Ішкі аудит
КІРІСПЕ
1.ІШКІ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның басқару жүйесіндегі ішкі бақылаудың орны мен ролі
1.2 Ішкі бақылаудың бағыттары мен процедуралары
1.3 Ішкі аудиторлық тексерудің реті, тәртібі және арнайы ережелері мен қағидалары
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ІШКІ АУДИТТІҢ ТӘЖІРИБЕСІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан республикасында қолданылатын ішкі аудиттің жүргізілуінің әдістемесі мен тәсілдері
2.2 Қаржылық есептіліктегі ішкі бақылау
2.3 Ішкі бақылауды енгізу үрдісіне ықпал ететін факторлар
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ІШКІ БАҚЫЛАУДЫ ЖҮРГІЗУДІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРІЛУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан республикасында ішкі аудиттің негізгі мәселелері мен шешу жолдары
3.2 Қазақстан Республикасында ішкі аудитті жетілдіру жолдары
3.3 Ішкі аудит саласындағы соңғы проблемаларды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
1.ІШКІ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның басқару жүйесіндегі ішкі бақылаудың орны мен ролі
1.2 Ішкі бақылаудың бағыттары мен процедуралары
1.3 Ішкі аудиторлық тексерудің реті, тәртібі және арнайы ережелері мен қағидалары
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ІШКІ АУДИТТІҢ ТӘЖІРИБЕСІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан республикасында қолданылатын ішкі аудиттің жүргізілуінің әдістемесі мен тәсілдері
2.2 Қаржылық есептіліктегі ішкі бақылау
2.3 Ішкі бақылауды енгізу үрдісіне ықпал ететін факторлар
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ІШКІ БАҚЫЛАУДЫ ЖҮРГІЗУДІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ МЕН ЖЕТІЛДІРІЛУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан республикасында ішкі аудиттің негізгі мәселелері мен шешу жолдары
3.2 Қазақстан Республикасында ішкі аудитті жетілдіру жолдары
3.3 Ішкі аудит саласындағы соңғы проблемаларды жетілдіру жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
Әрбір дүниедегі нәрселердің өзіне тән ерекше тарихы, даму кезеңдері және де айтуға тұрарлықтай оқиғалары болады. Соныменен бүгінгі мақалада орын алайын деп отырған негізгі де өзекті тақырып ол аудиттің жалпы пайда болу тарихы. Бұл сала қайдан бастау алып, қашан өркендеп, қандай сан қилы өзгертулерге ұшырап біздің ел экономикасында кескін алғанына шолу жасағанды дұрыс көріп отырмыз.
Ішкі бақылау – ол кәсіпорын иелерінің, Директорлар кеңесінің, басқарманың және басқа да кәсіпорын қызметкерлерінің бастамасымен іске асырылып, бизнестердің мақсаттарына жету үшін ресурстарды экономды және тиімді пайдалануын, активтердің қауіпсіздігін, заңнамаларды сақтауын, қызметтердің қорытындысы туралы сенімді де уақытылы есептілікті ұсынуын қамтамасыз ету бойынша басқару мен үрдістердің ең маңызды да қызметінің бірі болып табылады.
Кәсіпорынның ішкі аудиті деп – бұл кәсіпорын субъектілерімен мынадай іс - әрекеттерді жүзеге асырғандағыны айта аламыз:
- кәсіпорынның фактілік жағдайын анықтау (бақылау объектісінің);
- фактілік мағлұматтар мен жоспарланған ақпараттарды салыстыру;
- анықталған ауытқулар мен олардың кәсіпорынды функцияландыру аспектілеріне әсерін тигізетін ықпалдылық деңгейін анықтау;
- тіркелген ауытқулардың себебін анықтау.
Бірінші бөлімде жалпы ішкі аудит пен оның анықтамаларына тоқталып кеткен. Ішкі басқарудың мақсаты – басқару жүйесін тиімді шешімдер қабылдау мүмкіндігі үшін ақпаратпен қамтамасыз етіп отыру.
Ішкі аудиттің ерекшелігі – оның кәсіпорынды басқару үрдісіндегі екіжақты рол аткаруында. Басқарудың және басқару үрдісінің басқа да элементтерінің тәжірибеде терең интеграциялауының нәтижесінде жұмысшыны қызметтік аумағын басқарудың кез келген бір элементіне қатысты етіп, ал басқарудың өзімен байланыссыз деп шешіп анықтауымыз мүмкін емес. Сондықтан әр кезеңді басқару үрдісінің бөлек элементі деп теориялық жағынан қарастырсақ, бақылау элементінің барлық кезеңдерде бар екенін байқауымызға болады. Басқару үрдісі кезеңінің оңтайлы жүруі үшін олардың әрқайсысына бақылау міндетті түрде керек.
Іс-әрекеттер мен жалпы стратегияның айналадағы жағдайларға уақытылығын және адекватностін қамтамасыз ету үшін, басқару шешімдерінің өздерінің сәтті іске асыpылyымен сәйкестігін қамтамасыз ету үшін де (кәсіпорын оңтайлылығы көзқарасынан) бақылау өте қажет.
Диссертациямның екінші бөлімінде жобаны енгізудің әр кезеңдерінен саяп келіп, ішкі бақылаудың әдістемесін қарастырамыз. Әр кезеңдерде кәсіпорынның ішкі бақылауын сәтті жүргізу үшін өздерінің белгілі бір тиесілі әдістері қолданылады. Жобаның көлемін анықтаудың әдістемесі. Жоғарыда аталып кеткендей, көлемдеу, масштабтау кезеңінде кәсіпорынның қызметінің қай бөлігінің қаржылық есептілікке елеулі ықпал eтeтінін анықтап алу керек.
Жобаның масштабын, көлемін анықтау маңыздылық деңгейінің анықталуынан басталады.
Ішкі бақылау – ол кәсіпорын иелерінің, Директорлар кеңесінің, басқарманың және басқа да кәсіпорын қызметкерлерінің бастамасымен іске асырылып, бизнестердің мақсаттарына жету үшін ресурстарды экономды және тиімді пайдалануын, активтердің қауіпсіздігін, заңнамаларды сақтауын, қызметтердің қорытындысы туралы сенімді де уақытылы есептілікті ұсынуын қамтамасыз ету бойынша басқару мен үрдістердің ең маңызды да қызметінің бірі болып табылады.
Кәсіпорынның ішкі аудиті деп – бұл кәсіпорын субъектілерімен мынадай іс - әрекеттерді жүзеге асырғандағыны айта аламыз:
- кәсіпорынның фактілік жағдайын анықтау (бақылау объектісінің);
- фактілік мағлұматтар мен жоспарланған ақпараттарды салыстыру;
- анықталған ауытқулар мен олардың кәсіпорынды функцияландыру аспектілеріне әсерін тигізетін ықпалдылық деңгейін анықтау;
- тіркелген ауытқулардың себебін анықтау.
Бірінші бөлімде жалпы ішкі аудит пен оның анықтамаларына тоқталып кеткен. Ішкі басқарудың мақсаты – басқару жүйесін тиімді шешімдер қабылдау мүмкіндігі үшін ақпаратпен қамтамасыз етіп отыру.
Ішкі аудиттің ерекшелігі – оның кәсіпорынды басқару үрдісіндегі екіжақты рол аткаруында. Басқарудың және басқару үрдісінің басқа да элементтерінің тәжірибеде терең интеграциялауының нәтижесінде жұмысшыны қызметтік аумағын басқарудың кез келген бір элементіне қатысты етіп, ал басқарудың өзімен байланыссыз деп шешіп анықтауымыз мүмкін емес. Сондықтан әр кезеңді басқару үрдісінің бөлек элементі деп теориялық жағынан қарастырсақ, бақылау элементінің барлық кезеңдерде бар екенін байқауымызға болады. Басқару үрдісі кезеңінің оңтайлы жүруі үшін олардың әрқайсысына бақылау міндетті түрде керек.
Іс-әрекеттер мен жалпы стратегияның айналадағы жағдайларға уақытылығын және адекватностін қамтамасыз ету үшін, басқару шешімдерінің өздерінің сәтті іске асыpылyымен сәйкестігін қамтамасыз ету үшін де (кәсіпорын оңтайлылығы көзқарасынан) бақылау өте қажет.
Диссертациямның екінші бөлімінде жобаны енгізудің әр кезеңдерінен саяп келіп, ішкі бақылаудың әдістемесін қарастырамыз. Әр кезеңдерде кәсіпорынның ішкі бақылауын сәтті жүргізу үшін өздерінің белгілі бір тиесілі әдістері қолданылады. Жобаның көлемін анықтаудың әдістемесі. Жоғарыда аталып кеткендей, көлемдеу, масштабтау кезеңінде кәсіпорынның қызметінің қай бөлігінің қаржылық есептілікке елеулі ықпал eтeтінін анықтап алу керек.
Жобаның масштабын, көлемін анықтау маңыздылық деңгейінің анықталуынан басталады.
КІРІСПЕ
Әрбір дүниедегі нәрселердің өзіне тән ерекше тарихы, даму кезеңдері
және де айтуға тұрарлықтай оқиғалары болады. Соныменен бүгінгі мақалада
орын алайын деп отырған негізгі де өзекті тақырып ол аудиттің жалпы пайда
болу тарихы. Бұл сала қайдан бастау алып, қашан өркендеп, қандай сан қилы
өзгертулерге ұшырап біздің ел экономикасында кескін алғанына шолу жасағанды
дұрыс көріп отырмыз.
Ішкі бақылау – ол кәсіпорын иелерінің, Директорлар кеңесінің,
басқарманың және басқа да кәсіпорын қызметкерлерінің бастамасымен іске
асырылып, бизнестердің мақсаттарына жету үшін ресурстарды экономды және
тиімді пайдалануын, активтердің қауіпсіздігін, заңнамаларды сақтауын,
қызметтердің қорытындысы туралы сенімді де уақытылы есептілікті ұсынуын
қамтамасыз ету бойынша басқару мен үрдістердің ең маңызды да қызметінің
бірі болып табылады.
Кәсіпорынның ішкі аудиті деп – бұл кәсіпорын субъектілерімен мынадай іс
- әрекеттерді жүзеге асырғандағыны айта аламыз:
- кәсіпорынның фактілік жағдайын анықтау (бақылау объектісінің);
- фактілік мағлұматтар мен жоспарланған ақпараттарды салыстыру;
- анықталған ауытқулар мен олардың кәсіпорынды функцияландыру аспектілеріне
әсерін тигізетін ықпалдылық деңгейін анықтау;
- тіркелген ауытқулардың себебін анықтау.
Бірінші бөлімде жалпы ішкі аудит пен оның анықтамаларына тоқталып
кеткен. Ішкі басқарудың мақсаты – басқару жүйесін тиімді шешімдер қабылдау
мүмкіндігі үшін ақпаратпен қамтамасыз етіп отыру.
Ішкі аудиттің ерекшелігі – оның кәсіпорынды басқару үрдісіндегі
екіжақты рол аткаруында. Басқарудың және басқару үрдісінің басқа да
элементтерінің тәжірибеде терең интеграциялауының нәтижесінде жұмысшыны
қызметтік аумағын басқарудың кез келген бір элементіне қатысты етіп, ал
басқарудың өзімен байланыссыз деп шешіп анықтауымыз мүмкін емес. Сондықтан
әр кезеңді басқару үрдісінің бөлек элементі деп теориялық жағынан
қарастырсақ, бақылау элементінің барлық кезеңдерде бар екенін байқауымызға
болады. Басқару үрдісі кезеңінің оңтайлы жүруі үшін олардың әрқайсысына
бақылау міндетті түрде керек.
Іс-әрекеттер мен жалпы стратегияның айналадағы жағдайларға
уақытылығын және адекватностін қамтамасыз ету үшін, басқару шешімдерінің
өздерінің сәтті іске асыpылyымен сәйкестігін қамтамасыз ету үшін де
(кәсіпорын оңтайлылығы көзқарасынан) бақылау өте қажет.
Диссертациямның екінші бөлімінде жобаны енгізудің әр кезеңдерінен
саяп келіп, ішкі бақылаудың әдістемесін қарастырамыз. Әр кезеңдерде
кәсіпорынның ішкі бақылауын сәтті жүргізу үшін өздерінің белгілі бір
тиесілі әдістері қолданылады. Жобаның көлемін анықтаудың әдістемесі.
Жоғарыда аталып кеткендей, көлемдеу, масштабтау кезеңінде кәсіпорынның
қызметінің қай бөлігінің қаржылық есептілікке елеулі ықпал eтeтінін анықтап
алу керек.
Жобаның масштабын, көлемін анықтау маңыздылық деңгейінің анықталуынан
басталады.
Ал үшінші бөлімде Қазақстан республикасында ішкі аудиттің
негізгі мәселелері мен шешу жолдары тереңінен қарастырылған.
Қазақстан Республи касындағы кең көлемді аудиторлық кеңес берушілік
бизнестің құрылуының қазіргі жағдайларда өте күрделі екендігі айқын,
дегенмен бұл саланың өзі оңтайлы жақсы жаққа дамып келе жатырған үрдіс
болып табылады.
Жалпыәлемдік тәжірибеге сәйкес Қазақстандағы аудиторлық қызмет кеңес
беру қызметіне қарағанда, едәуір регламенттелініп және стандартталған.
Кеңес берушілерде жұмыс жүргізу барысында белгілі бір қадағаланған
процедураларды ұстану керектігі жөніндегі міндеттемелер жүктелмейді, ол
түгелі міндеттемелердің белгілі бір орнатылған кәсіби стандарттарына
сүйенуін қадағалап, регламенттеудің де өзі жоқ. Сондықтан, іс жүзінде кеңес
беруші өзінің кәсіби түйсігіндегі ережелерге ғана бағыну мүмкіндігіне ие
бола алады.
Жалпы әлемдік тәжірибеге сәйкес Қазақстандағы аудиторлық қызмет кеңес
беру қызметіне қарағанда, едәуір регламенттелініп және стандартталған.
Кеңес берушілерде жұмыс жүргізу барысында белгілі бір қадағаланған
процедураларды ұстану керектігі жөніндегі міндеттемелер жүктелмейді, ол
түгелі міндеттемелердің белгілі бір орнатылған кәсіби стандарттарына
сүйенуін қадағалап, регламенттеудің де өзі жоқ. Сондықтан, іс жүзінде кеңес
беруші өзінің кәсіби түйсігіндегі ережелерге ғана бағыну мүмкіндігіне ие
бола алады.
1.ІШКІ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның басқару жүйесіндегі ішкі бақылаудың орны мен ролі
Әрбір дүниедегі нәрселердің өзіне тән ерекше тарихы, даму кезеңдері
және де айтуға тұрарлықтай оқиғалары болады. Соныменен бүгінгі мақалада
орын алайын деп отырған негізгі де өзекті тақырып ол аудиттің жалпы пайда
болу тарихы. Бұл сала қайдан бастау алып, қашан өркендеп, қандай сан қилы
өзгертулерге ұшырап біздің ел экономикасында кескін алғанына шолу жасағанды
дұрыс көріп отырмыз.
Жоғарыда айтып отырған тексеру мен бақылау жұмысын жүзеге асыру
әлем әдетиеттеріне сүйенетін болсақ біздің ғасырымызға дейінгі IV
мыңжылдығынан бастама алды. Ол кездерде әр адам баласы өз қызметтерін
тиімді ұйымдастыру үшін бақылау мен тексеру жұмыстарының қажет екенін
аңғарғандықтан, аудит дүниеге келіп, кең ауқым алған екен. Сонымен қатар
ревизиялық қызмет Вавилон (б.ғ.д.3400-2400жж.), Мысыр (б.ғ.д.2200-2150жж ),
Қытай (б.ғ.д. 1122-256жж), Рим (б.ғ.д. V ғасырларда) сияқты елдерде әр
түрлі кескінде көрініс алып отырған. Осы арадағы басты мақсаттары бірақ
бірдей болған, ол шаруашылықты тиімді ұйымдастырып, пайданы арттырып, дау-
дамай тудырмай, елдегі алдау әрекеттерін тудырмай елде тыныштық сақтау
болған. Осыдан кейін аудит Англияда 1299 жылы пайда болып, даму үрдісіменен
бірте-бірте Солтүстік Америкаға көше бастады. Міне, осы жерде аудит өз
шарықтау шегіне жетті. Енді сол АҚШ еліндегі аудиттің пайда болып, даму
кезеңдер тарихына тоқтала кетсек.
АҚШ – та аудиторлық қызмет аудиттің британдық тәжірибесінің әсері
септігінен пайда болды. Бұл ойды аудит қызметі XIX жүзжылдықтың соңында
Америка Құрама Штаттарына британдық бухгалтерлердің таратқандығы жөнінде
жазған американдық автор Уильям Стемберг тікелей меңзейді. Ағылшындық
теміржолшылар, сақтандыру компаниялары және өзге де инвесторлар Солтүстік
Америкаға бағыт алған кезде, олармен бірге ірі ағылшын кредиторларының
мүдделерін қорғауға тәуелсіз аудиторлар да қоныс аударған. XX ғасырдың
басталу шенінде АҚШ – та аудит балансқа қатысты ақпараттарды бөлшекті түрде
қарастырып зерттейтін ағылшын үлгісіне негізделді.
1886 жылы АҚШ – та аудиторлық фирмалардың құрылу үрдісіне бастама
болған шақырылған бухгалтерлер жөнінде алғаш заң қабылданды. 1887 жылы
Америка аудиторларының ассоциациясы құрылды, ал 1896 Нью-Йорк штатында
заңды жолмен аудиторлық қызмет бастауын таба бастады, бұл аудитордың орнына
ол кезде қолында дипломы бар, Нью-Йорк университетінде мамандығы бойынша
емтиханды сәтті тапсырған және аудиторлық қызметпен айналысуға құқық
беретін арнайы лицензиясы бар бухгалтер отыра алатын еді.
1905 жылы және одан кейін 1909 жылы АҚШ – та Р. Монтгомери Лоуренс
Диксидің Аудит: аудиторларға тәжірибелік нұсқаулама атты кітабын
редакциялық түзетулерімен қоса шығарды. Лоуренс Диксидің идеасын дамыта
отырып, Роберт Монтгомери аудиттің мақсаты әдетте қаржылық есептіліктерде
орын алу мүмкіндігі бар ерікті және еріксіз қателіктердің ашылуында екенін
айтқан. Осыдан саяп келе, үш түрлі қателіктерді анықтаумен байланысты
аудиторлық мақсаттардың иерархиясы қаланды:
1) ерікті (қатерлі);
2) еріксіз (жазбадағы қателер, арифметикалық қателер);
3) қағидалы (қате әдістемелік жолдардың таңдалынуы).
Бірақ та АҚШ – та бизнестің даму қарқыны Британияға қарағанда қатты
ерекше болатын, американдықтар тексерудің британдық үлгісінің өте көп уақыт
пен қаржыны керек ететіндіктен Америка үшін аудиттің ағылшындық үлгілері
қолданысқа қолайсыздығын аңғарды. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың
басындағы американдық бизнестің өте тез даму ерекшелігіне орай, Американдық
аудит тез қарқынды тексеруді, яғни аудиттің прогрессивті технологияларын
қажет етті. Американдық аудиторлар тесттік аудиттің қолданысқа енгізілуін
тәжірибелей бастады, яғни операцияларды тексеру мақсатында бизнестегі
әріптестерінің фирмаларының қызметтері жөнінде ақпараттарды жинаумен
айналысты. Олар инвесторлардың мүддесін ескеріп, активтер мен пассивтердің
бағалануына үлкен мән берілді де, осы сәттен кейін ағылшын мектебіндегі
түбірлі тексерістен елеулі ауытқулары пайда бола бастады. Кредиторлардың,
соның ішінде банктердің сұранысы аудит міндеттерінің кеңеюіне және оның
жаңа әдістерінің, стандартизацияға қарым – қатынасының қайта өңделуіне
әкеліп соқты.
Р. Монтгомери 1912 жылы келесі басылымдар мен қайта басылымдарда
(осынау біздің күнге дейін) Монтгомери аудиті деген атқа ие болған
Аудит: теория және тәжірибе атты кітабын жазып шығарды. Осы кітаптың
бірінші басылымында Р.Монтгомери алғаш кезеңдегі американдық аудитті
аудиторлардың жұмыс уақытының төрттен үші есептеулер мен бухгалтерлік
кітапты құруға кететіндігін аса ерекше атай отырып, есеп жүргізудегі
аудит деген терминге балаған. Роберт Монтгомеридің өзі (1872-1953) теорик
болып қана қоймай, ол аудит тәжірибешісі де болған. Роберт Монтгомери
әріптестерімен бірге 1898 жылдың өзінде аудиторлық фирма құрған. Бұл фирма
бұдан кейін өркендеп, Куперс энд Лайбранд деген атқа ие болып әлемдегі
жетекші аудиторлық фирмалардың біріне айналып, шақырылған бухгалтерлердің
Американдық институтының құрылуына негіз болып және өзі президентінің орнын
иемдендіп, Колумбиялық, Нью-Йорктегі және Пенсильвандық университетте дәріс
берген.
АҚШ – та аудит бағалы қағаздар бойынша Комиссиямен тіркелген және
1934 жылы, яғни 1929 жылғы Уолл-стриттегі биржалық тоқыраудан кейін
құрылған компания үшін 1933 жылғы бағалы қағаздар туралы Заңы және 1934
жылғы биржа туралы Заңы тіркелген компаниялардың қаржылық есептіліктерін
сәйкесінше формада құруын талап етті.
АҚШ – та кәсіби және мемлекеттік емес аудиторлық кәсіпорындардың
екі түрі бар. Оның біреуі жалпыұлттық, федералды деңгейде көрініс табады
және ол Американдық дипломдалған шақырылған бухгалтерлердің институты деп
аталады. Бұл институт 1887 жылы пайда болған және содан бері аудиторлық
мамандарды дайындауда жетекші рөл атқарады. Бұл институт сәйкесінше
емтихандарды тапсырып және бухгалтера-аудитор дипломын алған ізденушінің
санатын құптайды. Институт АҚШ – тағы ғылыми және әдістемелік жұмыстарды
басқарады, монографияларды жарыққа шығарып, аудит бойынша бірнеше журналдар
тобын шығарады және бұл журналдардың ішінде өте танымал біреуі Джорнэл оф
Эккаунтенси болып табылады.
Жалпыұлттық Инсттитуттан басқа бөлек штат деңгейіндегі дипломы бар
қоғамдық бухгалтерлер деген атаққа ие болатын кәсіби аудиторлық ұйымдар да
қызмет етеді. Бұл ұйымдардың мүшелері аудиторлық тексерістердің
жүргізілуіне және өз штаты шекарасында кеңес беру ісіменен айналысуға
құқығы бар. Бухгалтер-аудитор өз қызметімен жекеменшік тәжірибе жүзінде
немесе аудиторлық фирма қызметкерлері болып та қызмет ете алады. Одан да
жоғары санатталған аудиторлар университеттер мен колледждерде дәріс беру
ісіменен де айналыса алады.
1917 жылы АҚШ – та аудит процедураларын стандартизациялау
мақсатында Баланстық есептілікті дайындау бойынша құпталған әдістер
жинағы жарық көреді, содан қайта қарастырылған басылымы 1929 жылы Қаржылық
есептілікті тексеру деген жаңа атпен қайта басылып шығарылады. Бұл
басылымда ішкі бақылаудың маңыздылығы ерекше аталып өтілген, соған қоса,
қорытынды жасаудың тәжірибесі туралы да айтылған.
1934 жылы қазіргі кезге дейін қолданылып келе жатырған аудит
процедуралары, инвентарлы ведомосттің зерттелуі және есеп айырысу бойынша
дебиторларды растау жайлы кепілдемелер берілген Қаржылық есептілікті
тәуелсіз аудиторлардың тексеруі атты құжат басылымға шықты.
Стандартизациялаудың белсенді үрдісі 1939 жылы, яғни, Американдық
дипломдалған шақырылған бухгалтерлердің институты (AICPA) аудиторлық
процедура бойынша Комитетті тағайындап және ең алғаш аудиторлық процедура
туралы үлгіні ұсынған кезде басталды. 1939 жылдан бастап AICPA институттың
алғашқы аудитті стандартизациялауға қатысты таптырмас зерттеу
бюллетеньдерін және аудит процедуралары бойынша есептіліктерді шығара
бастады. Бірінші аудит процедуралары бойынша есептілікте аудитордың
мамандығы негізінде жатқан 7 басты жағдайы ұсынылған. Есептілікте аудиттің
міндетті процедуралары ретінде инвентарлы ведомостті зерттеу және есеп
айырысу бойынша дебиторларды растау, Директорлар кеңесіне тәуелсіз
аудиторларды тағайындауға рұқсат ету, ал компанияларға аудит бойынша ішкі
тексерістермен бухгалтерлік процедураларды бақылау үшін тәуелсіз
комитеттерді құруға рұқсат етілу, ұсынылған қаржылық есептілік бойынша
аудиторлқ қорытындының үлгілерінің құрылуы қарастырылған.
XX ғасырдың 70-80-жылдарында АҚШ – та қоғамның аудиторлардың
міндеттері мен қызметі айналасына қызығушылығы арта түскендігі байқалды.
Нәтижесіне аудит ел ойлағаннан өзгешерек болып шықты, шын аудит үрдістері
мүмкіндігінің шектелгендігі айқындалды. Ең бірінші шектеу тексеріс
жүргізудің уақытының санаулылығы болып табылатын. Осыдан кейін елге аудит
жайлы кең мағлұмат беріп екі арадағы түсінік бойынша айырмашылықты жою
мақсатында аудиторлық стандарттар бойынша Кеңестің белсенділігін арттырудың
қажеттілігі мәселесі қолға алында.
Сонымен, ішкі бақылау дегеніміздің өзі не? АҚШ – та әр ұйым аудиттің
анықтамасын әр қилы етіп сипаттайды. Мысалы, Американдық дипломдалған
шақырылған бухгалтерлердің институты (AICPA) аудитті нәтижесінде тәуелсіз,
саналы маман бағалауға келетін және шаруашылық жүйе ерекшеліктері тән
ақпараттарға өз пікірін айтып, тексеруі, соның нәтижесінде бекітілген
критерийлерге сәйкестігін анықтауы деп анықтама берсе, батыстық
ғалымдардан еңбегінен Б.Нидлзді, Х.Андерсонды, Д.Колдуэлді, Э.А.Аренсті
және Дж.Лоббекті ерекшелеп атап кетуге болады. Данилочкина Н.Г. өзінің
Контроллинг как инструмент управления предприятием деген еңбегінде ішкі
бақылауға келесідей анықтама береді: ішкі бақылау — кәсіпорын басшылығымен
ұйымдастырылған және кәсіпорындарда шаруашылық операцияларын іске асыру
барысында барлық қызметкерлері өз міндеттерін тиімдірек орындау
мақсатындағы мөлшерлер жүйесі болып табылады. Ішкі бақылау осы
операциялардың заңға сәйкестігін және олардың кәсіпорын үшін экономикалық
мақсаттылығын анықтайды. Сотникова Л.В. анықтамасы бойынша ішкі бақылау –
ұйымның құрылымдық бөлімшелер деңгейіндегі жүзеге асатын бақылау түрі болып
табылады.
Ол кәсіпорын иесінің бастауымен ұйымдастырылады және ішкі
қызметкерлердің көмегімен жүргізіліп, барлық еңбек үрдістерінің
үздіксіздігін, ал жаһандық тұрғыдан алып қарасақ, ұйымның мақсаттарына
жетуді қамтамасыз етуге бағытталған. Б.Нидлз өзінің Принципы
бухгалтерского учета деген кітабында ішкі бақылауға мынадай қысқашалау
келесі анықтаманы береді: ішкі бақылау – құралдардың қауіпсіздігін,
бухгалтерлік жазбалардың дәлдігі мен сенімділігін қамтамасыз ететін жүйе
болып табылады. Осы жоғарыда келтірілген анықтамалардан саяп келіп, осы өз
дипломдық жұмысым барысында мынадай анықтама беруімізге болады:
Ішкі бақылау – ол кәсіпорын иелерінің, Директорлар кеңесінің,
басқарманың және басқа да кәсіпорын қызметкерлерінің бастамасымен іске
асырылып, бизнестердің мақсаттарына жету үшін ресурстарды экономды және
тиімді пайдалануын, активтердің қауіпсіздігін, заңнамаларды сақтауын,
қызметтердің қорытындысы туралы сенімді де уақытылы есептілікті ұсынуын
қамтамасыз ету бойынша басқару мен үрдістердің ең маңызды да қызметінің
бірі болып табылады.
Дәл қазіргі уақытта АҚШ – та 45000 жуық аудиторлық фирмалар өз қызметін
жалғастыруда. Құрамында жұмыс жасайтын қызметкерлері 1 адамнан бірнеше
мыңға дейін жетеді. Оларды негізгі 4 топқа жіктеуге болады:
1. Аудиторлық қызмет көрсету аясындағы ең ірі де, атақтылары, бұрын
оларды Үлкен алтылық деп атаған. Олардың кейбіреулері шарықтау деңгейінің
ең жоғарғы сатысынан орын алған. (Нью-Йорктік офистің әрқайсысында 1000
адам), АҚШ – тың және әлемнің ең ірі қалаларында офистарының жылдық пайда
көлемі 500 млн. долларды құрайды.
2. Халықаралық дамуда беталысы бар өзге де ұлттық фирмалар.
3. Ірі жергілікті және аймақтық (мамандар штаты 50 адамнан асатын
бірнеше жүздеген аудиторлық фирма бар).
4. Кіші жергілікті фирмалар - 95% жуық аудиторлық фирмалар 25
адамнан тұратын мамандар штаты және бір ғана офисі болады.
Кәсіпорынның қай – қайсысында қандай формада болмасын, ішкі бақылау
болады. Оған қарамастан, заман талабына сай концепцияларға сәйкесінше
келетін ішкі бақылаудың тиімді жүйесінің Қазақстанда құрылу тәжірибесі жаңа
ғана кең етек алып келеді. Кәсіпорын қаншалықты үлкен және
ұйымдастырушылық құрылымы қаншалықты күрделі болса, онда мақсаттар да
көлемді және ішкі бақылау жүйесіне деген талаптың өзі де қаттырақ,
қатаңырақ болып келеді. Өкінішке орай, көптеген отандық бизнестегі
кәсіпорындарда көбінесе ішкі бақылау жүйесінің өзі толықтай құрылмаған
немесе номиналды сипатта кескін алып келеді.
Соңғы жылдары Қазақстанда аудит бухгалтерлік және қаржылық есептіліктің
дұрыстығына көз жеткізу мақсатында жүргізілетін және де бухгалтерлік және
қаржылық есептілікті құру мен жүргізу бойынша, кірістер жөнінде
декларациялар толтыру, қаржылық, салықтық, банктік және басқа да шаруашылық
заңнамалар бойынша сұрақтарға кенес беру секілді аудиторлық қызмет
көрсетулерді жүзеге асыратын тәуелсіз қаржылық бақылау қызметі ретінде кең
етек алып отыр Бұл қасиеттерге ие бола отырып аудит тек қана жеке меншік
иелерінің ғана емес, сонымен қоса мемлекеттің мүддесіне қызмет етіп келеді.
Жалпылай алып қарағанда, осы ағымдағы өткен нарық құрылуындағы онжылдық
еліміздегі экономикалық белсенді тұрғындарды басқару мен бақылау
мәселелеріне жаңа көзқараспен қарауды мұқтаж етті. Әр деңгейлі
басқарушыдар, ұйымның есептеу қызметкерлері және тәжірибедегі аудиторлар
батыс елдерінің алдыңғы қатарлы технологияларын (соның ішінде, халықаралық
аудит тәжірибесі) ғана игеріп қоймай, сонымен қатар, отандық нарықтың
шынайы жағдайына да көз тігіп, соған бейімделу керектігін ұғынды.
Отанымыздың алға даму қарқыны көз тойдырарлықтай болғасын, біз батыстық
елдердің оңтайлы мысалдарына сүйене отырып, басқару мен бақылау саласындағы
өз жетістіктерімізді максималды түрде қолданып отыруымыз керек.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда аудит өзінің ұзақ жолының бастамасын
бастады Бұған еліміздегі көптеген алдыңғы қатарлы аудиторлық
компаниялардың, тәуелсіз аудиторлардың саны күн санап артып келе
жатырғандығы және қызметтерінің сапасының артып келе жатырғандығы дәлел.
Сондықтан, туған жеріміз Қазақстанда аудиторлық қызметтің мәселелері
қаншалықты саналы және тез шешілетін болса, ел экономикасының алдағы
денсаулығы да, яғни беталысы осыған тікелей байланысты болып отырмақ.
Басқару үрдісінің кез келген кезеңінде басқару объектісінің жоспарланған
жағдайынан фактілік жағдайы ауытқып кетуі мүмкін. Ондай ауытқулардың сапасы
мен мазмұны жайында уақытылы ақпарат алып беріп тұру үшін ішкі аудит керек.
Кәсіпорынның ішкі аудиті деп – бұл кәсіпорын субъектілерімен мынадай іс -
әрекеттерді жүзеге асырғандағыны айта аламыз:
- кәсіпорынның фактілік жағдайын анықтау (бақылау объектісінің);
- фактілік мағлұматтар мен жоспарланған ақпараттарды салыстыру;
- анықталған ауытқулар мен олардың кәсіпорынды функцияландыру аспектілеріне
әсерін тигізетін ықпалдылық деңгейін анықтау;
- тіркелген ауытқулардың себебін анықтау.
Ішкі басқарудың мақсаты – басқару жүйесін тиімді шешімдер қабылдау
мүмкіндігі үшін ақпаратпен қамтамасыз етіп отыру.
Ішкі аудиттің ерекшелігі – оның кәсіпорынды басқару үрдісіндегі
екіжақты рол аткаруында. Басқарудың және басқару үрдісінің басқа да
элементтерінің тәжірибеде терең интеграциялауының нәтижесінде жұмысшыны
қызметтік аумағын басқарудың кез келген бір элементіне қатысты етіп, ал
басқарудың өзімен байланыссыз деп шешіп анықтауымыз мүмкін емес. Сондықтан
әр кезеңді басқару үрдісінің бөлек элементі деп теориялық жағынан
қарастырсақ, бақылау элементінің барлық кезеңдерде бар екенін байқауымызға
болады. Басқару үрдісі кезеңінің оңтайлы жүруі үшін олардың әрқайсысына
бақылау міндетті түрде керек.
Іс-әрекеттер мен жалпы стратегияның айналадағы жағдайларға уақытылығын
және адекватностін қамтамасыз ету үшін, басқару шешімдерінің өздерінің
сәтті іске асыpылyымен сәйкестігін қамтамасыз ету үшін де (кәсіпорын
оңтайлылығы көзқарасынан) бақылау өте қажет.
Егер де бақылау элементіне жоспарлау кезеңін қоспаса, онда жоспарлау
қателігі ұйымдастыру немесе бақылау кезеңінде белгі береді.
Басқару шешімдерін іске асыруда ұйымдастыру мен бақылау кезеңдерінде
белгілі бір қажетті нәтижелерге қол жеткізу үшін қабылданған жоспарлы
шешімдердің іске асу жолының дұрыстығын бақылап, қадағалап отыру керек.
Қабылданған шешімдерді және кәсіпорынның рационалдығын іске асыруды бақылау
және қабылданған шешімдерді қадағалау керек.
Есептілік кезеңінде меншіктің бар болуына және олардың қозғалысына,
расталған нормалар, нормативтерге және сметаларға, берілген және алынған
міндеттемелердің жағдайына, кәсіпорынның шаруашылық операцияларының
мақсаттылығмен және заңдылығына сәйкестеліп уақытылы өндірістік
ресурстардың пайдаланылуына бақылау жасап отыру керек.
Есептіліктің мәліметтері бақылау үшін ақпаратар базасы болып табылады.
Бір жағынан алып қарасақ, есептіліктің өзін бақылауға алып отыру керектігін
түсінеміз.
Талдау кезеңінде басқарушылық шешімдерінің түрлі құрамындағыларға
бөлудегі және де олардың арақатынасы негізінде пайда болатын нәтижелері
туралы ақпараттарды бағалау үрдісі іске асады.
Бақылау мен талдау терең байланысты және мағыналық жағынан бірін-бірі
жалғастырушы болып келеді. Бақылаудың барлық ақпараттары көбінесе талдау
жасаудың негізі болып табылады. Талдау кезеңінде бақылау қызметі де іске
асады, мысалы құрылым көзінің қорлармен және шығындармен қамтамасыз ету
деңгейінің бақылауы. Бақылау қызметі жүзеге асу барысында талдау тәсілдері
фактілік қорытындылардың қандай да бір басқару бағдарламасының жалпы немесе
нақты сипатта көрсетіліп-көрсетілмегеніне қарамастан ақырғы ныcанына
жақындығын бағалайды. Талдау жүргізудің сапасын бағалау – ақпараттарды
басқару шешімдерінің жүзеге аcу нәтижелеріне қатысты бағалаудағы өте
маңызды да керекті кезең болып табылады.
Міне, осыдан кәсіпорынның ішкі аудиті біріншіден, басқару кезеңінің
ажырамас бөлігі болып табылады және екіншіден, басқа да барлық кезеңдердегі
басқару үрдісінің жүргізілу сапасына ақпараттық жағдайды қамтамасыз етіп
беретін ерекшеленген кезең болып келеді.
Бақыланушы шаруашылық жүйесінің тиімділігі субъект басшылығының
бақылауға деген қатынасына тікелей байланысты болады. Егер жоғары буындар
басшылары бақылау маңызды деп санаса, қалған қызметкерлер өз міндеттерін
мұқият орындауға тырысады.
Бақылау ортасы – бұл субъект басшылары мен иелерінің бақылауға деген
жалпы қатынасын білдіретін шаралар мен реттемелер және ішкі бақылау жүйесін
қалыптастырады.
Бақылау ортасы келесідей компоненттерден тұрады:
– экономикалық субъектіні басқару стилі;
– экономикалық субъектінің ұйымдық құрылымы;
– қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу;
– бақылаушы қызмет және ішкі аудит;
– кадрлық саясат;
Экономикалық субъектіні басқару стилі бухгалтерлік есеп пен бақылау
реттемесі жүйесі тиімділігіне елеулі әсер ете алады, сондықтан аудиторға
бұл қаржылық есеп берудің бұрмалану ықтималдылығына қаншалықты әсер ете
алатынын анықтауға қажет.
Жұмыс стилі басқарудың өктемшілігі немесе нақты емес жұмыс және қаржы
мақсаттарын қою салдарынан болуы мүмкін кадрлар тұрақтамауы сияқты
көрсеткіштерден көрінеді де субъектінің бухгалтерлік есептің тиімді жүйесін
қолдау қабілетіне әсер етеді. Басқарудың дұрыс таңдап алынған стилі субъект
экономикасының дамуының стратегиялық бағытын іске асыруға,
шаруашылыққаржылық қызметін жақсарту үшін резервтерді жылдам анықтауға
мүмкін беретін басқарушылық есептің тиімді жүйесін құруға, шаруашылық
операцияларын жасау кезінде заңдарды қатал сақтауға мүмкіндік береді.
Экономикалық субъектінің ұйымдық құрылымы өкімет пен бағынудың қандай
нысандары бар екенін анықтайды. Ұйымдық құрылым арқылы негізгі ақпараттық
ағындар анықталады. Орталықтандырылған және орталықтандырыл- маған болуы
мүмкін субъектінің ұйымдық құрылымын жетілдіру деңгейі оның көлемі мен
бағытталуына жартылай тәуелді болады. Құжаттар мен құжаттама- ларды құрудың
белгілі бір тәртібі бар көп сатылы ұйым ірі шаруашылық субъектісі үшін
ыңғайлы, бірақ шағын кәсіпорындарда ол ақпараттың қажетті ағынының өсуіне
кедергі жасауы мүмкін.
Қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу шаруашылық операциялар
дұрыс және заңды өтіп жатыр деген сенімділігін береді. Персоналды хабардар
ету мен оның жұмысын бақылауды іске асырудың негізгі тәсілі функционалды
міндеттерді, лауазымдық нұсқауларды және құрылымдық бөлімшелер туралы
ережелерді дайындау болып табылады. Қызметкерлер өзінің функционалды
міндеттерін терең түсіну және жан-жақты білу арқылы өзінің өкілеттіктері
мен жауапкершілігін нақты түсіну керек. Міндетті сәйкес бөлу – бақылау
реттемесі тиімділігінің міндетті шарты. Аудит практикасы субъектінің түрлі
бөлімшелері міндетке енуі керек функциялардың бірнеше түрін бөліп
көрсетеді.
Шаруашылық операцияларды жүргізді мақұлдау немесе оған рұқсат беру.
Бұл міндетті басшы қызметкерлер орындайды. Шаруашылық операцияларды
құжаттандыру және тіркеу шарушылық операциялар туралы ақпараттар тіркелетін
және жинақталатын материалдық тасушыларды көрсетеді. Бұл жерге бастапқы
құжаттар, есепке алу тіркелімдері және т.б. жатады. Құжаттандыру мен есепке
алу жазбаларының сапалы жүйесі сәйкес принциптерге құрылуы керек. Құжаттар
мен жазбалар операциялар іске асырылып жатқан кезде немесе содан кейін
бірден құрылуы керек. Уақыт өткен сайын қателіктер туу ықтималдылығы арта
береді. (құжаттардың уақытында толтырылмауы). Құжаттар түсінікті,
бірізделінген, операциялардың мақұлданғаны туралы белгі қойылатын орын
көрсетілген, ойластырылған құрылымға ие болуы керек.
Активтер сақталуын қамтамасыз ету дегенді активтерді жүйелі бақылау
деп түсінеміз. Бұл әрекет етуші активтерді шоттарда жазылған сомаларды
кезең сайын салыстыру. Активтерді тұрақты түрде түгендеп отыру және
алшақтың анықталған жағдайда қажетті шараларды қабылдау көзделеді.
Міндеттердің үйлесімсіздігі (бөлу). Міндеттер қызметшілердің ешқайсысы
жоғарыда аталған төрт функцияның екі және одан да көбін атқармайтындай етіп
бөлінуі керек. Бірінші және төртінші функциялар басқарушылық, екінші функ-
ция есепке алушы, үщінші функция сақтау болып табылады. Осы функцияларды
түрлі адамдар мен бөлімшелер арасында бөлудің екі басымдылығы бар:
– ақпаратты әдейі бұрмалау қиынырақ, себебі бұл екі немесе одан да
көп адамның келісуін қажет етер еді;
– әрекеттерді үйлестіру есебінен әдейі жасалмаған қателерді табу
және түзету жеңілдірек.
Бақылаушы қызмет және ішкі аудит.
Субъект жұмысын тиімді басқаруды іске асыру үшін басқарушы буын
жекелеген қызметкерлер біліктілігін анықтауды, ақпаратты өңдеу мен
есептерді құру жүйесін қамтитын түрлі әдістерді пайдаланады. Бақылаушы
қызмет – бұл басшылық нұсқауларын орындауды қамтамасыз етуге бағытталған
саясат пен реттемелер. Оған бірқатар шаралар енеді:
– қызмет нәтижелеріне шолу жасау – нақты нәтижелерді алдыңғы
кезеңдердегі бюджетпен, қызмет болжамдары және көрсеткіштермен
салыстыру;
– физикалық бақылау – активтерге, құжаттарға қол жеткізуді, компью-
терлік программалар мен файлдарды пайдалануға рұқсат беруді қамтитын
активтерді физикалық қорғау. Тауарлы-материалдық босалқы қорларға,
бағалы қа- ғаздарға иелік етпейтін адамдарды жақындатуға болмайды.
Қатал есеп беру бланктеріне де қол жеткізуде шектеулі болуы керек.
Тауарды сатуға жауап бер- мейтін адам шотфактуралар, жүк құжаттар
бланктерін еркін ала беру мүмкінді -гіне ие болмауы керек. Кассадан
төлем беруді іске асырумен айналыспайтын адам чекті ала алмауы керек;
– ішкі аудитті ұйымдастыру бақылау ортасын нығайтуға елеулі үлес қосып
қана қоймайды, сырты аудиторға тікелей көмек көрсете отырып,
субъектінің сыртқы аудитке жұмсайтын шығындарды төмендетеді. Егер
сыртқы аудит ішкі аудиторлардың біліктілігі, адалдығы және
объективтілігін дәлелдей- тін ақпарат алса, онда сыртқы аудиторлар
кейбір жағдайларда оның жұмысына сүйене алады.
Кадрлық саясат. Субъектінің ішкі бақылау жүйесінің маңызды сипаттама-
ларының бірі бақылауды іске асырушы персоналдық біліктілігі болып табылады.
Егер қызметкерлер білікті және сенімді болса,онда субъектінің бақылау
жүйесінің белгілі бір әлсіздігі жағдайында да қаржылық есептеменің
сенімділігі қамтамасыз етіледі. Жауапты және тиімді жұмыс істеуші персонал
шағын тексеру кезінде де бақылаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Егер
керісінше болса, бақылаудың кeз келген жүйесінің тиімділігі жоққа
шығарылады. Сонымен бақылау тиімділігі қызметкерлердің біліктілігі мен
сенімділігіне байланысты болады дабақылаудың қажетті элементі ынталандыру
мен сыйақы жүйесі болады.
Бақылау құралдарын тиімді және сенімді басқару үшін шаруашылық
қызметі процесінде экономикалық субъект қызметкерлері қолданатын
процедуралар (әдістер) болып табылады. Оларды бақылау әдістері деп те
атайды. Олар сан алуан және оның қызметіне тән ерекшеліктермен анықталады.
Бақылау құралдарының ең көп тараған түрлеріне жатады:
– мүлікті түгендеу және бухгалтерлік есеп стандарттарына
сәйкес шаруа- шылық субъектілерінің міндеттемелері;
– басшы мен бас бухгалтердің не басқа өкілетті адамдардың
құжаттарындағы өкім шығарушы қолдары;
– бухгалтерлік жазбаларды қарама-қарсы тексеру;
– есеп айырысуларды ішкі және сыртқы салыстырулар;
– құжат айналымын ұйымдастыру, оның ішінде құрылатын құжаттарды
тегіс нөмірлеу, арнаулы журналдарға құжаттарды тіркеу, құжаттарды
кітапша ету, сақтау және архивке қою;
– сыртқы көздерден алынған ақпаратты бақылау мақсаттарына
пайдалану;
– шаруашылық субъектілері активтеріне рұқсатсыз қол жеткізуді
шектеуге бағытталған шараларды қабылдау;
– субъектінің қаржышаруашылық қызметінің көрсеткіштерін талдау.
Бақылау әдісі құрамына бизнес көлемі, күрделілік дәрежесі және
ерекшілігі, мәліметтерді өңдеу әдістерін қосқан кәсіпорында әрекет етуші
бақылау мен бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізу жағдайының ерекшелігі әсер
eтеді. Бақылау құралдарының сан алуандылығы қаржылық есеп беруді құру
кезінде субъектінің ішкі бақылаудың бірқатар мақсаттарына қол жеткізуді
қамтамасыз етуі керек:
1. Жасалып отырған шаруашылық операциялар шынында бар (дәлдік), яғни
бухгалтерлік есепте жоқ операциялар көрсетілмейді.
2. Шаруашылық операциялар рұқсат алу (мақұлдану) арқылы жасалады.
Мақұлданбаған операциялар теріс пайдаланушыларға (ысырап етушілікке,
ұрлыққа) әкеледі.
3. Шаруашылық операциялар бағаланады (бағалау). Шаруашылық операцияларды
жасау кезінде есепке алу процесінің түрлі кезеңдерінде сомаларды
есептеу мен есепке алу кезінде қате жіберуге жол бермейтін әдістер
қолданылады.
4. Шаруашылық операциялар шоттардың типтік жоспарына сәйкес шоттарында
тіркеледі (жіктелім). Бұл қаржылық есептемені объективты құру үшін
қажет.
5. Барлық жасалатын операциялар есепте көрсетілген (толықтылық).
Операциялардың есепке алу жазбаларында толық көлемде тіркеледі.
6. Шаруашылық операциялар уақтылы көрсетіледі (уақытында). Шаруашылық
операцияларды ақытында тіркемеу субъект есептемесіндегі бұрмалауға
әкеледі.
7. Шаруашылық операциялар бухгалтерлік есеп тіркеліміне енгізілген және
қорытындылар дәл есептелген (жинақталған). Тіркелім қорытындылары Бас
кітап мәліметтеріне ұқсас.
Ішкі бақылаудың кез келген жүйесі абсолютті түрде тамаша болмайды,
себебі оны ұйымдастыру шығындарына шектеу жүргізіледі. Басқарушылық жұмыста
ІБЖ ұйымдастыруға бақылау шараларын іске асыру шығындары мен оларды
қолданудан алынатын экономикалық пайданың оңтайлы арақатынасына болатын
үнемділік талаптарын қолдануға болады. Бақылау шараларын іске асыру
шығындары осы шаралар беретін экономикалық пайдадан аз болуы керек.
Бақылау қызметі басқарудың басқа да қызметтерімен терең байланысты
болып келеді. Соған қоса, басқару қызметтерінің ішінде өзара ақпараттық
байланыстылық бар екені мәлім. Бақылаудың және басқа да қызметтердің
басқарудың бір деңгейіндегі байланыстылығы – ол көлденең байланыстылық, ал
бақылау қызметінің басқарудың әртүрлі деңгейіндегі байланыстылығы
(кәсіпорынның жұмыс орны, бригадасы, жер орны, цехы деңгейіндегі бақылау,)
– ол тік байланыстылық болып табылады.
Көлденең байланыстылық нәтижесінде басқару бөлек бөлшектерінің
басқарудың қандай да бір мәселелерін шешу немесе басқарудың қандай да бір
алағы мұратына қол жеткізу мақсатындағы өзара үндестігі жүзеге асады.
Ал бақылау қызметінің тік байланыстылық басқарудың әр түрлі деңгейінде
жүзеге асады да, бірақ ірілeнуге ыңғайы бар сол бір ақпараттық база
негізінде жүргізіледі. Көлденең интеграция басқарудағы жоғарыда тұрған
звено (жүйе) тарапынан бақылау қызметін атқаруына керек. Сонымен,
басқарудың ең маңызды сыныптамасы ретінде салып қарап, бақылаудың табиғатын
тереңірек түсіну үшін, қызмет көрсету механизмінің білдіретін арақатынасын
ашу үшін, олардың құрамында орын алатын әр түрлі элементтердің өздеріне тән
ерекшеліктерін анықтау үшін оларды сыныптау керек.
Кәсіпорынның ішкі бақылауының формалары ретінде мыналарды, менің
ойымша, атап өтуге болады:
- ішкі аудит;
- ішқі бақылаудың құрылымдық – қызметтік формасы.
Ішкі бақылаудың формасын таңдау мынаған, байланысты болып келеді:
- кәсіпорынның құрылымдық күрделіліктеріне;
- құқықтық формаға;
- қызмет түрлері мен көлеміне;
- мақсатты түрде әр түрлі қызмет тараптарын бақылау көлеміне:
- кәсіпорынның басқару құрылымының бақылауға қатынасына.
Ішкі аудит формасында ішкі бақылаудың ұйымдастырылуы өте ірі және
кейбір орта кәсіпорындарға тән болып келеді. Көбінесе, ол кәсіпорынның
мынадай ерекшеліктері болуы керек:
- күрделілендірілген ұйымдастыру жүйесімен;
- бөлімшелері мен еншілес компанияларының көптігімен;
- қызмет көрсету мен мүмкіндіктерінің сан алуандылығымен;
- басқару органдарының жеткілікті түрде объективті және барлық
басқару деңгейлеріндегі менеджерлердің әрекеттеріне тәуелсіз баға
алу ниетімен.
Тек қана таза бақылаушылық сипаттағы тапсырмалардан басқа ішкі
аудиторлар экономикалық диагностика, қаржылық стратегиялар немесе іс-
қимылдарды өңдеу, маркетингтік зерттеулер, бақарушылық кеңес берулерге
қатысты тапсырмаларды да орындай алады.
Көптеген кәсіпорындарда ішкі аудит және ревизиондық комиссия бөлімі
жоқ. Бұл жағдайларда ішкі бақылауды жүзеге асыру үшін, мақсатты түрде
кәсіпорынды ішкі бақылауының құрылымдық-қызметтік формасын қолдануға
мүдделі болады. Мысалы, кез келген басшының қызметтік міндеттерінің
қатарына сөзсіз кіретін бақылауды жүзеге асыру, өзге де жауапты тұлғалардың
қызметіне де кіруі тиіс. Ішкі аудиттің дамуының алғашқы қадамдарының
мазмұнына сәйкестендірілген бұл ұсынылған форма, барлық кәсіпорындардың
орасан зор көлемде дамыған формаларымен және оларға тәуелсіз түрде де
қолданыла береді.
Көріп отырғанымыздай, жоғарыда айтылған түсініктерге сүйенсек, ішкі
аудит өте ауқымды түсінік болып табылатынына көз жеткіземіз. Ішкі аудиттің
бізге көптеген анықтамалары мәлім. Бұл жағдай кәсіпорынның қандай қызмет
көрсету аспектісі ішкі аудиттің объектісі болып табылатындығына тікелей
байланысты болып келеді. Қазіргі уақытта қаржылық есептілікті құрудағы
бақылауға ерекше көңіл бөлінуде, және бұл жағдайда ішкі аудит түсінігіне
мынадай анықтама тән:
Ішкі аудит деп – кәсіпорынның мақсатына төмендегі аспектілер бойынша
қол жеткізудегі кәміл сенімділікті қамтамасыз етуге бағытталған
директорлар кеңесі, басшылық бөлімі және де кәсіпорынның өзге де
қызметкерлері іске асыратын үрдісті айта аламыз:
- қызмет көрсетудің тиімділігі және нәтижелілігі;
- қаржылық есептіліктің дұрыстығы;
- қызмет көрсетулердің заңдық күші бар ережелермен сәйкестігі.
Ішкі аудиттің жүйесін құру заңдық күші бар талаптарға, бастамалық және
орындаушылық әдістемелерге бағдарламалық өнімдерге сүйеніп, тығыз
байланысты болып келеді.
Қаржылық есептіліктегі ішкі аудит, операциялардың талаптар мен
заңдылықтыларға қайшылықсыз, тиімділігі және нәтижелілігіне байланысты,
бірақ қаржылық есептілікке ешқандай тікелей қатысы жоқ бақылауды өзінің
құрамына кіргізетін ішкі аудиттің жалпы түсінігіне қарағанда, өте тар
мағыналы болып келеді.
Ішкі аудиттің құрылымы мынадай үш құрамаға бөліне алады: бақылау ортасы
– кәсіпорынды бақылау үшін оңтайлылықты тудыратын қызметтік
арақатынастардың сипаттамалар жиынтығы; бақылау процедуралары – кәсіпорын
қызметкерлері жүргізетін арнайы тексерулер; кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінің жүйесі – сәйкестендірілген шаруашылық операциялар жазбаларына
қатысты саясат пен процедуралар. Бұл үш құрама өзара әрекеттескенде
ақпараттық қателіктердің алдын алуды, анықталуын және жөнделуін, сонымен
қатар, қаржылық есептіліктерде орын алмауын қамтамасыз етеді.
Атқарушы органның бақылауға деген көзқарасы, бетбұрысы бақылау ортасына
орасан зор мөлшерде әсерін тигізеді. Оңтайлы басқарушылық орта ішкі
бақылаудың пайдалылығын арттыратын, бюджет жүйесін және атқарушылық туралы
есеп беруді қолданатын атқарушы органның тиімді қызмет етуіне
коммуникацияның ішкі жүйесінің жоғарғы деңгейімен қамтамасыз ететін басқару
жүйесімен сипатталады. Одан басқа кәсіпорын міндеттемелерді бөлу,
активтерге, құжаттарға қол жетімділікті бақылауды және есептілік
ақпараттардың кезеңдік салыстырылуын қамтамасыз етіп отырады.
Бақылау қызметін жүзеге асыратын қызметкерлердің біртұтастығы ішкі
бақылау жүйесінің маңызды сипаттамасы болып табылады. Кәсіпорынның
мамандарға қатысты мәселелері ішкі бақылау жүйесіне тікелей ықпалын
тигізеді. Мысал үшін, кәсіпорында жиі бухгалтер ауыстырылып отырылса,
осыдан есептілік және бақылау қызметін жеткілікті дәрежеде тәжірибесі жоқ
адамдар жүзеге асырғандықтан, кәсіпорын есептілігі мен басқа да маңызды
салаларында көп қателіктердің жіберілуіне әкеліп соғады. Жаңа басшылар мен
қызмет атқарушы тұлғалар кәсіпорынның есептілік жүйесімен қажетті дәрежеде
таныс болмағандықтан, көптеген техникалық және басқа да қателіктер жіберіп
қоюы мүмкін. Кейбір кездерде бухгалтерия бөлімінде қызмет атқарушылар
нормативтер орнатқан кейбір есептілік процедураларына бағынғысы
келмегендіктен, жұмыстан шығуы туралы ұсыныс тастайды. Жалпы алып
қарағанда, бухгалтерлер бөлімі қызметкерлерінің жиі ауыстырылуы көңіл
толғандырарлықтай мәселе болып табылады.
Компания басшылығы табыс табу мақсатында ішкі шаруашылық бақылау
жүйесін тиімді қолдану шешімін қабылдайды.
Ішкі шаруашылық бақылау жүйесі компания әкімшілігінің алға қойылған
мақсаттарға тиімді жету үшін қабылданған әдістері мен процедураларынан
құралған.
Бақылау процедураларының деңгейіне:
- міндеттердің дұрыс бөлінуі;
- санкциялаудың тиімді процедураларының болуы;
- құжаттау және жазудың есептік жүйесі;
- активтер мен қорларға нақты бақылау;
- тәуелсіз тексеру жүргізу жатады.
Міндеттердің дұрыс бөлінуі: материалды жауапкершілік пен бухгалтерлік
есептің бөлінуін (бухгалтерлік есепті жүргізу материалды жауапты тұлғаға
жүктелмеуі керек); шаруашылық операциялар мен материалды жауапкершілікті
санкциялауды бөлу тиісті активтер бойынша (операцияны жүргізуге рұқсат
беруші тұлға олармен байланысты активтерді бақылауы тиісті емес);
шаруашылық операцияларын жүргізу мен олардың есебін жүргізу міндеттерін
бөлу.
Санкциялаудың тиімді процедурасының болуы. Ішкі шаруашылық бақылау
жүйесінің тиімді қызметі үшін әр операцияға тиісінше рұқсат алынған болуы
керек. Ол үшін компанияда белгілі бір операцияларға арналған санкциялаудың
ережелері мен рұқсат беруге жауапты тұлғалардың міндеттері бекітілуі керек.
Жазудың есептік жүйесі мен құжатталуы. Компанияда бекітілген шот
жоспары негізінде құрылған құжаттау мен есептіліктің сапалы жүйесі және
есепті жүргізудің қағидалары мен ережелерін анықтайтын әдістемелік
нұсқаулары бекітілуін көздейді.
Активтер мен жазуларды нақты бақылау. Мақсаты – активтер мен
құжаттардың сақтығы бойынша сақтану шараларын қабылдау.
Тәуелсіз тексерулер ұйымдастыру. Тәуелсіз тексерулер жазылған
ережелерді сақтауды бақылау процедурасы болып табылады.
Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігінің ең маңызды сипаттамасы қызметтік
жауапкершіліктің қызмет ету орны бойынша өзара бөлінуі болып табылады.
Міндеттемелерді сәйкесінше өзара бөліп алу бақылау процедурасының
тиімділігінің міндетті жағдайы болып табылады. Төменде айтылып кететін
қызметтің төрт түрі бухгалтерия бөлімінің әртүрлі бөлімшелері немесе
әртүрлі қызметкерлерінің міндеттеріне кіруі керек:
• Шаруашылық операцияларды санкционирлеу. Бұл міндеттемені шаруашылық
операциялық жазбаларды санкционирлеуге құқығы бар қызметкерлер жүзеге
асырады. Санкционирлеу белгілі бір операция түріне қатысты (мысалы,
барлық сауда-саттық) жалпы немесе арнайы (мысалы, маңызды активтің
сауда-саттығының санкционирленуі).
• Шаруашылық операциялардың тіркелуі. Операциялардың есепбі және жазбасы
(есептіліктің жүргізілуі), қазіргі уақытта шаруашылық операцияларды
тіркеу үшін компьютерлік технология жиі қолданылады.
• Шаруашылық операциялар кезінде активтердің қауіпсіздігін немесе
сақталуын қамтамасыз ету. Бұл қызметтің үшінші түрі кәсіпорынның
иелігіндегі активтерге қатысты сәйкессіздіктерді анықтап, жойып одан
әрі бақылап, қадағалануын қамтамасыз етеді.
• Есепте бар активтердің шоттарда жазылған құндарымен кезеңдік
сәйкестігін қарастыру. Бұл жерде активтердің уақытылы
инвентаризациялануы және сәйкессіздіктер пайда болса, керекті
шараларды қолдану туралы айтылып отыр.
Міндеттемелердің сәйкессіздігі – бұл қате жіберіп алған немесе
ақпаратты дұрыс пайдаланбаған қызметкер бұл фактіні өзінің күнделікті
қызметі барысында жасырып жіберу комбинациясын атаймыз. Жалпы міндеттемелер
қызметкерлердің ішінен ешқайсысы жоғарыда тізбектеліп айтылған қызметтердің
екі немесе одан да көбін атқармайтындай түрде өзара бөлінуі керек. Бірінші
және төртінші қызмет түрі - басқаруға, екінші қызмет түрі – есептілікке, ал
үшінші қызмет түрі – сақтау қызметіне жатады. Әртүрлі тұлғалар және
бөлімшелер арасында бұл қызметтерді бөлудің екі артықшылығы бар:
• ақпаратты әдейі, қасақана бұрмалау қиынға соғар еді, себебі ол әрекет екі
немесе одан да көп тұлғалардың өзара келісімін қажет eтеді;
• іс-әрекеттер координациясы көмегімен (сол бір ғана шаруашылық
операциясының әртүрлі аспектілерін қарастыру) қасақана емес қателіктерді
табу және жөндеу оңайға соғады.
Қадағалау бақылау ортасының маңызды бөлшегі болып табылады. Кәсіпорын
қызметкерлері және компьютерлік жүйе кәсіпорын бақылауының есебі және
процедурасының қызметін атқарады. Бақылаушы кредиттеу бойынша жұмысшының
жұмысын қадағалауын жүзеге асырып отырып, мысал үшін, дебиторлар шотындағы
сальдоны берілген шот нәтижелерімен уақытылы салыстырып отыруына болады.
Бақылаушы немесе қызмет етуші тұлғалар қызметкерлердің анықтаған
қателерін жөндей алады, сонымен қоса, кәсіпорынның есеп жүйесіне қатысты
шешімдерді қабылдай және санкционирлей алады. Қадағалау басқарушылық
бақылаудың және толықтай ішкі бақылау жүйесінің қызметтелу жағдайының
маңызды құралы болып табылады.
Активтерге бақылау жүргізудің мәні активтерге, құжаттарға, маңызды
жазбаларға, бланкілерге шынайы қолжетілімділіктің уәкілетті, ғұзырлы
тұлғалардың демеуімен шектелініп тасталуында. Бағалы қағаздар секілді
активтерге уәкілеті жоқ тұлғаларға қолжетімділіктің жоқ болуы керек.
Сонымен қатар, есептіліктің жүргізілуіне жауап бермейтін тұлғаларға
шығыстар туралы жазбаларға және алынған шоттардың есебіне қолжетімділіктің
болуына рұқсат жоқ.
Кейбір бланкілер есеп және бақылау үшін өте маңызды болып келеді
сондықтан оларға қолжетімділікті шектеу керек. Сауда-саттық есебіне жауап
бермейтін тұлға шот-фактура және кіріс-шығыс құжаттары бланкілеріне eркін
қолжетімділік мүмкіндігіне ие болмауы керек. Кейбір жағдайларда бланкілерге
қолжетімліктің болуы маңызды активтердің достубына тең келеді. Мысал үшін,
таза чектер бланкісіне достубы бар тұлға фактілік түрде eркін ақша
құралдарына қолжетімділігі болады.
Кәсіпорынның жұмысшылар қатары активтер мен міндеттемелерді есептеу
және тіркеуге жауапты болады. Олар активтердің және міндеттемелердің бар
екендігін дәлелдейтін берілген құжаттары мен бағалануын жазылған
соммалармен сәйкестігін уақытылы салыстырып отыру керек.
Бухгалтерия бөлімінің қызметкерлері уақытылы салыстыруды жүзеге асыра
алады. Бірақ, уақытылы салыстыруды жүзеге асыратын тұлғалар сәйкес келетін
шаруашылық операцияларды санкционирлеумен, есептеумен және тіркеумен немесе
активтердің сақталуына жауап беруімен айналыспау керек.
1.2 Ішкі бақылаудың бағыттары мен процедуралары
Атқарушы органдардың бақылауға бетбұрысы, қатынасы бақыланылатын
ортаға өте қатты ықпалын тигізеді. Оңтайлы басқару ортасы ішкі бақылаудың
тиімділігін қатамасыз ететін бюджет жүйесі мен атқарылу туралы есепті
қолданатын атқарушы органдардың тиімді еңбек етуіне септігін тигізетін ішкі
коммуникация жүйесінің жоғары деңгейін қамтамасыз eтeтін басқару жүйесі
арқылы сипатталады. Сонымен қатар кәсіпорындар міндеттемелерді өзара бөлісу
үрдісін, активтер мен құжаттарға қолжетімділіктің бақылaнуын және есептілік
анықтамаларын уақытылы салыстырып отыруын жүзеге асырады.
Ішкі бақылауды жүзеге асыратын қызметкерлердің толықтылығы осы ішкі
бақылаудың ең маңызды сипаттамасы болып табылады. Мамандарға қатысты
мәселелелер ішкі бақылау жүйесіне кері ықпалын тигізеді. Кәсіпорындарда
бақылау процедуралары қолданыс табады. Бақылау процедуралары шаруашылық
операциялардың есептілігі үрдісі кезінде пайда болатын қателіктер мен
бұрмалауларды алдын алуға, анықтауға және оларды жөндеуге бағытталған.
Бақылаудың пpoцедураларын ұзыннан тізбектеп айтудан гөрі, сол бақылау
процедуралары қoлдaныcы арқылы жүзеге асатын бағыттарын зерттеуді жөн көріп
отырмын. Бұл процедура сауда – саттық құжаттарымен (мүмкін, құпталынбаған
жазбалардың кетіп қалуының алдын алады деп болжалынады.
Жалпы бақылау процедураларының орасан көп түрлері бар, және олардың
әрқайсысы 4-кестеде ұсынылған қателіктер мен ақпараттар
бұрмалаушылықтарының белгілі бір түрлерін немесе бірнеше түрлерінің алдын
алуға міндетті делінеді.
1-кесте
Қателіктер мен бұрмалаушылықтардың негізгі категориялары
Қателіктер мен Мысалдар
бұрмалаушылықтардың
категориялары
Шындығында болмаған Шындығында жоқ тапсырыс берушілердің
шаруашылық операциялары сауда-саттығы мен міндеттемелері;
жазылған
Фактілі түрде жасалған Жүк партиясын тапсырыс берушіге тиеп әкету
шаруашылық операциялары, тіркелмеген;
бірақ шоттарды көрініс
таппаған
Санкционерленбеген Несиеге сату санкционерленбеген, бірақ тауар
операциялар жүзеге жүктелініп әкетілген, тапсырыс берушіге алдын-ала
асырылып, жазылған төлемсіз шот ұсынылған;
Орынды емес шоттарда Бөлімшеге сату тараптас ұйымдарға сату секілді
тіркелген шаруашылық кріні тапқан, немесе сома басқа дебиторлық шотқа
операциялары енгізіліп қойған;
Жазылған сомалар дұрыс Тапсырыс берушіге шот ұсынылды, бірақ онда дұрыс
емес емес сома көрсетілген, тиеліп жөнелтілген тауар
саны мен шоттағы тауар саны сәйкес келмейді және
басқа тауар данасы үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әрбір дүниедегі нәрселердің өзіне тән ерекше тарихы, даму кезеңдері
және де айтуға тұрарлықтай оқиғалары болады. Соныменен бүгінгі мақалада
орын алайын деп отырған негізгі де өзекті тақырып ол аудиттің жалпы пайда
болу тарихы. Бұл сала қайдан бастау алып, қашан өркендеп, қандай сан қилы
өзгертулерге ұшырап біздің ел экономикасында кескін алғанына шолу жасағанды
дұрыс көріп отырмыз.
Ішкі бақылау – ол кәсіпорын иелерінің, Директорлар кеңесінің,
басқарманың және басқа да кәсіпорын қызметкерлерінің бастамасымен іске
асырылып, бизнестердің мақсаттарына жету үшін ресурстарды экономды және
тиімді пайдалануын, активтердің қауіпсіздігін, заңнамаларды сақтауын,
қызметтердің қорытындысы туралы сенімді де уақытылы есептілікті ұсынуын
қамтамасыз ету бойынша басқару мен үрдістердің ең маңызды да қызметінің
бірі болып табылады.
Кәсіпорынның ішкі аудиті деп – бұл кәсіпорын субъектілерімен мынадай іс
- әрекеттерді жүзеге асырғандағыны айта аламыз:
- кәсіпорынның фактілік жағдайын анықтау (бақылау объектісінің);
- фактілік мағлұматтар мен жоспарланған ақпараттарды салыстыру;
- анықталған ауытқулар мен олардың кәсіпорынды функцияландыру аспектілеріне
әсерін тигізетін ықпалдылық деңгейін анықтау;
- тіркелген ауытқулардың себебін анықтау.
Бірінші бөлімде жалпы ішкі аудит пен оның анықтамаларына тоқталып
кеткен. Ішкі басқарудың мақсаты – басқару жүйесін тиімді шешімдер қабылдау
мүмкіндігі үшін ақпаратпен қамтамасыз етіп отыру.
Ішкі аудиттің ерекшелігі – оның кәсіпорынды басқару үрдісіндегі
екіжақты рол аткаруында. Басқарудың және басқару үрдісінің басқа да
элементтерінің тәжірибеде терең интеграциялауының нәтижесінде жұмысшыны
қызметтік аумағын басқарудың кез келген бір элементіне қатысты етіп, ал
басқарудың өзімен байланыссыз деп шешіп анықтауымыз мүмкін емес. Сондықтан
әр кезеңді басқару үрдісінің бөлек элементі деп теориялық жағынан
қарастырсақ, бақылау элементінің барлық кезеңдерде бар екенін байқауымызға
болады. Басқару үрдісі кезеңінің оңтайлы жүруі үшін олардың әрқайсысына
бақылау міндетті түрде керек.
Іс-әрекеттер мен жалпы стратегияның айналадағы жағдайларға
уақытылығын және адекватностін қамтамасыз ету үшін, басқару шешімдерінің
өздерінің сәтті іске асыpылyымен сәйкестігін қамтамасыз ету үшін де
(кәсіпорын оңтайлылығы көзқарасынан) бақылау өте қажет.
Диссертациямның екінші бөлімінде жобаны енгізудің әр кезеңдерінен
саяп келіп, ішкі бақылаудың әдістемесін қарастырамыз. Әр кезеңдерде
кәсіпорынның ішкі бақылауын сәтті жүргізу үшін өздерінің белгілі бір
тиесілі әдістері қолданылады. Жобаның көлемін анықтаудың әдістемесі.
Жоғарыда аталып кеткендей, көлемдеу, масштабтау кезеңінде кәсіпорынның
қызметінің қай бөлігінің қаржылық есептілікке елеулі ықпал eтeтінін анықтап
алу керек.
Жобаның масштабын, көлемін анықтау маңыздылық деңгейінің анықталуынан
басталады.
Ал үшінші бөлімде Қазақстан республикасында ішкі аудиттің
негізгі мәселелері мен шешу жолдары тереңінен қарастырылған.
Қазақстан Республи касындағы кең көлемді аудиторлық кеңес берушілік
бизнестің құрылуының қазіргі жағдайларда өте күрделі екендігі айқын,
дегенмен бұл саланың өзі оңтайлы жақсы жаққа дамып келе жатырған үрдіс
болып табылады.
Жалпыәлемдік тәжірибеге сәйкес Қазақстандағы аудиторлық қызмет кеңес
беру қызметіне қарағанда, едәуір регламенттелініп және стандартталған.
Кеңес берушілерде жұмыс жүргізу барысында белгілі бір қадағаланған
процедураларды ұстану керектігі жөніндегі міндеттемелер жүктелмейді, ол
түгелі міндеттемелердің белгілі бір орнатылған кәсіби стандарттарына
сүйенуін қадағалап, регламенттеудің де өзі жоқ. Сондықтан, іс жүзінде кеңес
беруші өзінің кәсіби түйсігіндегі ережелерге ғана бағыну мүмкіндігіне ие
бола алады.
Жалпы әлемдік тәжірибеге сәйкес Қазақстандағы аудиторлық қызмет кеңес
беру қызметіне қарағанда, едәуір регламенттелініп және стандартталған.
Кеңес берушілерде жұмыс жүргізу барысында белгілі бір қадағаланған
процедураларды ұстану керектігі жөніндегі міндеттемелер жүктелмейді, ол
түгелі міндеттемелердің белгілі бір орнатылған кәсіби стандарттарына
сүйенуін қадағалап, регламенттеудің де өзі жоқ. Сондықтан, іс жүзінде кеңес
беруші өзінің кәсіби түйсігіндегі ережелерге ғана бағыну мүмкіндігіне ие
бола алады.
1.ІШКІ АУДИТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ЖӘНЕ НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДАҒЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
МӘНІ
1.1 Кәсіпорынның басқару жүйесіндегі ішкі бақылаудың орны мен ролі
Әрбір дүниедегі нәрселердің өзіне тән ерекше тарихы, даму кезеңдері
және де айтуға тұрарлықтай оқиғалары болады. Соныменен бүгінгі мақалада
орын алайын деп отырған негізгі де өзекті тақырып ол аудиттің жалпы пайда
болу тарихы. Бұл сала қайдан бастау алып, қашан өркендеп, қандай сан қилы
өзгертулерге ұшырап біздің ел экономикасында кескін алғанына шолу жасағанды
дұрыс көріп отырмыз.
Жоғарыда айтып отырған тексеру мен бақылау жұмысын жүзеге асыру
әлем әдетиеттеріне сүйенетін болсақ біздің ғасырымызға дейінгі IV
мыңжылдығынан бастама алды. Ол кездерде әр адам баласы өз қызметтерін
тиімді ұйымдастыру үшін бақылау мен тексеру жұмыстарының қажет екенін
аңғарғандықтан, аудит дүниеге келіп, кең ауқым алған екен. Сонымен қатар
ревизиялық қызмет Вавилон (б.ғ.д.3400-2400жж.), Мысыр (б.ғ.д.2200-2150жж ),
Қытай (б.ғ.д. 1122-256жж), Рим (б.ғ.д. V ғасырларда) сияқты елдерде әр
түрлі кескінде көрініс алып отырған. Осы арадағы басты мақсаттары бірақ
бірдей болған, ол шаруашылықты тиімді ұйымдастырып, пайданы арттырып, дау-
дамай тудырмай, елдегі алдау әрекеттерін тудырмай елде тыныштық сақтау
болған. Осыдан кейін аудит Англияда 1299 жылы пайда болып, даму үрдісіменен
бірте-бірте Солтүстік Америкаға көше бастады. Міне, осы жерде аудит өз
шарықтау шегіне жетті. Енді сол АҚШ еліндегі аудиттің пайда болып, даму
кезеңдер тарихына тоқтала кетсек.
АҚШ – та аудиторлық қызмет аудиттің британдық тәжірибесінің әсері
септігінен пайда болды. Бұл ойды аудит қызметі XIX жүзжылдықтың соңында
Америка Құрама Штаттарына британдық бухгалтерлердің таратқандығы жөнінде
жазған американдық автор Уильям Стемберг тікелей меңзейді. Ағылшындық
теміржолшылар, сақтандыру компаниялары және өзге де инвесторлар Солтүстік
Америкаға бағыт алған кезде, олармен бірге ірі ағылшын кредиторларының
мүдделерін қорғауға тәуелсіз аудиторлар да қоныс аударған. XX ғасырдың
басталу шенінде АҚШ – та аудит балансқа қатысты ақпараттарды бөлшекті түрде
қарастырып зерттейтін ағылшын үлгісіне негізделді.
1886 жылы АҚШ – та аудиторлық фирмалардың құрылу үрдісіне бастама
болған шақырылған бухгалтерлер жөнінде алғаш заң қабылданды. 1887 жылы
Америка аудиторларының ассоциациясы құрылды, ал 1896 Нью-Йорк штатында
заңды жолмен аудиторлық қызмет бастауын таба бастады, бұл аудитордың орнына
ол кезде қолында дипломы бар, Нью-Йорк университетінде мамандығы бойынша
емтиханды сәтті тапсырған және аудиторлық қызметпен айналысуға құқық
беретін арнайы лицензиясы бар бухгалтер отыра алатын еді.
1905 жылы және одан кейін 1909 жылы АҚШ – та Р. Монтгомери Лоуренс
Диксидің Аудит: аудиторларға тәжірибелік нұсқаулама атты кітабын
редакциялық түзетулерімен қоса шығарды. Лоуренс Диксидің идеасын дамыта
отырып, Роберт Монтгомери аудиттің мақсаты әдетте қаржылық есептіліктерде
орын алу мүмкіндігі бар ерікті және еріксіз қателіктердің ашылуында екенін
айтқан. Осыдан саяп келе, үш түрлі қателіктерді анықтаумен байланысты
аудиторлық мақсаттардың иерархиясы қаланды:
1) ерікті (қатерлі);
2) еріксіз (жазбадағы қателер, арифметикалық қателер);
3) қағидалы (қате әдістемелік жолдардың таңдалынуы).
Бірақ та АҚШ – та бизнестің даму қарқыны Британияға қарағанда қатты
ерекше болатын, американдықтар тексерудің британдық үлгісінің өте көп уақыт
пен қаржыны керек ететіндіктен Америка үшін аудиттің ағылшындық үлгілері
қолданысқа қолайсыздығын аңғарды. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың
басындағы американдық бизнестің өте тез даму ерекшелігіне орай, Американдық
аудит тез қарқынды тексеруді, яғни аудиттің прогрессивті технологияларын
қажет етті. Американдық аудиторлар тесттік аудиттің қолданысқа енгізілуін
тәжірибелей бастады, яғни операцияларды тексеру мақсатында бизнестегі
әріптестерінің фирмаларының қызметтері жөнінде ақпараттарды жинаумен
айналысты. Олар инвесторлардың мүддесін ескеріп, активтер мен пассивтердің
бағалануына үлкен мән берілді де, осы сәттен кейін ағылшын мектебіндегі
түбірлі тексерістен елеулі ауытқулары пайда бола бастады. Кредиторлардың,
соның ішінде банктердің сұранысы аудит міндеттерінің кеңеюіне және оның
жаңа әдістерінің, стандартизацияға қарым – қатынасының қайта өңделуіне
әкеліп соқты.
Р. Монтгомери 1912 жылы келесі басылымдар мен қайта басылымдарда
(осынау біздің күнге дейін) Монтгомери аудиті деген атқа ие болған
Аудит: теория және тәжірибе атты кітабын жазып шығарды. Осы кітаптың
бірінші басылымында Р.Монтгомери алғаш кезеңдегі американдық аудитті
аудиторлардың жұмыс уақытының төрттен үші есептеулер мен бухгалтерлік
кітапты құруға кететіндігін аса ерекше атай отырып, есеп жүргізудегі
аудит деген терминге балаған. Роберт Монтгомеридің өзі (1872-1953) теорик
болып қана қоймай, ол аудит тәжірибешісі де болған. Роберт Монтгомери
әріптестерімен бірге 1898 жылдың өзінде аудиторлық фирма құрған. Бұл фирма
бұдан кейін өркендеп, Куперс энд Лайбранд деген атқа ие болып әлемдегі
жетекші аудиторлық фирмалардың біріне айналып, шақырылған бухгалтерлердің
Американдық институтының құрылуына негіз болып және өзі президентінің орнын
иемдендіп, Колумбиялық, Нью-Йорктегі және Пенсильвандық университетте дәріс
берген.
АҚШ – та аудит бағалы қағаздар бойынша Комиссиямен тіркелген және
1934 жылы, яғни 1929 жылғы Уолл-стриттегі биржалық тоқыраудан кейін
құрылған компания үшін 1933 жылғы бағалы қағаздар туралы Заңы және 1934
жылғы биржа туралы Заңы тіркелген компаниялардың қаржылық есептіліктерін
сәйкесінше формада құруын талап етті.
АҚШ – та кәсіби және мемлекеттік емес аудиторлық кәсіпорындардың
екі түрі бар. Оның біреуі жалпыұлттық, федералды деңгейде көрініс табады
және ол Американдық дипломдалған шақырылған бухгалтерлердің институты деп
аталады. Бұл институт 1887 жылы пайда болған және содан бері аудиторлық
мамандарды дайындауда жетекші рөл атқарады. Бұл институт сәйкесінше
емтихандарды тапсырып және бухгалтера-аудитор дипломын алған ізденушінің
санатын құптайды. Институт АҚШ – тағы ғылыми және әдістемелік жұмыстарды
басқарады, монографияларды жарыққа шығарып, аудит бойынша бірнеше журналдар
тобын шығарады және бұл журналдардың ішінде өте танымал біреуі Джорнэл оф
Эккаунтенси болып табылады.
Жалпыұлттық Инсттитуттан басқа бөлек штат деңгейіндегі дипломы бар
қоғамдық бухгалтерлер деген атаққа ие болатын кәсіби аудиторлық ұйымдар да
қызмет етеді. Бұл ұйымдардың мүшелері аудиторлық тексерістердің
жүргізілуіне және өз штаты шекарасында кеңес беру ісіменен айналысуға
құқығы бар. Бухгалтер-аудитор өз қызметімен жекеменшік тәжірибе жүзінде
немесе аудиторлық фирма қызметкерлері болып та қызмет ете алады. Одан да
жоғары санатталған аудиторлар университеттер мен колледждерде дәріс беру
ісіменен де айналыса алады.
1917 жылы АҚШ – та аудит процедураларын стандартизациялау
мақсатында Баланстық есептілікті дайындау бойынша құпталған әдістер
жинағы жарық көреді, содан қайта қарастырылған басылымы 1929 жылы Қаржылық
есептілікті тексеру деген жаңа атпен қайта басылып шығарылады. Бұл
басылымда ішкі бақылаудың маңыздылығы ерекше аталып өтілген, соған қоса,
қорытынды жасаудың тәжірибесі туралы да айтылған.
1934 жылы қазіргі кезге дейін қолданылып келе жатырған аудит
процедуралары, инвентарлы ведомосттің зерттелуі және есеп айырысу бойынша
дебиторларды растау жайлы кепілдемелер берілген Қаржылық есептілікті
тәуелсіз аудиторлардың тексеруі атты құжат басылымға шықты.
Стандартизациялаудың белсенді үрдісі 1939 жылы, яғни, Американдық
дипломдалған шақырылған бухгалтерлердің институты (AICPA) аудиторлық
процедура бойынша Комитетті тағайындап және ең алғаш аудиторлық процедура
туралы үлгіні ұсынған кезде басталды. 1939 жылдан бастап AICPA институттың
алғашқы аудитті стандартизациялауға қатысты таптырмас зерттеу
бюллетеньдерін және аудит процедуралары бойынша есептіліктерді шығара
бастады. Бірінші аудит процедуралары бойынша есептілікте аудитордың
мамандығы негізінде жатқан 7 басты жағдайы ұсынылған. Есептілікте аудиттің
міндетті процедуралары ретінде инвентарлы ведомостті зерттеу және есеп
айырысу бойынша дебиторларды растау, Директорлар кеңесіне тәуелсіз
аудиторларды тағайындауға рұқсат ету, ал компанияларға аудит бойынша ішкі
тексерістермен бухгалтерлік процедураларды бақылау үшін тәуелсіз
комитеттерді құруға рұқсат етілу, ұсынылған қаржылық есептілік бойынша
аудиторлқ қорытындының үлгілерінің құрылуы қарастырылған.
XX ғасырдың 70-80-жылдарында АҚШ – та қоғамның аудиторлардың
міндеттері мен қызметі айналасына қызығушылығы арта түскендігі байқалды.
Нәтижесіне аудит ел ойлағаннан өзгешерек болып шықты, шын аудит үрдістері
мүмкіндігінің шектелгендігі айқындалды. Ең бірінші шектеу тексеріс
жүргізудің уақытының санаулылығы болып табылатын. Осыдан кейін елге аудит
жайлы кең мағлұмат беріп екі арадағы түсінік бойынша айырмашылықты жою
мақсатында аудиторлық стандарттар бойынша Кеңестің белсенділігін арттырудың
қажеттілігі мәселесі қолға алында.
Сонымен, ішкі бақылау дегеніміздің өзі не? АҚШ – та әр ұйым аудиттің
анықтамасын әр қилы етіп сипаттайды. Мысалы, Американдық дипломдалған
шақырылған бухгалтерлердің институты (AICPA) аудитті нәтижесінде тәуелсіз,
саналы маман бағалауға келетін және шаруашылық жүйе ерекшеліктері тән
ақпараттарға өз пікірін айтып, тексеруі, соның нәтижесінде бекітілген
критерийлерге сәйкестігін анықтауы деп анықтама берсе, батыстық
ғалымдардан еңбегінен Б.Нидлзді, Х.Андерсонды, Д.Колдуэлді, Э.А.Аренсті
және Дж.Лоббекті ерекшелеп атап кетуге болады. Данилочкина Н.Г. өзінің
Контроллинг как инструмент управления предприятием деген еңбегінде ішкі
бақылауға келесідей анықтама береді: ішкі бақылау — кәсіпорын басшылығымен
ұйымдастырылған және кәсіпорындарда шаруашылық операцияларын іске асыру
барысында барлық қызметкерлері өз міндеттерін тиімдірек орындау
мақсатындағы мөлшерлер жүйесі болып табылады. Ішкі бақылау осы
операциялардың заңға сәйкестігін және олардың кәсіпорын үшін экономикалық
мақсаттылығын анықтайды. Сотникова Л.В. анықтамасы бойынша ішкі бақылау –
ұйымның құрылымдық бөлімшелер деңгейіндегі жүзеге асатын бақылау түрі болып
табылады.
Ол кәсіпорын иесінің бастауымен ұйымдастырылады және ішкі
қызметкерлердің көмегімен жүргізіліп, барлық еңбек үрдістерінің
үздіксіздігін, ал жаһандық тұрғыдан алып қарасақ, ұйымның мақсаттарына
жетуді қамтамасыз етуге бағытталған. Б.Нидлз өзінің Принципы
бухгалтерского учета деген кітабында ішкі бақылауға мынадай қысқашалау
келесі анықтаманы береді: ішкі бақылау – құралдардың қауіпсіздігін,
бухгалтерлік жазбалардың дәлдігі мен сенімділігін қамтамасыз ететін жүйе
болып табылады. Осы жоғарыда келтірілген анықтамалардан саяп келіп, осы өз
дипломдық жұмысым барысында мынадай анықтама беруімізге болады:
Ішкі бақылау – ол кәсіпорын иелерінің, Директорлар кеңесінің,
басқарманың және басқа да кәсіпорын қызметкерлерінің бастамасымен іске
асырылып, бизнестердің мақсаттарына жету үшін ресурстарды экономды және
тиімді пайдалануын, активтердің қауіпсіздігін, заңнамаларды сақтауын,
қызметтердің қорытындысы туралы сенімді де уақытылы есептілікті ұсынуын
қамтамасыз ету бойынша басқару мен үрдістердің ең маңызды да қызметінің
бірі болып табылады.
Дәл қазіргі уақытта АҚШ – та 45000 жуық аудиторлық фирмалар өз қызметін
жалғастыруда. Құрамында жұмыс жасайтын қызметкерлері 1 адамнан бірнеше
мыңға дейін жетеді. Оларды негізгі 4 топқа жіктеуге болады:
1. Аудиторлық қызмет көрсету аясындағы ең ірі де, атақтылары, бұрын
оларды Үлкен алтылық деп атаған. Олардың кейбіреулері шарықтау деңгейінің
ең жоғарғы сатысынан орын алған. (Нью-Йорктік офистің әрқайсысында 1000
адам), АҚШ – тың және әлемнің ең ірі қалаларында офистарының жылдық пайда
көлемі 500 млн. долларды құрайды.
2. Халықаралық дамуда беталысы бар өзге де ұлттық фирмалар.
3. Ірі жергілікті және аймақтық (мамандар штаты 50 адамнан асатын
бірнеше жүздеген аудиторлық фирма бар).
4. Кіші жергілікті фирмалар - 95% жуық аудиторлық фирмалар 25
адамнан тұратын мамандар штаты және бір ғана офисі болады.
Кәсіпорынның қай – қайсысында қандай формада болмасын, ішкі бақылау
болады. Оған қарамастан, заман талабына сай концепцияларға сәйкесінше
келетін ішкі бақылаудың тиімді жүйесінің Қазақстанда құрылу тәжірибесі жаңа
ғана кең етек алып келеді. Кәсіпорын қаншалықты үлкен және
ұйымдастырушылық құрылымы қаншалықты күрделі болса, онда мақсаттар да
көлемді және ішкі бақылау жүйесіне деген талаптың өзі де қаттырақ,
қатаңырақ болып келеді. Өкінішке орай, көптеген отандық бизнестегі
кәсіпорындарда көбінесе ішкі бақылау жүйесінің өзі толықтай құрылмаған
немесе номиналды сипатта кескін алып келеді.
Соңғы жылдары Қазақстанда аудит бухгалтерлік және қаржылық есептіліктің
дұрыстығына көз жеткізу мақсатында жүргізілетін және де бухгалтерлік және
қаржылық есептілікті құру мен жүргізу бойынша, кірістер жөнінде
декларациялар толтыру, қаржылық, салықтық, банктік және басқа да шаруашылық
заңнамалар бойынша сұрақтарға кенес беру секілді аудиторлық қызмет
көрсетулерді жүзеге асыратын тәуелсіз қаржылық бақылау қызметі ретінде кең
етек алып отыр Бұл қасиеттерге ие бола отырып аудит тек қана жеке меншік
иелерінің ғана емес, сонымен қоса мемлекеттің мүддесіне қызмет етіп келеді.
Жалпылай алып қарағанда, осы ағымдағы өткен нарық құрылуындағы онжылдық
еліміздегі экономикалық белсенді тұрғындарды басқару мен бақылау
мәселелеріне жаңа көзқараспен қарауды мұқтаж етті. Әр деңгейлі
басқарушыдар, ұйымның есептеу қызметкерлері және тәжірибедегі аудиторлар
батыс елдерінің алдыңғы қатарлы технологияларын (соның ішінде, халықаралық
аудит тәжірибесі) ғана игеріп қоймай, сонымен қатар, отандық нарықтың
шынайы жағдайына да көз тігіп, соған бейімделу керектігін ұғынды.
Отанымыздың алға даму қарқыны көз тойдырарлықтай болғасын, біз батыстық
елдердің оңтайлы мысалдарына сүйене отырып, басқару мен бақылау саласындағы
өз жетістіктерімізді максималды түрде қолданып отыруымыз керек.
Қорыта айтқанда, Қазақстанда аудит өзінің ұзақ жолының бастамасын
бастады Бұған еліміздегі көптеген алдыңғы қатарлы аудиторлық
компаниялардың, тәуелсіз аудиторлардың саны күн санап артып келе
жатырғандығы және қызметтерінің сапасының артып келе жатырғандығы дәлел.
Сондықтан, туған жеріміз Қазақстанда аудиторлық қызметтің мәселелері
қаншалықты саналы және тез шешілетін болса, ел экономикасының алдағы
денсаулығы да, яғни беталысы осыған тікелей байланысты болып отырмақ.
Басқару үрдісінің кез келген кезеңінде басқару объектісінің жоспарланған
жағдайынан фактілік жағдайы ауытқып кетуі мүмкін. Ондай ауытқулардың сапасы
мен мазмұны жайында уақытылы ақпарат алып беріп тұру үшін ішкі аудит керек.
Кәсіпорынның ішкі аудиті деп – бұл кәсіпорын субъектілерімен мынадай іс -
әрекеттерді жүзеге асырғандағыны айта аламыз:
- кәсіпорынның фактілік жағдайын анықтау (бақылау объектісінің);
- фактілік мағлұматтар мен жоспарланған ақпараттарды салыстыру;
- анықталған ауытқулар мен олардың кәсіпорынды функцияландыру аспектілеріне
әсерін тигізетін ықпалдылық деңгейін анықтау;
- тіркелген ауытқулардың себебін анықтау.
Ішкі басқарудың мақсаты – басқару жүйесін тиімді шешімдер қабылдау
мүмкіндігі үшін ақпаратпен қамтамасыз етіп отыру.
Ішкі аудиттің ерекшелігі – оның кәсіпорынды басқару үрдісіндегі
екіжақты рол аткаруында. Басқарудың және басқару үрдісінің басқа да
элементтерінің тәжірибеде терең интеграциялауының нәтижесінде жұмысшыны
қызметтік аумағын басқарудың кез келген бір элементіне қатысты етіп, ал
басқарудың өзімен байланыссыз деп шешіп анықтауымыз мүмкін емес. Сондықтан
әр кезеңді басқару үрдісінің бөлек элементі деп теориялық жағынан
қарастырсақ, бақылау элементінің барлық кезеңдерде бар екенін байқауымызға
болады. Басқару үрдісі кезеңінің оңтайлы жүруі үшін олардың әрқайсысына
бақылау міндетті түрде керек.
Іс-әрекеттер мен жалпы стратегияның айналадағы жағдайларға уақытылығын
және адекватностін қамтамасыз ету үшін, басқару шешімдерінің өздерінің
сәтті іске асыpылyымен сәйкестігін қамтамасыз ету үшін де (кәсіпорын
оңтайлылығы көзқарасынан) бақылау өте қажет.
Егер де бақылау элементіне жоспарлау кезеңін қоспаса, онда жоспарлау
қателігі ұйымдастыру немесе бақылау кезеңінде белгі береді.
Басқару шешімдерін іске асыруда ұйымдастыру мен бақылау кезеңдерінде
белгілі бір қажетті нәтижелерге қол жеткізу үшін қабылданған жоспарлы
шешімдердің іске асу жолының дұрыстығын бақылап, қадағалап отыру керек.
Қабылданған шешімдерді және кәсіпорынның рационалдығын іске асыруды бақылау
және қабылданған шешімдерді қадағалау керек.
Есептілік кезеңінде меншіктің бар болуына және олардың қозғалысына,
расталған нормалар, нормативтерге және сметаларға, берілген және алынған
міндеттемелердің жағдайына, кәсіпорынның шаруашылық операцияларының
мақсаттылығмен және заңдылығына сәйкестеліп уақытылы өндірістік
ресурстардың пайдаланылуына бақылау жасап отыру керек.
Есептіліктің мәліметтері бақылау үшін ақпаратар базасы болып табылады.
Бір жағынан алып қарасақ, есептіліктің өзін бақылауға алып отыру керектігін
түсінеміз.
Талдау кезеңінде басқарушылық шешімдерінің түрлі құрамындағыларға
бөлудегі және де олардың арақатынасы негізінде пайда болатын нәтижелері
туралы ақпараттарды бағалау үрдісі іске асады.
Бақылау мен талдау терең байланысты және мағыналық жағынан бірін-бірі
жалғастырушы болып келеді. Бақылаудың барлық ақпараттары көбінесе талдау
жасаудың негізі болып табылады. Талдау кезеңінде бақылау қызметі де іске
асады, мысалы құрылым көзінің қорлармен және шығындармен қамтамасыз ету
деңгейінің бақылауы. Бақылау қызметі жүзеге асу барысында талдау тәсілдері
фактілік қорытындылардың қандай да бір басқару бағдарламасының жалпы немесе
нақты сипатта көрсетіліп-көрсетілмегеніне қарамастан ақырғы ныcанына
жақындығын бағалайды. Талдау жүргізудің сапасын бағалау – ақпараттарды
басқару шешімдерінің жүзеге аcу нәтижелеріне қатысты бағалаудағы өте
маңызды да керекті кезең болып табылады.
Міне, осыдан кәсіпорынның ішкі аудиті біріншіден, басқару кезеңінің
ажырамас бөлігі болып табылады және екіншіден, басқа да барлық кезеңдердегі
басқару үрдісінің жүргізілу сапасына ақпараттық жағдайды қамтамасыз етіп
беретін ерекшеленген кезең болып келеді.
Бақыланушы шаруашылық жүйесінің тиімділігі субъект басшылығының
бақылауға деген қатынасына тікелей байланысты болады. Егер жоғары буындар
басшылары бақылау маңызды деп санаса, қалған қызметкерлер өз міндеттерін
мұқият орындауға тырысады.
Бақылау ортасы – бұл субъект басшылары мен иелерінің бақылауға деген
жалпы қатынасын білдіретін шаралар мен реттемелер және ішкі бақылау жүйесін
қалыптастырады.
Бақылау ортасы келесідей компоненттерден тұрады:
– экономикалық субъектіні басқару стилі;
– экономикалық субъектінің ұйымдық құрылымы;
– қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу;
– бақылаушы қызмет және ішкі аудит;
– кадрлық саясат;
Экономикалық субъектіні басқару стилі бухгалтерлік есеп пен бақылау
реттемесі жүйесі тиімділігіне елеулі әсер ете алады, сондықтан аудиторға
бұл қаржылық есеп берудің бұрмалану ықтималдылығына қаншалықты әсер ете
алатынын анықтауға қажет.
Жұмыс стилі басқарудың өктемшілігі немесе нақты емес жұмыс және қаржы
мақсаттарын қою салдарынан болуы мүмкін кадрлар тұрақтамауы сияқты
көрсеткіштерден көрінеді де субъектінің бухгалтерлік есептің тиімді жүйесін
қолдау қабілетіне әсер етеді. Басқарудың дұрыс таңдап алынған стилі субъект
экономикасының дамуының стратегиялық бағытын іске асыруға,
шаруашылыққаржылық қызметін жақсарту үшін резервтерді жылдам анықтауға
мүмкін беретін басқарушылық есептің тиімді жүйесін құруға, шаруашылық
операцияларын жасау кезінде заңдарды қатал сақтауға мүмкіндік береді.
Экономикалық субъектінің ұйымдық құрылымы өкімет пен бағынудың қандай
нысандары бар екенін анықтайды. Ұйымдық құрылым арқылы негізгі ақпараттық
ағындар анықталады. Орталықтандырылған және орталықтандырыл- маған болуы
мүмкін субъектінің ұйымдық құрылымын жетілдіру деңгейі оның көлемі мен
бағытталуына жартылай тәуелді болады. Құжаттар мен құжаттама- ларды құрудың
белгілі бір тәртібі бар көп сатылы ұйым ірі шаруашылық субъектісі үшін
ыңғайлы, бірақ шағын кәсіпорындарда ол ақпараттың қажетті ағынының өсуіне
кедергі жасауы мүмкін.
Қызметтік міндеттер мен өкілеттіктерді бөлу шаруашылық операциялар
дұрыс және заңды өтіп жатыр деген сенімділігін береді. Персоналды хабардар
ету мен оның жұмысын бақылауды іске асырудың негізгі тәсілі функционалды
міндеттерді, лауазымдық нұсқауларды және құрылымдық бөлімшелер туралы
ережелерді дайындау болып табылады. Қызметкерлер өзінің функционалды
міндеттерін терең түсіну және жан-жақты білу арқылы өзінің өкілеттіктері
мен жауапкершілігін нақты түсіну керек. Міндетті сәйкес бөлу – бақылау
реттемесі тиімділігінің міндетті шарты. Аудит практикасы субъектінің түрлі
бөлімшелері міндетке енуі керек функциялардың бірнеше түрін бөліп
көрсетеді.
Шаруашылық операцияларды жүргізді мақұлдау немесе оған рұқсат беру.
Бұл міндетті басшы қызметкерлер орындайды. Шаруашылық операцияларды
құжаттандыру және тіркеу шарушылық операциялар туралы ақпараттар тіркелетін
және жинақталатын материалдық тасушыларды көрсетеді. Бұл жерге бастапқы
құжаттар, есепке алу тіркелімдері және т.б. жатады. Құжаттандыру мен есепке
алу жазбаларының сапалы жүйесі сәйкес принциптерге құрылуы керек. Құжаттар
мен жазбалар операциялар іске асырылып жатқан кезде немесе содан кейін
бірден құрылуы керек. Уақыт өткен сайын қателіктер туу ықтималдылығы арта
береді. (құжаттардың уақытында толтырылмауы). Құжаттар түсінікті,
бірізделінген, операциялардың мақұлданғаны туралы белгі қойылатын орын
көрсетілген, ойластырылған құрылымға ие болуы керек.
Активтер сақталуын қамтамасыз ету дегенді активтерді жүйелі бақылау
деп түсінеміз. Бұл әрекет етуші активтерді шоттарда жазылған сомаларды
кезең сайын салыстыру. Активтерді тұрақты түрде түгендеп отыру және
алшақтың анықталған жағдайда қажетті шараларды қабылдау көзделеді.
Міндеттердің үйлесімсіздігі (бөлу). Міндеттер қызметшілердің ешқайсысы
жоғарыда аталған төрт функцияның екі және одан да көбін атқармайтындай етіп
бөлінуі керек. Бірінші және төртінші функциялар басқарушылық, екінші функ-
ция есепке алушы, үщінші функция сақтау болып табылады. Осы функцияларды
түрлі адамдар мен бөлімшелер арасында бөлудің екі басымдылығы бар:
– ақпаратты әдейі бұрмалау қиынырақ, себебі бұл екі немесе одан да
көп адамның келісуін қажет етер еді;
– әрекеттерді үйлестіру есебінен әдейі жасалмаған қателерді табу
және түзету жеңілдірек.
Бақылаушы қызмет және ішкі аудит.
Субъект жұмысын тиімді басқаруды іске асыру үшін басқарушы буын
жекелеген қызметкерлер біліктілігін анықтауды, ақпаратты өңдеу мен
есептерді құру жүйесін қамтитын түрлі әдістерді пайдаланады. Бақылаушы
қызмет – бұл басшылық нұсқауларын орындауды қамтамасыз етуге бағытталған
саясат пен реттемелер. Оған бірқатар шаралар енеді:
– қызмет нәтижелеріне шолу жасау – нақты нәтижелерді алдыңғы
кезеңдердегі бюджетпен, қызмет болжамдары және көрсеткіштермен
салыстыру;
– физикалық бақылау – активтерге, құжаттарға қол жеткізуді, компью-
терлік программалар мен файлдарды пайдалануға рұқсат беруді қамтитын
активтерді физикалық қорғау. Тауарлы-материалдық босалқы қорларға,
бағалы қа- ғаздарға иелік етпейтін адамдарды жақындатуға болмайды.
Қатал есеп беру бланктеріне де қол жеткізуде шектеулі болуы керек.
Тауарды сатуға жауап бер- мейтін адам шотфактуралар, жүк құжаттар
бланктерін еркін ала беру мүмкінді -гіне ие болмауы керек. Кассадан
төлем беруді іске асырумен айналыспайтын адам чекті ала алмауы керек;
– ішкі аудитті ұйымдастыру бақылау ортасын нығайтуға елеулі үлес қосып
қана қоймайды, сырты аудиторға тікелей көмек көрсете отырып,
субъектінің сыртқы аудитке жұмсайтын шығындарды төмендетеді. Егер
сыртқы аудит ішкі аудиторлардың біліктілігі, адалдығы және
объективтілігін дәлелдей- тін ақпарат алса, онда сыртқы аудиторлар
кейбір жағдайларда оның жұмысына сүйене алады.
Кадрлық саясат. Субъектінің ішкі бақылау жүйесінің маңызды сипаттама-
ларының бірі бақылауды іске асырушы персоналдық біліктілігі болып табылады.
Егер қызметкерлер білікті және сенімді болса,онда субъектінің бақылау
жүйесінің белгілі бір әлсіздігі жағдайында да қаржылық есептеменің
сенімділігі қамтамасыз етіледі. Жауапты және тиімді жұмыс істеуші персонал
шағын тексеру кезінде де бақылаудың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. Егер
керісінше болса, бақылаудың кeз келген жүйесінің тиімділігі жоққа
шығарылады. Сонымен бақылау тиімділігі қызметкерлердің біліктілігі мен
сенімділігіне байланысты болады дабақылаудың қажетті элементі ынталандыру
мен сыйақы жүйесі болады.
Бақылау құралдарын тиімді және сенімді басқару үшін шаруашылық
қызметі процесінде экономикалық субъект қызметкерлері қолданатын
процедуралар (әдістер) болып табылады. Оларды бақылау әдістері деп те
атайды. Олар сан алуан және оның қызметіне тән ерекшеліктермен анықталады.
Бақылау құралдарының ең көп тараған түрлеріне жатады:
– мүлікті түгендеу және бухгалтерлік есеп стандарттарына
сәйкес шаруа- шылық субъектілерінің міндеттемелері;
– басшы мен бас бухгалтердің не басқа өкілетті адамдардың
құжаттарындағы өкім шығарушы қолдары;
– бухгалтерлік жазбаларды қарама-қарсы тексеру;
– есеп айырысуларды ішкі және сыртқы салыстырулар;
– құжат айналымын ұйымдастыру, оның ішінде құрылатын құжаттарды
тегіс нөмірлеу, арнаулы журналдарға құжаттарды тіркеу, құжаттарды
кітапша ету, сақтау және архивке қою;
– сыртқы көздерден алынған ақпаратты бақылау мақсаттарына
пайдалану;
– шаруашылық субъектілері активтеріне рұқсатсыз қол жеткізуді
шектеуге бағытталған шараларды қабылдау;
– субъектінің қаржышаруашылық қызметінің көрсеткіштерін талдау.
Бақылау әдісі құрамына бизнес көлемі, күрделілік дәрежесі және
ерекшілігі, мәліметтерді өңдеу әдістерін қосқан кәсіпорында әрекет етуші
бақылау мен бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізу жағдайының ерекшелігі әсер
eтеді. Бақылау құралдарының сан алуандылығы қаржылық есеп беруді құру
кезінде субъектінің ішкі бақылаудың бірқатар мақсаттарына қол жеткізуді
қамтамасыз етуі керек:
1. Жасалып отырған шаруашылық операциялар шынында бар (дәлдік), яғни
бухгалтерлік есепте жоқ операциялар көрсетілмейді.
2. Шаруашылық операциялар рұқсат алу (мақұлдану) арқылы жасалады.
Мақұлданбаған операциялар теріс пайдаланушыларға (ысырап етушілікке,
ұрлыққа) әкеледі.
3. Шаруашылық операциялар бағаланады (бағалау). Шаруашылық операцияларды
жасау кезінде есепке алу процесінің түрлі кезеңдерінде сомаларды
есептеу мен есепке алу кезінде қате жіберуге жол бермейтін әдістер
қолданылады.
4. Шаруашылық операциялар шоттардың типтік жоспарына сәйкес шоттарында
тіркеледі (жіктелім). Бұл қаржылық есептемені объективты құру үшін
қажет.
5. Барлық жасалатын операциялар есепте көрсетілген (толықтылық).
Операциялардың есепке алу жазбаларында толық көлемде тіркеледі.
6. Шаруашылық операциялар уақтылы көрсетіледі (уақытында). Шаруашылық
операцияларды ақытында тіркемеу субъект есептемесіндегі бұрмалауға
әкеледі.
7. Шаруашылық операциялар бухгалтерлік есеп тіркеліміне енгізілген және
қорытындылар дәл есептелген (жинақталған). Тіркелім қорытындылары Бас
кітап мәліметтеріне ұқсас.
Ішкі бақылаудың кез келген жүйесі абсолютті түрде тамаша болмайды,
себебі оны ұйымдастыру шығындарына шектеу жүргізіледі. Басқарушылық жұмыста
ІБЖ ұйымдастыруға бақылау шараларын іске асыру шығындары мен оларды
қолданудан алынатын экономикалық пайданың оңтайлы арақатынасына болатын
үнемділік талаптарын қолдануға болады. Бақылау шараларын іске асыру
шығындары осы шаралар беретін экономикалық пайдадан аз болуы керек.
Бақылау қызметі басқарудың басқа да қызметтерімен терең байланысты
болып келеді. Соған қоса, басқару қызметтерінің ішінде өзара ақпараттық
байланыстылық бар екені мәлім. Бақылаудың және басқа да қызметтердің
басқарудың бір деңгейіндегі байланыстылығы – ол көлденең байланыстылық, ал
бақылау қызметінің басқарудың әртүрлі деңгейіндегі байланыстылығы
(кәсіпорынның жұмыс орны, бригадасы, жер орны, цехы деңгейіндегі бақылау,)
– ол тік байланыстылық болып табылады.
Көлденең байланыстылық нәтижесінде басқару бөлек бөлшектерінің
басқарудың қандай да бір мәселелерін шешу немесе басқарудың қандай да бір
алағы мұратына қол жеткізу мақсатындағы өзара үндестігі жүзеге асады.
Ал бақылау қызметінің тік байланыстылық басқарудың әр түрлі деңгейінде
жүзеге асады да, бірақ ірілeнуге ыңғайы бар сол бір ақпараттық база
негізінде жүргізіледі. Көлденең интеграция басқарудағы жоғарыда тұрған
звено (жүйе) тарапынан бақылау қызметін атқаруына керек. Сонымен,
басқарудың ең маңызды сыныптамасы ретінде салып қарап, бақылаудың табиғатын
тереңірек түсіну үшін, қызмет көрсету механизмінің білдіретін арақатынасын
ашу үшін, олардың құрамында орын алатын әр түрлі элементтердің өздеріне тән
ерекшеліктерін анықтау үшін оларды сыныптау керек.
Кәсіпорынның ішкі бақылауының формалары ретінде мыналарды, менің
ойымша, атап өтуге болады:
- ішкі аудит;
- ішқі бақылаудың құрылымдық – қызметтік формасы.
Ішкі бақылаудың формасын таңдау мынаған, байланысты болып келеді:
- кәсіпорынның құрылымдық күрделіліктеріне;
- құқықтық формаға;
- қызмет түрлері мен көлеміне;
- мақсатты түрде әр түрлі қызмет тараптарын бақылау көлеміне:
- кәсіпорынның басқару құрылымының бақылауға қатынасына.
Ішкі аудит формасында ішкі бақылаудың ұйымдастырылуы өте ірі және
кейбір орта кәсіпорындарға тән болып келеді. Көбінесе, ол кәсіпорынның
мынадай ерекшеліктері болуы керек:
- күрделілендірілген ұйымдастыру жүйесімен;
- бөлімшелері мен еншілес компанияларының көптігімен;
- қызмет көрсету мен мүмкіндіктерінің сан алуандылығымен;
- басқару органдарының жеткілікті түрде объективті және барлық
басқару деңгейлеріндегі менеджерлердің әрекеттеріне тәуелсіз баға
алу ниетімен.
Тек қана таза бақылаушылық сипаттағы тапсырмалардан басқа ішкі
аудиторлар экономикалық диагностика, қаржылық стратегиялар немесе іс-
қимылдарды өңдеу, маркетингтік зерттеулер, бақарушылық кеңес берулерге
қатысты тапсырмаларды да орындай алады.
Көптеген кәсіпорындарда ішкі аудит және ревизиондық комиссия бөлімі
жоқ. Бұл жағдайларда ішкі бақылауды жүзеге асыру үшін, мақсатты түрде
кәсіпорынды ішкі бақылауының құрылымдық-қызметтік формасын қолдануға
мүдделі болады. Мысалы, кез келген басшының қызметтік міндеттерінің
қатарына сөзсіз кіретін бақылауды жүзеге асыру, өзге де жауапты тұлғалардың
қызметіне де кіруі тиіс. Ішкі аудиттің дамуының алғашқы қадамдарының
мазмұнына сәйкестендірілген бұл ұсынылған форма, барлық кәсіпорындардың
орасан зор көлемде дамыған формаларымен және оларға тәуелсіз түрде де
қолданыла береді.
Көріп отырғанымыздай, жоғарыда айтылған түсініктерге сүйенсек, ішкі
аудит өте ауқымды түсінік болып табылатынына көз жеткіземіз. Ішкі аудиттің
бізге көптеген анықтамалары мәлім. Бұл жағдай кәсіпорынның қандай қызмет
көрсету аспектісі ішкі аудиттің объектісі болып табылатындығына тікелей
байланысты болып келеді. Қазіргі уақытта қаржылық есептілікті құрудағы
бақылауға ерекше көңіл бөлінуде, және бұл жағдайда ішкі аудит түсінігіне
мынадай анықтама тән:
Ішкі аудит деп – кәсіпорынның мақсатына төмендегі аспектілер бойынша
қол жеткізудегі кәміл сенімділікті қамтамасыз етуге бағытталған
директорлар кеңесі, басшылық бөлімі және де кәсіпорынның өзге де
қызметкерлері іске асыратын үрдісті айта аламыз:
- қызмет көрсетудің тиімділігі және нәтижелілігі;
- қаржылық есептіліктің дұрыстығы;
- қызмет көрсетулердің заңдық күші бар ережелермен сәйкестігі.
Ішкі аудиттің жүйесін құру заңдық күші бар талаптарға, бастамалық және
орындаушылық әдістемелерге бағдарламалық өнімдерге сүйеніп, тығыз
байланысты болып келеді.
Қаржылық есептіліктегі ішкі аудит, операциялардың талаптар мен
заңдылықтыларға қайшылықсыз, тиімділігі және нәтижелілігіне байланысты,
бірақ қаржылық есептілікке ешқандай тікелей қатысы жоқ бақылауды өзінің
құрамына кіргізетін ішкі аудиттің жалпы түсінігіне қарағанда, өте тар
мағыналы болып келеді.
Ішкі аудиттің құрылымы мынадай үш құрамаға бөліне алады: бақылау ортасы
– кәсіпорынды бақылау үшін оңтайлылықты тудыратын қызметтік
арақатынастардың сипаттамалар жиынтығы; бақылау процедуралары – кәсіпорын
қызметкерлері жүргізетін арнайы тексерулер; кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінің жүйесі – сәйкестендірілген шаруашылық операциялар жазбаларына
қатысты саясат пен процедуралар. Бұл үш құрама өзара әрекеттескенде
ақпараттық қателіктердің алдын алуды, анықталуын және жөнделуін, сонымен
қатар, қаржылық есептіліктерде орын алмауын қамтамасыз етеді.
Атқарушы органның бақылауға деген көзқарасы, бетбұрысы бақылау ортасына
орасан зор мөлшерде әсерін тигізеді. Оңтайлы басқарушылық орта ішкі
бақылаудың пайдалылығын арттыратын, бюджет жүйесін және атқарушылық туралы
есеп беруді қолданатын атқарушы органның тиімді қызмет етуіне
коммуникацияның ішкі жүйесінің жоғарғы деңгейімен қамтамасыз ететін басқару
жүйесімен сипатталады. Одан басқа кәсіпорын міндеттемелерді бөлу,
активтерге, құжаттарға қол жетімділікті бақылауды және есептілік
ақпараттардың кезеңдік салыстырылуын қамтамасыз етіп отырады.
Бақылау қызметін жүзеге асыратын қызметкерлердің біртұтастығы ішкі
бақылау жүйесінің маңызды сипаттамасы болып табылады. Кәсіпорынның
мамандарға қатысты мәселелері ішкі бақылау жүйесіне тікелей ықпалын
тигізеді. Мысал үшін, кәсіпорында жиі бухгалтер ауыстырылып отырылса,
осыдан есептілік және бақылау қызметін жеткілікті дәрежеде тәжірибесі жоқ
адамдар жүзеге асырғандықтан, кәсіпорын есептілігі мен басқа да маңызды
салаларында көп қателіктердің жіберілуіне әкеліп соғады. Жаңа басшылар мен
қызмет атқарушы тұлғалар кәсіпорынның есептілік жүйесімен қажетті дәрежеде
таныс болмағандықтан, көптеген техникалық және басқа да қателіктер жіберіп
қоюы мүмкін. Кейбір кездерде бухгалтерия бөлімінде қызмет атқарушылар
нормативтер орнатқан кейбір есептілік процедураларына бағынғысы
келмегендіктен, жұмыстан шығуы туралы ұсыныс тастайды. Жалпы алып
қарағанда, бухгалтерлер бөлімі қызметкерлерінің жиі ауыстырылуы көңіл
толғандырарлықтай мәселе болып табылады.
Компания басшылығы табыс табу мақсатында ішкі шаруашылық бақылау
жүйесін тиімді қолдану шешімін қабылдайды.
Ішкі шаруашылық бақылау жүйесі компания әкімшілігінің алға қойылған
мақсаттарға тиімді жету үшін қабылданған әдістері мен процедураларынан
құралған.
Бақылау процедураларының деңгейіне:
- міндеттердің дұрыс бөлінуі;
- санкциялаудың тиімді процедураларының болуы;
- құжаттау және жазудың есептік жүйесі;
- активтер мен қорларға нақты бақылау;
- тәуелсіз тексеру жүргізу жатады.
Міндеттердің дұрыс бөлінуі: материалды жауапкершілік пен бухгалтерлік
есептің бөлінуін (бухгалтерлік есепті жүргізу материалды жауапты тұлғаға
жүктелмеуі керек); шаруашылық операциялар мен материалды жауапкершілікті
санкциялауды бөлу тиісті активтер бойынша (операцияны жүргізуге рұқсат
беруші тұлға олармен байланысты активтерді бақылауы тиісті емес);
шаруашылық операцияларын жүргізу мен олардың есебін жүргізу міндеттерін
бөлу.
Санкциялаудың тиімді процедурасының болуы. Ішкі шаруашылық бақылау
жүйесінің тиімді қызметі үшін әр операцияға тиісінше рұқсат алынған болуы
керек. Ол үшін компанияда белгілі бір операцияларға арналған санкциялаудың
ережелері мен рұқсат беруге жауапты тұлғалардың міндеттері бекітілуі керек.
Жазудың есептік жүйесі мен құжатталуы. Компанияда бекітілген шот
жоспары негізінде құрылған құжаттау мен есептіліктің сапалы жүйесі және
есепті жүргізудің қағидалары мен ережелерін анықтайтын әдістемелік
нұсқаулары бекітілуін көздейді.
Активтер мен жазуларды нақты бақылау. Мақсаты – активтер мен
құжаттардың сақтығы бойынша сақтану шараларын қабылдау.
Тәуелсіз тексерулер ұйымдастыру. Тәуелсіз тексерулер жазылған
ережелерді сақтауды бақылау процедурасы болып табылады.
Ішкі бақылау жүйесінің тиімділігінің ең маңызды сипаттамасы қызметтік
жауапкершіліктің қызмет ету орны бойынша өзара бөлінуі болып табылады.
Міндеттемелерді сәйкесінше өзара бөліп алу бақылау процедурасының
тиімділігінің міндетті жағдайы болып табылады. Төменде айтылып кететін
қызметтің төрт түрі бухгалтерия бөлімінің әртүрлі бөлімшелері немесе
әртүрлі қызметкерлерінің міндеттеріне кіруі керек:
• Шаруашылық операцияларды санкционирлеу. Бұл міндеттемені шаруашылық
операциялық жазбаларды санкционирлеуге құқығы бар қызметкерлер жүзеге
асырады. Санкционирлеу белгілі бір операция түріне қатысты (мысалы,
барлық сауда-саттық) жалпы немесе арнайы (мысалы, маңызды активтің
сауда-саттығының санкционирленуі).
• Шаруашылық операциялардың тіркелуі. Операциялардың есепбі және жазбасы
(есептіліктің жүргізілуі), қазіргі уақытта шаруашылық операцияларды
тіркеу үшін компьютерлік технология жиі қолданылады.
• Шаруашылық операциялар кезінде активтердің қауіпсіздігін немесе
сақталуын қамтамасыз ету. Бұл қызметтің үшінші түрі кәсіпорынның
иелігіндегі активтерге қатысты сәйкессіздіктерді анықтап, жойып одан
әрі бақылап, қадағалануын қамтамасыз етеді.
• Есепте бар активтердің шоттарда жазылған құндарымен кезеңдік
сәйкестігін қарастыру. Бұл жерде активтердің уақытылы
инвентаризациялануы және сәйкессіздіктер пайда болса, керекті
шараларды қолдану туралы айтылып отыр.
Міндеттемелердің сәйкессіздігі – бұл қате жіберіп алған немесе
ақпаратты дұрыс пайдаланбаған қызметкер бұл фактіні өзінің күнделікті
қызметі барысында жасырып жіберу комбинациясын атаймыз. Жалпы міндеттемелер
қызметкерлердің ішінен ешқайсысы жоғарыда тізбектеліп айтылған қызметтердің
екі немесе одан да көбін атқармайтындай түрде өзара бөлінуі керек. Бірінші
және төртінші қызмет түрі - басқаруға, екінші қызмет түрі – есептілікке, ал
үшінші қызмет түрі – сақтау қызметіне жатады. Әртүрлі тұлғалар және
бөлімшелер арасында бұл қызметтерді бөлудің екі артықшылығы бар:
• ақпаратты әдейі, қасақана бұрмалау қиынға соғар еді, себебі ол әрекет екі
немесе одан да көп тұлғалардың өзара келісімін қажет eтеді;
• іс-әрекеттер координациясы көмегімен (сол бір ғана шаруашылық
операциясының әртүрлі аспектілерін қарастыру) қасақана емес қателіктерді
табу және жөндеу оңайға соғады.
Қадағалау бақылау ортасының маңызды бөлшегі болып табылады. Кәсіпорын
қызметкерлері және компьютерлік жүйе кәсіпорын бақылауының есебі және
процедурасының қызметін атқарады. Бақылаушы кредиттеу бойынша жұмысшының
жұмысын қадағалауын жүзеге асырып отырып, мысал үшін, дебиторлар шотындағы
сальдоны берілген шот нәтижелерімен уақытылы салыстырып отыруына болады.
Бақылаушы немесе қызмет етуші тұлғалар қызметкерлердің анықтаған
қателерін жөндей алады, сонымен қоса, кәсіпорынның есеп жүйесіне қатысты
шешімдерді қабылдай және санкционирлей алады. Қадағалау басқарушылық
бақылаудың және толықтай ішкі бақылау жүйесінің қызметтелу жағдайының
маңызды құралы болып табылады.
Активтерге бақылау жүргізудің мәні активтерге, құжаттарға, маңызды
жазбаларға, бланкілерге шынайы қолжетілімділіктің уәкілетті, ғұзырлы
тұлғалардың демеуімен шектелініп тасталуында. Бағалы қағаздар секілді
активтерге уәкілеті жоқ тұлғаларға қолжетімділіктің жоқ болуы керек.
Сонымен қатар, есептіліктің жүргізілуіне жауап бермейтін тұлғаларға
шығыстар туралы жазбаларға және алынған шоттардың есебіне қолжетімділіктің
болуына рұқсат жоқ.
Кейбір бланкілер есеп және бақылау үшін өте маңызды болып келеді
сондықтан оларға қолжетімділікті шектеу керек. Сауда-саттық есебіне жауап
бермейтін тұлға шот-фактура және кіріс-шығыс құжаттары бланкілеріне eркін
қолжетімділік мүмкіндігіне ие болмауы керек. Кейбір жағдайларда бланкілерге
қолжетімліктің болуы маңызды активтердің достубына тең келеді. Мысал үшін,
таза чектер бланкісіне достубы бар тұлға фактілік түрде eркін ақша
құралдарына қолжетімділігі болады.
Кәсіпорынның жұмысшылар қатары активтер мен міндеттемелерді есептеу
және тіркеуге жауапты болады. Олар активтердің және міндеттемелердің бар
екендігін дәлелдейтін берілген құжаттары мен бағалануын жазылған
соммалармен сәйкестігін уақытылы салыстырып отыру керек.
Бухгалтерия бөлімінің қызметкерлері уақытылы салыстыруды жүзеге асыра
алады. Бірақ, уақытылы салыстыруды жүзеге асыратын тұлғалар сәйкес келетін
шаруашылық операцияларды санкционирлеумен, есептеумен және тіркеумен немесе
активтердің сақталуына жауап беруімен айналыспау керек.
1.2 Ішкі бақылаудың бағыттары мен процедуралары
Атқарушы органдардың бақылауға бетбұрысы, қатынасы бақыланылатын
ортаға өте қатты ықпалын тигізеді. Оңтайлы басқару ортасы ішкі бақылаудың
тиімділігін қатамасыз ететін бюджет жүйесі мен атқарылу туралы есепті
қолданатын атқарушы органдардың тиімді еңбек етуіне септігін тигізетін ішкі
коммуникация жүйесінің жоғары деңгейін қамтамасыз eтeтін басқару жүйесі
арқылы сипатталады. Сонымен қатар кәсіпорындар міндеттемелерді өзара бөлісу
үрдісін, активтер мен құжаттарға қолжетімділіктің бақылaнуын және есептілік
анықтамаларын уақытылы салыстырып отыруын жүзеге асырады.
Ішкі бақылауды жүзеге асыратын қызметкерлердің толықтылығы осы ішкі
бақылаудың ең маңызды сипаттамасы болып табылады. Мамандарға қатысты
мәселелелер ішкі бақылау жүйесіне кері ықпалын тигізеді. Кәсіпорындарда
бақылау процедуралары қолданыс табады. Бақылау процедуралары шаруашылық
операциялардың есептілігі үрдісі кезінде пайда болатын қателіктер мен
бұрмалауларды алдын алуға, анықтауға және оларды жөндеуге бағытталған.
Бақылаудың пpoцедураларын ұзыннан тізбектеп айтудан гөрі, сол бақылау
процедуралары қoлдaныcы арқылы жүзеге асатын бағыттарын зерттеуді жөн көріп
отырмын. Бұл процедура сауда – саттық құжаттарымен (мүмкін, құпталынбаған
жазбалардың кетіп қалуының алдын алады деп болжалынады.
Жалпы бақылау процедураларының орасан көп түрлері бар, және олардың
әрқайсысы 4-кестеде ұсынылған қателіктер мен ақпараттар
бұрмалаушылықтарының белгілі бір түрлерін немесе бірнеше түрлерінің алдын
алуға міндетті делінеді.
1-кесте
Қателіктер мен бұрмалаушылықтардың негізгі категориялары
Қателіктер мен Мысалдар
бұрмалаушылықтардың
категориялары
Шындығында болмаған Шындығында жоқ тапсырыс берушілердің
шаруашылық операциялары сауда-саттығы мен міндеттемелері;
жазылған
Фактілі түрде жасалған Жүк партиясын тапсырыс берушіге тиеп әкету
шаруашылық операциялары, тіркелмеген;
бірақ шоттарды көрініс
таппаған
Санкционерленбеген Несиеге сату санкционерленбеген, бірақ тауар
операциялар жүзеге жүктелініп әкетілген, тапсырыс берушіге алдын-ала
асырылып, жазылған төлемсіз шот ұсынылған;
Орынды емес шоттарда Бөлімшеге сату тараптас ұйымдарға сату секілді
тіркелген шаруашылық кріні тапқан, немесе сома басқа дебиторлық шотқа
операциялары енгізіліп қойған;
Жазылған сомалар дұрыс Тапсырыс берушіге шот ұсынылды, бірақ онда дұрыс
емес емес сома көрсетілген, тиеліп жөнелтілген тауар
саны мен шоттағы тауар саны сәйкес келмейді және
басқа тауар данасы үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz