
17. Schmidt R., Lee T. Motor Control and Learning A Behavioral Emphasis-4th Edition, 2005, Human Kinetic
18. Nathan PW, Smith MC, Deacon P. The corticospinal tracts in man. Course and location of fibres at different segmental levels. Brain. 1990, 113 ( Pt 2):303-24.
19. Gordon T, Thomas CK, Munson JB, Stein RB. The resilience of the size principle in the organization of motor unit properties in normal and reinnervated adult skeletal muscles. Can J Physiol Pharmacol. 2004, 82(8-9):645-661.
20. Молодых Е. С. Влияние профиля латеральной организации мозга на успешность адаптации к образовательному процессу лиц подросткового и юношеского возраста, 2005 Дисс. канд. биол. наук. –М., 2005. – 147 с.
21. Velasques B, Machado S, Portella CE, Silva JG, Terra P, Ferreira C, Basile L, Cagy M, Piedade R, Ribeiro P. Cortical asymmetry: catching an object in free fall. Arq Neuropsiquiatr. 2007, 65(3A):623-7.
22. Carlton, L. G. (1987). The speed and accuracy of movements as a function of constraints to action. In M. L. S., J. S. Warm, & R. L. Huston (Eds.), Ergonomics and human factors: Recent research (pp. 103-109). New York: Springer-Verlag.
23. Доброхотова, М. В. Функциональная асимметрия головного мозга / М. В. Доброхотова, В. Н. Брагина. – М.: Мир, 1987. – 202 с.
24. Дейч, В. Левый мозг, правый мозг / В. Дейч. – М.: Мир, 1976 – 224 с.
25. Биология: В 3-х т. Пер. с англ. / Н. Грин, У. Стаут, Д. Тейлор – 3-е изд., – М.: Мир, 2001.
26. Функциональная специализация и особенности нервной организации доминантного и недоминантного полушарий головного мозга / Д. А. Кауфман, В. Л. Деглин, Н. Н. Трауготт и др. // Функциональная асимметрия и адаптация человека / МНИИ психиатрии Минздрава РСФСР. – М., 1976. – С. 9-23с.
27. Функциональные специализации правого и левого полушарий головного мозга / Н. Н. Николаенко, Л. Я. Баллонов // Клиническая нейрофизиология: Руководство по нейрофизиологии / – Новосибирск, 1979. –39-49 с.
28. Бианки В.Л. Асимметрия мозга животных / Отв. ред. Н.Н. Трауготт. – Л.:Наука. Ленинградское отделение, 1985. – 295 с.,
29.Абрамов В.В., Абрамова Т.Я. Асимметрия нервной, эндокринной и иммунной систем.- Новосибирск: Наука, 1996.- 97 с.
30. Агеева С.Р. Функциональная асимметрия рук как показатель межполушарной асимметрии у первоклассника // новые исследования по возрастной физиологии. 1980. - №2 (15) - З-6с.
31. Гасимов Ф.М. Особенности вербальных и невербальных (зрительно-пространственных) функций при различных типов межполушарной асимметрии: Авторев. дис. канд. психол. наукл1. М., 1991.- 222с.
32. Гурова Е.В., Турашвили Р.И. Состояние уравновешенности корковых процессов у людей с различным типом доминантности полушарий мозга // Труды Целиноградского мединститута. 1968 -Т.2.- 231с.
33. Доброхотова Т.А., Брагина Н.Н., Функциональная асимметрия человека.-М., 1981 .-43с.
34. Добрынин В.П., Советов А.Н., Погожеева Е.Н. Влияние пептидных фрагментов правого и левого полушарий крыс на амплитудно-временные характеристики прекционных имежполушарных вызванных ответов// Бюл. Эксперим. Биологии и методицы,- 1989.- №7. 5-7с.
35. Еремеева В.Д., Хризман Т.Д. Мальчики и девочки два разных мира. -М.: Линка-Пресс, 1998.- 184 с.
36. Запорожец А.В. Основные проблемы онтогенеза психики // Избр. психол. тр. М, 1986.-Т.1. 28-65с.
37. Костандов Э.А. Принципиальные вопросы изучения функциональной асимметрии полушарий большого мозга человека.-Москва изд. науке 1983. С.218-231.
38. Кураев Г.А. Функциональная асимметрия коры мозга и обучение. Ростов - на - Дону.: Изд-во Рост, ун-та, 1982. - 158с.
39. Леутин В.П., Николаева Е.И. Психофизиологические механизмы адаптации и функциональная асимметрия мозга.-Новосибирск: Наука, 1988.-193с.
40. Леушина Л.И.Асимметрия полушарий головного мозга с точки зрения опознания зрительных образов //Сенсорные системы.Л.,1982.
41. МакароваВ.И. Состояние здоровья детей школьного возраста при экспериментальных формах обучения. М.-1997
42. Манелис Н.Г. Нейропсихологические закономерности нормального развития. //Школа здоровья.М.,1999. №1.- 65с.
43. Мачинская Р.И., Дубровинская Н.В. Онтогенетические особенности функциональной организации полушарий мозга при направленном внимании: ожидание перцептивной задачи // Журнал ВНД. 1994. - Т.44, вып.З. - С.448-446.
44. Меерсон Ф.З. Адаптационная медицина: защитные перекрестные эффекты адаптации.-М:Медицина, 1993 .-421 с.
45. Мосидзе В.Н., Рижинашвили Р.С., Самадашвили У.В., Турашвили Р.Г. Функциональная асимметрия мозга. Тбилиси: Мецниереба, 1977,- 120с.
46. Полюхов А.Н. Моторная асимметрия мозга в позднем возрасте // Физиология человека. 1982,- № 1. - С. 162-163. Психосоматическая медицина детского возраста.- СПб: Спец.литература,1996.-454с.
47. Ротенберг B.C., Бондаренко С.М. Мозг. Обучение. Здоровье. М., 1989.-21с.
48. Усанова Е.П. Состояние здоровья школьников, новые формы организации медицинской помощи, профилактической и оздоровительной работы в школе: Автореф. Дис. . .д-ра мед. наук Н.Н.,1997.-88с.
49. Хомская Е.Д. и др. Методы оценки межполушарной асимметрии и межполушарного взаимодействия. М.: Изд-во МГУ, 1995.-52с.
50. Хрипкова А.Г. Физиологические основания 12-летней школы: Учебно-методическое пособие. -М., 1999.-12с.
51. Хрипкова А.Г. Физиологические основания 12-летней школы. -М.: ИОСО РАО, 1999.-5с.
52. Цветкова JI.C. Нейропсихологическая реабилитация. М.: Изд-во МГУ, 1985.-124с.
53. Цветкова C. Мозг и интеллект. М.: Просвещение, 1995.-265с.
54.Ченцов Н.Ю. Нарушение пространственных представлений прилокальных поражениях мозга в детском возрасте: Дис.канд.психол.наук. М.,1983.
55. Якиманский П.С. Возрастные и индивидуальные особенности образного мышления учащихся. М., 1989.-326с.
56. Шереметьева Э.М. Физиолого-гигиенические аспекты адаптации школьников.М., 1999.-27с.
57.Сәтбаева Х.Қ., Нілбаева Ж.Б., Өтепбергенов Ә.А. Адам физиологиясы ¬– Алматы: Білім, 1995. 125-б.
58.Торманов Н.Т., Төлеуханов С.Т. Адам физиологиясы .- Алматы: Қазақ университеті,2007. – 327 б.
59. Poston B, Van Gemmert AW, Barduson B, Stelmach GE. Movement structure in young and elderly adults during goal-directed movements of the left and right arm. Brain Cogn. 2009, 69(1):30-8.
60.Апанасенко Г.Л., Попова Л.А. Медицинская валеология.- Киев: Здоровье, 2002.-с.207
61.Хьюбел Д. Глаз, мозг, зрение.- М.: Мир,1990.-239 с.
62.Батуев А.С. Нейрофизиология коры головного мозга. Модульный принцип организации. -Ленинград:ЛГУ,1984.-255 с.
63.Эделмен Дж., Маунткасл В. Разумный мозг.-М.:Мир,1981.-135 с.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Адам және жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасы
Дипломдық жұмыс
КӨРУ ҚАБЫЛДАУЫНЫҢ АСИММЕТРИЯСЫНЫҢ ЖАСҚА
САЙ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаған
4 курс студенті: ___________________________Сейлхано ва А.
(қолы)
Ғылыми жетекші
б.ғ.к., доцент: ______________________________ Гумарова Л.Ж.
(қолы, күні)
Нормабақылаушы:
б.ғ.к., доцент: ______________________________ Гумарова Л.Ж.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.д., профессор: ______________________________ Төлеуханов С.Т.
(қолы, күні)
Алматы, 2011
Реферат
Бітіру жұмысы 35 бетте жазылған ішінде 11 сурет, 1 кесте бар, әрі
қолданылған әдебиеттер тізімі 61, оның ішінде 15 шетелдік болып табылады.
Зерттеу объектісі және әдістері: Алматы қалалық Мүслім Базарбаев
атындағы мектеп гимназиясының әр жастағы, яғни 5, 7, 9, 11 сынып
оқушыларына дені сау ұл балалар мен қыз балаларға жүргізілді. Көру ақпарат
қабылдануын анықтауға арнайы жасалған компьютерлік бағдарлама – тест ҚазҰУ-
нің биофизика кафедрасының электрфизиология лабораториясында құрастырылған.
Алғашқыда көру ақпарат қабылдауын анықтауға арнайы жасалған компьютерлік
бағдарлама-тест Picture Make бағдарламасында IBM PC AT-те жасалынған
болатын.
Кілтті сөздер: жасөспірім, көру арқылы ақпарат қабылдау, ми бөлімдері,
сол жақ жарты шар, оң жақ жарты шар, ми қыртысы, көрі төмпешігі,
Жұмыстың өзектілігі мен жаңалығы болып, көру арқылы ақпарат
қабылдаудың жасқа сай зерттеу болып табылады. Әр түрлі мәліметтердің көру
арқылы ақпарат қабылдауды моделдеген кезде стимулдың берілу уақыты мен
жалпы организмнің физиологиялық жағдайына аса маңызды назар аудару керек.
Бітіру жұмысының нәтижелері мектепте білім беру бағдарламасында оқушылардың
білім деңгейін көтеру мақсатында, әрі инфарматикалық технологиялар
аймағында қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелер:
Көру арқылы ақпарат қабылдауының асимметриясының зерттегенде жасқа сай
келесі ерекшеліктері анықталынды:
Сол жақ жарты шармен оң жақ жарты шар өзара қатынасатын функционалдық
даму барысында өзгереді.
Екінші балалық шақта, 11-12 жастағы балаларда оң жақ жарты шарының
ақпарат қабылдауның белсенділігі жоғары болады.
Жас өспірімдерде, 13-14 жастағы балаларда сол жақ жарты шарының ақпарат
қабылдауның белсенділігі жоғарылап, оң жақ жарты шарының белсенділігі
төмендейді.
Бой жеткендерде, 16-18 жастағы оқушыларда қателердің саны айтарлықтай
төмендеп, бас мидың жетілдіруін көрсетті. Асимметриялық ара-қатынаста оң
жақ жарты шарының ақпарат қабылдауның белсенділігі жоғары болды.
Глоссарий
Үлкен ми сыңарлары – ми бөлімдерінің ең көлемді бөлімі.
Көру орталығы- үлкен ми сыңарларының шүйде бөлімінде орналасқан көру
арқылы қабылданатын бейнелі ақпаратты өндейтін ми орталығы.
Көз – сырттан келетін бейнені қабылдайтын алғашқы мүше.
Кәмелетке келу – немесе дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың
жыныстық жетілуін және өзінің ұрпағын жалғастыру қабілетінің пайда болуы,
яғни тұқымын жалғастыруды қамтамассыз ету.
МСА- ми сыңарларының асиммитриясы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Әдебиетке шолу 7
1.1 Жас өспірімдердің жасқа сай ерекшеліктері 7
1.2 Көру ақпаратты қабылдау нейрофизиологиясы 12
1.3 Көру арқылы ақпаратты қабылдауның ми сыңарларының өз-ара
асимметриясы 15
1.4 Адамдардағы жарты шараралық әрекеттестік 20
2 Тәжірибелік бөлім
2.1.1Зерттеу объектісі 21
2.1.2Зерттеу әдістері 21
2.2 Зерттеу нәтижелері мен талдау 24
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары ми сыңарларының өз-ара асимметриясы (қысқ. МСА)
актуальды және интенсивті зерттелудегі мәселелердің біріне айналуда.
Көз арқылы қабылданатын мәліметтерді өңдеу амалдарының ерекшеліктері -
МСА-ның негізі болып табылатыны мәлім [1- 3]. Мысалы, мәліметтерді өңдеу
кезінде сол жақ ми сыңарына көбінесе жүйелі, талдағыш аналитикалық
стратегиясы тән болса, оң жақ ми сыңарына-холистикалық, тұтас, бір
уақыттылық стратегиясы тән. Осыған қарап оң жақты және сол жақты ойлау
түрлері айырып танылады. Бұл жерде ойлау түрі дегеніміз – әртүрлі
мәліметтерді өңдеу кезінде адамның тек қана бірдей тәсілдерді қолдану [4].
Көру арқылы ақпарат қабылдау мәселесіне көптеген зерттеу жұмыстары
жасалған болатын. Бұл салада жетілген түрде көру анализаторлары, көз
алмасының құрылысы, көру жолдары және адам миындағы көру бөлімінің
қыртыстары зерттелген.
Заман талаптарына сай балалар мектеп қабырғасынан өте кең көлемде
ақпарат қабылдауды қажет етеді. Мектеп жасындағы балалардың арасында орта
сыныптардан жоғары сыныптарға көшу кезінде оқушыларда күйзеліс күймен қоса
эндокринді өзгерістер де байқалады. Бұл дегеніміз, балаға тек мәліметтер
толқынының күрделенуімен ғана емес, өзінде болып жатқан физиологиялық
өзгерістерге де бейімделуді қажет етеді.
Кәзіргі уақытта, жоғарыда көрсетілген ойлау түрлерінің ара қатысы,
көбінше субъектілердің индивидуалды ерекшеліктерімен психологиялық
айырмашылықтарын және дүниетаным мен мінез-құлықтың өзгешелігін анықтауда
маңызды негіздер бар екені расталады. Мәліметтерді өңдеудегі бұл екі тәсіл
адами ойлау жүйесінің бірін-бірі толықтыратын бөліктері болып табылса да,
бұлардың үлес салмағы әр индивидуумда әртүрлі болып келеді.
Этникалық топтардың өкілдерінде осы екі ойлау түрлерінің нақтылы ара
қатысы көбінесе мәдени айырмашлықтарымен және ортаның дәстүрлерімен
анықталады [5]. Мүмкін, мәдени және әлеуметтік мұрагерлік процесі кезінде
субъектінің сол ортаның жағдайына сәйкес үйлесімді болуы үшін осындай
тәсілдер қалыптасқан шығар.
Европалық тұрғындардың көбісіне мәліметті өңдеуде жүйелі стратегиясы
тән болса, шығыс тұрғындарына холистикалық, тұтас стратегиясы тән [6].
Зерттеушілердің басым бөлігі ерлер мен әйелдерде МСА- ның
айырмашлықтары бар екенін растайды. Бұлардың негізінде ми структурасының
морфологиялық ерекшеліктері жатыр [7, 8]. Мәлім болғандай [9,10],
әйелдердің МСА-сы ерлерге қарағанда азырақ көрініс тапқан. Биологиялық
роліне және дүние танымының өзгешелігіне байланысты зерттеулерді ерлер мен
әйелдерді жеке топқа бөліп өткізген лазым. Осы жұмыстағы зерттеулер
бойжеткендер мен жігіттер топтарында өткізілген.
Кураевтың [11] көрсеткеніндей көру-моторлы реакциясының орындалуы
кезіндегі функциональды МСА-сы туа біткен механизмдермен қатар оқыту-үйрету
нәтижесінде қалыптасады. Осыдан автор ми асимметриясы оқыту-үйретумен
себептелуі мүмкін деген қорытынды жасайды. Шамасы, оқыту процесі барысында
ойлау типі едәуір түзетуге тап болады.
Жұмыстағы қолданылған зерттеу методикасы КазҰУ-дың Адам және
жануарлар физиологиясы және биофизикасы кафедрасында жетілдірілген. Бұл
методика оң және сол ми сыңарларының артықшылықтарын мәліметтерді сол
жақтан оң жаққа және керісінше есептеу кезінде анықтауға көмектеседі.
Зерттеу амалы адамның көру жүйесінің анатомиялық өзгешеліктеріне
негізделген. Көз аясының орталығынан түскен мәлімет және оң жақ көз
аясының жақын және алыс перефериясынан келіп түскен алдыңғы мәлімет сол
жақтан оң жаққа есептеу кезінде мидың сол жақ сыңарына проекцияланады. Ал
оң жақтан сол жаққа есептеу кезінде-мидың оң жақ сыңарына проекцияланады.
Жұмыстың мақсаты: әр түрлі жастағы мектеп оқушыларының көру
қабылдауының асиметриясының жасқа сай ерекшелігін анықтау болып табылады.
Осыған сәикес мынадай міндеттер қойылады.
1. 11-14 жастағы сынып оқушыларының көру арқылы ақпаратты қабылдауының
асимметриясын анықтау.
2. 16-18 жастағы сынып оқушыларының көру ақпаратты қабыбылдауының
асимметриясын анықтау.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Әдебиетке шолу
1. Жас өспірімдердің жасқа сай ерекшеліктері
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады. Өсуді егер
сандық көрсеткіш дейтін болсақ, дамуды сапалық көрсеткіш деуімізге болады.
Организмнің дамуы екі түрлі болады: физикалық (мүшенің ұзындығы, ені,
тереңдігі, көлемі т.б.) және функциялық (мысалы, жүректің функциясын
анықтау үшін оның систолалық немесе минуттық көлемін өлшейді).
Адам өмірін негізінен үш кезеңге бөлуге болады: өсіп даму және жетілу,
кемелдену, қартаю. Бұл үшеуінің айырмашылықтарын дене көрсеткіштерін өлшеп,
организмнің даму дәрежесін анықтап және сыртқы ортамен байланысын тексеру
арқылы білуге болады.
Кәмелетке келу немесе дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың
жыныстық жетілуін және өзінің ұрпағын жалғастыру қабілетінің пайда болуы,
яғни тұқымын жалғастыруды қамтамасыз ету. Бұған қоса әлеуметтік қызметтерді
атқару, рухани және мәдениет қазыналарын жасау, еңбек ету қабілеттері
жатады.
Жыныстық жетілу қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-14 жаста басталады да
жынысқа сай бойжеткендерде 16-18 және жігіттерде 18-20 жаста толық
жетіледі. Осыған байланысты адам организмінің толық жетілуі, яғни кәмелетке
келуі аяқталып, кемелденуі басталады.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтары
бар:
1) Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды;
2) Мүшелер мен мүшелер жүйесінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3) Өсу мен даму баланың жынысына байланысты;
4) Функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің биологиялық
беріктігі немесе мықты болуы;
5) Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелділігі;
6) Өсу мен дамудың акселерациясы;
Бала организмінің еңбектің түрлеріне бейімділігі үнемі бірдей бола
бермейді. Сондықтан да оқу, еңбек, спорт жұмыстарын сыртқы ортаның
жағдайына сәйкес етіп, өсіп-даму мезгіліне байланысты мөлшерлеген жөн.
Оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырғанда балалардың жасын белгілі бір
топқа бөлуге тура келеді, яғни әртүрлі жастағы балаларды бір топқа қосады.
Ол топтардағы балалардың жасын белгілі бір мөлшермен шектеу қажет. Осыған
байланысты адам өмірін бірнеше кезеңдерге бөлу қажеттілігі туындайды.
Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас, физиологиялық ерекшеліктері
бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады. Белгілі бір жас кезеңінде организмнің
даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі деңгейге дайындалу мерзімі
басталады. Осыны ескерте отырып, 1965 ж. Адам организмін зерттейтін түрлі
ғылымдар өкілдерінің (физиологтар, гигиенистер, дәрігерлер, педагогтар,
психологтар, философтар, генетиктер т.б.) қатысуымен Мәскеу қаласында
болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің шағын жиналысында адамның барлық
өмірін кезеңдерін бөлген:
1. Жаңа туған сәби ( алғашқы 10 күн өмірі);
2. Емшектегі сәби (10 күннен 1 жасқа дейін);
3. Алғашқы балалық шақ (1-3 жас);
4. Бірінші балалық шақ (4-7 жас);
5. Екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, ұлдар 8-12 жас);
6. Жеткіншек немесе жасөспірімдер (қыздар 12-15, ұлдар 13-16 жас);
7. Кәмелеттік немесе жігіттікбойжеткендік (қыздар 16-20, жігіттер
17-21 жас);
8. Кемелге келу немесе ересектік мерзімінің 1-ші жартысы (әйелдер 21-
35, ерлер 22-35жас);
9. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысы (әйелдер 36-55, ерлер 36-60 жас);
10. Егде жас (әйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас);
11. Қариялар немесе кәрілік (әйелдер мен ерлерге бірдей 74-90 жас);
12. Ұзақ өмір сүрушілер ( 90 жастан әрі қарай).
Бұған қоса, балаларды тәрбиелеу, үйрету және оқыту
жағдайларын
ескеріп педагогтар келесі жас кезеңдерінің топтарын ұсынған:
1.Жаңа туған сәби (1 ай);
2.Емшектегі сәби (1 айдан 1-жасқа дейін);
3. Ясли жасы немесе балбөбектер тобы (1-4 жасқа дейін);
4. Мектепке дейінгілер тобы (5-7 жас);
5. Мектеп жасындағылар :
А) Бастауыш сыныптағы оқушылар (7-11 жас);
Б) Ортанғы сыныптардағы оқушылар (11-14 жас);
В) Жоғарғы сыныптардағы оқушылар (14-18 жас).
Жас өспірім шағындағы оқушылардың жоғарғы сыныптарға көшу кезегінде
ақпараттар толқынының мол болғанына байланысты және оқу үрдісі тез әрі
көлемді болуынан алғашқы жылдары психологиялық қиындықтар туа бастайды.
Балалар алғашқы кезде мазасыз болады. Осы кезде балаларда хронотиптері
де қалыптаса бастайды. Эндокринді жүйеде өзгерістер байқалады. Оқушылар осы
кезде өте мазасыз, тез ашуланшақ болады. Бұл кезең өтпелі болғандығынан
балада ересек адамның да, балалық шақтың да белгілері көріне отырады. Бала
физиологиялық тұрғыдан емес, психологиялық, әлеуметтік, ақыл-ой өрісінде де
өзгереді.
Біз қарастырып отырған зерттеу жұмысының мақсаттарымыздың бірі
оқушылардың көру ақпарат қабылдауын қарастыратын болғандықтан барлық
жүйелер ішінде орталық жүйке жүйесін жас ерекшеліктеріне тоқтап өтеміз.
Адамның жүйке жүйесінің маңызын оның қызметтеріне қарай былай анықтауға
болады:
- Мүшелерді бір-бірімен байланыстырып, организмнің бір
тұтастығын іске асырады;
- Денедегі барлық мүшелердің және мүшелер жүйелерінің
қызметтерін реттейді;
- Организмды сыртқы ортамен байланыстырады;
- Сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына организмді бейімдейді;
- Денедегі барлық клеткалардың, ұлпалардың,мүшелердің, бүкіл
организмнің тірлігін қамтамасыз етеді.
Адамның бүкіл сезім жүйесінен алынған ақпараттар үлкен ми сыңарларында
өнделеді( 1-сурет). Сезім мүшелерінің (тері, көз, құлақ, тіл, мұрын)
өздерінің жақсы жұмыс істеуі, яғни сау болуы сыртқы ортадан келетін әртүрлі
мәліметтерді түсінуге, сезінуге, яғни анализдеуге жеткіліксіз. Сыртқы
ортадан келген мәліметті толығымен дұрыс өндеу үшін адамның санасының ең
маңызды органы ми сау болуы керек.
1-сурет. Сезім жүйелері арқылы келетін ақпараттың үлкен ми
сыңарларындағы өнделетін орындары
Адам жүйке жүйесі орталық және шеткі немесе перифериялық (лат.
Периферикус-шеттік) жүйке жүйесі болып бөлінеді. Орталық жүйке жүйесі ми
мен жұлыннан тұрады.
Жаңа туған сәбидің миының салмағы орта есеппен 360-390 г. Жаңа туған ер
баланың миының салмағы қыздардың миынан салмақтау болады. Алғашқы жылы
мидың салмағы екі есе, 3 жаста үш есе ұлғаяды. Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың ми салмағы 1250-1300 г, ересек адамда 1400-1450 г.
Алғашқы 6-7 жылдың ішінде баланың, баланың миының салмағы ересек
адамның салмағының 45 бөлігіндей болады. Мидың толық жетілуі 17-20 жаста
байқалады. Адамның ақыл-ойы оның миының салмағымен тікелей байланысты емес.
Дегенмен, мидың физиологиялық қалыпты қызмет атқару қабілеті оның салмағы
900 грамнан төмендегенде және 1200 грамнан асқанда бұзылады.
Көру арқылы ақпарат қабылдау және оны өндеу үлкен ми сыңарларының шүйде
бөлімінде жүзеге асырылады. Үлкен ми сыңарлары мидың ең үлкен, ең маңызды
бөлімі. Адам миының барлық салмағының 80% ми сыңарлары алып жатады.
Құрылысы жағынан ми сыңарлары бір-бірімен сүйелді дене арқылы жалғасқан
екі жарты шардан тұрады. Әрбір жарты шар бес бөлімнен тұрады: маңдай,
орталық, төбе, шүйде және самай.
Бұдан бір ғасырдай бұрын ми жарты шарларының бірдей еместігін әсіресе
олардың қызметінің арасындағы айырмашылығы анықталған болатын. Мидың сол
жағындағы сөйлеу орталығы зақымдалса, адам сөйлей алмай қалатындығын Брок
дәлелдеген. Осы аймақтың басқа бір нүктесіндегі нейрондар істен шыққаннан
кейін адамда сөздің мағынасын түсіну қабілетінің бұзылғанын Вернике
анықтады. Сол мәліметтерге байланысты мидың сол жақ жарты шарының ойлауға
қатысы барлығы байқалады.
Мидың оң жақ жарты шарына немқұрайлы көзқарас туып, ол қосымша бөлік
деген ұғым пайда болды, бірақ кейіннен бұл пікірдің қате ұғым екендігі
анықталды. Егер оң жақ жарты шар зақымдалса, көру қабілеттілігі, кеңістікті
аңғару сияқты қызметтер кеміген. Мидың оң жақ жағының психикаға да қатысы
бар.
1-кесте
Ми сыңарларының қызметі
Сол жақ жарты шар Оң жақ жарты шар
Сөйлеу,түсіну, ойлау, тану, уақытты Есту, сөзсіз іс-қимыл, кеңістікті
аңғару, ұқсастықты байқау, көріністі қабылдау, заттарды, тұтас түрді
белгілеу, болжау, қабылдағанды қабылдау,заттардың айырмашылығын
талдау, білу, бағдарлау, оқиғалардың білу,олардың функциялық ұқсастығын
кезекті тәртібін аңғару, тұжырымдау, байқау, нәрселердің алыс-жақындығын
жоспарлау, абстрактылы ойлау байқау, дәл осы сәттегі оқиғаны
сезу
Адам ағзасында ми жұмысының қызметінде жасқа сай ерекшеліктері бар
екендігі туралы мәлімет бар. Мектеп жасындағы балаларда оқу жыл бойында
болған психикалық әрекеттер барысында ми активтілігінің заңдылықтары
болатындығы анықталды.
Сурет 2. Сол жақ және оң жақ мидың жарты шарлары
Бір жастағы баланың ми сыңарларының маңдай бөлімі нашар дамыған, оның
сайлары мен қатпарлары ұсақ, таяз, қысқа болады. Олардың ми сыңарларының
нейрондар саны ересектермен бірдей болғанымен, пішіндері қалыптаспаған, 14
түрлі болып дифференцияланбаған.
Сурет 3. Мидың сол жақ және оң жақ жарты шарларының атқаратын қызметтері
Тек қана 1-ші жылдың аяғында 6-7 қабаттағы нейрондар қалыптаса
бастайды.
13-18 жас арасында ми қыртыстарының үшінші қабаты толық қалыптасып
үлгереді. Дегенмен, байланыс бөлімінің миеленденуі әлі аяқталмайды,
қыртыстағы нейрондардың серпімділігі әлі де болса төмен, қозу тежелуден
басымырақ келеді. 13-16 жас арасында маңдай бөлімінің дамуы аяқталып,
ересек адамдардікіндей болады. Баланың белсенді зейіні 30-40 минуттей. 17-
18 жаста ми қыртысының құрылымдық дамуы одан әрі қарай жалғасады. Көпшілік
ғалымдардың мәліметіне қарағанда, ми қыртысы қызметінің дамуы 50-60 жасқа
дейін байқалады.
1.2. Көру ақпарат қабылдау нейрофизиологиясы
Көру арқылы ақпарат қабылдаудың бастамасы болып, мамандырылған сезім
жүйесінің әртүрлі деңгейінде жүзеге асырылатын ақпаратты қабылдау және
алғашқы анализі болып табылады.
Көру арқылы ақпарат қабылдау көру жүйесіне кірер жерде басталады,
яғни торлы қабықта, кейін жоғарғы қостөмпешіктің дінгекті құрылысында,
латеральды коленчатого денеде, таламус жастықшаларына тела, содан кейін
барып көру қыртысына жетеді.
Көру жүйесі афферентті және эфферентті қозулары әртүрлі қабатта өтетін
көпярусты құрылым сияқты жұмыс істейді. А.А. Митькин көру жүйесінің бейне-
реттегіш қызметінің реттелуі көп сатылы екені туралы айтады. Оның рөлі
сананың деңгейінде ғана бейне субъектісі ретінде бірқабатты түрде пайда
болуына арналмаған. Кезкелген бейне кең мағынада айтқан кезде сана
аймағындағы жатқан орталығымен қоса, сана-сезімнің әртүрлі деңгейінде
жатқан көптеген компоненттерге бай.
Дәстүрлік көз қарасқа сәйкес, бейненің қалыптасуы (кем дегенде
приматтарда) көру қыртысының ерекше тек өзіне ғана тән қызметіне жатады.
Алайда соңғы он жылдықта бұған альтернативті концепция кеңінен тарады. Оған
сәйкес айтар болсақ, төмен жақта жатқан иерархиялық құрылымдарға келетін
сенсорлық толқындардың негізгі реттегіші ретінде қыртысты инстанция екен.
Және де бұл кезде белгілі бір объектінің белгілері көру жүйесінің әртүрлі
деңгейінде өту мүмкін.
Көру жүйесінің біртұтас реттелуі және өзара тығыз байланысты екені
туралы мынадай мәліметтер айтады:
1.Барлық ең маңызды әртүрлі деңгейлі көру құрылымдары (төрт төмпешіктің
жоғарғы бұдырлары латеральді тізе дене, көру қыртысы) ортақ реттеледі.
Жоғарғы екі төмпешік өзінің беткі қабаттарында қыртыс прототипі болып
табылады, ал көру қыртысының дамуы барысында жоғарғы екі төмпешіктер
деңгейінде табылған принциптер бойынша жүзеге асырылады.
2. Діңгекті көру құрылымдары көру қыртысының дамуы бойынша
атрофирленбейді, олар омыртқалылар эволюциясымен қатар дамып күрделеніп
отырады және көру қыртысымен тығыз байланысады.
Көру қыртысының рецептивті ауданның постанальді дамуына сілтейтін
көптеген фактілер сыртқы орта сигналдарын индивидуалды үйретпеседе-ақ
ажырата алатын стволовые механизмдер генетикалық бекітелген механизмдер
болып табылатынын дәлелдейді. Қыртыстың механизмдері жоғары иірмелі, яғни
ортаның белгілі бір шарттарында арнайы қойылған есептерге өмір бойында
үйрену мүмкіндігі бар.
Контраст шекараларын анықтау кезінде көру сенсор зонасын арнайы
мамандырылған деп есептеледі. Мұндай көз қарас контрасті ерекшелендіретін
концентрацияланған және қарапайым аудандар бар екендігі туралы айтатын
нейрофизиологиялық мәліметтерге сәйкес келеді. Нейронның рецептивті ауданы-
бұл нейронның активтілігіне әсер ететін торлы қабықтың шектелген
ауданы.Электрофизиологиялық тәсілдермен Д.Хьюбел көру қыртысы жіңішке
бағаналарға бөлінгенін көрсетті [2]. Бір минибағана (вертикальді цилиндр
d=30 мкм, клеткалары вертикальді көптеген байланыстары бар және
горизонтальділері аз санды) әр доминантты көздің жарты жұбында
ориентациялық спецификалық суреттеу параметрлерінің бірлігі болып табылады.
Олар стриарды қыртыстың макробағанасын немесе айтарлықтай азды-көпті өз
бетінше жұмыс істей алатын модульді құрайды. Бір бағананың активтенген
кезінде көрші бағаналар тежеледі, бұл активтенген бағананың көрші
бағаналардан динамикалық түрде изоляциялануына көмектеседі. Тежегіш әсер 45
градустан кем емес болған ориентациялық стимулды нейрондар арасында болады.
Перпендикулярды ориентациялық стимулды нейрондар арасында тежегіш
байланыстар байқалмаған.
Сурет 4. Көру жүйесінің нейрофизиологиясы
Д.Хьюбел бұдан басқа, стриарды қыртыстың өндейтін қызметін
ерекшелендіріп айтады [2]. Ол қыртыстың басқа аудандарымен салыстырғанда ең
аз сыртқы ортамен байланысқан, сондықтан да ипсилатеральді қыртысты
байланыстары жоқ. Қыртыс нейрондарының активті динамикасының зертеулері
кезкелген макробағанада әртүрлі ерекшеліктері бар стимулдар ақпаратын өндеу
параллельді каналдарда жүзеге асырылады. Қабылдау процессі болып жатқан
кезінде проекцияланбаған ассоциативті аудандардың рөлі белгілі болды. Бұл
аудандар ассоциативті функциялардан басқа, тік сенсорлы-спецификалық
кірістерге ие бола отырып, белгілі бір сенсорлық анализ операцияларын
жүзеге асырады [2, 24].
Неокортекстің артқы-ассоциативті көру функциясы жақсы белгілі - самай-
төбе-шүйде бөлімінің аудандары. Бұл ауданның зақымдалуы әртүрлі бейнелер
мен беттерді танудың дефекттерін туғызады, бірақ бөлек-бөлек элементтерді
ажырата білуге әсер етпейді. Бұл фактілер самай- төбе- шүйде бөлімінің
аудандарын қабылдау мен қиын бейнелерді (геометриялық фигуралар, беттердің
түрлері). Орталыққа рецептивті аудандары орнатылған нейрондар, бұл ауданда
осы клеткалардың көбіне отимальді стимул болып табылатын қиын бейнені
анализдеуде нейрофизиологиялық негізі ретінде қарастырылады.
Артқы- ассоциативті қыртыс бөлімдері мамандырылған көру жүйесі бұл
зонамен престриарді және стиарді екі соңды байланысты ақпаратты өндеуіне
әсер етеді. Самай- төбе- шүйде бөлімінің аудандары қыртыста жасқа сай
тежелу механизмдерінің жеңілдетуге ат салысады. Соңғы жылдары ішкі қыртысты
тежелулердің көру қыртысының нейрондарының рецетипті аудандардың
пластикалық жаңа құруларында маңызы осы бір ерекшелікпен көрсетілген.
Спецификалық сенсорлы функцияға үлкен ми сыңарларының алдыңғы-
ассоциативті бөлімдері де кіреді – маңдай және мотор аудандары интегративті-
бастауыш механизмдерде өз рөлін ойнайды. Бұл аудандардың қатысуы көру
есебінің детальдерін көру стратегиясын іздеуде активттендіреді. Қыртыстың
алдынғы-ассоциативті бөлімінің функциясы осы ауданда мамандырылған және
мамандырылмаған әртүрлі модельді ақпараттарды анализдейтін полисенсорлық
нейрондардың болуымен анықталады. Осы қыртыс аудандарындағы кең
конвергенция тік сенсорлы кірістердің және қыртыстың артқы-ассоциативті
аймағынан және проекцияланған аймағынан келетін байланыстардың, осы
құрылымдардың сыртқы ортадан келетін ақпаратты қабылдауындағы рөлін
анықтайды. Ми қыртысының маңдай бөлімі зақымдалған ауру адамдарда активті
түрде белгілердің стимулы және оның маңызын аңғаруға негізделген ақпаратты
қабылдау процессінің бұзылғаны анықталады. Белгілі бір есептерде және
қажеттіліктерге тәуелді неокортекстің әртүрлі бөлімдерінде өтетін сенсорлы
процесі таңдау қасиеті маңдай бөлімінің қыртыстары арқылы басқарылады.
Қыртыс бөлімдерінің таңдаулы жауап қайтару бұзылғаны маңдай аймағының
стимулды зақымдалуы өзіндік реттелуде маңызды түйін болып қарастыруға
мүмкіншілік берді.
Осылайша, алдыңғы-ассоциативті, әрі артқы-ассоциативті құрылымдар
белгілі бір ақпарат қабылдау операцияларын жүзеге асырады және
неокортекстің басқа бөлімдеріне жүзеге асатын сенсорлық анализдерге
реттегіш әсер етеді. Маунткаслдың анықтауы бойынша жалпы интромодульді(
көптеген таңдаулы және мамандырылған) байланыстар арқасында бірнеше ми
құрылымдарының арасында әртүрлі жүйелермен атанған кең түрде байланыс пайда
болады. Ең соңғысы көп кірісті және шығысты бар эшелонленген параллельді
және ретті байланысты байланыстар көптеген модульдік элементтерден тұрады.
Жіктелген жүйенің қызметі оның ешқандай бөлімінде орналастырылмайды. Ол өз
алдына жүйенің активті динамикасын көрсетеді. Демек, ақпарат қабылдау
мәселесіне мидың жұмысының бір тұтастығы тұрғысынан қараған жөн.
3. Көру арқылы қабылдаудағы ми сыңарларының өз-ара асимметриясы
Ми сыңарларының өз-ара асимметриясы және ми сыңарларының өз-ара
әрекеттестігі кәзіргі уақыттағы жаратылыстану ғылымының өзекті
мәселелерінің бірі болып табылады. Бұл мәселемен көптеген шетелдік және
отандас зерттеушілер айналысуда.
Ми сыңарларының айырмашылықтарын зерттеу методы адамның анатомиялық
өзгешеліктеріне негізделген. Мидағы нерв талшықтары назальдық жарты
бөліктерінің тор қабықтарынан хиазмде айқасқан түрде келеді, ал
темпоральдық жарты бөліктерінің талшықтары айқаспайды. Нәтижесінде көз
аясының сол жағындағы суреттер оң жақ ми сыңарының қарақұс ауданына
проекцияланады, ал оң жақ көз аясынан керісінше-сол жақ ми сыңарының
қарақұс ауданына проекцияланады. Осы заманғы қалыптасқан түсініктерге
сәйкес, көру арқылы қабылданған мәліметтерді жоғарғы өңдеу орталықтары төбе-
самай аудандарда орналасқан. Және де осы аудандар хабарды өз ми сыңарынан
және контрлатеральды ми сыңарынан қабылдайды.Болжам бойынша ми сыңарларының
комиссуралары арқылы өтетін мәліметтер уақыт кешіктіріп, жарым-жартылай
жоғалып кетеді. Сол себепті төбе-самай аудандары үшін, ипсилатеральды көру
аясына қарағанда, контрлатеральды көру аясының мәліметтері тез түседі [12].
Латеральды ұсынылған стимулдар туралы мәліметтерді өңдеуде сау адамның екі
ми сыңары қатыстырылса да(қарақұс аудандарын қоспағанда), әртүрлі
суреттерді танудағы немесе оң мен сол көру аясына ұсынылған стимулдарға
уақыт реакциясындағы анықталған өзгешеліктер, зерттеушілердің басым
бөлігінің пікірінше[13, 1], оң мен сол ми сыңарларының жұмыс істеу
спецификасын көрсетеді.
Оң мен сол гемисфералардың көру арқылы қабылдауға(ұғынуға), көзбен
көру есептерін танып еске сақтауға бірдей үлес қоспайтынына көп фактілік
материалдар дәлел бола алды[1,13,14,15,16,17]. Психофизиологиялық
зерттеулердің мәліметтері электрофизиологиялық және әртүрлі көзбен көру
есептерін шешкенде пайда болатын локальды қан ағысын зерттеулермен
толықтырылады[18]. Жануарларда көз арқылы қабылдау процесстерінде ми
сыңарларының өзгешеліктері анықталған[19]. Көз арқылы мәліметтерді қабылдау
кезіндегі ми сыңарлары асимметриясының табиғаты туралы идеялардың
эволюциясы осы феноменнің сөйлеу асимметриясының бір жағдайы ғана есебінде
басталған еді. Кимура,Уайт т.б.[20,21] анықтағандай, сөйлеумен байланысы
бар таңбалық суреттер(ауызша айтылатын стимулдар)-әріптер, сөздер, цифрлік
таңбалар, оң жақ көз аясна түссе,тез танылып ұғынылады. Бұл нәтижелерді
олар, сол жақ ми сыңарында орналасқан, сөйлеу орталықтарына вербальдық
мәліметтердің тура түсуімен түсіндірген.
Оң жақ ми сыңарының ауызша жеткізе алмайтын стимулдарды танып айыруда
артықшылығы бар (адам үшін дайын жауабы жоқ түсініксіз, абстракты
фигуралар, әртүрлі узорлар, сызықшалар) [20,23].
Дегенмен, Бартусявичустың [23] зерттеулері, керісінше, сынаушыға жаңа,
ауызша түсіндіре алмайтын суреттердің эталоны оның сол жақ ми сыңарында
орын табады. Оны сол жақ ми сыңарымен түсініп ұғынғанда,оң ми сыңарына
қарағанда, сынаушы адам (испытуемый) аз қателеседі. Бірақ-та, оқытудан
кейін ми сыңарларының ролі аусады: оң жақ ми сыңары аз қателеседі, сол жақ
ми сыңарына қарағанда( онда қателіктер саны бұрынғы деңгейде қала береді).
Басқа зерттеушілермен [23], сандармен (цифрлермен) жұмыс істегенде, оң
жақ көз аясына сандарды көрсеткенде, жылдам реакциялар анықталған. Осы
ретте олар мынандай болжам жасаған: көру-кеңістік анализі мен вербализация
арасында айтарлықтай байланыс бар.
Көз арқылы оң ми сыңарына түскен мәліметтердің сол ми сыңарына
ауысуына қосымша уақытты талап етеді.
Вербальды стимулдардың әсері қанша маңызды болса да, ми сыңарларын
вербальдық және көру-кеңістік фунцияларына сәйкес бөліп қарау абсолюттік
деуге болмайды.
Ми сыңарларының арнайы функцияларын зерттеу әдістері дамыған сайын ми
сыңарларының өзгешеліктері мен айырмашылықтары туралы көзқарастар едәуір
өзгерген. Ми сыңарлары арасындағы айырмашылықтар сол ми сыңарларының
қабылдаған мәліметтермен қалай жұмыс істейтіні тарапынан қарастырылған.
Мәліметтерді өңдеу әдісі - жүйелі немесе тұтас –кәзіргі уақыттағы бір
теориялық моделін айғақтайды. Осы теорияға сай сол жақ ми сыңары уақыт
барысындағы жылдам өзгерістермен жұмыс істеуге бейім және стимулдарды
нышаналардың егжей-тегжейлілігі тарапынан анализге салады. Ал оң жақ ми
сыңары бірсәттілі байланыстар мен паттерндердің жалпы қасиеттерімен жұмыс
істеуге бейім. Мысалы, Коуэн [24] көрсеткендей, стимулдарды салыстыратын
бірнеше әріптерден тұратын есепте, сол жақ ми сыңарының әріптер саны өскен
сайын реакция уақыты да көбейеді, ал оң жақ ми сыңары үшін өзгермейді.
Демек, сол жақ ми сыңары стимул элементтерін бірінен соң бірін , ал оң жақ
ми сыңары оларды бірден бір уақытта салыстырады [25]. Басқа авторлардың
мәліметтері бойынша, ми сыңарлары стимул элементтерін есептің күрделігіне
және бақылаушының жаттыққанына қарай стимул элементтерін жүйелі немесе
параллельді түрде тексеріске салады. Додонова және соавторлар [26] көлемі
бірдей геометриялық фигуралармен зерттеулер жасаған. Стимулдар
унилатеральды түрде көрсетілген. Фигуралардың саны өскен сайын екі ми
сыңары үшін көзбен іздеп табу уақыты да көбейген. Жаттыққан сайын бұл
тәуелділік оң жақ ми сыңары үшін азайып, сол жақ ми сыңары үшін мүлдем
жоғалған - сол жақ ми сыңары мәліметтерді параллельді түрде өңдеуге көшкен.
Өзгешеліктер (жүйелі-бір уақыттылық) шегінен әрі қарай шығу
мақсатымен көптеген зерттеушілер мынадай пікір айтуда: сол жақ ми -
логикалық, аналитикалық әдіспен, ал оң жақ ми бейнелік синтетикалық түрдегі
әдіспен әрекет етеді [3]. Бұл көзқарастар клиникалық мәліметтерге
негізделген. Оң жақ ми тұстары зақымдалған аурулардың күрделі суреттердің
бірнеше компоненттерін немесе белгілерін бір уақытта еске сақтап, танып
білу мен шамалауға мүмкіндіктері шектеліп қалған. Ал сол жақ ми тұстары
зақымдалса заттардың жалпы формасы дұрыс анықталса да, олардың маңызды
бөлшектері таса қалып қояды [27-29]. Зальцман мен Меерсондың
көрсеткеніндей, оң және сол ми сыңарлары жақсы таныс суреттерді таныған
кезде оларды өздігінше суреттеп береді. Оң жақ ми сыңарында көру
стимулдардың толық немесе соған жақын бағасы жүзеге асса, сол жақ ми
сыңарында ең маңызды нышандары бағаланады [44].
Леушина мен Невскаяның пікірінше, мәліметті тұтас қабылдау мен
анализді қарама-қарсы салыстыруға негізделген фактілер, көз арқылы
қабылдаудан гөрі, одан да жоғары деңгейде тұрған процесстерге қатысы бар ми
сыңарларының айырмашлықтарымен қамтамасыз етілген[40].
Көптеген ғалымдар ми сыңарларының айырмашылықтары табиғатын мына
нәрселермен байланыстырады: сол жақ ми сыңары көрінетін объектілердің
классификациясын жоғары деңгейдегі абстракциялау арқылы жалпылама
суреттеме жасайды. Ал оң жақ ми сыңары дәл сол объектілерді өте нақты және
барша жекелеген өзгешеліктерімен қоса суреттейді. Левашов[33] мидың көру
жүйесін оң мен сол жақ ми сыңарларының екі подсистемаларының өз-ара
байланысы ретінде қарастырады. Және сол подсистемалардың әрқайсысы өзінің
айырықша принциптері арқылы жұмыс жасайды. Нәтижесінде бұл бір нейрондық
субстраттағы сыйымсыз бірқатар маңызды есептерді тәуелсіз түрде шешуге жол
ашады. Сол жақ ми сыңары жекелеген объектілерді (класс дәлділігіне шейін)
схемалық түрде айырып таниды. Әр класстағы объектілер үшін жазылған
орындалу сценариймен негізгі көру жады оң жақ ми сыңарында орналасқан.
Айырып танылған объектінің классы жөніндегі мәліметтер оң жақ ми сыңарына
беріледі. Нәтижесінде, көру жадында іздеу уақытын қысқартып, айырып тану
процессін нақты түрде идентификациялау деңгейіне жеткізеді.
Кейбір зерттеушілер[34] анатомиялық және гистологиялық зерттеулерді
қоса қарайды: моторлық және сенсорлық өкілдігінің бастапқы аудандары сол
жақ ми сыңарында күштірек дамыған, ал оң жақ ми сыңарында ассоциативтік
зоналар жақсы дамыған. Сол жақ ми сыңарында, бір ауданның ішінде қысқа
аксонды байланыстар басымырақ, ал оң жақ ми сыңарында әр аудандар
арасындағы байланыстар басым. Ми жаңа есепке (мәселеге) тап болғанда
мәліметтерді түсунуге әртүрлі әдістерді қолданып, солардың ішінен ең
қолайлысын таңдайды. Бұл жұмысты оң жақ ми сыңары жақсы атқарады.
Авторлардың пайымдауынша, мидың әр аудандарынан күрделі және ауқымды
мәліметтерді интеграциялауға, бір жерге тоғыстыруға оң жақ ми сыңары өте
жақсы бейімделген. Сол жақ ми сыңарының құрылысы мәліметтерді ретке келтіру
және жүйелеуге жақсы бейімделген. Ми сыңарларының асимметриясының
механизмі және табиғаты тұралы қарастырылған гипотезалар, осы мәселені
шешуде жан-жақты келіп, өз-ара қарама қайшылыққа түспейді. Керісінше, бір-
бірін толықтыра түседі. Сонымен,көптеген зерттеулерге қарамастан, ми
сыңарларының функционалды түрде ұйымдастырулуы бүгінгі күнге актуальды
мәселелердің бірі болып қалуда.
Көптеген зерттеушілердің нәтижелері бойынша ер адамдардың миларының
функционалды асимметриясы анағұрлым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Адам және жануарлар физиологиясы мен биофизика кафедрасы
Дипломдық жұмыс
КӨРУ ҚАБЫЛДАУЫНЫҢ АСИММЕТРИЯСЫНЫҢ ЖАСҚА
САЙ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Орындаған
4 курс студенті: ___________________________Сейлхано ва А.
(қолы)
Ғылыми жетекші
б.ғ.к., доцент: ______________________________ Гумарова Л.Ж.
(қолы, күні)
Нормабақылаушы:
б.ғ.к., доцент: ______________________________ Гумарова Л.Ж.
(қолы, күні)
Кафедра меңгерушісі,
б.ғ.д., профессор: ______________________________ Төлеуханов С.Т.
(қолы, күні)
Алматы, 2011
Реферат
Бітіру жұмысы 35 бетте жазылған ішінде 11 сурет, 1 кесте бар, әрі
қолданылған әдебиеттер тізімі 61, оның ішінде 15 шетелдік болып табылады.
Зерттеу объектісі және әдістері: Алматы қалалық Мүслім Базарбаев
атындағы мектеп гимназиясының әр жастағы, яғни 5, 7, 9, 11 сынып
оқушыларына дені сау ұл балалар мен қыз балаларға жүргізілді. Көру ақпарат
қабылдануын анықтауға арнайы жасалған компьютерлік бағдарлама – тест ҚазҰУ-
нің биофизика кафедрасының электрфизиология лабораториясында құрастырылған.
Алғашқыда көру ақпарат қабылдауын анықтауға арнайы жасалған компьютерлік
бағдарлама-тест Picture Make бағдарламасында IBM PC AT-те жасалынған
болатын.
Кілтті сөздер: жасөспірім, көру арқылы ақпарат қабылдау, ми бөлімдері,
сол жақ жарты шар, оң жақ жарты шар, ми қыртысы, көрі төмпешігі,
Жұмыстың өзектілігі мен жаңалығы болып, көру арқылы ақпарат
қабылдаудың жасқа сай зерттеу болып табылады. Әр түрлі мәліметтердің көру
арқылы ақпарат қабылдауды моделдеген кезде стимулдың берілу уақыты мен
жалпы организмнің физиологиялық жағдайына аса маңызды назар аудару керек.
Бітіру жұмысының нәтижелері мектепте білім беру бағдарламасында оқушылардың
білім деңгейін көтеру мақсатында, әрі инфарматикалық технологиялар
аймағында қолдануға болады.
Зерттеу нәтижелер:
Көру арқылы ақпарат қабылдауының асимметриясының зерттегенде жасқа сай
келесі ерекшеліктері анықталынды:
Сол жақ жарты шармен оң жақ жарты шар өзара қатынасатын функционалдық
даму барысында өзгереді.
Екінші балалық шақта, 11-12 жастағы балаларда оң жақ жарты шарының
ақпарат қабылдауның белсенділігі жоғары болады.
Жас өспірімдерде, 13-14 жастағы балаларда сол жақ жарты шарының ақпарат
қабылдауның белсенділігі жоғарылап, оң жақ жарты шарының белсенділігі
төмендейді.
Бой жеткендерде, 16-18 жастағы оқушыларда қателердің саны айтарлықтай
төмендеп, бас мидың жетілдіруін көрсетті. Асимметриялық ара-қатынаста оң
жақ жарты шарының ақпарат қабылдауның белсенділігі жоғары болды.
Глоссарий
Үлкен ми сыңарлары – ми бөлімдерінің ең көлемді бөлімі.
Көру орталығы- үлкен ми сыңарларының шүйде бөлімінде орналасқан көру
арқылы қабылданатын бейнелі ақпаратты өндейтін ми орталығы.
Көз – сырттан келетін бейнені қабылдайтын алғашқы мүше.
Кәмелетке келу – немесе дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың
жыныстық жетілуін және өзінің ұрпағын жалғастыру қабілетінің пайда болуы,
яғни тұқымын жалғастыруды қамтамассыз ету.
МСА- ми сыңарларының асиммитриясы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Әдебиетке шолу 7
1.1 Жас өспірімдердің жасқа сай ерекшеліктері 7
1.2 Көру ақпаратты қабылдау нейрофизиологиясы 12
1.3 Көру арқылы ақпаратты қабылдауның ми сыңарларының өз-ара
асимметриясы 15
1.4 Адамдардағы жарты шараралық әрекеттестік 20
2 Тәжірибелік бөлім
2.1.1Зерттеу объектісі 21
2.1.2Зерттеу әдістері 21
2.2 Зерттеу нәтижелері мен талдау 24
ҚОРЫТЫНДЫ 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 32
КІРІСПЕ
Соңғы жылдары ми сыңарларының өз-ара асимметриясы (қысқ. МСА)
актуальды және интенсивті зерттелудегі мәселелердің біріне айналуда.
Көз арқылы қабылданатын мәліметтерді өңдеу амалдарының ерекшеліктері -
МСА-ның негізі болып табылатыны мәлім [1- 3]. Мысалы, мәліметтерді өңдеу
кезінде сол жақ ми сыңарына көбінесе жүйелі, талдағыш аналитикалық
стратегиясы тән болса, оң жақ ми сыңарына-холистикалық, тұтас, бір
уақыттылық стратегиясы тән. Осыған қарап оң жақты және сол жақты ойлау
түрлері айырып танылады. Бұл жерде ойлау түрі дегеніміз – әртүрлі
мәліметтерді өңдеу кезінде адамның тек қана бірдей тәсілдерді қолдану [4].
Көру арқылы ақпарат қабылдау мәселесіне көптеген зерттеу жұмыстары
жасалған болатын. Бұл салада жетілген түрде көру анализаторлары, көз
алмасының құрылысы, көру жолдары және адам миындағы көру бөлімінің
қыртыстары зерттелген.
Заман талаптарына сай балалар мектеп қабырғасынан өте кең көлемде
ақпарат қабылдауды қажет етеді. Мектеп жасындағы балалардың арасында орта
сыныптардан жоғары сыныптарға көшу кезінде оқушыларда күйзеліс күймен қоса
эндокринді өзгерістер де байқалады. Бұл дегеніміз, балаға тек мәліметтер
толқынының күрделенуімен ғана емес, өзінде болып жатқан физиологиялық
өзгерістерге де бейімделуді қажет етеді.
Кәзіргі уақытта, жоғарыда көрсетілген ойлау түрлерінің ара қатысы,
көбінше субъектілердің индивидуалды ерекшеліктерімен психологиялық
айырмашылықтарын және дүниетаным мен мінез-құлықтың өзгешелігін анықтауда
маңызды негіздер бар екені расталады. Мәліметтерді өңдеудегі бұл екі тәсіл
адами ойлау жүйесінің бірін-бірі толықтыратын бөліктері болып табылса да,
бұлардың үлес салмағы әр индивидуумда әртүрлі болып келеді.
Этникалық топтардың өкілдерінде осы екі ойлау түрлерінің нақтылы ара
қатысы көбінесе мәдени айырмашлықтарымен және ортаның дәстүрлерімен
анықталады [5]. Мүмкін, мәдени және әлеуметтік мұрагерлік процесі кезінде
субъектінің сол ортаның жағдайына сәйкес үйлесімді болуы үшін осындай
тәсілдер қалыптасқан шығар.
Европалық тұрғындардың көбісіне мәліметті өңдеуде жүйелі стратегиясы
тән болса, шығыс тұрғындарына холистикалық, тұтас стратегиясы тән [6].
Зерттеушілердің басым бөлігі ерлер мен әйелдерде МСА- ның
айырмашлықтары бар екенін растайды. Бұлардың негізінде ми структурасының
морфологиялық ерекшеліктері жатыр [7, 8]. Мәлім болғандай [9,10],
әйелдердің МСА-сы ерлерге қарағанда азырақ көрініс тапқан. Биологиялық
роліне және дүние танымының өзгешелігіне байланысты зерттеулерді ерлер мен
әйелдерді жеке топқа бөліп өткізген лазым. Осы жұмыстағы зерттеулер
бойжеткендер мен жігіттер топтарында өткізілген.
Кураевтың [11] көрсеткеніндей көру-моторлы реакциясының орындалуы
кезіндегі функциональды МСА-сы туа біткен механизмдермен қатар оқыту-үйрету
нәтижесінде қалыптасады. Осыдан автор ми асимметриясы оқыту-үйретумен
себептелуі мүмкін деген қорытынды жасайды. Шамасы, оқыту процесі барысында
ойлау типі едәуір түзетуге тап болады.
Жұмыстағы қолданылған зерттеу методикасы КазҰУ-дың Адам және
жануарлар физиологиясы және биофизикасы кафедрасында жетілдірілген. Бұл
методика оң және сол ми сыңарларының артықшылықтарын мәліметтерді сол
жақтан оң жаққа және керісінше есептеу кезінде анықтауға көмектеседі.
Зерттеу амалы адамның көру жүйесінің анатомиялық өзгешеліктеріне
негізделген. Көз аясының орталығынан түскен мәлімет және оң жақ көз
аясының жақын және алыс перефериясынан келіп түскен алдыңғы мәлімет сол
жақтан оң жаққа есептеу кезінде мидың сол жақ сыңарына проекцияланады. Ал
оң жақтан сол жаққа есептеу кезінде-мидың оң жақ сыңарына проекцияланады.
Жұмыстың мақсаты: әр түрлі жастағы мектеп оқушыларының көру
қабылдауының асиметриясының жасқа сай ерекшелігін анықтау болып табылады.
Осыған сәикес мынадай міндеттер қойылады.
1. 11-14 жастағы сынып оқушыларының көру арқылы ақпаратты қабылдауының
асимметриясын анықтау.
2. 16-18 жастағы сынып оқушыларының көру ақпаратты қабыбылдауының
асимметриясын анықтау.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Әдебиетке шолу
1. Жас өспірімдердің жасқа сай ерекшеліктері
Балалар мен жастардың организмі үнемі өсіп дамуда болады. Өсуді егер
сандық көрсеткіш дейтін болсақ, дамуды сапалық көрсеткіш деуімізге болады.
Организмнің дамуы екі түрлі болады: физикалық (мүшенің ұзындығы, ені,
тереңдігі, көлемі т.б.) және функциялық (мысалы, жүректің функциясын
анықтау үшін оның систолалық немесе минуттық көлемін өлшейді).
Адам өмірін негізінен үш кезеңге бөлуге болады: өсіп даму және жетілу,
кемелдену, қартаю. Бұл үшеуінің айырмашылықтарын дене көрсеткіштерін өлшеп,
организмнің даму дәрежесін анықтап және сыртқы ортамен байланысын тексеру
арқылы білуге болады.
Кәмелетке келу немесе дамып жетілу дегеніміз ең алдымен жастардың
жыныстық жетілуін және өзінің ұрпағын жалғастыру қабілетінің пайда болуы,
яғни тұқымын жалғастыруды қамтамасыз ету. Бұған қоса әлеуметтік қызметтерді
атқару, рухани және мәдениет қазыналарын жасау, еңбек ету қабілеттері
жатады.
Жыныстық жетілу қыздарда 11-12 жаста, ұлдарда 13-14 жаста басталады да
жынысқа сай бойжеткендерде 16-18 және жігіттерде 18-20 жаста толық
жетіледі. Осыған байланысты адам организмінің толық жетілуі, яғни кәмелетке
келуі аяқталып, кемелденуі басталады.
Өсу мен дамудың барлық адамдарға ортақ бірнеше заңдылықтары
бар:
1) Өсу мен даму гетерохронды болады, яғни үнемі біркелкі болмайды;
2) Мүшелер мен мүшелер жүйесінің өсу мен даму қарқыны әртүрлі;
3) Өсу мен даму баланың жынысына байланысты;
4) Функциялық мүшелер жүйелері мен мүшелердің қызметтерінің биологиялық
беріктігі немесе мықты болуы;
5) Өсу мен дамудың тұқым қуалау қасиеттері мен сыртқы ортаның
жағдайларына тәуелділігі;
6) Өсу мен дамудың акселерациясы;
Бала организмінің еңбектің түрлеріне бейімділігі үнемі бірдей бола
бермейді. Сондықтан да оқу, еңбек, спорт жұмыстарын сыртқы ортаның
жағдайына сәйкес етіп, өсіп-даму мезгіліне байланысты мөлшерлеген жөн.
Оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастырғанда балалардың жасын белгілі бір
топқа бөлуге тура келеді, яғни әртүрлі жастағы балаларды бір топқа қосады.
Ол топтардағы балалардың жасын белгілі бір мөлшермен шектеу қажет. Осыған
байланысты адам өмірін бірнеше кезеңдерге бөлу қажеттілігі туындайды.
Жас кезеңдері деп өсу мен дамуы ұқсас, физиологиялық ерекшеліктері
бірдей уақыт мөлшерінің шегін айтады. Белгілі бір жас кезеңінде организмнің
даму дәрежесі бір деңгейге жетіп, келесі деңгейге дайындалу мерзімі
басталады. Осыны ескерте отырып, 1965 ж. Адам организмін зерттейтін түрлі
ғылымдар өкілдерінің (физиологтар, гигиенистер, дәрігерлер, педагогтар,
психологтар, философтар, генетиктер т.б.) қатысуымен Мәскеу қаласында
болған дүниежүзілік жас кезеңдерінің шағын жиналысында адамның барлық
өмірін кезеңдерін бөлген:
1. Жаңа туған сәби ( алғашқы 10 күн өмірі);
2. Емшектегі сәби (10 күннен 1 жасқа дейін);
3. Алғашқы балалық шақ (1-3 жас);
4. Бірінші балалық шақ (4-7 жас);
5. Екінші балалық шақ (қыздар 8-11 жас, ұлдар 8-12 жас);
6. Жеткіншек немесе жасөспірімдер (қыздар 12-15, ұлдар 13-16 жас);
7. Кәмелеттік немесе жігіттікбойжеткендік (қыздар 16-20, жігіттер
17-21 жас);
8. Кемелге келу немесе ересектік мерзімінің 1-ші жартысы (әйелдер 21-
35, ерлер 22-35жас);
9. Ересектік мерзімнің 2-ші жартысы (әйелдер 36-55, ерлер 36-60 жас);
10. Егде жас (әйелдер 55-74, ерлер 60-74 жас);
11. Қариялар немесе кәрілік (әйелдер мен ерлерге бірдей 74-90 жас);
12. Ұзақ өмір сүрушілер ( 90 жастан әрі қарай).
Бұған қоса, балаларды тәрбиелеу, үйрету және оқыту
жағдайларын
ескеріп педагогтар келесі жас кезеңдерінің топтарын ұсынған:
1.Жаңа туған сәби (1 ай);
2.Емшектегі сәби (1 айдан 1-жасқа дейін);
3. Ясли жасы немесе балбөбектер тобы (1-4 жасқа дейін);
4. Мектепке дейінгілер тобы (5-7 жас);
5. Мектеп жасындағылар :
А) Бастауыш сыныптағы оқушылар (7-11 жас);
Б) Ортанғы сыныптардағы оқушылар (11-14 жас);
В) Жоғарғы сыныптардағы оқушылар (14-18 жас).
Жас өспірім шағындағы оқушылардың жоғарғы сыныптарға көшу кезегінде
ақпараттар толқынының мол болғанына байланысты және оқу үрдісі тез әрі
көлемді болуынан алғашқы жылдары психологиялық қиындықтар туа бастайды.
Балалар алғашқы кезде мазасыз болады. Осы кезде балаларда хронотиптері
де қалыптаса бастайды. Эндокринді жүйеде өзгерістер байқалады. Оқушылар осы
кезде өте мазасыз, тез ашуланшақ болады. Бұл кезең өтпелі болғандығынан
балада ересек адамның да, балалық шақтың да белгілері көріне отырады. Бала
физиологиялық тұрғыдан емес, психологиялық, әлеуметтік, ақыл-ой өрісінде де
өзгереді.
Біз қарастырып отырған зерттеу жұмысының мақсаттарымыздың бірі
оқушылардың көру ақпарат қабылдауын қарастыратын болғандықтан барлық
жүйелер ішінде орталық жүйке жүйесін жас ерекшеліктеріне тоқтап өтеміз.
Адамның жүйке жүйесінің маңызын оның қызметтеріне қарай былай анықтауға
болады:
- Мүшелерді бір-бірімен байланыстырып, организмнің бір
тұтастығын іске асырады;
- Денедегі барлық мүшелердің және мүшелер жүйелерінің
қызметтерін реттейді;
- Организмды сыртқы ортамен байланыстырады;
- Сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына организмді бейімдейді;
- Денедегі барлық клеткалардың, ұлпалардың,мүшелердің, бүкіл
организмнің тірлігін қамтамасыз етеді.
Адамның бүкіл сезім жүйесінен алынған ақпараттар үлкен ми сыңарларында
өнделеді( 1-сурет). Сезім мүшелерінің (тері, көз, құлақ, тіл, мұрын)
өздерінің жақсы жұмыс істеуі, яғни сау болуы сыртқы ортадан келетін әртүрлі
мәліметтерді түсінуге, сезінуге, яғни анализдеуге жеткіліксіз. Сыртқы
ортадан келген мәліметті толығымен дұрыс өндеу үшін адамның санасының ең
маңызды органы ми сау болуы керек.
1-сурет. Сезім жүйелері арқылы келетін ақпараттың үлкен ми
сыңарларындағы өнделетін орындары
Адам жүйке жүйесі орталық және шеткі немесе перифериялық (лат.
Периферикус-шеттік) жүйке жүйесі болып бөлінеді. Орталық жүйке жүйесі ми
мен жұлыннан тұрады.
Жаңа туған сәбидің миының салмағы орта есеппен 360-390 г. Жаңа туған ер
баланың миының салмағы қыздардың миынан салмақтау болады. Алғашқы жылы
мидың салмағы екі есе, 3 жаста үш есе ұлғаяды. Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың ми салмағы 1250-1300 г, ересек адамда 1400-1450 г.
Алғашқы 6-7 жылдың ішінде баланың, баланың миының салмағы ересек
адамның салмағының 45 бөлігіндей болады. Мидың толық жетілуі 17-20 жаста
байқалады. Адамның ақыл-ойы оның миының салмағымен тікелей байланысты емес.
Дегенмен, мидың физиологиялық қалыпты қызмет атқару қабілеті оның салмағы
900 грамнан төмендегенде және 1200 грамнан асқанда бұзылады.
Көру арқылы ақпарат қабылдау және оны өндеу үлкен ми сыңарларының шүйде
бөлімінде жүзеге асырылады. Үлкен ми сыңарлары мидың ең үлкен, ең маңызды
бөлімі. Адам миының барлық салмағының 80% ми сыңарлары алып жатады.
Құрылысы жағынан ми сыңарлары бір-бірімен сүйелді дене арқылы жалғасқан
екі жарты шардан тұрады. Әрбір жарты шар бес бөлімнен тұрады: маңдай,
орталық, төбе, шүйде және самай.
Бұдан бір ғасырдай бұрын ми жарты шарларының бірдей еместігін әсіресе
олардың қызметінің арасындағы айырмашылығы анықталған болатын. Мидың сол
жағындағы сөйлеу орталығы зақымдалса, адам сөйлей алмай қалатындығын Брок
дәлелдеген. Осы аймақтың басқа бір нүктесіндегі нейрондар істен шыққаннан
кейін адамда сөздің мағынасын түсіну қабілетінің бұзылғанын Вернике
анықтады. Сол мәліметтерге байланысты мидың сол жақ жарты шарының ойлауға
қатысы барлығы байқалады.
Мидың оң жақ жарты шарына немқұрайлы көзқарас туып, ол қосымша бөлік
деген ұғым пайда болды, бірақ кейіннен бұл пікірдің қате ұғым екендігі
анықталды. Егер оң жақ жарты шар зақымдалса, көру қабілеттілігі, кеңістікті
аңғару сияқты қызметтер кеміген. Мидың оң жақ жағының психикаға да қатысы
бар.
1-кесте
Ми сыңарларының қызметі
Сол жақ жарты шар Оң жақ жарты шар
Сөйлеу,түсіну, ойлау, тану, уақытты Есту, сөзсіз іс-қимыл, кеңістікті
аңғару, ұқсастықты байқау, көріністі қабылдау, заттарды, тұтас түрді
белгілеу, болжау, қабылдағанды қабылдау,заттардың айырмашылығын
талдау, білу, бағдарлау, оқиғалардың білу,олардың функциялық ұқсастығын
кезекті тәртібін аңғару, тұжырымдау, байқау, нәрселердің алыс-жақындығын
жоспарлау, абстрактылы ойлау байқау, дәл осы сәттегі оқиғаны
сезу
Адам ағзасында ми жұмысының қызметінде жасқа сай ерекшеліктері бар
екендігі туралы мәлімет бар. Мектеп жасындағы балаларда оқу жыл бойында
болған психикалық әрекеттер барысында ми активтілігінің заңдылықтары
болатындығы анықталды.
Сурет 2. Сол жақ және оң жақ мидың жарты шарлары
Бір жастағы баланың ми сыңарларының маңдай бөлімі нашар дамыған, оның
сайлары мен қатпарлары ұсақ, таяз, қысқа болады. Олардың ми сыңарларының
нейрондар саны ересектермен бірдей болғанымен, пішіндері қалыптаспаған, 14
түрлі болып дифференцияланбаған.
Сурет 3. Мидың сол жақ және оң жақ жарты шарларының атқаратын қызметтері
Тек қана 1-ші жылдың аяғында 6-7 қабаттағы нейрондар қалыптаса
бастайды.
13-18 жас арасында ми қыртыстарының үшінші қабаты толық қалыптасып
үлгереді. Дегенмен, байланыс бөлімінің миеленденуі әлі аяқталмайды,
қыртыстағы нейрондардың серпімділігі әлі де болса төмен, қозу тежелуден
басымырақ келеді. 13-16 жас арасында маңдай бөлімінің дамуы аяқталып,
ересек адамдардікіндей болады. Баланың белсенді зейіні 30-40 минуттей. 17-
18 жаста ми қыртысының құрылымдық дамуы одан әрі қарай жалғасады. Көпшілік
ғалымдардың мәліметіне қарағанда, ми қыртысы қызметінің дамуы 50-60 жасқа
дейін байқалады.
1.2. Көру ақпарат қабылдау нейрофизиологиясы
Көру арқылы ақпарат қабылдаудың бастамасы болып, мамандырылған сезім
жүйесінің әртүрлі деңгейінде жүзеге асырылатын ақпаратты қабылдау және
алғашқы анализі болып табылады.
Көру арқылы ақпарат қабылдау көру жүйесіне кірер жерде басталады,
яғни торлы қабықта, кейін жоғарғы қостөмпешіктің дінгекті құрылысында,
латеральды коленчатого денеде, таламус жастықшаларына тела, содан кейін
барып көру қыртысына жетеді.
Көру жүйесі афферентті және эфферентті қозулары әртүрлі қабатта өтетін
көпярусты құрылым сияқты жұмыс істейді. А.А. Митькин көру жүйесінің бейне-
реттегіш қызметінің реттелуі көп сатылы екені туралы айтады. Оның рөлі
сананың деңгейінде ғана бейне субъектісі ретінде бірқабатты түрде пайда
болуына арналмаған. Кезкелген бейне кең мағынада айтқан кезде сана
аймағындағы жатқан орталығымен қоса, сана-сезімнің әртүрлі деңгейінде
жатқан көптеген компоненттерге бай.
Дәстүрлік көз қарасқа сәйкес, бейненің қалыптасуы (кем дегенде
приматтарда) көру қыртысының ерекше тек өзіне ғана тән қызметіне жатады.
Алайда соңғы он жылдықта бұған альтернативті концепция кеңінен тарады. Оған
сәйкес айтар болсақ, төмен жақта жатқан иерархиялық құрылымдарға келетін
сенсорлық толқындардың негізгі реттегіші ретінде қыртысты инстанция екен.
Және де бұл кезде белгілі бір объектінің белгілері көру жүйесінің әртүрлі
деңгейінде өту мүмкін.
Көру жүйесінің біртұтас реттелуі және өзара тығыз байланысты екені
туралы мынадай мәліметтер айтады:
1.Барлық ең маңызды әртүрлі деңгейлі көру құрылымдары (төрт төмпешіктің
жоғарғы бұдырлары латеральді тізе дене, көру қыртысы) ортақ реттеледі.
Жоғарғы екі төмпешік өзінің беткі қабаттарында қыртыс прототипі болып
табылады, ал көру қыртысының дамуы барысында жоғарғы екі төмпешіктер
деңгейінде табылған принциптер бойынша жүзеге асырылады.
2. Діңгекті көру құрылымдары көру қыртысының дамуы бойынша
атрофирленбейді, олар омыртқалылар эволюциясымен қатар дамып күрделеніп
отырады және көру қыртысымен тығыз байланысады.
Көру қыртысының рецептивті ауданның постанальді дамуына сілтейтін
көптеген фактілер сыртқы орта сигналдарын индивидуалды үйретпеседе-ақ
ажырата алатын стволовые механизмдер генетикалық бекітелген механизмдер
болып табылатынын дәлелдейді. Қыртыстың механизмдері жоғары иірмелі, яғни
ортаның белгілі бір шарттарында арнайы қойылған есептерге өмір бойында
үйрену мүмкіндігі бар.
Контраст шекараларын анықтау кезінде көру сенсор зонасын арнайы
мамандырылған деп есептеледі. Мұндай көз қарас контрасті ерекшелендіретін
концентрацияланған және қарапайым аудандар бар екендігі туралы айтатын
нейрофизиологиялық мәліметтерге сәйкес келеді. Нейронның рецептивті ауданы-
бұл нейронның активтілігіне әсер ететін торлы қабықтың шектелген
ауданы.Электрофизиологиялық тәсілдермен Д.Хьюбел көру қыртысы жіңішке
бағаналарға бөлінгенін көрсетті [2]. Бір минибағана (вертикальді цилиндр
d=30 мкм, клеткалары вертикальді көптеген байланыстары бар және
горизонтальділері аз санды) әр доминантты көздің жарты жұбында
ориентациялық спецификалық суреттеу параметрлерінің бірлігі болып табылады.
Олар стриарды қыртыстың макробағанасын немесе айтарлықтай азды-көпті өз
бетінше жұмыс істей алатын модульді құрайды. Бір бағананың активтенген
кезінде көрші бағаналар тежеледі, бұл активтенген бағананың көрші
бағаналардан динамикалық түрде изоляциялануына көмектеседі. Тежегіш әсер 45
градустан кем емес болған ориентациялық стимулды нейрондар арасында болады.
Перпендикулярды ориентациялық стимулды нейрондар арасында тежегіш
байланыстар байқалмаған.
Сурет 4. Көру жүйесінің нейрофизиологиясы
Д.Хьюбел бұдан басқа, стриарды қыртыстың өндейтін қызметін
ерекшелендіріп айтады [2]. Ол қыртыстың басқа аудандарымен салыстырғанда ең
аз сыртқы ортамен байланысқан, сондықтан да ипсилатеральді қыртысты
байланыстары жоқ. Қыртыс нейрондарының активті динамикасының зертеулері
кезкелген макробағанада әртүрлі ерекшеліктері бар стимулдар ақпаратын өндеу
параллельді каналдарда жүзеге асырылады. Қабылдау процессі болып жатқан
кезінде проекцияланбаған ассоциативті аудандардың рөлі белгілі болды. Бұл
аудандар ассоциативті функциялардан басқа, тік сенсорлы-спецификалық
кірістерге ие бола отырып, белгілі бір сенсорлық анализ операцияларын
жүзеге асырады [2, 24].
Неокортекстің артқы-ассоциативті көру функциясы жақсы белгілі - самай-
төбе-шүйде бөлімінің аудандары. Бұл ауданның зақымдалуы әртүрлі бейнелер
мен беттерді танудың дефекттерін туғызады, бірақ бөлек-бөлек элементтерді
ажырата білуге әсер етпейді. Бұл фактілер самай- төбе- шүйде бөлімінің
аудандарын қабылдау мен қиын бейнелерді (геометриялық фигуралар, беттердің
түрлері). Орталыққа рецептивті аудандары орнатылған нейрондар, бұл ауданда
осы клеткалардың көбіне отимальді стимул болып табылатын қиын бейнені
анализдеуде нейрофизиологиялық негізі ретінде қарастырылады.
Артқы- ассоциативті қыртыс бөлімдері мамандырылған көру жүйесі бұл
зонамен престриарді және стиарді екі соңды байланысты ақпаратты өндеуіне
әсер етеді. Самай- төбе- шүйде бөлімінің аудандары қыртыста жасқа сай
тежелу механизмдерінің жеңілдетуге ат салысады. Соңғы жылдары ішкі қыртысты
тежелулердің көру қыртысының нейрондарының рецетипті аудандардың
пластикалық жаңа құруларында маңызы осы бір ерекшелікпен көрсетілген.
Спецификалық сенсорлы функцияға үлкен ми сыңарларының алдыңғы-
ассоциативті бөлімдері де кіреді – маңдай және мотор аудандары интегративті-
бастауыш механизмдерде өз рөлін ойнайды. Бұл аудандардың қатысуы көру
есебінің детальдерін көру стратегиясын іздеуде активттендіреді. Қыртыстың
алдынғы-ассоциативті бөлімінің функциясы осы ауданда мамандырылған және
мамандырылмаған әртүрлі модельді ақпараттарды анализдейтін полисенсорлық
нейрондардың болуымен анықталады. Осы қыртыс аудандарындағы кең
конвергенция тік сенсорлы кірістердің және қыртыстың артқы-ассоциативті
аймағынан және проекцияланған аймағынан келетін байланыстардың, осы
құрылымдардың сыртқы ортадан келетін ақпаратты қабылдауындағы рөлін
анықтайды. Ми қыртысының маңдай бөлімі зақымдалған ауру адамдарда активті
түрде белгілердің стимулы және оның маңызын аңғаруға негізделген ақпаратты
қабылдау процессінің бұзылғаны анықталады. Белгілі бір есептерде және
қажеттіліктерге тәуелді неокортекстің әртүрлі бөлімдерінде өтетін сенсорлы
процесі таңдау қасиеті маңдай бөлімінің қыртыстары арқылы басқарылады.
Қыртыс бөлімдерінің таңдаулы жауап қайтару бұзылғаны маңдай аймағының
стимулды зақымдалуы өзіндік реттелуде маңызды түйін болып қарастыруға
мүмкіншілік берді.
Осылайша, алдыңғы-ассоциативті, әрі артқы-ассоциативті құрылымдар
белгілі бір ақпарат қабылдау операцияларын жүзеге асырады және
неокортекстің басқа бөлімдеріне жүзеге асатын сенсорлық анализдерге
реттегіш әсер етеді. Маунткаслдың анықтауы бойынша жалпы интромодульді(
көптеген таңдаулы және мамандырылған) байланыстар арқасында бірнеше ми
құрылымдарының арасында әртүрлі жүйелермен атанған кең түрде байланыс пайда
болады. Ең соңғысы көп кірісті және шығысты бар эшелонленген параллельді
және ретті байланысты байланыстар көптеген модульдік элементтерден тұрады.
Жіктелген жүйенің қызметі оның ешқандай бөлімінде орналастырылмайды. Ол өз
алдына жүйенің активті динамикасын көрсетеді. Демек, ақпарат қабылдау
мәселесіне мидың жұмысының бір тұтастығы тұрғысынан қараған жөн.
3. Көру арқылы қабылдаудағы ми сыңарларының өз-ара асимметриясы
Ми сыңарларының өз-ара асимметриясы және ми сыңарларының өз-ара
әрекеттестігі кәзіргі уақыттағы жаратылыстану ғылымының өзекті
мәселелерінің бірі болып табылады. Бұл мәселемен көптеген шетелдік және
отандас зерттеушілер айналысуда.
Ми сыңарларының айырмашылықтарын зерттеу методы адамның анатомиялық
өзгешеліктеріне негізделген. Мидағы нерв талшықтары назальдық жарты
бөліктерінің тор қабықтарынан хиазмде айқасқан түрде келеді, ал
темпоральдық жарты бөліктерінің талшықтары айқаспайды. Нәтижесінде көз
аясының сол жағындағы суреттер оң жақ ми сыңарының қарақұс ауданына
проекцияланады, ал оң жақ көз аясынан керісінше-сол жақ ми сыңарының
қарақұс ауданына проекцияланады. Осы заманғы қалыптасқан түсініктерге
сәйкес, көру арқылы қабылданған мәліметтерді жоғарғы өңдеу орталықтары төбе-
самай аудандарда орналасқан. Және де осы аудандар хабарды өз ми сыңарынан
және контрлатеральды ми сыңарынан қабылдайды.Болжам бойынша ми сыңарларының
комиссуралары арқылы өтетін мәліметтер уақыт кешіктіріп, жарым-жартылай
жоғалып кетеді. Сол себепті төбе-самай аудандары үшін, ипсилатеральды көру
аясына қарағанда, контрлатеральды көру аясының мәліметтері тез түседі [12].
Латеральды ұсынылған стимулдар туралы мәліметтерді өңдеуде сау адамның екі
ми сыңары қатыстырылса да(қарақұс аудандарын қоспағанда), әртүрлі
суреттерді танудағы немесе оң мен сол көру аясына ұсынылған стимулдарға
уақыт реакциясындағы анықталған өзгешеліктер, зерттеушілердің басым
бөлігінің пікірінше[13, 1], оң мен сол ми сыңарларының жұмыс істеу
спецификасын көрсетеді.
Оң мен сол гемисфералардың көру арқылы қабылдауға(ұғынуға), көзбен
көру есептерін танып еске сақтауға бірдей үлес қоспайтынына көп фактілік
материалдар дәлел бола алды[1,13,14,15,16,17]. Психофизиологиялық
зерттеулердің мәліметтері электрофизиологиялық және әртүрлі көзбен көру
есептерін шешкенде пайда болатын локальды қан ағысын зерттеулермен
толықтырылады[18]. Жануарларда көз арқылы қабылдау процесстерінде ми
сыңарларының өзгешеліктері анықталған[19]. Көз арқылы мәліметтерді қабылдау
кезіндегі ми сыңарлары асимметриясының табиғаты туралы идеялардың
эволюциясы осы феноменнің сөйлеу асимметриясының бір жағдайы ғана есебінде
басталған еді. Кимура,Уайт т.б.[20,21] анықтағандай, сөйлеумен байланысы
бар таңбалық суреттер(ауызша айтылатын стимулдар)-әріптер, сөздер, цифрлік
таңбалар, оң жақ көз аясна түссе,тез танылып ұғынылады. Бұл нәтижелерді
олар, сол жақ ми сыңарында орналасқан, сөйлеу орталықтарына вербальдық
мәліметтердің тура түсуімен түсіндірген.
Оң жақ ми сыңарының ауызша жеткізе алмайтын стимулдарды танып айыруда
артықшылығы бар (адам үшін дайын жауабы жоқ түсініксіз, абстракты
фигуралар, әртүрлі узорлар, сызықшалар) [20,23].
Дегенмен, Бартусявичустың [23] зерттеулері, керісінше, сынаушыға жаңа,
ауызша түсіндіре алмайтын суреттердің эталоны оның сол жақ ми сыңарында
орын табады. Оны сол жақ ми сыңарымен түсініп ұғынғанда,оң ми сыңарына
қарағанда, сынаушы адам (испытуемый) аз қателеседі. Бірақ-та, оқытудан
кейін ми сыңарларының ролі аусады: оң жақ ми сыңары аз қателеседі, сол жақ
ми сыңарына қарағанда( онда қателіктер саны бұрынғы деңгейде қала береді).
Басқа зерттеушілермен [23], сандармен (цифрлермен) жұмыс істегенде, оң
жақ көз аясына сандарды көрсеткенде, жылдам реакциялар анықталған. Осы
ретте олар мынандай болжам жасаған: көру-кеңістік анализі мен вербализация
арасында айтарлықтай байланыс бар.
Көз арқылы оң ми сыңарына түскен мәліметтердің сол ми сыңарына
ауысуына қосымша уақытты талап етеді.
Вербальды стимулдардың әсері қанша маңызды болса да, ми сыңарларын
вербальдық және көру-кеңістік фунцияларына сәйкес бөліп қарау абсолюттік
деуге болмайды.
Ми сыңарларының арнайы функцияларын зерттеу әдістері дамыған сайын ми
сыңарларының өзгешеліктері мен айырмашылықтары туралы көзқарастар едәуір
өзгерген. Ми сыңарлары арасындағы айырмашылықтар сол ми сыңарларының
қабылдаған мәліметтермен қалай жұмыс істейтіні тарапынан қарастырылған.
Мәліметтерді өңдеу әдісі - жүйелі немесе тұтас –кәзіргі уақыттағы бір
теориялық моделін айғақтайды. Осы теорияға сай сол жақ ми сыңары уақыт
барысындағы жылдам өзгерістермен жұмыс істеуге бейім және стимулдарды
нышаналардың егжей-тегжейлілігі тарапынан анализге салады. Ал оң жақ ми
сыңары бірсәттілі байланыстар мен паттерндердің жалпы қасиеттерімен жұмыс
істеуге бейім. Мысалы, Коуэн [24] көрсеткендей, стимулдарды салыстыратын
бірнеше әріптерден тұратын есепте, сол жақ ми сыңарының әріптер саны өскен
сайын реакция уақыты да көбейеді, ал оң жақ ми сыңары үшін өзгермейді.
Демек, сол жақ ми сыңары стимул элементтерін бірінен соң бірін , ал оң жақ
ми сыңары оларды бірден бір уақытта салыстырады [25]. Басқа авторлардың
мәліметтері бойынша, ми сыңарлары стимул элементтерін есептің күрделігіне
және бақылаушының жаттыққанына қарай стимул элементтерін жүйелі немесе
параллельді түрде тексеріске салады. Додонова және соавторлар [26] көлемі
бірдей геометриялық фигуралармен зерттеулер жасаған. Стимулдар
унилатеральды түрде көрсетілген. Фигуралардың саны өскен сайын екі ми
сыңары үшін көзбен іздеп табу уақыты да көбейген. Жаттыққан сайын бұл
тәуелділік оң жақ ми сыңары үшін азайып, сол жақ ми сыңары үшін мүлдем
жоғалған - сол жақ ми сыңары мәліметтерді параллельді түрде өңдеуге көшкен.
Өзгешеліктер (жүйелі-бір уақыттылық) шегінен әрі қарай шығу
мақсатымен көптеген зерттеушілер мынадай пікір айтуда: сол жақ ми -
логикалық, аналитикалық әдіспен, ал оң жақ ми бейнелік синтетикалық түрдегі
әдіспен әрекет етеді [3]. Бұл көзқарастар клиникалық мәліметтерге
негізделген. Оң жақ ми тұстары зақымдалған аурулардың күрделі суреттердің
бірнеше компоненттерін немесе белгілерін бір уақытта еске сақтап, танып
білу мен шамалауға мүмкіндіктері шектеліп қалған. Ал сол жақ ми тұстары
зақымдалса заттардың жалпы формасы дұрыс анықталса да, олардың маңызды
бөлшектері таса қалып қояды [27-29]. Зальцман мен Меерсондың
көрсеткеніндей, оң және сол ми сыңарлары жақсы таныс суреттерді таныған
кезде оларды өздігінше суреттеп береді. Оң жақ ми сыңарында көру
стимулдардың толық немесе соған жақын бағасы жүзеге асса, сол жақ ми
сыңарында ең маңызды нышандары бағаланады [44].
Леушина мен Невскаяның пікірінше, мәліметті тұтас қабылдау мен
анализді қарама-қарсы салыстыруға негізделген фактілер, көз арқылы
қабылдаудан гөрі, одан да жоғары деңгейде тұрған процесстерге қатысы бар ми
сыңарларының айырмашлықтарымен қамтамасыз етілген[40].
Көптеген ғалымдар ми сыңарларының айырмашылықтары табиғатын мына
нәрселермен байланыстырады: сол жақ ми сыңары көрінетін объектілердің
классификациясын жоғары деңгейдегі абстракциялау арқылы жалпылама
суреттеме жасайды. Ал оң жақ ми сыңары дәл сол объектілерді өте нақты және
барша жекелеген өзгешеліктерімен қоса суреттейді. Левашов[33] мидың көру
жүйесін оң мен сол жақ ми сыңарларының екі подсистемаларының өз-ара
байланысы ретінде қарастырады. Және сол подсистемалардың әрқайсысы өзінің
айырықша принциптері арқылы жұмыс жасайды. Нәтижесінде бұл бір нейрондық
субстраттағы сыйымсыз бірқатар маңызды есептерді тәуелсіз түрде шешуге жол
ашады. Сол жақ ми сыңары жекелеген объектілерді (класс дәлділігіне шейін)
схемалық түрде айырып таниды. Әр класстағы объектілер үшін жазылған
орындалу сценариймен негізгі көру жады оң жақ ми сыңарында орналасқан.
Айырып танылған объектінің классы жөніндегі мәліметтер оң жақ ми сыңарына
беріледі. Нәтижесінде, көру жадында іздеу уақытын қысқартып, айырып тану
процессін нақты түрде идентификациялау деңгейіне жеткізеді.
Кейбір зерттеушілер[34] анатомиялық және гистологиялық зерттеулерді
қоса қарайды: моторлық және сенсорлық өкілдігінің бастапқы аудандары сол
жақ ми сыңарында күштірек дамыған, ал оң жақ ми сыңарында ассоциативтік
зоналар жақсы дамыған. Сол жақ ми сыңарында, бір ауданның ішінде қысқа
аксонды байланыстар басымырақ, ал оң жақ ми сыңарында әр аудандар
арасындағы байланыстар басым. Ми жаңа есепке (мәселеге) тап болғанда
мәліметтерді түсунуге әртүрлі әдістерді қолданып, солардың ішінен ең
қолайлысын таңдайды. Бұл жұмысты оң жақ ми сыңары жақсы атқарады.
Авторлардың пайымдауынша, мидың әр аудандарынан күрделі және ауқымды
мәліметтерді интеграциялауға, бір жерге тоғыстыруға оң жақ ми сыңары өте
жақсы бейімделген. Сол жақ ми сыңарының құрылысы мәліметтерді ретке келтіру
және жүйелеуге жақсы бейімделген. Ми сыңарларының асимметриясының
механизмі және табиғаты тұралы қарастырылған гипотезалар, осы мәселені
шешуде жан-жақты келіп, өз-ара қарама қайшылыққа түспейді. Керісінше, бір-
бірін толықтыра түседі. Сонымен,көптеген зерттеулерге қарамастан, ми
сыңарларының функционалды түрде ұйымдастырулуы бүгінгі күнге актуальды
мәселелердің бірі болып қалуда.
Көптеген зерттеушілердің нәтижелері бойынша ер адамдардың миларының
функционалды асимметриясы анағұрлым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz