Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы туралы мәлімет
КІРІСПЕ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері
1.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор нарығының тиімді қызмет ету бағыттары
1.3 Отандық бағалы қағаздар нарығының жетістіктері мен кемшіліктері
2.БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Бағалы қағаздар нарығы пайда болуының құқықтық негіздері
2.2 Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытудың заңнамалық
негіздері
2.3 Бағалы қағаздар нарығының құқықтық реттеу
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері
1.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор нарығының тиімді қызмет ету бағыттары
1.3 Отандық бағалы қағаздар нарығының жетістіктері мен кемшіліктері
2.БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Бағалы қағаздар нарығы пайда болуының құқықтық негіздері
2.2 Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытудың заңнамалық
негіздері
2.3 Бағалы қағаздар нарығының құқықтық реттеу
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы - кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері - экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
1. «Валюталық реттеу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Алматы, 28 сәуір 1997 жыл.
2. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы». Ұлттық банк, 18 қаңтар 2002 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2002 жыл, № 54.
3. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР заңы (2009.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. 2007-2011 жылдарға арналған ҚР қаржы нарығының даму концепциясы, 25.12.2006ж
5. Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң бағалы қағаздар рыногындағы ынтымақтастығы туралы Келісім (Астана қ., 2004 ж. 18 маусым) Қазақстан Республикасы Президентінің 23.09.04 ж. N 1446 жарлығымен бекітілді.
6. Правила распространения биржевой информации г. Алматы 2004. Утверждены решением Биржевого совета АО "Казахстанская фондовая
биржа" (протокол от 20 октября 2004 года № 37)
7. Рынок ценных бумаг: учебник/под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – 2-ое
изд.,перераб. и доп. –М: Финансы и статистика, 2008
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997
9. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі». Оқу құралы.- Алматы: 2007
10. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. — Алматы: ЕЕМ, 2002 г. - 21 Ос
11. Мусатов В.Т Фондовый рынок: Инструменты и механизмы
- Москва: Международные отношения, 1991. - 192 с
12. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фондовые операции. С: Совмен, 1992 - 160 с: ил
13. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – М.: ИКЦ «ДИС», 2007 г.
14. Голубович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. М., Менатеп-информ, 2006 г.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва, Аланс,2005.
16. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,2005 г.
17. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке, Москва, Инфра-М, 2007 г.
18. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2006 г.
19. Хандруев А.А. Управление риском банков \\ Деньги и кредит. 2005г. \\7
20. WWW. BTA. KZ (Интернет сайт-«История компании»)
21. LME OFFICIAL-CLOSING & REFERENCE PRICES. www.lme.co.uk
22. Иванов М. Фондовый рынок Казахстана: стратегические приоритеты// Капитал 28.09.2007г
23. Вячеслав Додонов. «Казахстанский фондовый рынок в условиях глобального финансового кризиса».Аналитический журнал «Рынок ценных бумаг Казахстана» №12, 2008г .
24. www.kase.kz
25. www.investfunds.kz
26. Ильина Л.И. Организация и финансирование инвестиций: Учебное
пособие. – Сыктывкар, 2002, с.78.;
27. Коласс Б. Управление финансовой деятельностью предприятия.
Проблемы, концепция и методы. М.: Финансы. 1997;
28. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. - М.:
Норма – Юрист, 2001, с.125.;
29. www.kaztransoil.kz;
30. Rating Direct. Standard & Poor`s, 2007. http://www.standardandpoors.com
31. Никифорова Е.А. Фондовый рынок Казахстана: инструменты и механизмы функционирования, Алматы, 2008г
32. Weekly Europe (UK) Brent Blend Spot Price FOB (Dollars per Barrel).
http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/hist/wepcbrentw.htm
33. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1 июля
2008 года. www.afn.kz
34. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1
января 2008 года. www.afn.kz.
35. Новиков И.А. «Стратегия управления банковскими рисками» - А., 1998г.
36. Сейткасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» - Алматы, «Экономика»,
2001ж., 138-б.
37. «Банки и банковские операций» под ред. Жукова Е.Ф.- М., 1997
38. Саниев Н.А. «Ақша, несие, банктер» Алматы, 2001, 263-б.
39. Сейткасымов Г.С. «Банковское дело» - Алматы, 2003
2. «Қазақстан Республикасында валюта операцияларын жүргізу ережесіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы». Ұлттық банк, 18 қаңтар 2002 жыл, № 24 қаулы. Егемен Қазақстан 12 наурыз 2002 жыл, № 54.
3. «Бағалы қағаздар нарығы туралы» ҚР заңы (2009.13.02. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
4. 2007-2011 жылдарға арналған ҚР қаржы нарығының даму концепциясы, 25.12.2006ж
5. Еуразиялық экономикалық қоғамдастыққа мүше мемлекеттердiң бағалы қағаздар рыногындағы ынтымақтастығы туралы Келісім (Астана қ., 2004 ж. 18 маусым) Қазақстан Республикасы Президентінің 23.09.04 ж. N 1446 жарлығымен бекітілді.
6. Правила распространения биржевой информации г. Алматы 2004. Утверждены решением Биржевого совета АО "Казахстанская фондовая
биржа" (протокол от 20 октября 2004 года № 37)
7. Рынок ценных бумаг: учебник/под ред. В.А. Галанова, А.И. Басова. – 2-ое
изд.,перераб. и доп. –М: Финансы и статистика, 2008
8. Гитман Л. Дж., Джонк М.Д. Основы инвестирования. Пер. с англ. – М.: Дело, 1997
9. Көшенова Б.А. «Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі». Оқу құралы.- Алматы: 2007
10. Абдрахманова Г.Т., Жумабаева З.С. РЦБ: особенности функционирования в Казахстане. — Алматы: ЕЕМ, 2002 г. - 21 Ос
11. Мусатов В.Т Фондовый рынок: Инструменты и механизмы
- Москва: Международные отношения, 1991. - 192 с
12. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг: Введение в фондовые операции. С: Совмен, 1992 - 160 с: ил
13. Бор В., Пятенко В.В., Менеджмент банков: Организация, стратегия, планирование. – М.: ИКЦ «ДИС», 2007 г.
14. Голубович А.Д., Кулагин М.В., Мирилеская О.М. Валютные операции в коммерческих банках. М., Менатеп-информ, 2006 г.
15. Грабовой П.Г. Риски в современном бизнесе, Москва, Аланс,2005.
16. Усоскин В.М. Современные коммерческие банки. Управление и операции. М.,2005 г.
17. Черкасов В.Е. Финансовый анализ в коммерческом банке, Москва, Инфра-М, 2007 г.
18. Хамитов Н.Н., Корнилова Л.П. Управление банковскими рисками. Алматы 2006 г.
19. Хандруев А.А. Управление риском банков \\ Деньги и кредит. 2005г. \\7
20. WWW. BTA. KZ (Интернет сайт-«История компании»)
21. LME OFFICIAL-CLOSING & REFERENCE PRICES. www.lme.co.uk
22. Иванов М. Фондовый рынок Казахстана: стратегические приоритеты// Капитал 28.09.2007г
23. Вячеслав Додонов. «Казахстанский фондовый рынок в условиях глобального финансового кризиса».Аналитический журнал «Рынок ценных бумаг Казахстана» №12, 2008г .
24. www.kase.kz
25. www.investfunds.kz
26. Ильина Л.И. Организация и финансирование инвестиций: Учебное
пособие. – Сыктывкар, 2002, с.78.;
27. Коласс Б. Управление финансовой деятельностью предприятия.
Проблемы, концепция и методы. М.: Финансы. 1997;
28. Килячков А.А., Чалдаева Л.А. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. - М.:
Норма – Юрист, 2001, с.125.;
29. www.kaztransoil.kz;
30. Rating Direct. Standard & Poor`s, 2007. http://www.standardandpoors.com
31. Никифорова Е.А. Фондовый рынок Казахстана: инструменты и механизмы функционирования, Алматы, 2008г
32. Weekly Europe (UK) Brent Blend Spot Price FOB (Dollars per Barrel).
http://tonto.eia.doe.gov/dnav/pet/hist/wepcbrentw.htm
33. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1 июля
2008 года. www.afn.kz
34. Текущее состояние рынка ценных бумаг Республики Казахстана на 1
января 2008 года. www.afn.kz.
35. Новиков И.А. «Стратегия управления банковскими рисками» - А., 1998г.
36. Сейткасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер» - Алматы, «Экономика»,
2001ж., 138-б.
37. «Банки и банковские операций» под ред. Жукова Е.Ф.- М., 1997
38. Саниев Н.А. «Ақша, несие, банктер» Алматы, 2001, 263-б.
39. Сейткасымов Г.С. «Банковское дело» - Алматы, 2003
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері
1.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор
нарығының тиімді қызмет ету бағыттары
3. Отандық бағалы қағаздар нарығының жетістіктері мен кемшіліктері
2.Бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері
1. Бағалы қағаздар нарығы пайда болуының құқықтық негіздері
2. Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытудың заңнамалық
негіздері
2.3 Бағалы қағаздар нарығының құқықтық реттеу
3. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын ҚҰҚЫҚТЫҚ реттеуді
жетілдіру
Қорытынды
қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет
нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз
кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы -
кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері -
экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында
туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген
нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және
олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы
қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол
нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен
жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық
заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары
экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың
материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың
маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің
төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқықтық ережелермен
қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе
біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла
бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып,
оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі кезде Қазақстан бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және одан
әрі даму барысы мынадай: бағалы қағаздарды шығарумен айналысқа түсіруді
және қатысушы субъектілердің қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар
нарығында туындайтын мемлекеттік реттеу қатынастарының құрылымын
анықтайтын заңнамалык негіз қалыптасты; бағалы қағаздар нарығының
институционалдыұқ инфрақұрылымы, оның негізі болатын брокерлік-дилерлік
фирмалар, кастодиан-банктер және зейнетақы активтерін басқару
компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, Орталық
депозитарий және қор биржасы қызмет істеуде; Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығы әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда. Алайда,
эмитенттердің нақты эмиссиялық белсенділігінің төмендігінен Қазақстан қор
биржасы өзінің нарықта өсу деңгейіне жетті деуге болмайды. Сондықтан
біртіндеп ішкі инвестициялық базаны өсіру, инвестициялау жағдайларын
кеңейту және эмитенттердің қызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін
арттыру есебінен бағалы қағаздар нарығын дамыту мүмкіндіктерін жалғастыру
қажет.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қагаздар нарығында өзара
бәсекелесуші алғашқы қүрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан қор биржасы қызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы кағаздар нарыгы туралы және Қазақстан
Республикасымда бағалы қағаздармен мэмілені тіркеу туралы қабылданған екі
заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қагаздар нарығының базалық
инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарга сүйене
отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кэсіби қызметті
атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің -
брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы қағаздарды
ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жылы жүргізілген теидердің нэтижесінде Ұлттық банк пен Қазакстан
қор биржасының біріккен үсынысы жеңіске жетіп, Багалы қагаздардың Орталық
депозитарийі ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор
нарыгының техникалық инфрақұрылымының негізгі өзегі болып есептеледі.
Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша есеп айырысудың халықаралық
стандарты саналатын - Отыздар тобының ұсынысымен құрылған.
Заң негізінде бағалы қағаздар нарығындағы қызметпен бірге басқа да
кәсіпкершілікпен айналысуға тиым салу және меншікті капиталының төменгі
деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке
салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік үйымдар саны 93 болса,
ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар
саны сәйкесінше 65 және 14 еді. Сондай-ақ осы жылы алғашқы кастодиан-
банктер пайда болып, эмиссияланған бағалы қағаздарды тіркеуші-реестр
қызметі құрылды. Егер жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал жыл соңында ол
34-ке жетті. Тіркеушілер санының бұндай жедел қарқынмен өсуінің негізгі
факторы қабылдаиған заңнамалық актілерге сәйкес акционерлерінің саны 500-
ден асатын акциоперлік қоғамдардың акциясын ұстаушылардың реестрін тек
тәуелсіз тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі себепші болды. Сөйтіп, 1997 -
1999 ж.ж Қазақстан реестр үстаушыларының Ассоциациясы қүрылғанша бағалы
қагаздардың эмиссиясын тіркеуді екі мемлекеттік орган, атап айқанда, Бағалы
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия жэне өзінің территориялық басқармалары
арқылы Әділет министрлігі жүзеге асырды. Екі бірдей толық құқылы жүйені
бағалы қағаздар эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір
себебі - жергілікті жерлерде Ұлттық комиссияның аймақтық бөлімшелерінің
болмауынан. [17, 51-80-б.]
1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңға сәйкес Ұлттық комиссия Зейнетақы
активтерін басқару жөніңдегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін
және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тәртібін анықтайтын
мемлекеттік орган болып саналады.
2001 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің Қаржы
нарығын мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін үйымдастыру бойынша іс-
шаралар туралы жарияланған жарлыққа сәйкес бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық комиссия таратылып, оның барлық өкілеттілігі мен қызмеггері
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2003
жылдың 4 шілдесіне дейін багалы қағаздар нарығын реттеуді Ұлттық Банктің
бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге асырды.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында көптеген заңдар мен
заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
талаптары туындады. Соидықтан бағалы қағаздар нарығының құқықтық
инфрақұрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары бағалы қағаздарды шығару
және айналысқа түсіру тәртібін, бағалы қағаздар нарығы субьектілерінің
қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан
мемлекеттік реттеу қатынастарының қүрылымы мен тәртібін анықтайтын
бірсыпыра жаңа заңдар қабылданды. Олар:
2000 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі
туралы;
* 2003 жылғы 13 мамырдағы Акционерлік қоғамдар туралы;
* 2003 жылғы 2 шілдедегі Бағалы қағаздар нарығы туралы;
* 2003 жылғы 4 шілдедегі Қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы; [17, 165-б.]
Қазақстан қор биржасы (KASE) 1993 жылғы 17 қарашада Қазақ банкаралық
валюта биржасы деген атпен құрылды. KASE – коммерциялық ұйым, ол
акционерлік қоғамның ұйымдастырушылық-құқықтық нысанында жұмыс істейді.
KASE-нің 69 акционері бар (01.11.08 жылғы дерек бойынша) – Алматы
қаласының аймақтық қаржы орталығы АҚ (ең ірі акционер), банктер, брокерлік-
дилерлік ұйымдар, активтерді басқару жөніндегі компаниялар, ҮЕЗҚ және басқа
да қаржылық ұйымдар.
KASE Орталық Азиядағы аса ірі ұйымдастырылған қаржы нарығының операторы
болып табылады. Ол қызмет көрсететін нарықтар: мемлекеттік және
корпоративтік бағалы қағаздармен тікелей және автоматты репо; шетел
валюталары (АҚШ доллары, евро, Ресей рублі); Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі, Қаржы министрлігі және жергілікті атқарушы органдары шығарған
мемлекеттік бағалы қағаздар (соның ішінде қазақстандық халықаралық
облигациялар); ХҚҰ облигациялары және шетелдік мемлекеттік бағалы қағаздар;
вексельдер; акциялар; корпоративтік облигациялар және т.б.
Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты – аймақтық жетекші
қаржы нарығы ретінде қалыптасу, онда бүкіл әлемнен келген инвесторлар
барынша аз есептік тәуекелдермен, және ең үздік халықаралық іс-тәжірибеге
сәйкес кең ауқымды қаржылық құралдар саудасын жүргізу мүмкіндігіне ие
болуға, сондай-ақ сан алуан әрі сапалы түрде көрсетілетін ілеспе биржалық
қызметтерді пайдалануға тиіс.
Алматы қаласын Қазақстан Республикасының тек мәдени және ғылыми орталығы
ғана емес, сондай-ақ қаржы орталығы ретінде де дамыту өз кезегінде осы
әкімшілік-шаруашылық бірлігінің бәсекелесу қабілеті туралы сөз етуге
мүмкіндік берді және 2003 жылы Алматыда өңірлік қаржы орталығын құру
жұмысын бастауға септігін тигізді. Осы мақсатта республика үкіметі
стратегиялық әріптес ретінде Boston Consulting Group (BCG) компаниясын және
жобаның Техникалық-экономикалық негіздеуді бірге әзірлеу бойынша "Маркетинг-
талдау зерттеулер орталығы" АҚ таңдап алды.
2005 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметі отандық қаржы институттарының
орталығы Алматы қаласының Өңірлік Қаржы орталығын құру туралы шешім
қабылдады. Бұл шешім ТМД басқа елдерімен салыстырғанда Қазақстан
Республикасы қаржы секторының аса жылдам өсуіне, жалпы ішкі өнім құрамында
көрсетілетін қаржы қызметі үлесінің (3.9% 2006 жылдың 1-қазанында) тұрақты
ішкі жинақталған қаражаттың өсуіне, ТМД елдеріне инвестицияның басталуына
және қаржы саласында кадрлар құрамының қалыптастырылуына байланысты
қабылданды.
Қазақстан Республикасы Президенті 2006 ж. 5-маусымда Қазақстан
Республикасы №145-III Алматы қаласының Өңірлік Қаржы орталығы туралы
(АӨҚО) заңға қол қойды, ол қаржы орталығы қатысушылары мен мүдделі
тұлғалардың өзара қатынасын реттейтін, Қазақстан Республикасы қаржы нарығын
дамытуға бағытталған ерекше құқықтық режим болып табылады.
Қазіргі таңда республикада жұмыс істеп жатқандарынан ерекшелігі сол АӨҚО
арнаулы экономикалық аймақтарының жіті сызылған аумақтары болмайды деп атап
көрсеткен жөн. Аумақтылық принципі АӨҚО кәсіби қатысушылары үшін Алматы
қаласы аумағында офистің бар болу талабы арқылы сақталады.
Рынокта жұмыс істеу үшін АӨҚО құралдардың екі тобын: ағымдағы негізгі
аспаптар және болашақ қосымша аспаптарды ұсынады. Ағымдағы негізгі аспаптар
корпоративтік облигацияларды, секьюриттелген кредиттерді, туынды валюталық
кредиттерді қамтиды. Болашақ аспаптар АӨҚО –да өтімділікті дамыту мен
эмитенттер тарабынан қызығушылық пайда болуына қарай: акциялар, ислам
қаражаты ұзақ мерзімге беріледі. [18, 21-55-б.]
Алматы қаласының Өңірлік Қаржы орталығы өзінің алдына өз саясатын дамыту
мен ендіру бойынша белгілі бір міндеттерді қойып отыр, олардың іске
асырылуы АӨҚО–да қөрсетілетін қаржы қызметтерінің жалпы бәсекелесу қабілеті
арттыруға мүмкіндік береді, елдің қор нарығы жандандыруға септігін
тигізеді. [19, 112-б.]
Егеменді Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі кезінде мүлікті
жекеменшіктендіру нәтижесінде мүлікке мемлекеттік меншіктің қысқаруы, халық
шаруашылығының құрылымдық өзгеруі, инфляция деңгейінің шарықтауы және басқа
да тың өзгерістер мемлекетті қарызды бағалы қағаздарды шығаруға шарасыз
әкеп соқтырды.
Төменде мемлекеттік бағалы қағаздарға сипаттама беріліп, оларды
шығарудың мақсаты және міндеті айқындалып, сондай-ақ Қазақстан қор
нарығындағы мемлекеттік бағалы қағаздардың негізгі түрлері сипатталады.
Мемлекеттік бағалы қағаз — ол мемлекеттің ішкі қарызын білдіретін құжат
формасы. Қазақстанда алғашқыда 1995 жылғы 21 сәуірдегі Бағалы қағаздар
және қор биржасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
Жарлығының 3 бабында Мемлекеттік бағалы қағаздар Қазақстан Республикасы
заңнамалық актілеріне сәйкес ішкі мемлекеттік қарыз шамасында шығарылатын
ішкі мемлекеттік займ облигациялары, сон-дай-ақ басқа бағалы қағаздар
деген сипаттама берілген. 2003 жылғы 2 шілдедегі Бағалы қағаздар нарығы
туралы Заңның 1 бабында мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар - қарыз
алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті атқарушы орган немесе
Қазақстан Республикасының Ұлтгық Банкі болатын қарыз алуға қатысы жөнінен
ұстаушының құқықтарын куэландыратын эмиссиялық бағалы қағаздар делінген.
Заң негізінде ұлттық мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың
мақсаты - халықтың, коммерциялық банктердің, қаржы ұйымдарының уақытша бос
ақша қаражатын республикалық бюджеттің кемшілігін қаржыландыруға жұмылдыру
және Ұлттық Банктің Қаржы министрлігін тікелей несиелеу көлемін азайту.
[20]
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мәні олар мемлекеттің қаржы-несиелік
қатынастарының жиынтығы болып саналады. Бұл қатынастарда мемлекет қарыз
алушы ретінде негізінен халықтың уақытша бос ақша қаражатын қарызға алып,
оны бағалы қағаздар шығаруға жұмылдырады. Әрбір мемлекеттік бағалы қагаздың
экономикалық мәні бірдей, яғни олар қарызды бағалы қағаздар болғанымен, іс-
тәжірибеде олардың әрқайсысының өз алдына атауы болады. Мемлекеттік бағалы
қағаздар, эдетте, бюджеттің ағымдағы кемшілігін қаржыландыру; мемлекеттік
қарызды жою, атап айтқанда, бұрынғы займды өтеу; мемлекеттік бюджеттің
кассалық орындалуын қамтамасыз ету; коммерциялық банктерді өтімді резервтік
активтермен қамтамасыз ету; жергілікті әкімшілік органдарының атқаратын
мақсатты бағдарламасын қаржыландыру және әлеуметтік мекемелер мен ұйымдарды
қаражатпен қамтамасыз ету мақсатында шығарылады. [21, 193-б.]
Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару - Ұлттық банктен қарыз алу жэне
ақша белгілерін эмиссиялаумен салыстырғанда -бюджет кемшілігін
қаржыландырудың экономикалық тиімді эдісі. Себебі нарықтық экономика
жагдайында Ұлттық банктің несиелік қорын пайдалану оның капитал нарығын
реттеу мумкіндігін шек-тейді. Ал бюджет кемшілігін ақша эмиссиялаумен жою
айналымға нақты тауарлармен қамтамасыз етілмеген төлем құралдарын шыгарумен
бара-бар. Ол әрине, инфляцияны туындатады.
Мемлекеттік қарызды бағалы қағаздарды шығарумен өтеу оны банктік
несиемен өтеуден анағұрлым арзан. Себебі мемле-кеттік қарыз міндеттемелері
жоғары өтімді болғандықтан инвес-торлар оларды екінші нарықта оңай
орналастыруға мүмкіндігі бар. Сондықтан мемлекеттік бағалы қағаздар - ішкі
қарызды қаржыландырудың негізгі қаражат көздерінің бірі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда
екі артықшылығы бар. Біріншіден, оның жұмсаған қаражат үшін сенімділігі оте
жоғары және соған сэйкес жұмсаған негізгі капиталды және түсетін табысты
жоғалту тэуекелі төмен. Екіншіден, басқа бағалы қағаздарға немесе басқаға
жұмсаған капиталға салынатын салықпен салыстырғанда бұл бағалы қағаздарга
жеңілдетілген салық салынады. Әдетте мемлекеттік бағалы қағаздармен
жүргізілетін операцияларга және олардан түсетін табысқа салық салынбайды.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шыгару формасы, өтеу мерзімі, процент
түріндегі табысты есептеу жэне төлеу жағдайлары, айналыс сипаты және
эмитентінің түрі бойынша жіктеледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару формасы бойынша: құжатты бағалы
қағаздар және кұжатсыз бағалы қағаз болып бөлінеді. Құжатты бағалы қағаз ол
құжатты нысанда шығарылған (қағаздағы немесе арнайы құралдарды
пайдаланбай-ақ бағалы қағаздардың мазмұнын тікелей оқуға болатын өзге
де материалдық берілім кезіндегі) бағалы қағаздар. Құжатсыз бағалы қағаздар
- ол құжатсыз нысанда (электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылған
бағалы қағаздар;
өтеу мерзімі бойынша: қысқа мерзімді - айпалыс мерзімі 1 жылға дейінгі,
орта мерзімді - айнадыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейінгі және ұзак мерзімді
- айналыс мерзімі 5 жылдан артык бағалы кағаздар болып бөлінеді;
процент түріндегі табысты есептеу және төлеу бойын-ша проценттік
ставкасы белгіленген, сатылы жәие ауыспалы бағалы кағаздар болып үшке
бөлінеді. Басқаша айтқанда, бағалы қағаздарды ақшаға айналдырғанда онда
көрсетілген құнынан кемітіп сатады;
Айналыс сипаты бойынша нарықтық және нарықтан тыс бағалы кағаздар болып
бөлінеді. Нарықтық бағалы қағаздар биржада да, биржадан тыс нарықта да
еркін сатылады және қайта сатылады. Нарықтан тыс бағалы қағаздар тек
алғашқы нарықта ғана сатылады, екінші нарықта қайта сатылмайды. Олар
негізінен халықка сату үшін шығарылады. Олар мемлекеттік әлеуметтік,
сақтандыру және зейнетақымен камтамасыз ету қорларының бағалы кағаздары;
Эмитентінің түрі бойынша бағалы қағаздар қазынашылық, муниципальдық
болып бөлініп, оларды сәйкесінше үкімет және жергілікті атқарушы органдар
шығарады.
Әдетте, мемлекеттік бағалы қағаздарды таратып орналастыру: Біріншіден,
мемлекеттің Ұлттык банкі немесе Қаржы минис-трлігі аркылы жүзеге асырылады.
Шығарылған облигациялардың түріне карай олардың негізгі инвесторлары болып
халық, банктер, зейнетақы және сақтандыру компаниялары мен қорлары,
инвестициялық компаниялар мен қорлар саналады.
Екіншіден, құжатты (бланктік) немесе құжатсыз формаларда (арнаулы
шоттарға жазу түрінде) шығарылады. Қазіргі кезде мемлекеттік бағалы
қағаздарды құжатсыз формада шығару бағыты өрістеуде;
Үшіншіден, аукциондық сауда, бекітілген бағамен барлық сатып алуға тілек
білдіргендерге ашық түрде сату (ашық сауда), белгілі бір инвесторларға
жабық саудада үлестіру (жабық сауда) және басқа да әртүрлі әдістерді
қолдану арқылы айналысқа түсіріледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың келесі түрі - жергілікті аткарушы
органдардың бағалы қағаздары. Олар муниципальдық бағалы қағаздар деп те
аталады. Муниципальдық бағалы қағаздар, әдетте, муниципальдық облигациялар
формасында шығарылады. Әлемде муниципальдық бағалы қағаздар шығару жөнінен
АҚШ елдердің кош басында келеді. Бұл елде соңғы екі жүз жылда ел штаттары
мен жергілікті үкімет органдары бағалы қағаздар шығаруда. Муниципальдық
бағалы қағаздар нарығында олардың ойлаптапқан қаржы құралдарының түрлері
кейіннен басқа дамыған және дамушы елдерде шығарылып, зор табыспен
қолданылуда. [22, 98-б.]
Муниципальдық бағалы қағаздар деген жергілікті атқарушы органдардың
жергілікті бюджет тапшылығын жоюды және территориялық бағдарламаларды
қаржыландыру мақсатында шығарылатын қарызды бағалы қағаздар.
Жергілікті атқарушы органдардың қосымша қарыз қаражатын тарту мақсатын
төмендегідей топтастыруға болады:
жергілікті бюджеттің уақытша тапшылығын жоюға;
әр жылғы бюджетте қаражат болмауынан, бірақ бір жолы ірі қаражат жұмсауды
кажет ететін табыссыз объектілерді қаржыландыруға, атап айтқанда:
әлеуметтік бағыттағы объектілердің (мектептер, ауруханалар, кітапханалар,
мұражайлар және с.с.) және жергілікті инфракұрылым объектілерінің (жолдар,
көпірлер, жылу жэне су жүйелері және с.с.) құрылысына, жаңартылуына, оларды
жөндеуге;
түсірген пайдасы есебінен бірнеше жыл аралығында жұмсаған шығындардың орнын
толтыратын табысты объектілерді қаржыландыруға;
шығынын өзі толтыратын (салынған үйді немесе оның бірнеше бөлігін сатқаннан
түскен түсіммен) үй құрылысы, жөндеу, жаңарту жобаларын қаржыландыруға
арналған.
Әлемдік тәжірибеде муниципальдық бағалы қағаздарды шығарудың негізі
муниципальдық займ (қарыз алу) болып саналады. Бұндай бағалы қағаздарды
шыгарушыларға заң негізінде салық жеңілдігі беріледі. Сондықтан қарыз
міндеттемелерін эмиссиялап, қарыз қаражатын тарту екінші деңгейдегі
банктерден алған несиеден анағұрлым арзан. Муниципальдық бағалы қағаздарды
негізінен жергілікті халық, коммерциялық банктер, сақтандыру және зейнетақы
қорлары, инвестициялық компаниялар және басқа да жергілікті кәсіпорындар
мен ұйымдар сатып алады.
Муниципальдық бағалы қағаздар жоғары сенімділігі жөнінен тек үкіметтің
бағалы қагаздарынан кейінгі орында деп саналады. Әдетте, муниципальдық
облигациялар жергілікті бюджеттің табысымен, муниципальдық мүліктермен
немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестициялық жобаларды
орналастырудан түскен табыспен қамтамасыз етіледі. [23, 94-115-б.]
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы еліміздің егемендігін
алғаннан басталды. ҚР-да бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді
негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар нарығында
мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға байланысты.
5-суреттен көріп отырғанымыздай, қазіргі уақытта ҚР бағалы қағаздар
нарығын реттеудің негізгі 4 мемлекеттік органдары бар. ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар нарығындағы негізгі рөлі – бұл мемлекеттік
бағалы қағаздарды шығару және мемлекеттегі қаржылық институттардың
өтімділігін ұстап тұру. ҚР Ұлттық банк ЕДБ-дің актив бөлігіндегі
өтімділікті сақтау арқылы өзінің бағалы қағаздарын шығару қызметін
атқарады.
Сурет-5. – ҚР бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қазіргі үлгісі
Ал, Қаржылық қадағалау және АӨҚО қызметін реттеу Агенттіктері
жоғарыдағы мемлекеттік органдарға қарағанда кеш құрылуына қарамастан, қаржы
нарығындағы, соның ішінде бағалы қағаздар нарығындағы беделі төмен емес.
Олардың ҚР-да бағалы қағаздар нарығындағы негізгі қызметтері – бұл
қатысушылардың қызметтерін лицензиялау мен олардың қызметтерін тәртіпке
келтіру, қаржылық құралдардың шығаруын ынталандыру мен олардың талаптарға
сай келуін сақтау және бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық механизмнің
арасындағы қатысушылардың қызметтерін үйлестіру.
Бағалы қағаздардың даму үдерісі, қатысушылар саны бірқалыпты жағдайда
дамыды. Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасу мен даму
кезеңдерін негізінен нарықта реттеу жүргізетін органдарға байланыстыруын
ұсынамыз.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2006 жылы, 165%-
ға 2007 жылы жоғарлануын және 2008 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз. МБҚ
төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына,
республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін
сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.
МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы
қағаздар алады. 2005 жылы және 2007 жылы олардың үлесі 38,73% және 31,8%-ы
құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында қомақты бөлігін, яғни 2006 және
есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат алды.
ҚР Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің ақша-несие саясатының құралы бола
отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне жатқызылады. Сонымен қатар, қор биржа
мәмілесінде пайда табудың ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың үлесі 2005
жылы және 2007 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі 59,83%-ды
және 67,82%-ды құрайды.
Сурет-6. – 2005-2008 жылдар аралығындағы МБҚ құрылымы
Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан талдау жүргізсек, ҚР
Қаржы министрлігі және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың арасындағы
құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына және 2007
жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР
Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына қарағанда ҚР Ұлттық банктің
ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-
ақша несие саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді
жүргізгенін куәландырады. Алайда, 2005 және 2007 жылдың қорытындысы
бойынша, республикалық бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі және жинақтаушы
зейнетақы қорлардың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.
ҚР бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы ғана
емес, сонымен қатар корпоративтік бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның
көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын
біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция
нарығына тоқталайық.
Сурет-7. – Акция нарығының негізгі көрсеткіштері
Суретте акционерлік қоғамдар санының және олардың акция шығарылымының
санының серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік қоғамдардың
жабылуы және олардың санының қысқарылуы байқалады. Тек, соңғы жылда
акционерлік қоғамдар санының біршама өскенін байқаймыз.
Акция нарығынан басқа, корпоративтік бағалы қағаздарға облигациялар да
жатады. ҚР-да акция нарығына қарағанда облигация шығарылымы аз көлемде
шығарылады.
Сурет-8. – Акция және облигация шығарылымдарын салыстыру
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Акцияға қарағанда облигация шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару
эмитентке акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне –
облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін жатқызамыз.
Сурет-9. – Эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымын салыстыру
Бекітілген мерзімде эмиссиялық бағалы қағаздардың ішінен тек акция
нарығы салыстырмалы түрде дамыған деп айтуға болады. Олардың даму үрдісі 7
есе сипат алады. Акцияларды шығару негізінен акционерлік қоғамдар тіркеу
кезіндегі негізгі шарт екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, акция
инвестицияның бір түрі – оның өтеуін қайтару немесе сыйақыны төлеу бойынша
акционерлік қоғамда міндет туындамайды.
Сурет-10. – Қор биржаның ресми листингісіндегі шығарылымдар серпіні
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Қор биржаның листинг В тобына қарағанда листинг А тобындағы
шығарылымдар жоғары екінін байқауға болады. Ең алдымен, бұл эмитенттердің
қаржылық тұрақтылығының жоғарлығын куәландырады. Сонымен қатар, эмитент
қор биржаға айналысына бағалы қағаздарды енгізу кезінде листинг А
секторына енгізуіне атсалысады. Себебі, бұл эмитенттің беделіне әсер етеді.
Сонымен қатар, бағалы қағаздардың сенімділігінің, бағалы қағаздардың
нарықтық бағасының өсуіне әкеледі.
10- суреттен байқағанымыздай, листинг А тобындағы шығарылымдар саны
листинг В қарағанда 3 есе артық. Сондай-ақ, листинг А тобында бағалы
қағаздардың шығарылымы қарқынды өсуі байқалса, листинг В тобында бағалы
қағаздардың шығарылымының өсуі онша байқалмайды.
KASE жалпы капиталдануы ЖІӨ-нің қатынасы негізінде көрсеткішке талдау
жүргізу кезінде, осы көрсеткіштің ең жоғарғы деңгеңі 2006 жылы байқалады.
Алдыңғы жылдары 21,62% (01.01.2005) және 35,02% (01.01.2006) деңгейінде
көрініс тапты. 2007 жылдың 1 қаңтар айында аталған көрсеткіш 87,06%-ын
құраса, есепті жылы 64,94%-ы деңгейіне төмендеді. 2007 жылғы 1 қаңтардағы
жағдай бойынша А және В санаты бойынша ресми тізіміне енгізілген
мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықта жалпы капиталдандыру
тиісінше 8451466 млн. теңге және 375554 млн. теңге болды. Бұл ретте
облигациялар бойынша капиталдандыру 36,12%-ға өсті, акциялар бойынша 5,11
есе өсті. KASE жалпы капиталдандыру 2007 жылдың 1 қаңтар жағдайы бойынша
8827020 млн. теңгені құрады, ол ЖІӨ-нің 101,17%-ын құрады. 2006 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша осындай көрсеткіш 35,02% болды. Қор нарығының
капиталдануының ұлғаюымен қатар, ЖІӨ-ге қор нарығын капиталдану
көрсеткішінің өсуі де байқалды.
Сурет-11. – KASE жалпы капиталдануында ЖІӨ-нің қатынасы
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Есепті жылдың мәліметіне сәйкес, А және В санаты бойынша ресми
тізімге енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықты
капиталдандыру 8005664 млн. теңге және тиісінше 258732 млн. теңге болды.
Сонымен қатар, облигациялар бойынша нарығын капиталдандыру 9,23 %-ға өсті,
акциялар бойынша 9,93 %-ға кеміді.
Сурет-12. – Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құрайтын
қатысушылардың даму серпіні.
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған.
2005-2008 жылдар аралығындағы кәсіби қатысушылар санының серпінін 12-
суреттен көруге болады. Кәсіби қатысушылардың ішінен брокер-дилерлік
лицензияны алу сұранысы жоғары екенін атап өтуге болады. Оның даму серпіні
жыл сайын өсуде. Бұған себеп ретінде – ҚР бағалы қағаздар нарығындағы
институционалды инвесторлар қаражаттарының көбеюі қарастырылады.
Қарастырылған кезеңдерде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімінің жүйесін
жүргізу ұйымдар санының біршама төмендегенін көреміз. 2005-2006 жылдар
аралығында тіркеушілердің саны – 18 болса, келесі жылдары серпіні төмендеп
отыр – 2007 жылы 11%-ға, 2008 жылы (базистік жылмен салыстырғанда) 5%
төмендеп отыр. Аталған қатысушылар санының төмендеуі уәкілетті органның
талаптарына сай болмауы себеп болып отыр.
Листингтік компания, яғни өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарыққа
енгізетін ұйым, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы бірнеше
қатысушылармен өзара байланысы болады. Мұнда, листингтік компанияның ерікті
шешімі емес, ал мемлекет бекіткен міндетті талаптарға сай болуы негізге
алынады.
13-суреттен көріп отырғанымыздай, листингтік компания кем дегенде төрт
қатысушымен өзара байланыста болуы шарт. Ал, әр қатысушыға қызмет
көрсеткіні үшін сыйақы, алым төлеуі керек. Қорыта айтқанда, бағалы қағаздар
нарығының листингтік компаниялар ұйымдастырылған нарықта төмен
белсенділігінің негізгі факторы ретінде – біз қатысушылар санына байланысты
қаржылық ресурстардың қымбаттығы, яғни бағалы қағаздар бойынша шығындардың
жоғарлығын тұжырымдаймыз.
Сурет-13. – Листингтік компанияның ұйымдастырылған бағалы қағаздар
нарығында қызмет етуде қатысушылармен өзара байланысы
Осыған сәйкес, бағалы қағаздар эмитенттері, әсіресе листингтік
компаниялардың өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарықтың айналысында
тіркеу мәселесі бойынша ұсыныс қарастырамыз. Бастапқы кезеңде бағалы
қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізетін ұйымдардың пайда болуына мемлекет
септігін тигізді. Себебі, 1997 жылдың заңнамасына сәйкес, акционерлер саны
500 ден жоғары акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін
жүргізу тек тәуелсіз тіркеушімен жүргізілуі бекітілді. Кейіннен, 2001 жылы
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР заңына сәйкес, барлық акционерлік
қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу уәкілетті органнан
лицензиясы бар ұйым ғана қызмет атқаруға құқығын анықтады. Сөйтіп,
акционерлік қоғамдарды эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару кезінде
тіркеушімен өзара келісім-шарт жасасуға міндеттеді.
Осы бағытты жүзеге асыру мақсатында, листингтік компания үшін
жеңілдік ретінде – бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізуді өздеріне беру
құқығын анықтаймыз. Бұл фактор бағалы қағаздары ұйымдасқан нарықта айналысы
жоқ эмитенттерге қарағанда бәсекелестік артықшылық береді. Аталған шартты
жүзеге асыру үшін келесідей қадамдарды қарастырамыз.
Сурет-14. – Бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізу жүйесін жетілдірудің
қадамдары
ҚР қаржылық саясат бір-біріне байланысты 2 элементтен тұрады – бұл
стратегия мен тактика. Осыған сәйкес, бағалы қағаздардың заңнамасында
өзгертулер мен толықтырулар енгізген кезде, олардың бір-бірінен шығуы сипат
алуы қажет.
Сондықтан да, бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізу
кезінде келесідей қағидаларға сүйенуін ұсынамыз.
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің
басыңқы дәрежесіне сүйенуі;
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің бір-
біріне үйлестіруі және бірігей бағыттарды ұстануы;
- бағалы қағаздар нарығындағы стратегия мен тактиканы анықтау кезінде нақты
қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеруі;
- бағалы қағаздар нарығының қатысушылар тізімін бекітуде, тек техникалық
талаптарды ғана емес, сондай-ақ тиімділік факторын ескеруі.
Бірінші қағидаға сәйкес, бағалы қағаздар нарығы дербес сектор ғана
емес, сонымен қатар қаржы нарығының және экономикалық жүйенің элементі
екені есте сақтау қажет. Яғни, экономика немесе экономикалық жүйенің басқа
секторларына бағытталған заңнамалардың өзгерісі міндетті түрде бағалы
қағаздар нарығына әсер етеді. Сондықтан да, ҚР заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу барысында одан жоғары мәртебесі бар құжаттардың мазмұнын
ескеру керек. Бұл жағдайда, бағалы қағаздар нарығы және бағалы қағаздар
нарығының қатынастарын реттейтін заңнамаларды, стратегияларды дайындайтын
мемлекеттік органдардың өзара байланысын жетілдіру керек деп тұжырымдаймыз.
Екінші қағида бірінші қағидаға сүйенеді. Бағалы қағаздар туралы,
олардың қатысушылары туралы жағдайлар әр түрлі заңнамада сипат алады. Ал,
ҚР Президентінің Жолдауында халықтың инвестициялық біліктілігін жоғарлату
негізгі міндеттердің бірі ретінде бекітілген. Бірақ, реттеуші заңнамалар
мазмұнының әр түрлі сипат алуы, бағалы қағаздар түсінігін ашуға кері әсерін
тигізеді. Осыған сәйкес, ҚР Азаматтық кодексіне, ҚР бағалы қағаздар нарығы
туралы, Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу керек.
Азаматтық кодекске депозиттік серификатты бағалы қағаз мәртебесі бар
құралдардың ішінен шығара отырып, бағалы қағаздар нарығы бойынша
заңнамадағы сияқты бағалы қағаздар тізімін енгізу қажет. Сонымен қатар,
Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР заңына пайды бағалы қағаз мәртебесіндегі
құрал ретінде жағдайды енгізе отырып, Инвестициялық қорлар туралы ҚР
заңына қарама-қайшылық жағдайды жоюға болады. Сондай-ақ, елде инвестициялық
қорлардың акционерлік түрлері қалыптасты. Олардың негізгі жағдайлары мен
акционерлік қоғамдардан айырмашылығы Акционерлік қоғамдар туралы ҚР
заңында көрініс табу қажеттілігі бар. Сонда, акцияны тек акционерлік
қоғамдар ғана емес, сондай-ақ инвестициялық қорлар шығаруға құқығы бар
екенін және бұл жағдай тек Инвестициялық қорлар туралы заңда ғана
қарастырылмай, бағалы қағаздар нарығын реттейтін басқа заңнамаларды сипат
алады.
Келесі қағида – бұл нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеру.
Бағалы қағаздардың сан алуан түрлері бар. Акция, облигациядан басқа
опциондар, фьючерстер, своптар, депозитарлық қолхаттар, варранттар бар. ҚР-
да тек акция, облигация және пайлар даму серпіні бар. Облигацияның ішінде
мемлекеттік бағалы қағаздардың үлес салмағы жоғары. Дамыған мемлекеттерде
негізгі бағалы қағаздармен қатар, туынды бағалы қағаздар даму үстінде.
Алайда, олардың дамуын келесідей факторлармен түсіндіреміз: туынды бағалы
қағаздардың дамуы ең алдымен тауар нарығының дамуынан шығады. Көптеген
мемлекеттерде фьючерстік немесе опциондық биржаға дейін, сол орында тауар
биржасы қалыптасқан болатын, кейіннен тауар нарығы өсе келе, бағаның
жағымсыз жағдайынан сақтану жолы ретінде туынды бағалы қағаздардың
шығаруына әкелді. Тек 20 ғасырда, туынды бағалы қағаздар нарығы тауар
нарығының негізгі қызметін (тауарды сату мен сатып алу орнын анықтау және
дамыту) ығыстыра отырып, тауар нарығының келеңсіз оқиғаларды алдын-алуға
көмектесетін құрал ретінде дамыды. Туынды бағалы қағаздар биржалар
дамуының, мемлекеттегі тауар айналымының негізгі индикаторы ретінде
қарастырылады.
Туынды бағалы қағаздардың дамуы тек негізгі бағалы қағаздардың
дамуынан шығады. Себебі, бір жағынан елдегі бағалы қағаздар нарығы өндіріс
жағдайын білдірсе, екінші жағынан қаржылық ресурстарға деген сұраныс пен
ұсыныстың деңгейін көрсетеді. Туынды бағалы қағаздардың базистік активтері
ретінде негізгі бағалы қағаздарға да тиесілі. Әсіресе, депозитарлық қолхат
тек акцияға негізделеді. Сондықтан да, туынды бағалы қағаздардың дамуы тек
негізгі бағалы қағаздар нарығын дамыту кезеңінен кейін жүргізу қажеттілігін
қарастырамыз.
Келесі қағида – бұл экономикалық тиімділікті ескере отырып, бағалы
қағаздар нарығын дамыту. Мемлекет инвесторлардың және қатысушылардың
құқықтарын қорғау мақсатында көптеген шаралар жиынтығын атқарады. Бірақ,
олардың құқықтарын қорғау кезінде бірнеше балама нұсқаларды дайындау керек.
Агенттіктер міндетті өзара қатынастарды бекіткен кезде, олардың бағалы
қағаздар нарығына әсер ету мүмкіндігін жан-жақты қарастыруы керек. Бағалы
қағаздар нарығында негізгі қатысушы – бұл эмитент пен инвестор екенін
ұмытпау қажет. Ал, олардың арасындағы институттар мен ұйымдар бағалы
қағаздар нарығының тиімділігін арттыру мақсатында енгізіледі.
Эмитенттер немесе инвесторлардың міндетті өзара байланысы бар
қатысушылардың санының көп болуы, осы негізгі қатысушылардың бағалы
қағаздарды шығару немесе сатып алу ынтасын түсіреді. Осы орайда, бағалы
қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу бойынша ұйыммен міндетті шартқа
отырудан бас тартуды ұсынамыз. Бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізуге
эмитенттің өз құқығында болуы керек. Ал, бағалы қағаздар ұстаушының
тіркелімі екі жақта, яғни эмитент пен Орталық депозитарийде жүргізілуін
анықтаймыз. Сонымен қатар, брокер-дилерлердің 2 санаты сипат алады. Оның
арасындағы негізгі айырмашылығы – 1-ші санатты ұйым номиналды ұстаушы
ретінде қызмет атқарып, бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу құқығы бар. Ал,
2-ші санатты брокер-дилер тек бағалы қағаздардың сатып алу мен сату
мәмілесін жүргізуге ғана құқығы бар. Осыған орай, 2-ші санатты брокер-
дилерлер санының жыл сайын қысқарылуы байқалады. Мемлекет тарапынан
санаттарға бөлмей, бірдей талаптарды бекіту арқылы бағалы қағаздар
нарығының тиімді механизмге әкелуіне мүмкіндігі болады.
Қаржылық тәжірибеде тәуекел мен белгісіздік түсініктерін айырмайды.
Көбінесе, тәуекелді кездейсоқ жағымсыз оқиғалардың болуы салдарынан
жоғалту ретінде анықтайды. Жоғалту объективтік, яғни сыртқы факторлардың
әсерінен болуы мүмкін. Мысалға, ақшаның сатып алу қабілеттілігінің жоғалуы
иеленушінің іс-әрекетіне байланыссыз. Бірақ, шығындар шешімді таңдау
кезінде болады, сондықтан да тиімді шешімді қабылдау қажет. Қаржылық
қызметтің бірқатар аяларында тәуекел белгілі бір келеңсіз жағдайдың болу
ықтималдылығы деп түсінеді. Ықтималдылық жоғары болған сайын, тәуекел де
жоғары болады.
Тәуекел деңгейі мен көлеміне қаржылық механизм арқылы әсер етуге
болады. Мұндай әсер қаржылық менеджмент әдістері және ерекше стратегия
арқылы жүргізіледі.
Тәуекел тосуға сәйкессіздік ретінде қарастырылады. Әр түрлі баламалар бола
отырып, инвестор оларды бағалайды және салыстырады. Мұнда, болжамдалатын
нәтижелер бақылай алмайтын факторлар әсерінен сай болмайтынын ескеру керек.
Күтілетін шамадан әр түрлі мәндердің ауытқуы кездейсоқ шамаларға және
амплитудалық сипаттамаларға тәуелді. Сондықтан да әрбір балама екі критерий
бойынша өлшенеді. Біріншісі – нұсқаның болжамдалатын бағасын (мысалға,
мүмкін болатын нұсқаның орта шамасы), ал екіншісі – мүмкін ауытқу шамасын,
яғни тәуекел деңгейін. Нұсқа тәуекелділігінің өсуі күтілетін нәтижелікпен
бірге өседі. Инвестор қандай баламаны таңдайтыны оның тәуекелге баруына,
сондай-ақ тәуекел мен табыс қатынасының қандай пропорциясын алатынына
тәуелді.
Қаржылық математика қаржы нарығына, соның ішінде бағалы қағаздар нарығына
талдау мен болжау жүргізеді.
Жиынтық табыстылық екі компоненттің қосындысы ретінде анықталады.
төленген акцияның акцияның
дивидендтер соңғы бағасы – бастапқы бағасы
r = ---------------- + ----------------------------------- ---------
(1)
бастапқы баға бастапқы баға
r = табыстылықтың дивидендтік компоненті + табыстылықтың бағалық
компоненті
Бөлімді қорыта келгенде, акция активінің тәуекелділігін өлшеудің
бірлігі ретінде өзгерістілік, волатильдік (volatility) кеңінен қолданылады.
Өзгерістілік, волатильділік акция табыстылығының мүмкін мөлшерлеме
диапазонымен және оларды алу ықтималдылығымен байланысты. Акция
табыстылығының мүмкін мөлшерлеме диапазоны кең болған сайын, сонымен қатар
экстремалдық мәндерді алу ықтималдылығы жоғары болған сайын, соғұрлым
акцияның өзгеріс көрсеткіші жоғары болады. Нақты табыстылық болжамдалған
көрсеткішінен не жоғары, не төмен болуы анық. Өзгерістілік мәнін түсіну
үшін, акцияның әр түрлі табыстылық деңгейінде алу ықтималдылығын бөлуін
қарастырайық. Барлық мүмкін болар табыстылықтың дейгейлері нөлден (яғни
табысты ала алмау) бірге (анықталған табыстылық міндетті түрде алынады)
дейін сай болады.
1.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан
қор нарығының тиімді қызмет ету бағыттары
Бәрімізге белгілі болғандай әлемдік қаржы дағдарысынан ең алғашқы болып
дамыған Еуропа мен АҚШ-тың қаржы жүйесі зиян шекті. Оны аса үлкен қаржы
институттарының банкрот деп жариялағанынан көруге болады.
Құрама штаттардағы ипотекалық дағдарыс дүниежүзіндегі барлық қор
рыноктарының құлдырауына алып келгені мәлім. Бұл дағдарысты болжау мүмкін
болмады деп айтуға келмейді, керісінше ипотекалық рыноктағы дағдарыс
бұрыннан күтілетін, тек қай уақытта болатыны белгісіз болып қала беретін.
АҚШ-та жұмыссыздар саны көбейіп, компаниялардың табыстары және
тұтынушылардың шығыстары төмендеп отыр. Статистикалық болжам бойынша осы
жылы әлемдегі жұмыссыздар саны 6 млн-ға жетуі әбден мүмкін.
Біздің еліміз бұл үдерістен тысқары қалып отырған жоқ. Бұл тоқырау
Республикамыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайына қатты соққы берді.
Солардың бірі еліміздің бағалы қағаздар нарығы. Қор нарығы жағдайының
нашарлауы, әлемдік индекстердің төмендеуі, инвесторлар активтерінің он есе
құнсыздануы жоғарыдағы себептерге байланысты ай сайын өзгеріп отырды.
Алайда, кейбір эксперттердің айтуы бойынша Қазақстанның қор нарығы
дамымағанына байланысты айтарлықтай зиян шеккен жоқ. Өкінішке орай қаржылық
статистикаға сүйенетін болсақ жағдай мүлдем басқа екенін көруге болады.
2007-2008 жж. әлемдік қаржы дағдарысы Қазақстанның қор нарығына тікелей
кері әсерін тигізді. Нақтырақ айттатын болсақ, Қазақстан қор биржасы
эмитенттерінің нарықтық капитализация көлемі 2007жылдың маусым айында 100
млрд. доллар болса, осы көрсеткіш 2008жылдың қараша айында шамамен 3,3есеге
дейін түсіп кетті. KASE_Shares акцияларының индексі 2007 жылдың 1 қазанында
2007 жылдың басымен салыстырғанда 2,4 есеге түссе, ал 2007 жылдың шілде
айының ортасында максималды 2,96 есеге түсті.
Сурет-18. – 2008-2009 жылдар аралығындағы KASE_Shares қор индексінің
динамикасы
Дағдарыс кезеңінің екі жылында бағалы қағаздар нарығының
көрсеткіштер өзгерістері 3,6 есеге өзгерді. Бұл көрсеткіш шамамен
дағдарыстан қатты зардап шеккен дамушы бағалы қағаздар нарықтарымен бірдей
болды, яғни Қытай мен Ресей сияқты.
Сурет-19. – KASE пен РТС индекстерінің салыстыру
Қызыл сызықпен KASE индексі көрсетілсе, жасыл сызықпен РТС индексі
көрсетілген. Осылайша, 2007-2008 жылдардағы дағдарыс Қазақстанның қор
нарығында тікелей көрініс тапты. Әлемдік нарықтың қазақстандық нарыққа
әсері 2008 жылдың екінші жартысында қатты білінгенімен, кері әсеріне
қарамастан елдегі қаржы нарығы өтімділікті көрсетті. Қазақстанның бағалы
қағаздар нарығының дағдарыс кезеңіндегі әрекетін қарастыратын болсақ, онда
оның бірнеше ерекшеліктерін айтқан жөн.
Біріншіден, жоғарыда айтқанымыздай Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы
құбылу мен құлдырау жағынан әлем көшбасшыларының қатарында.
Екіншіден, Қазақстан мұнай өндіруші ел болғанына қарамастан бағалы
қағаздар нарығы көрсеткіштерінің құлдырауы немесе құлауы 2008 жылдың
көктемінде емес (басқаша шикізат экспорттайтын елдерде сияқты), 2007 жылдың
жазында басталды. Бұл құлдырау АҚШ-тағы ипотекалық дағдарыстың кесірінен
Қазақстан банктерінің бағалы қағаздарының құнының төмендеуінен болып отыр.
Осыған байланысты мынадай қорытындыға келуге болады, яғни бағалы қағаздар
нарығының құрылымы отандық экономика құрылымына сәйкес келмейді. Қазақстан
бағалы қағаздар биржасы индексіндегі акциялар және Лондон қор биржасы
құрылымындағы депозитарлық қолхаттар айналыста жүрген өтімді бағалы
қағаздардың көп бөлігін шикізатты экспорттайтын компаниялар емес, банк
қағаздары алып жатыр. Сондықтан дағдарыс кезінде бірінші болып зиян шеккен
қаржылық сектор болғандықтан, бұл өз кезегінде тікелей жалпы бағалы
қағаздар нарығының төмендеуіне алып келді.
Үшіншіден, Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы салалық шектеулерге
байланысты сыртқы факторларға тікелей тәуелді болды. Яғни, қаржылық және
шикізат өндіруші компаниялар 2007-2008 жылдар аралығындағы дағдарыс
кезеңінде зардап шекті. Бұл компаниялар Қазақстанның акциялар нарығының
негізі болып табылады. Сондықтан қор биржасы индексінде (KASE индексі) 2008
жылдың қараша айында 8 эмитенттері болды. Оның бесеуі банктер (БТА,
ЦентрКредит, Халық, Казкоммерцбанк және Темірбанк), екеуі таукен
саласындағы компаниялар (Қазақмыс және ҚазМұнайГаз) болса , біреуі
(Қазақтелеком) барлық қалған экономиканы қамтиды. Бұл дегеніміз бағалы
қағаздар нарығында әлемдік дағдарыс кезінде инвесторлар құралдары үшін
тұрақты компаниялардың болмауы деген сөз. Осындай жағдайда инвесторлар
капиталын құятын ішкі сұранысқа негізделген, яғни сыртқы конъюнктураға
тәуелді емес, Қазақтелеком-нан басқа компаниялардың болмауы Қазақстанның
бағалы қағаздар нарығын одан әрі төмендеуіне алып келеді.
Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында Қазақстан бағалы қағаздар
нарығындағы ерекшеліктер оның спецификасы болып табылады, яғни екі-үш
салада жұмыс істейтін эмитенттерінің саны аз болғандықтан және осы
салалардағы дағдарыстың кесірінен Қазақстанның қор нарығы тек осы екі-үш
салаға тәуелді болып қалды. Сол саланың бірі – қаржы саласы, яғни банктер.
Банктердің бағалы қағаздары нарықтағы жалпы өтімді бағалы қағаздардың көп
бөлігін құрайды. Сондықтан Қазақстан банктерінің акциялары Лондон қор
биржасында көбінесе халықаралық инвесторлардың кесірінен қысымға ұшырады.
Қазақстандық екі үлкен банктер акцияларының динамикасы келесі суретте
көрсетілген.
Сурет-20. – Халық банктің жай акцияларының динамикасы
Сурет-21. – КазКоммерцБанктің жай акцияларының динамикасы
Ал енді шикізат секторының Қазақстанның бағалы қағаздар
нарығына қалай әсер еткендігі туралы айта кетке жөн. 2007-2008 жылдарда
жоғарыдағы суреттерде көрсетілгендей банктер акцияларының төмендеуі
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының динамикасына әсер еткен жалғыз ғана
фактор болған жоқ. Әлемдегі болып жатқан дағдарысқа қарамастан шикізат
активтеріне деген сұраныс 2008 жылдың көктеміне дейін өсті. Бұл жағдай
шикізат экспорттайтын елдердің бағалы қағаздар нарығы үшін оң әсерін
тигізді.
Ал қазақстандық бағалы қағаздар нарығына басқа шикізат экспорттайтын
елдермен салыстырғанда аз ғана әсерін тигізді. Себебі, ұлттық қор индексі
банктердің акцияларына тәуелді болды. Алайда, Қазақстанның қор нарығының
негізгі индикаторлар құрамында шикізат өндіруші компаниялар болғандықтан,
осы фактордың әсері бағалы қағаздар нарығына аз да болса тигенін байқауға
болады. Сонымен, KASE_Shares индексіне АҚ Разведка Добыча ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері
1.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан қор
нарығының тиімді қызмет ету бағыттары
3. Отандық бағалы қағаздар нарығының жетістіктері мен кемшіліктері
2.Бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері
1. Бағалы қағаздар нарығы пайда болуының құқықтық негіздері
2. Қазақстан бағалы қағаздар нарығын дамытудың заңнамалық
негіздері
2.3 Бағалы қағаздар нарығының құқықтық реттеу
3. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығын ҚҰҚЫҚТЫҚ реттеуді
жетілдіру
Қорытынды
қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын
қоғамдық қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет
нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз
кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді құрайды.
Ал бұл механизм несиеге негізделген. Басқаша айтқанда, нарыққа қатысушы -
кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері -
экономикалык механизмнің тұрақтылығының кепілі.[1, 33-б.]
Зерттеу пәні. Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы
қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында
туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп қарастырылады. Кез-келген
нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және
олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы
қағаздар, ал субъектісі - нарыққа қатысушылар. Экономикалық қатынастар - ол
нарық субъектілерінің, яғни нарыққа қатысушылардың бағалы қағаздармен
жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық
заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.
Зерттеу объектісі. Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары
экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бүл бағалы қағаздардың
материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың
маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің
төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің
инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы
тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық
жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқықтық ережелермен
қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе
біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі
туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла
бастады. [1, 35-б.]
Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шар-уашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып,
оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі кезде Қазақстан бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және одан
әрі даму барысы мынадай: бағалы қағаздарды шығарумен айналысқа түсіруді
және қатысушы субъектілердің қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар
нарығында туындайтын мемлекеттік реттеу қатынастарының құрылымын
анықтайтын заңнамалык негіз қалыптасты; бағалы қағаздар нарығының
институционалдыұқ инфрақұрылымы, оның негізі болатын брокерлік-дилерлік
фирмалар, кастодиан-банктер және зейнетақы активтерін басқару
компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, Орталық
депозитарий және қор биржасы қызмет істеуде; Қазақстан Республикасының
бағалы қағаздар нарығы әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда. Алайда,
эмитенттердің нақты эмиссиялық белсенділігінің төмендігінен Қазақстан қор
биржасы өзінің нарықта өсу деңгейіне жетті деуге болмайды. Сондықтан
біртіндеп ішкі инвестициялық базаны өсіру, инвестициялау жағдайларын
кеңейту және эмитенттердің қызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін
арттыру есебінен бағалы қағаздар нарығын дамыту мүмкіндіктерін жалғастыру
қажет.
І ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшеліктері
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қагаздар нарығында өзара
бәсекелесуші алғашқы қүрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан қор биржасы қызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы кағаздар нарыгы туралы және Қазақстан
Республикасымда бағалы қағаздармен мэмілені тіркеу туралы қабылданған екі
заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қагаздар нарығының базалық
инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарга сүйене
отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кэсіби қызметті
атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық актілердің -
брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы қағаздарды
ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жылы жүргізілген теидердің нэтижесінде Ұлттық банк пен Қазакстан
қор биржасының біріккен үсынысы жеңіске жетіп, Багалы қагаздардың Орталық
депозитарийі ЖАҚ құрылды. Ол Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор
нарыгының техникалық инфрақұрылымының негізгі өзегі болып есептеледі.
Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша есеп айырысудың халықаралық
стандарты саналатын - Отыздар тобының ұсынысымен құрылған.
Заң негізінде бағалы қағаздар нарығындағы қызметпен бірге басқа да
кәсіпкершілікпен айналысуға тиым салу және меншікті капиталының төменгі
деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке
салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік үйымдар саны 93 болса,
ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар
саны сәйкесінше 65 және 14 еді. Сондай-ақ осы жылы алғашқы кастодиан-
банктер пайда болып, эмиссияланған бағалы қағаздарды тіркеуші-реестр
қызметі құрылды. Егер жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал жыл соңында ол
34-ке жетті. Тіркеушілер санының бұндай жедел қарқынмен өсуінің негізгі
факторы қабылдаиған заңнамалық актілерге сәйкес акционерлерінің саны 500-
ден асатын акциоперлік қоғамдардың акциясын ұстаушылардың реестрін тек
тәуелсіз тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі себепші болды. Сөйтіп, 1997 -
1999 ж.ж Қазақстан реестр үстаушыларының Ассоциациясы қүрылғанша бағалы
қагаздардың эмиссиясын тіркеуді екі мемлекеттік орган, атап айқанда, Бағалы
қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссия жэне өзінің территориялық басқармалары
арқылы Әділет министрлігі жүзеге асырды. Екі бірдей толық құқылы жүйені
бағалы қағаздар эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір
себебі - жергілікті жерлерде Ұлттық комиссияның аймақтық бөлімшелерінің
болмауынан. [17, 51-80-б.]
1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңға сәйкес Ұлттық комиссия Зейнетақы
активтерін басқару жөніңдегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін
және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік және мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тәртібін анықтайтын
мемлекеттік орган болып саналады.
2001 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің Қаржы
нарығын мемлекеттік реттеудің бірыңғай жүйесін үйымдастыру бойынша іс-
шаралар туралы жарияланған жарлыққа сәйкес бағалы қағаздар жөніндегі
Ұлттық комиссия таратылып, оның барлық өкілеттілігі мен қызмеггері
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2003
жылдың 4 шілдесіне дейін багалы қағаздар нарығын реттеуді Ұлттық Банктің
бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге асырды.
Қазақстан бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында көптеген заңдар мен
заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
талаптары туындады. Соидықтан бағалы қағаздар нарығының құқықтық
инфрақұрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары бағалы қағаздарды шығару
және айналысқа түсіру тәртібін, бағалы қағаздар нарығы субьектілерінің
қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан
мемлекеттік реттеу қатынастарының қүрылымы мен тәртібін анықтайтын
бірсыпыра жаңа заңдар қабылданды. Олар:
2000 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы сақтандыру қызметі
туралы;
* 2003 жылғы 13 мамырдағы Акционерлік қоғамдар туралы;
* 2003 жылғы 2 шілдедегі Бағалы қағаздар нарығы туралы;
* 2003 жылғы 4 шілдедегі Қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды
мемлекеттік реттеу және қадағалау туралы; [17, 165-б.]
Қазақстан қор биржасы (KASE) 1993 жылғы 17 қарашада Қазақ банкаралық
валюта биржасы деген атпен құрылды. KASE – коммерциялық ұйым, ол
акционерлік қоғамның ұйымдастырушылық-құқықтық нысанында жұмыс істейді.
KASE-нің 69 акционері бар (01.11.08 жылғы дерек бойынша) – Алматы
қаласының аймақтық қаржы орталығы АҚ (ең ірі акционер), банктер, брокерлік-
дилерлік ұйымдар, активтерді басқару жөніндегі компаниялар, ҮЕЗҚ және басқа
да қаржылық ұйымдар.
KASE Орталық Азиядағы аса ірі ұйымдастырылған қаржы нарығының операторы
болып табылады. Ол қызмет көрсететін нарықтар: мемлекеттік және
корпоративтік бағалы қағаздармен тікелей және автоматты репо; шетел
валюталары (АҚШ доллары, евро, Ресей рублі); Қазақстан Республикасының
Ұлттық банкі, Қаржы министрлігі және жергілікті атқарушы органдары шығарған
мемлекеттік бағалы қағаздар (соның ішінде қазақстандық халықаралық
облигациялар); ХҚҰ облигациялары және шетелдік мемлекеттік бағалы қағаздар;
вексельдер; акциялар; корпоративтік облигациялар және т.б.
Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты – аймақтық жетекші
қаржы нарығы ретінде қалыптасу, онда бүкіл әлемнен келген инвесторлар
барынша аз есептік тәуекелдермен, және ең үздік халықаралық іс-тәжірибеге
сәйкес кең ауқымды қаржылық құралдар саудасын жүргізу мүмкіндігіне ие
болуға, сондай-ақ сан алуан әрі сапалы түрде көрсетілетін ілеспе биржалық
қызметтерді пайдалануға тиіс.
Алматы қаласын Қазақстан Республикасының тек мәдени және ғылыми орталығы
ғана емес, сондай-ақ қаржы орталығы ретінде де дамыту өз кезегінде осы
әкімшілік-шаруашылық бірлігінің бәсекелесу қабілеті туралы сөз етуге
мүмкіндік берді және 2003 жылы Алматыда өңірлік қаржы орталығын құру
жұмысын бастауға септігін тигізді. Осы мақсатта республика үкіметі
стратегиялық әріптес ретінде Boston Consulting Group (BCG) компаниясын және
жобаның Техникалық-экономикалық негіздеуді бірге әзірлеу бойынша "Маркетинг-
талдау зерттеулер орталығы" АҚ таңдап алды.
2005 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметі отандық қаржы институттарының
орталығы Алматы қаласының Өңірлік Қаржы орталығын құру туралы шешім
қабылдады. Бұл шешім ТМД басқа елдерімен салыстырғанда Қазақстан
Республикасы қаржы секторының аса жылдам өсуіне, жалпы ішкі өнім құрамында
көрсетілетін қаржы қызметі үлесінің (3.9% 2006 жылдың 1-қазанында) тұрақты
ішкі жинақталған қаражаттың өсуіне, ТМД елдеріне инвестицияның басталуына
және қаржы саласында кадрлар құрамының қалыптастырылуына байланысты
қабылданды.
Қазақстан Республикасы Президенті 2006 ж. 5-маусымда Қазақстан
Республикасы №145-III Алматы қаласының Өңірлік Қаржы орталығы туралы
(АӨҚО) заңға қол қойды, ол қаржы орталығы қатысушылары мен мүдделі
тұлғалардың өзара қатынасын реттейтін, Қазақстан Республикасы қаржы нарығын
дамытуға бағытталған ерекше құқықтық режим болып табылады.
Қазіргі таңда республикада жұмыс істеп жатқандарынан ерекшелігі сол АӨҚО
арнаулы экономикалық аймақтарының жіті сызылған аумақтары болмайды деп атап
көрсеткен жөн. Аумақтылық принципі АӨҚО кәсіби қатысушылары үшін Алматы
қаласы аумағында офистің бар болу талабы арқылы сақталады.
Рынокта жұмыс істеу үшін АӨҚО құралдардың екі тобын: ағымдағы негізгі
аспаптар және болашақ қосымша аспаптарды ұсынады. Ағымдағы негізгі аспаптар
корпоративтік облигацияларды, секьюриттелген кредиттерді, туынды валюталық
кредиттерді қамтиды. Болашақ аспаптар АӨҚО –да өтімділікті дамыту мен
эмитенттер тарабынан қызығушылық пайда болуына қарай: акциялар, ислам
қаражаты ұзақ мерзімге беріледі. [18, 21-55-б.]
Алматы қаласының Өңірлік Қаржы орталығы өзінің алдына өз саясатын дамыту
мен ендіру бойынша белгілі бір міндеттерді қойып отыр, олардың іске
асырылуы АӨҚО–да қөрсетілетін қаржы қызметтерінің жалпы бәсекелесу қабілеті
арттыруға мүмкіндік береді, елдің қор нарығы жандандыруға септігін
тигізеді. [19, 112-б.]
Егеменді Қазақстанның нарықтық экономикаға өтуі кезінде мүлікті
жекеменшіктендіру нәтижесінде мүлікке мемлекеттік меншіктің қысқаруы, халық
шаруашылығының құрылымдық өзгеруі, инфляция деңгейінің шарықтауы және басқа
да тың өзгерістер мемлекетті қарызды бағалы қағаздарды шығаруға шарасыз
әкеп соқтырды.
Төменде мемлекеттік бағалы қағаздарға сипаттама беріліп, оларды
шығарудың мақсаты және міндеті айқындалып, сондай-ақ Қазақстан қор
нарығындағы мемлекеттік бағалы қағаздардың негізгі түрлері сипатталады.
Мемлекеттік бағалы қағаз — ол мемлекеттің ішкі қарызын білдіретін құжат
формасы. Қазақстанда алғашқыда 1995 жылғы 21 сәуірдегі Бағалы қағаздар
және қор биржасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
Жарлығының 3 бабында Мемлекеттік бағалы қағаздар Қазақстан Республикасы
заңнамалық актілеріне сәйкес ішкі мемлекеттік қарыз шамасында шығарылатын
ішкі мемлекеттік займ облигациялары, сон-дай-ақ басқа бағалы қағаздар
деген сипаттама берілген. 2003 жылғы 2 шілдедегі Бағалы қағаздар нарығы
туралы Заңның 1 бабында мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздар - қарыз
алушы Қазақстан Республикасының Үкіметі, жергілікті атқарушы орган немесе
Қазақстан Республикасының Ұлтгық Банкі болатын қарыз алуға қатысы жөнінен
ұстаушының құқықтарын куэландыратын эмиссиялық бағалы қағаздар делінген.
Заң негізінде ұлттық мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын қалыптастырудың
мақсаты - халықтың, коммерциялық банктердің, қаржы ұйымдарының уақытша бос
ақша қаражатын республикалық бюджеттің кемшілігін қаржыландыруға жұмылдыру
және Ұлттық Банктің Қаржы министрлігін тікелей несиелеу көлемін азайту.
[20]
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мәні олар мемлекеттің қаржы-несиелік
қатынастарының жиынтығы болып саналады. Бұл қатынастарда мемлекет қарыз
алушы ретінде негізінен халықтың уақытша бос ақша қаражатын қарызға алып,
оны бағалы қағаздар шығаруға жұмылдырады. Әрбір мемлекеттік бағалы қагаздың
экономикалық мәні бірдей, яғни олар қарызды бағалы қағаздар болғанымен, іс-
тәжірибеде олардың әрқайсысының өз алдына атауы болады. Мемлекеттік бағалы
қағаздар, эдетте, бюджеттің ағымдағы кемшілігін қаржыландыру; мемлекеттік
қарызды жою, атап айтқанда, бұрынғы займды өтеу; мемлекеттік бюджеттің
кассалық орындалуын қамтамасыз ету; коммерциялық банктерді өтімді резервтік
активтермен қамтамасыз ету; жергілікті әкімшілік органдарының атқаратын
мақсатты бағдарламасын қаржыландыру және әлеуметтік мекемелер мен ұйымдарды
қаражатпен қамтамасыз ету мақсатында шығарылады. [21, 193-б.]
Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару - Ұлттық банктен қарыз алу жэне
ақша белгілерін эмиссиялаумен салыстырғанда -бюджет кемшілігін
қаржыландырудың экономикалық тиімді эдісі. Себебі нарықтық экономика
жагдайында Ұлттық банктің несиелік қорын пайдалану оның капитал нарығын
реттеу мумкіндігін шек-тейді. Ал бюджет кемшілігін ақша эмиссиялаумен жою
айналымға нақты тауарлармен қамтамасыз етілмеген төлем құралдарын шыгарумен
бара-бар. Ол әрине, инфляцияны туындатады.
Мемлекеттік қарызды бағалы қағаздарды шығарумен өтеу оны банктік
несиемен өтеуден анағұрлым арзан. Себебі мемле-кеттік қарыз міндеттемелері
жоғары өтімді болғандықтан инвес-торлар оларды екінші нарықта оңай
орналастыруға мүмкіндігі бар. Сондықтан мемлекеттік бағалы қағаздар - ішкі
қарызды қаржыландырудың негізгі қаражат көздерінің бірі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың басқа бағалы қағаздармен салыстырғанда
екі артықшылығы бар. Біріншіден, оның жұмсаған қаражат үшін сенімділігі оте
жоғары және соған сэйкес жұмсаған негізгі капиталды және түсетін табысты
жоғалту тэуекелі төмен. Екіншіден, басқа бағалы қағаздарға немесе басқаға
жұмсаған капиталға салынатын салықпен салыстырғанда бұл бағалы қағаздарга
жеңілдетілген салық салынады. Әдетте мемлекеттік бағалы қағаздармен
жүргізілетін операцияларга және олардан түсетін табысқа салық салынбайды.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шыгару формасы, өтеу мерзімі, процент
түріндегі табысты есептеу жэне төлеу жағдайлары, айналыс сипаты және
эмитентінің түрі бойынша жіктеледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздар шығару формасы бойынша: құжатты бағалы
қағаздар және кұжатсыз бағалы қағаз болып бөлінеді. Құжатты бағалы қағаз ол
құжатты нысанда шығарылған (қағаздағы немесе арнайы құралдарды
пайдаланбай-ақ бағалы қағаздардың мазмұнын тікелей оқуға болатын өзге
де материалдық берілім кезіндегі) бағалы қағаздар. Құжатсыз бағалы қағаздар
- ол құжатсыз нысанда (электрондық жазбалардың жиынтығы түрінде) шығарылған
бағалы қағаздар;
өтеу мерзімі бойынша: қысқа мерзімді - айпалыс мерзімі 1 жылға дейінгі,
орта мерзімді - айнадыс мерзімі 1 жылдан 5 жылға дейінгі және ұзак мерзімді
- айналыс мерзімі 5 жылдан артык бағалы кағаздар болып бөлінеді;
процент түріндегі табысты есептеу және төлеу бойын-ша проценттік
ставкасы белгіленген, сатылы жәие ауыспалы бағалы кағаздар болып үшке
бөлінеді. Басқаша айтқанда, бағалы қағаздарды ақшаға айналдырғанда онда
көрсетілген құнынан кемітіп сатады;
Айналыс сипаты бойынша нарықтық және нарықтан тыс бағалы кағаздар болып
бөлінеді. Нарықтық бағалы қағаздар биржада да, биржадан тыс нарықта да
еркін сатылады және қайта сатылады. Нарықтан тыс бағалы қағаздар тек
алғашқы нарықта ғана сатылады, екінші нарықта қайта сатылмайды. Олар
негізінен халықка сату үшін шығарылады. Олар мемлекеттік әлеуметтік,
сақтандыру және зейнетақымен камтамасыз ету қорларының бағалы кағаздары;
Эмитентінің түрі бойынша бағалы қағаздар қазынашылық, муниципальдық
болып бөлініп, оларды сәйкесінше үкімет және жергілікті атқарушы органдар
шығарады.
Әдетте, мемлекеттік бағалы қағаздарды таратып орналастыру: Біріншіден,
мемлекеттің Ұлттык банкі немесе Қаржы минис-трлігі аркылы жүзеге асырылады.
Шығарылған облигациялардың түріне карай олардың негізгі инвесторлары болып
халық, банктер, зейнетақы және сақтандыру компаниялары мен қорлары,
инвестициялық компаниялар мен қорлар саналады.
Екіншіден, құжатты (бланктік) немесе құжатсыз формаларда (арнаулы
шоттарға жазу түрінде) шығарылады. Қазіргі кезде мемлекеттік бағалы
қағаздарды құжатсыз формада шығару бағыты өрістеуде;
Үшіншіден, аукциондық сауда, бекітілген бағамен барлық сатып алуға тілек
білдіргендерге ашық түрде сату (ашық сауда), белгілі бір инвесторларға
жабық саудада үлестіру (жабық сауда) және басқа да әртүрлі әдістерді
қолдану арқылы айналысқа түсіріледі.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың келесі түрі - жергілікті аткарушы
органдардың бағалы қағаздары. Олар муниципальдық бағалы қағаздар деп те
аталады. Муниципальдық бағалы қағаздар, әдетте, муниципальдық облигациялар
формасында шығарылады. Әлемде муниципальдық бағалы қағаздар шығару жөнінен
АҚШ елдердің кош басында келеді. Бұл елде соңғы екі жүз жылда ел штаттары
мен жергілікті үкімет органдары бағалы қағаздар шығаруда. Муниципальдық
бағалы қағаздар нарығында олардың ойлаптапқан қаржы құралдарының түрлері
кейіннен басқа дамыған және дамушы елдерде шығарылып, зор табыспен
қолданылуда. [22, 98-б.]
Муниципальдық бағалы қағаздар деген жергілікті атқарушы органдардың
жергілікті бюджет тапшылығын жоюды және территориялық бағдарламаларды
қаржыландыру мақсатында шығарылатын қарызды бағалы қағаздар.
Жергілікті атқарушы органдардың қосымша қарыз қаражатын тарту мақсатын
төмендегідей топтастыруға болады:
жергілікті бюджеттің уақытша тапшылығын жоюға;
әр жылғы бюджетте қаражат болмауынан, бірақ бір жолы ірі қаражат жұмсауды
кажет ететін табыссыз объектілерді қаржыландыруға, атап айтқанда:
әлеуметтік бағыттағы объектілердің (мектептер, ауруханалар, кітапханалар,
мұражайлар және с.с.) және жергілікті инфракұрылым объектілерінің (жолдар,
көпірлер, жылу жэне су жүйелері және с.с.) құрылысына, жаңартылуына, оларды
жөндеуге;
түсірген пайдасы есебінен бірнеше жыл аралығында жұмсаған шығындардың орнын
толтыратын табысты объектілерді қаржыландыруға;
шығынын өзі толтыратын (салынған үйді немесе оның бірнеше бөлігін сатқаннан
түскен түсіммен) үй құрылысы, жөндеу, жаңарту жобаларын қаржыландыруға
арналған.
Әлемдік тәжірибеде муниципальдық бағалы қағаздарды шығарудың негізі
муниципальдық займ (қарыз алу) болып саналады. Бұндай бағалы қағаздарды
шыгарушыларға заң негізінде салық жеңілдігі беріледі. Сондықтан қарыз
міндеттемелерін эмиссиялап, қарыз қаражатын тарту екінші деңгейдегі
банктерден алған несиеден анағұрлым арзан. Муниципальдық бағалы қағаздарды
негізінен жергілікті халық, коммерциялық банктер, сақтандыру және зейнетақы
қорлары, инвестициялық компаниялар және басқа да жергілікті кәсіпорындар
мен ұйымдар сатып алады.
Муниципальдық бағалы қағаздар жоғары сенімділігі жөнінен тек үкіметтің
бағалы қагаздарынан кейінгі орында деп саналады. Әдетте, муниципальдық
облигациялар жергілікті бюджеттің табысымен, муниципальдық мүліктермен
немесе осы облигацияларды шығару арқылы инвестициялық жобаларды
орналастырудан түскен табыспен қамтамасыз етіледі. [23, 94-115-б.]
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы еліміздің егемендігін
алғаннан басталды. ҚР-да бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді
негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар нарығында
мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға байланысты.
5-суреттен көріп отырғанымыздай, қазіргі уақытта ҚР бағалы қағаздар
нарығын реттеудің негізгі 4 мемлекеттік органдары бар. ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар нарығындағы негізгі рөлі – бұл мемлекеттік
бағалы қағаздарды шығару және мемлекеттегі қаржылық институттардың
өтімділігін ұстап тұру. ҚР Ұлттық банк ЕДБ-дің актив бөлігіндегі
өтімділікті сақтау арқылы өзінің бағалы қағаздарын шығару қызметін
атқарады.
Сурет-5. – ҚР бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қазіргі үлгісі
Ал, Қаржылық қадағалау және АӨҚО қызметін реттеу Агенттіктері
жоғарыдағы мемлекеттік органдарға қарағанда кеш құрылуына қарамастан, қаржы
нарығындағы, соның ішінде бағалы қағаздар нарығындағы беделі төмен емес.
Олардың ҚР-да бағалы қағаздар нарығындағы негізгі қызметтері – бұл
қатысушылардың қызметтерін лицензиялау мен олардың қызметтерін тәртіпке
келтіру, қаржылық құралдардың шығаруын ынталандыру мен олардың талаптарға
сай келуін сақтау және бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық механизмнің
арасындағы қатысушылардың қызметтерін үйлестіру.
Бағалы қағаздардың даму үдерісі, қатысушылар саны бірқалыпты жағдайда
дамыды. Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасу мен даму
кезеңдерін негізінен нарықта реттеу жүргізетін органдарға байланыстыруын
ұсынамыз.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2006 жылы, 165%-
ға 2007 жылы жоғарлануын және 2008 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз. МБҚ
төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына,
республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін
сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.
МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы
қағаздар алады. 2005 жылы және 2007 жылы олардың үлесі 38,73% және 31,8%-ы
құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында қомақты бөлігін, яғни 2006 және
есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат алды.
ҚР Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің ақша-несие саясатының құралы бола
отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне жатқызылады. Сонымен қатар, қор биржа
мәмілесінде пайда табудың ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың үлесі 2005
жылы және 2007 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі 59,83%-ды
және 67,82%-ды құрайды.
Сурет-6. – 2005-2008 жылдар аралығындағы МБҚ құрылымы
Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан талдау жүргізсек, ҚР
Қаржы министрлігі және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың арасындағы
құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына және 2007
жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР
Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына қарағанда ҚР Ұлттық банктің
ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-
ақша несие саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді
жүргізгенін куәландырады. Алайда, 2005 және 2007 жылдың қорытындысы
бойынша, республикалық бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі және жинақтаушы
зейнетақы қорлардың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.
ҚР бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы ғана
емес, сонымен қатар корпоративтік бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның
көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын
біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция
нарығына тоқталайық.
Сурет-7. – Акция нарығының негізгі көрсеткіштері
Суретте акционерлік қоғамдар санының және олардың акция шығарылымының
санының серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік қоғамдардың
жабылуы және олардың санының қысқарылуы байқалады. Тек, соңғы жылда
акционерлік қоғамдар санының біршама өскенін байқаймыз.
Акция нарығынан басқа, корпоративтік бағалы қағаздарға облигациялар да
жатады. ҚР-да акция нарығына қарағанда облигация шығарылымы аз көлемде
шығарылады.
Сурет-8. – Акция және облигация шығарылымдарын салыстыру
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Акцияға қарағанда облигация шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару
эмитентке акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне –
облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін жатқызамыз.
Сурет-9. – Эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымын салыстыру
Бекітілген мерзімде эмиссиялық бағалы қағаздардың ішінен тек акция
нарығы салыстырмалы түрде дамыған деп айтуға болады. Олардың даму үрдісі 7
есе сипат алады. Акцияларды шығару негізінен акционерлік қоғамдар тіркеу
кезіндегі негізгі шарт екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, акция
инвестицияның бір түрі – оның өтеуін қайтару немесе сыйақыны төлеу бойынша
акционерлік қоғамда міндет туындамайды.
Сурет-10. – Қор биржаның ресми листингісіндегі шығарылымдар серпіні
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Қор биржаның листинг В тобына қарағанда листинг А тобындағы
шығарылымдар жоғары екінін байқауға болады. Ең алдымен, бұл эмитенттердің
қаржылық тұрақтылығының жоғарлығын куәландырады. Сонымен қатар, эмитент
қор биржаға айналысына бағалы қағаздарды енгізу кезінде листинг А
секторына енгізуіне атсалысады. Себебі, бұл эмитенттің беделіне әсер етеді.
Сонымен қатар, бағалы қағаздардың сенімділігінің, бағалы қағаздардың
нарықтық бағасының өсуіне әкеледі.
10- суреттен байқағанымыздай, листинг А тобындағы шығарылымдар саны
листинг В қарағанда 3 есе артық. Сондай-ақ, листинг А тобында бағалы
қағаздардың шығарылымы қарқынды өсуі байқалса, листинг В тобында бағалы
қағаздардың шығарылымының өсуі онша байқалмайды.
KASE жалпы капиталдануы ЖІӨ-нің қатынасы негізінде көрсеткішке талдау
жүргізу кезінде, осы көрсеткіштің ең жоғарғы деңгеңі 2006 жылы байқалады.
Алдыңғы жылдары 21,62% (01.01.2005) және 35,02% (01.01.2006) деңгейінде
көрініс тапты. 2007 жылдың 1 қаңтар айында аталған көрсеткіш 87,06%-ын
құраса, есепті жылы 64,94%-ы деңгейіне төмендеді. 2007 жылғы 1 қаңтардағы
жағдай бойынша А және В санаты бойынша ресми тізіміне енгізілген
мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықта жалпы капиталдандыру
тиісінше 8451466 млн. теңге және 375554 млн. теңге болды. Бұл ретте
облигациялар бойынша капиталдандыру 36,12%-ға өсті, акциялар бойынша 5,11
есе өсті. KASE жалпы капиталдандыру 2007 жылдың 1 қаңтар жағдайы бойынша
8827020 млн. теңгені құрады, ол ЖІӨ-нің 101,17%-ын құрады. 2006 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша осындай көрсеткіш 35,02% болды. Қор нарығының
капиталдануының ұлғаюымен қатар, ЖІӨ-ге қор нарығын капиталдану
көрсеткішінің өсуі де байқалды.
Сурет-11. – KASE жалпы капиталдануында ЖІӨ-нің қатынасы
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Есепті жылдың мәліметіне сәйкес, А және В санаты бойынша ресми
тізімге енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықты
капиталдандыру 8005664 млн. теңге және тиісінше 258732 млн. теңге болды.
Сонымен қатар, облигациялар бойынша нарығын капиталдандыру 9,23 %-ға өсті,
акциялар бойынша 9,93 %-ға кеміді.
Сурет-12. – Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құрайтын
қатысушылардың даму серпіні.
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған.
2005-2008 жылдар аралығындағы кәсіби қатысушылар санының серпінін 12-
суреттен көруге болады. Кәсіби қатысушылардың ішінен брокер-дилерлік
лицензияны алу сұранысы жоғары екенін атап өтуге болады. Оның даму серпіні
жыл сайын өсуде. Бұған себеп ретінде – ҚР бағалы қағаздар нарығындағы
институционалды инвесторлар қаражаттарының көбеюі қарастырылады.
Қарастырылған кезеңдерде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімінің жүйесін
жүргізу ұйымдар санының біршама төмендегенін көреміз. 2005-2006 жылдар
аралығында тіркеушілердің саны – 18 болса, келесі жылдары серпіні төмендеп
отыр – 2007 жылы 11%-ға, 2008 жылы (базистік жылмен салыстырғанда) 5%
төмендеп отыр. Аталған қатысушылар санының төмендеуі уәкілетті органның
талаптарына сай болмауы себеп болып отыр.
Листингтік компания, яғни өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарыққа
енгізетін ұйым, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы бірнеше
қатысушылармен өзара байланысы болады. Мұнда, листингтік компанияның ерікті
шешімі емес, ал мемлекет бекіткен міндетті талаптарға сай болуы негізге
алынады.
13-суреттен көріп отырғанымыздай, листингтік компания кем дегенде төрт
қатысушымен өзара байланыста болуы шарт. Ал, әр қатысушыға қызмет
көрсеткіні үшін сыйақы, алым төлеуі керек. Қорыта айтқанда, бағалы қағаздар
нарығының листингтік компаниялар ұйымдастырылған нарықта төмен
белсенділігінің негізгі факторы ретінде – біз қатысушылар санына байланысты
қаржылық ресурстардың қымбаттығы, яғни бағалы қағаздар бойынша шығындардың
жоғарлығын тұжырымдаймыз.
Сурет-13. – Листингтік компанияның ұйымдастырылған бағалы қағаздар
нарығында қызмет етуде қатысушылармен өзара байланысы
Осыған сәйкес, бағалы қағаздар эмитенттері, әсіресе листингтік
компаниялардың өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарықтың айналысында
тіркеу мәселесі бойынша ұсыныс қарастырамыз. Бастапқы кезеңде бағалы
қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізетін ұйымдардың пайда болуына мемлекет
септігін тигізді. Себебі, 1997 жылдың заңнамасына сәйкес, акционерлер саны
500 ден жоғары акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін
жүргізу тек тәуелсіз тіркеушімен жүргізілуі бекітілді. Кейіннен, 2001 жылы
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР заңына сәйкес, барлық акционерлік
қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу уәкілетті органнан
лицензиясы бар ұйым ғана қызмет атқаруға құқығын анықтады. Сөйтіп,
акционерлік қоғамдарды эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару кезінде
тіркеушімен өзара келісім-шарт жасасуға міндеттеді.
Осы бағытты жүзеге асыру мақсатында, листингтік компания үшін
жеңілдік ретінде – бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізуді өздеріне беру
құқығын анықтаймыз. Бұл фактор бағалы қағаздары ұйымдасқан нарықта айналысы
жоқ эмитенттерге қарағанда бәсекелестік артықшылық береді. Аталған шартты
жүзеге асыру үшін келесідей қадамдарды қарастырамыз.
Сурет-14. – Бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізу жүйесін жетілдірудің
қадамдары
ҚР қаржылық саясат бір-біріне байланысты 2 элементтен тұрады – бұл
стратегия мен тактика. Осыған сәйкес, бағалы қағаздардың заңнамасында
өзгертулер мен толықтырулар енгізген кезде, олардың бір-бірінен шығуы сипат
алуы қажет.
Сондықтан да, бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізу
кезінде келесідей қағидаларға сүйенуін ұсынамыз.
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің
басыңқы дәрежесіне сүйенуі;
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің бір-
біріне үйлестіруі және бірігей бағыттарды ұстануы;
- бағалы қағаздар нарығындағы стратегия мен тактиканы анықтау кезінде нақты
қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеруі;
- бағалы қағаздар нарығының қатысушылар тізімін бекітуде, тек техникалық
талаптарды ғана емес, сондай-ақ тиімділік факторын ескеруі.
Бірінші қағидаға сәйкес, бағалы қағаздар нарығы дербес сектор ғана
емес, сонымен қатар қаржы нарығының және экономикалық жүйенің элементі
екені есте сақтау қажет. Яғни, экономика немесе экономикалық жүйенің басқа
секторларына бағытталған заңнамалардың өзгерісі міндетті түрде бағалы
қағаздар нарығына әсер етеді. Сондықтан да, ҚР заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу барысында одан жоғары мәртебесі бар құжаттардың мазмұнын
ескеру керек. Бұл жағдайда, бағалы қағаздар нарығы және бағалы қағаздар
нарығының қатынастарын реттейтін заңнамаларды, стратегияларды дайындайтын
мемлекеттік органдардың өзара байланысын жетілдіру керек деп тұжырымдаймыз.
Екінші қағида бірінші қағидаға сүйенеді. Бағалы қағаздар туралы,
олардың қатысушылары туралы жағдайлар әр түрлі заңнамада сипат алады. Ал,
ҚР Президентінің Жолдауында халықтың инвестициялық біліктілігін жоғарлату
негізгі міндеттердің бірі ретінде бекітілген. Бірақ, реттеуші заңнамалар
мазмұнының әр түрлі сипат алуы, бағалы қағаздар түсінігін ашуға кері әсерін
тигізеді. Осыған сәйкес, ҚР Азаматтық кодексіне, ҚР бағалы қағаздар нарығы
туралы, Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу керек.
Азаматтық кодекске депозиттік серификатты бағалы қағаз мәртебесі бар
құралдардың ішінен шығара отырып, бағалы қағаздар нарығы бойынша
заңнамадағы сияқты бағалы қағаздар тізімін енгізу қажет. Сонымен қатар,
Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР заңына пайды бағалы қағаз мәртебесіндегі
құрал ретінде жағдайды енгізе отырып, Инвестициялық қорлар туралы ҚР
заңына қарама-қайшылық жағдайды жоюға болады. Сондай-ақ, елде инвестициялық
қорлардың акционерлік түрлері қалыптасты. Олардың негізгі жағдайлары мен
акционерлік қоғамдардан айырмашылығы Акционерлік қоғамдар туралы ҚР
заңында көрініс табу қажеттілігі бар. Сонда, акцияны тек акционерлік
қоғамдар ғана емес, сондай-ақ инвестициялық қорлар шығаруға құқығы бар
екенін және бұл жағдай тек Инвестициялық қорлар туралы заңда ғана
қарастырылмай, бағалы қағаздар нарығын реттейтін басқа заңнамаларды сипат
алады.
Келесі қағида – бұл нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеру.
Бағалы қағаздардың сан алуан түрлері бар. Акция, облигациядан басқа
опциондар, фьючерстер, своптар, депозитарлық қолхаттар, варранттар бар. ҚР-
да тек акция, облигация және пайлар даму серпіні бар. Облигацияның ішінде
мемлекеттік бағалы қағаздардың үлес салмағы жоғары. Дамыған мемлекеттерде
негізгі бағалы қағаздармен қатар, туынды бағалы қағаздар даму үстінде.
Алайда, олардың дамуын келесідей факторлармен түсіндіреміз: туынды бағалы
қағаздардың дамуы ең алдымен тауар нарығының дамуынан шығады. Көптеген
мемлекеттерде фьючерстік немесе опциондық биржаға дейін, сол орында тауар
биржасы қалыптасқан болатын, кейіннен тауар нарығы өсе келе, бағаның
жағымсыз жағдайынан сақтану жолы ретінде туынды бағалы қағаздардың
шығаруына әкелді. Тек 20 ғасырда, туынды бағалы қағаздар нарығы тауар
нарығының негізгі қызметін (тауарды сату мен сатып алу орнын анықтау және
дамыту) ығыстыра отырып, тауар нарығының келеңсіз оқиғаларды алдын-алуға
көмектесетін құрал ретінде дамыды. Туынды бағалы қағаздар биржалар
дамуының, мемлекеттегі тауар айналымының негізгі индикаторы ретінде
қарастырылады.
Туынды бағалы қағаздардың дамуы тек негізгі бағалы қағаздардың
дамуынан шығады. Себебі, бір жағынан елдегі бағалы қағаздар нарығы өндіріс
жағдайын білдірсе, екінші жағынан қаржылық ресурстарға деген сұраныс пен
ұсыныстың деңгейін көрсетеді. Туынды бағалы қағаздардың базистік активтері
ретінде негізгі бағалы қағаздарға да тиесілі. Әсіресе, депозитарлық қолхат
тек акцияға негізделеді. Сондықтан да, туынды бағалы қағаздардың дамуы тек
негізгі бағалы қағаздар нарығын дамыту кезеңінен кейін жүргізу қажеттілігін
қарастырамыз.
Келесі қағида – бұл экономикалық тиімділікті ескере отырып, бағалы
қағаздар нарығын дамыту. Мемлекет инвесторлардың және қатысушылардың
құқықтарын қорғау мақсатында көптеген шаралар жиынтығын атқарады. Бірақ,
олардың құқықтарын қорғау кезінде бірнеше балама нұсқаларды дайындау керек.
Агенттіктер міндетті өзара қатынастарды бекіткен кезде, олардың бағалы
қағаздар нарығына әсер ету мүмкіндігін жан-жақты қарастыруы керек. Бағалы
қағаздар нарығында негізгі қатысушы – бұл эмитент пен инвестор екенін
ұмытпау қажет. Ал, олардың арасындағы институттар мен ұйымдар бағалы
қағаздар нарығының тиімділігін арттыру мақсатында енгізіледі.
Эмитенттер немесе инвесторлардың міндетті өзара байланысы бар
қатысушылардың санының көп болуы, осы негізгі қатысушылардың бағалы
қағаздарды шығару немесе сатып алу ынтасын түсіреді. Осы орайда, бағалы
қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу бойынша ұйыммен міндетті шартқа
отырудан бас тартуды ұсынамыз. Бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізуге
эмитенттің өз құқығында болуы керек. Ал, бағалы қағаздар ұстаушының
тіркелімі екі жақта, яғни эмитент пен Орталық депозитарийде жүргізілуін
анықтаймыз. Сонымен қатар, брокер-дилерлердің 2 санаты сипат алады. Оның
арасындағы негізгі айырмашылығы – 1-ші санатты ұйым номиналды ұстаушы
ретінде қызмет атқарып, бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу құқығы бар. Ал,
2-ші санатты брокер-дилер тек бағалы қағаздардың сатып алу мен сату
мәмілесін жүргізуге ғана құқығы бар. Осыған орай, 2-ші санатты брокер-
дилерлер санының жыл сайын қысқарылуы байқалады. Мемлекет тарапынан
санаттарға бөлмей, бірдей талаптарды бекіту арқылы бағалы қағаздар
нарығының тиімді механизмге әкелуіне мүмкіндігі болады.
Қаржылық тәжірибеде тәуекел мен белгісіздік түсініктерін айырмайды.
Көбінесе, тәуекелді кездейсоқ жағымсыз оқиғалардың болуы салдарынан
жоғалту ретінде анықтайды. Жоғалту объективтік, яғни сыртқы факторлардың
әсерінен болуы мүмкін. Мысалға, ақшаның сатып алу қабілеттілігінің жоғалуы
иеленушінің іс-әрекетіне байланыссыз. Бірақ, шығындар шешімді таңдау
кезінде болады, сондықтан да тиімді шешімді қабылдау қажет. Қаржылық
қызметтің бірқатар аяларында тәуекел белгілі бір келеңсіз жағдайдың болу
ықтималдылығы деп түсінеді. Ықтималдылық жоғары болған сайын, тәуекел де
жоғары болады.
Тәуекел деңгейі мен көлеміне қаржылық механизм арқылы әсер етуге
болады. Мұндай әсер қаржылық менеджмент әдістері және ерекше стратегия
арқылы жүргізіледі.
Тәуекел тосуға сәйкессіздік ретінде қарастырылады. Әр түрлі баламалар бола
отырып, инвестор оларды бағалайды және салыстырады. Мұнда, болжамдалатын
нәтижелер бақылай алмайтын факторлар әсерінен сай болмайтынын ескеру керек.
Күтілетін шамадан әр түрлі мәндердің ауытқуы кездейсоқ шамаларға және
амплитудалық сипаттамаларға тәуелді. Сондықтан да әрбір балама екі критерий
бойынша өлшенеді. Біріншісі – нұсқаның болжамдалатын бағасын (мысалға,
мүмкін болатын нұсқаның орта шамасы), ал екіншісі – мүмкін ауытқу шамасын,
яғни тәуекел деңгейін. Нұсқа тәуекелділігінің өсуі күтілетін нәтижелікпен
бірге өседі. Инвестор қандай баламаны таңдайтыны оның тәуекелге баруына,
сондай-ақ тәуекел мен табыс қатынасының қандай пропорциясын алатынына
тәуелді.
Қаржылық математика қаржы нарығына, соның ішінде бағалы қағаздар нарығына
талдау мен болжау жүргізеді.
Жиынтық табыстылық екі компоненттің қосындысы ретінде анықталады.
төленген акцияның акцияның
дивидендтер соңғы бағасы – бастапқы бағасы
r = ---------------- + ----------------------------------- ---------
(1)
бастапқы баға бастапқы баға
r = табыстылықтың дивидендтік компоненті + табыстылықтың бағалық
компоненті
Бөлімді қорыта келгенде, акция активінің тәуекелділігін өлшеудің
бірлігі ретінде өзгерістілік, волатильдік (volatility) кеңінен қолданылады.
Өзгерістілік, волатильділік акция табыстылығының мүмкін мөлшерлеме
диапазонымен және оларды алу ықтималдылығымен байланысты. Акция
табыстылығының мүмкін мөлшерлеме диапазоны кең болған сайын, сонымен қатар
экстремалдық мәндерді алу ықтималдылығы жоғары болған сайын, соғұрлым
акцияның өзгеріс көрсеткіші жоғары болады. Нақты табыстылық болжамдалған
көрсеткішінен не жоғары, не төмен болуы анық. Өзгерістілік мәнін түсіну
үшін, акцияның әр түрлі табыстылық деңгейінде алу ықтималдылығын бөлуін
қарастырайық. Барлық мүмкін болар табыстылықтың дейгейлері нөлден (яғни
табысты ала алмау) бірге (анықталған табыстылық міндетті түрде алынады)
дейін сай болады.
1.2 Әлемдік қаржы және экономикалық дағдарыстың жағдайында Қазақстан
қор нарығының тиімді қызмет ету бағыттары
Бәрімізге белгілі болғандай әлемдік қаржы дағдарысынан ең алғашқы болып
дамыған Еуропа мен АҚШ-тың қаржы жүйесі зиян шекті. Оны аса үлкен қаржы
институттарының банкрот деп жариялағанынан көруге болады.
Құрама штаттардағы ипотекалық дағдарыс дүниежүзіндегі барлық қор
рыноктарының құлдырауына алып келгені мәлім. Бұл дағдарысты болжау мүмкін
болмады деп айтуға келмейді, керісінше ипотекалық рыноктағы дағдарыс
бұрыннан күтілетін, тек қай уақытта болатыны белгісіз болып қала беретін.
АҚШ-та жұмыссыздар саны көбейіп, компаниялардың табыстары және
тұтынушылардың шығыстары төмендеп отыр. Статистикалық болжам бойынша осы
жылы әлемдегі жұмыссыздар саны 6 млн-ға жетуі әбден мүмкін.
Біздің еліміз бұл үдерістен тысқары қалып отырған жоқ. Бұл тоқырау
Республикамыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайына қатты соққы берді.
Солардың бірі еліміздің бағалы қағаздар нарығы. Қор нарығы жағдайының
нашарлауы, әлемдік индекстердің төмендеуі, инвесторлар активтерінің он есе
құнсыздануы жоғарыдағы себептерге байланысты ай сайын өзгеріп отырды.
Алайда, кейбір эксперттердің айтуы бойынша Қазақстанның қор нарығы
дамымағанына байланысты айтарлықтай зиян шеккен жоқ. Өкінішке орай қаржылық
статистикаға сүйенетін болсақ жағдай мүлдем басқа екенін көруге болады.
2007-2008 жж. әлемдік қаржы дағдарысы Қазақстанның қор нарығына тікелей
кері әсерін тигізді. Нақтырақ айттатын болсақ, Қазақстан қор биржасы
эмитенттерінің нарықтық капитализация көлемі 2007жылдың маусым айында 100
млрд. доллар болса, осы көрсеткіш 2008жылдың қараша айында шамамен 3,3есеге
дейін түсіп кетті. KASE_Shares акцияларының индексі 2007 жылдың 1 қазанында
2007 жылдың басымен салыстырғанда 2,4 есеге түссе, ал 2007 жылдың шілде
айының ортасында максималды 2,96 есеге түсті.
Сурет-18. – 2008-2009 жылдар аралығындағы KASE_Shares қор индексінің
динамикасы
Дағдарыс кезеңінің екі жылында бағалы қағаздар нарығының
көрсеткіштер өзгерістері 3,6 есеге өзгерді. Бұл көрсеткіш шамамен
дағдарыстан қатты зардап шеккен дамушы бағалы қағаздар нарықтарымен бірдей
болды, яғни Қытай мен Ресей сияқты.
Сурет-19. – KASE пен РТС индекстерінің салыстыру
Қызыл сызықпен KASE индексі көрсетілсе, жасыл сызықпен РТС индексі
көрсетілген. Осылайша, 2007-2008 жылдардағы дағдарыс Қазақстанның қор
нарығында тікелей көрініс тапты. Әлемдік нарықтың қазақстандық нарыққа
әсері 2008 жылдың екінші жартысында қатты білінгенімен, кері әсеріне
қарамастан елдегі қаржы нарығы өтімділікті көрсетті. Қазақстанның бағалы
қағаздар нарығының дағдарыс кезеңіндегі әрекетін қарастыратын болсақ, онда
оның бірнеше ерекшеліктерін айтқан жөн.
Біріншіден, жоғарыда айтқанымыздай Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы
құбылу мен құлдырау жағынан әлем көшбасшыларының қатарында.
Екіншіден, Қазақстан мұнай өндіруші ел болғанына қарамастан бағалы
қағаздар нарығы көрсеткіштерінің құлдырауы немесе құлауы 2008 жылдың
көктемінде емес (басқаша шикізат экспорттайтын елдерде сияқты), 2007 жылдың
жазында басталды. Бұл құлдырау АҚШ-тағы ипотекалық дағдарыстың кесірінен
Қазақстан банктерінің бағалы қағаздарының құнының төмендеуінен болып отыр.
Осыған байланысты мынадай қорытындыға келуге болады, яғни бағалы қағаздар
нарығының құрылымы отандық экономика құрылымына сәйкес келмейді. Қазақстан
бағалы қағаздар биржасы индексіндегі акциялар және Лондон қор биржасы
құрылымындағы депозитарлық қолхаттар айналыста жүрген өтімді бағалы
қағаздардың көп бөлігін шикізатты экспорттайтын компаниялар емес, банк
қағаздары алып жатыр. Сондықтан дағдарыс кезінде бірінші болып зиян шеккен
қаржылық сектор болғандықтан, бұл өз кезегінде тікелей жалпы бағалы
қағаздар нарығының төмендеуіне алып келді.
Үшіншіден, Қазақстанның бағалы қағаздар нарығы салалық шектеулерге
байланысты сыртқы факторларға тікелей тәуелді болды. Яғни, қаржылық және
шикізат өндіруші компаниялар 2007-2008 жылдар аралығындағы дағдарыс
кезеңінде зардап шекті. Бұл компаниялар Қазақстанның акциялар нарығының
негізі болып табылады. Сондықтан қор биржасы индексінде (KASE индексі) 2008
жылдың қараша айында 8 эмитенттері болды. Оның бесеуі банктер (БТА,
ЦентрКредит, Халық, Казкоммерцбанк және Темірбанк), екеуі таукен
саласындағы компаниялар (Қазақмыс және ҚазМұнайГаз) болса , біреуі
(Қазақтелеком) барлық қалған экономиканы қамтиды. Бұл дегеніміз бағалы
қағаздар нарығында әлемдік дағдарыс кезінде инвесторлар құралдары үшін
тұрақты компаниялардың болмауы деген сөз. Осындай жағдайда инвесторлар
капиталын құятын ішкі сұранысқа негізделген, яғни сыртқы конъюнктураға
тәуелді емес, Қазақтелеком-нан басқа компаниялардың болмауы Қазақстанның
бағалы қағаздар нарығын одан әрі төмендеуіне алып келеді.
Әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында Қазақстан бағалы қағаздар
нарығындағы ерекшеліктер оның спецификасы болып табылады, яғни екі-үш
салада жұмыс істейтін эмитенттерінің саны аз болғандықтан және осы
салалардағы дағдарыстың кесірінен Қазақстанның қор нарығы тек осы екі-үш
салаға тәуелді болып қалды. Сол саланың бірі – қаржы саласы, яғни банктер.
Банктердің бағалы қағаздары нарықтағы жалпы өтімді бағалы қағаздардың көп
бөлігін құрайды. Сондықтан Қазақстан банктерінің акциялары Лондон қор
биржасында көбінесе халықаралық инвесторлардың кесірінен қысымға ұшырады.
Қазақстандық екі үлкен банктер акцияларының динамикасы келесі суретте
көрсетілген.
Сурет-20. – Халық банктің жай акцияларының динамикасы
Сурет-21. – КазКоммерцБанктің жай акцияларының динамикасы
Ал енді шикізат секторының Қазақстанның бағалы қағаздар
нарығына қалай әсер еткендігі туралы айта кетке жөн. 2007-2008 жылдарда
жоғарыдағы суреттерде көрсетілгендей банктер акцияларының төмендеуі
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының динамикасына әсер еткен жалғыз ғана
фактор болған жоқ. Әлемдегі болып жатқан дағдарысқа қарамастан шикізат
активтеріне деген сұраныс 2008 жылдың көктеміне дейін өсті. Бұл жағдай
шикізат экспорттайтын елдердің бағалы қағаздар нарығы үшін оң әсерін
тигізді.
Ал қазақстандық бағалы қағаздар нарығына басқа шикізат экспорттайтын
елдермен салыстырғанда аз ғана әсерін тигізді. Себебі, ұлттық қор индексі
банктердің акцияларына тәуелді болды. Алайда, Қазақстанның қор нарығының
негізгі индикаторлар құрамында шикізат өндіруші компаниялар болғандықтан,
осы фактордың әсері бағалы қағаздар нарығына аз да болса тигенін байқауға
болады. Сонымен, KASE_Shares индексіне АҚ Разведка Добыча ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz