Коммерциялық банктерде жылжымайтын мүлікті бағалау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
БӨЛІМ I. ҚАЗАҚСТАНДА НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ...
1.1 Қазақстанда ақша.несиелік саясатты мемлекеттік реттеу мен даму кезеңдері ... ...
1.2 Қазақстан Республикасының несиелік жүйесі: мәні, қызметтері және құрылымы ... ... ... ... ...
1.3 Несиелер: формалары, түрлері және олардың классификациясы ... ..
БӨЛІМ II. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ЖЫЛЖЫМАЙТЫН МҮЛІКТІ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жылжымайтын мүліктің нарықтық құнын бағалау әдістері мен салыстырмалы сату әдісін тәжірибеде қолдану ... ..
2.2 Алматы қаласындағы жылжымайтын мүлік нарығының маркетингісі ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жылжымайтын мүлік құнына әсер ететін факторлар және оларды жою жолдары ... ... ... ... .
БӨЛІМ III. НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІНІҢ НОРМАТИВТІ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасында несиелеу жүйесін дамыту бағыттары
3.2 Бағалау қызметінің нормативті негіздерін жетілдіру ... ... .
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
БӨЛІМ I. ҚАЗАҚСТАНДА НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ...
1.1 Қазақстанда ақша.несиелік саясатты мемлекеттік реттеу мен даму кезеңдері ... ...
1.2 Қазақстан Республикасының несиелік жүйесі: мәні, қызметтері және құрылымы ... ... ... ... ...
1.3 Несиелер: формалары, түрлері және олардың классификациясы ... ..
БӨЛІМ II. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ЖЫЛЖЫМАЙТЫН МҮЛІКТІ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жылжымайтын мүліктің нарықтық құнын бағалау әдістері мен салыстырмалы сату әдісін тәжірибеде қолдану ... ..
2.2 Алматы қаласындағы жылжымайтын мүлік нарығының маркетингісі ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жылжымайтын мүлік құнына әсер ететін факторлар және оларды жою жолдары ... ... ... ... .
БӨЛІМ III. НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІНІҢ НОРМАТИВТІ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Қазақстан Республикасында несиелеу жүйесін дамыту бағыттары
3.2 Бағалау қызметінің нормативті негіздерін жетілдіру ... ... .
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республиксында соңғы 2-3 жылда тұрақты экономикалық өсу байқалады, ол әрине біздің еліміздің әртүрлі нарықтарына өзінің әсерін тигізеді. Бұл жерде қозғалмайтын мүлік нарығы да қарастырылады. Және де, инвестициялық белсенділікьің төмендеуіне байланысты экономикалық өсудің біртіндеп баяулауына қарамастан, қозғалмайтын мүлік нарқы өзінің қызметін жалғастыруда. Және оның әрі қарай дамуына тек қана жақсы инвестициялық ахуал, мемлекеттің білімді экономикалық саясаты және тұрақты экономикалық өсу, соныменен қатар ішкі тұрақтылық және анықтылық сияқты жағымды алғышарттардың болуы жеткіліксіз. Соңғысына жетуге болады, егер де заңды негізде және нарықтағы жеке субъектілердің деңгейінде нарықтың объектілері мен субъектілеріне дұрыс анықтама берген жағдайда ғана.
Соңғысына жетуге болады, заңды түрде, сондай-ақ нарықтың жеке қатысушыларының деңгейінде де нарық субъектілері мен объектілеріне дұрыс анықтама берген жағдайда ғана. Қозғалмайтын мүлік объектілерінің тізімі Қазақстан Республикасы азаматтық Кодексінің 130-шы бабында көрсетілген. Қозғалмайтын заттарға (қозғалмайтын мүлікке) жер учаскілері, жер қойнаулары, оқшауланған су объектілері және жермен тікелей байланыстының барлығы, яғни бірден жерден екінші жерге ауыстыруға келмейтін объектілер, соның ішінде ормандар, көп жылдық көшеттер, ғимараттар, үйлер жатады. Қозғалмайтын заттарға жататындар мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері, ішкі жүзу кемелері, космостық объектілер. Заңмен қозғалмайтын заттарға басқа да мүліктерді жатқызуға болады. Мысалы, кәсіпорын толығыменен мүліктік кешен ретінде қозғалмайтын мүлік болып табылады.
Бұл көзқарастан басқа қозғалмайтын мүлікке басқа да көзқарас бар, ол қозғалмайтын мүлікті тауар ретінде емес, табыс әкелетін материалдық формадағы капитал ретінде де қарастырады. Қозғалмайтын мүлік нарқы бағалар механизмі арқылы қозғалмайтын мүлікке сатушылар мен сатып алушылардың меншік құқық тарын бірге қарастыратын мәліметтер қызметін көрсетеді. ол дамудың үлкен перспективасына ие, өйткені қозғалмайтын мүлікпен операциялар перспективті бағалыққа ие, өйткені уақытына қарай үлкен берілімділкке ие.
Осы дипломдық жұмыс қозғалмайтын мүлік объектілерін бағалау технологиясына үздіксіз байланысты кәсіпорын мүлкін бағалау принциптері мен нарықтық құнына түсініктемені анықтауға арналған. Бағалау қызметінің негізі болып табылатын осы түсініктерді анықтағаннан кейін, қазіргі уақытта Қазақстанда қандай да бір түрде қалыптасқан қозғалмайтын мүлік нарығының қызмет етуінің барлық жүйесін түсінуге болады.
Бағалаудың кәісби нормалары – бұл кәсіби ұйымдар мен мемлекеттің өз мүшелерінің қызметіне бақылау жасау үшін құрылған бағалаудың кәсіби тәжірибесінің стандарттары. Стандарттарды білу бағалаушыларға бірдей сөздікті, түсініктемелік аппаратты және бағалау әдіснамасын қолдануға мүмкіндік береді.
Мүлікті бағалау классикалық және қазіргі экономикаға жүгінеді. ХХ ғасырдың 40 жылдарында көптеген елдерде негізінен бір-біріне ұқсас бағалау әдістемесі мен принциптері құрылған болатын, бірақта ХХ ғасырдың тек екінші жартысында ғана бағалау түсінігіне кәсіби пән ретінде көзқарастар дами бастады .
60-70 жж. бірқатар ұлттық бағалаушылар ұйымы өз мүшелері үшін кәсіби тәжірибелік қызмет стандарттарын құрды және жарыққа шығарды. Осы мысалға басқалары да ерді. Стандарттардың мазмұны нарықтың тәжірибелік қажеттіліктерімен кәсіби тәртіптегі ойлар үйлестірілді. Бірқатар елдерде стандарттар толығымен немесе біртіндеп ұлттық заңдарға және нормативті актілерге айналды. Кейбір ұйымдар ұйым мүшесі стандарттарды немесе соған байланысты этикалық нормаларды бұзған кезде оны кәсіби мәртебесінен айыру немесе сөгуге мүмкіндік беретін бақылау және атқарушы процедураларын шығарды.
Осылай, жоғарыда айтылғандардың барлығы дипломдық жоба тақырыбын таңдауды күнібіұрын анықтады және оның өзектілігін бейнелейді. Дипломдық жоба өзінің құрылымы бойынша келесідей бөлімдерден тұрады: кіріспе, үш негізгі бөлім, қортынды және қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қазақстан Республиксында соңғы 2-3 жылда тұрақты экономикалық өсу байқалады, ол әрине біздің еліміздің әртүрлі нарықтарына өзінің әсерін тигізеді. Бұл жерде қозғалмайтын мүлік нарығы да қарастырылады. Және де, инвестициялық белсенділікьің төмендеуіне байланысты экономикалық өсудің біртіндеп баяулауына қарамастан, қозғалмайтын мүлік нарқы өзінің қызметін жалғастыруда. Және оның әрі қарай дамуына тек қана жақсы инвестициялық ахуал, мемлекеттің білімді экономикалық саясаты және тұрақты экономикалық өсу, соныменен қатар ішкі тұрақтылық және анықтылық сияқты жағымды алғышарттардың болуы жеткіліксіз. Соңғысына жетуге болады, егер де заңды негізде және нарықтағы жеке субъектілердің деңгейінде нарықтың объектілері мен субъектілеріне дұрыс анықтама берген жағдайда ғана.
Соңғысына жетуге болады, заңды түрде, сондай-ақ нарықтың жеке қатысушыларының деңгейінде де нарық субъектілері мен объектілеріне дұрыс анықтама берген жағдайда ғана. Қозғалмайтын мүлік объектілерінің тізімі Қазақстан Республикасы азаматтық Кодексінің 130-шы бабында көрсетілген. Қозғалмайтын заттарға (қозғалмайтын мүлікке) жер учаскілері, жер қойнаулары, оқшауланған су объектілері және жермен тікелей байланыстының барлығы, яғни бірден жерден екінші жерге ауыстыруға келмейтін объектілер, соның ішінде ормандар, көп жылдық көшеттер, ғимараттар, үйлер жатады. Қозғалмайтын заттарға жататындар мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері, ішкі жүзу кемелері, космостық объектілер. Заңмен қозғалмайтын заттарға басқа да мүліктерді жатқызуға болады. Мысалы, кәсіпорын толығыменен мүліктік кешен ретінде қозғалмайтын мүлік болып табылады.
Бұл көзқарастан басқа қозғалмайтын мүлікке басқа да көзқарас бар, ол қозғалмайтын мүлікті тауар ретінде емес, табыс әкелетін материалдық формадағы капитал ретінде де қарастырады. Қозғалмайтын мүлік нарқы бағалар механизмі арқылы қозғалмайтын мүлікке сатушылар мен сатып алушылардың меншік құқық тарын бірге қарастыратын мәліметтер қызметін көрсетеді. ол дамудың үлкен перспективасына ие, өйткені қозғалмайтын мүлікпен операциялар перспективті бағалыққа ие, өйткені уақытына қарай үлкен берілімділкке ие.
Осы дипломдық жұмыс қозғалмайтын мүлік объектілерін бағалау технологиясына үздіксіз байланысты кәсіпорын мүлкін бағалау принциптері мен нарықтық құнына түсініктемені анықтауға арналған. Бағалау қызметінің негізі болып табылатын осы түсініктерді анықтағаннан кейін, қазіргі уақытта Қазақстанда қандай да бір түрде қалыптасқан қозғалмайтын мүлік нарығының қызмет етуінің барлық жүйесін түсінуге болады.
Бағалаудың кәісби нормалары – бұл кәсіби ұйымдар мен мемлекеттің өз мүшелерінің қызметіне бақылау жасау үшін құрылған бағалаудың кәсіби тәжірибесінің стандарттары. Стандарттарды білу бағалаушыларға бірдей сөздікті, түсініктемелік аппаратты және бағалау әдіснамасын қолдануға мүмкіндік береді.
Мүлікті бағалау классикалық және қазіргі экономикаға жүгінеді. ХХ ғасырдың 40 жылдарында көптеген елдерде негізінен бір-біріне ұқсас бағалау әдістемесі мен принциптері құрылған болатын, бірақта ХХ ғасырдың тек екінші жартысында ғана бағалау түсінігіне кәсіби пән ретінде көзқарастар дами бастады .
60-70 жж. бірқатар ұлттық бағалаушылар ұйымы өз мүшелері үшін кәсіби тәжірибелік қызмет стандарттарын құрды және жарыққа шығарды. Осы мысалға басқалары да ерді. Стандарттардың мазмұны нарықтың тәжірибелік қажеттіліктерімен кәсіби тәртіптегі ойлар үйлестірілді. Бірқатар елдерде стандарттар толығымен немесе біртіндеп ұлттық заңдарға және нормативті актілерге айналды. Кейбір ұйымдар ұйым мүшесі стандарттарды немесе соған байланысты этикалық нормаларды бұзған кезде оны кәсіби мәртебесінен айыру немесе сөгуге мүмкіндік беретін бақылау және атқарушы процедураларын шығарды.
Осылай, жоғарыда айтылғандардың барлығы дипломдық жоба тақырыбын таңдауды күнібіұрын анықтады және оның өзектілігін бейнелейді. Дипломдық жоба өзінің құрылымы бойынша келесідей бөлімдерден тұрады: кіріспе, үш негізгі бөлім, қортынды және қолданылған әдебиеттер тізімі.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан» (с учетом изменений и дополнений от 31.08.95г., 06.03.96г., 07.12.96г., 11.07.97г.)
2. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона «Национальном Банке Республики Казахстан» от 23.07.97г.
3. Бабичев М. Ю., «Банковское дело», Москва, 1996г.
4. Банки Казахстана, Алматы, №1, 3, 8, 10 2000г.
5. Банки Казахстана, Алматы, № 3, 2000г., стр. 30 – 35;
6. Деловая неделя, Алматы, № 9, 19 2000г.
7. Жуков Е. Ф., «Общая теория денег и кредита», Москва, 1997г.
8. Жуков Е. Ф., «Банки и банковские операции», Москва, 1997г.
9. Калиева Г. Т., «Кредитное дело», Алматы, 1997г.
10. Колесников В.И., «Банковское дело», Москва, 1998г.
11. Красавин Л. Н., «Международные валютно - кредитные и финансовые отношения», Москва, 1996г.
12. Котелкин С. В., «Основы международных валютно – финансовых и кредитных отношений», Москва, 1998г.
13. Лаврушин О. И., «Банковские операции», Москва, 1997г.
14. Лаврушин О. И., «Деньги, кредит, банки», Москва, 1997г.
15. Носкова И. Я., «Международные валютно – кредитные отношения», Москва, 1996г.
16. Панорама, Алматы, № 6, 8, 10, 11, 15 2000г.
17. Девид Полфреман, «Основы банковского дела», Москва, 2005 г.
18. Усоскин В. М., «Основы банковского дела», Москва, 2004 г.
19. Челноков В. А., «Банки и банковские операции», Москва, 1998г.
20. Черкасов В. Е., «Банковские операции», Москва, 2003 г.
21. Ильясов К.К. . Финансово-кредитные проблемы развития экономики Казахстана \\ Под ред.– Алматы: Бiлiм, 2006 г.
22. Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформирования финансово-кредитной системы Республики Казахстан в условиях перехода к рыночной экономике. – Алматы: Гылым, 2000 г.
23. Райзберг Б.А.. Курс экономики: Учебник \\ Под ред.– ИНФРА-М, 2006 г.
24. Сейткасимов Г.С.. Деньги, кредит, банки: Учебник \\ Под ред. проф. – Алматы: Экономика, 2001 г.
1. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона «О банках и банковской деятельности в Республике Казахстан» (с учетом изменений и дополнений от 31.08.95г., 06.03.96г., 07.12.96г., 11.07.97г.)
2. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона «Национальном Банке Республики Казахстан» от 23.07.97г.
3. Бабичев М. Ю., «Банковское дело», Москва, 1996г.
4. Банки Казахстана, Алматы, №1, 3, 8, 10 2000г.
5. Банки Казахстана, Алматы, № 3, 2000г., стр. 30 – 35;
6. Деловая неделя, Алматы, № 9, 19 2000г.
7. Жуков Е. Ф., «Общая теория денег и кредита», Москва, 1997г.
8. Жуков Е. Ф., «Банки и банковские операции», Москва, 1997г.
9. Калиева Г. Т., «Кредитное дело», Алматы, 1997г.
10. Колесников В.И., «Банковское дело», Москва, 1998г.
11. Красавин Л. Н., «Международные валютно - кредитные и финансовые отношения», Москва, 1996г.
12. Котелкин С. В., «Основы международных валютно – финансовых и кредитных отношений», Москва, 1998г.
13. Лаврушин О. И., «Банковские операции», Москва, 1997г.
14. Лаврушин О. И., «Деньги, кредит, банки», Москва, 1997г.
15. Носкова И. Я., «Международные валютно – кредитные отношения», Москва, 1996г.
16. Панорама, Алматы, № 6, 8, 10, 11, 15 2000г.
17. Девид Полфреман, «Основы банковского дела», Москва, 2005 г.
18. Усоскин В. М., «Основы банковского дела», Москва, 2004 г.
19. Челноков В. А., «Банки и банковские операции», Москва, 1998г.
20. Черкасов В. Е., «Банковские операции», Москва, 2003 г.
21. Ильясов К.К. . Финансово-кредитные проблемы развития экономики Казахстана \\ Под ред.– Алматы: Бiлiм, 2006 г.
22. Кучукова Н.К. Макроэкономические аспекты реформирования финансово-кредитной системы Республики Казахстан в условиях перехода к рыночной экономике. – Алматы: Гылым, 2000 г.
23. Райзберг Б.А.. Курс экономики: Учебник \\ Под ред.– ИНФРА-М, 2006 г.
24. Сейткасимов Г.С.. Деньги, кредит, банки: Учебник \\ Под ред. проф. – Алматы: Экономика, 2001 г.
Пән: Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 65 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
БӨЛІМ I. ҚАЗАҚСТАНДА НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ...
1. Қазақстанда ақша-несиелік саясатты мемлекеттік реттеу мен даму
кезеңдері ... ...
1.2 Қазақстан Республикасының несиелік жүйесі: мәні, қызметтері және
құрылымы ... ... ... ... ...
1.3 Несиелер: формалары, түрлері және олардың классификациясы ... ..
БӨЛІМ II. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ЖЫЛЖЫМАЙТЫН МҮЛІКТІ БАҒАЛАУ
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жылжымайтын мүліктің нарықтық құнын бағалау әдістері мен
салыстырмалы сату әдісін тәжірибеде қолдану ... ..
2.2 Алматы қаласындағы жылжымайтын мүлік нарығының
маркетингісі ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жылжымайтын мүлік құнына әсер ететін факторлар және оларды жою
жолдары ... ... ... ... .
БӨЛІМ III. НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІНІҢ НОРМАТИВТІ
НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
1. Қазақстан Республикасында несиелеу жүйесін дамыту бағыттары
2. Бағалау қызметінің нормативті негіздерін жетілдіру ... ... .
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазақстан Республиксында соңғы 2-3 жылда тұрақты экономикалық өсу
байқалады, ол әрине біздің еліміздің әртүрлі нарықтарына өзінің әсерін
тигізеді. Бұл жерде қозғалмайтын мүлік нарығы да қарастырылады. Және де,
инвестициялық белсенділікьің төмендеуіне байланысты экономикалық өсудің
біртіндеп баяулауына қарамастан, қозғалмайтын мүлік нарқы өзінің қызметін
жалғастыруда. Және оның әрі қарай дамуына тек қана жақсы инвестициялық
ахуал, мемлекеттің білімді экономикалық саясаты және тұрақты экономикалық
өсу, соныменен қатар ішкі тұрақтылық және анықтылық сияқты жағымды
алғышарттардың болуы жеткіліксіз. Соңғысына жетуге болады, егер де заңды
негізде және нарықтағы жеке субъектілердің деңгейінде нарықтың объектілері
мен субъектілеріне дұрыс анықтама берген жағдайда ғана.
Соңғысына жетуге болады, заңды түрде, сондай-ақ нарықтың жеке
қатысушыларының деңгейінде де нарық субъектілері мен объектілеріне дұрыс
анықтама берген жағдайда ғана. Қозғалмайтын мүлік объектілерінің тізімі
Қазақстан Республикасы азаматтық Кодексінің 130-шы бабында көрсетілген.
Қозғалмайтын заттарға (қозғалмайтын мүлікке) жер учаскілері, жер
қойнаулары, оқшауланған су объектілері және жермен тікелей байланыстының
барлығы, яғни бірден жерден екінші жерге ауыстыруға келмейтін объектілер,
соның ішінде ормандар, көп жылдық көшеттер, ғимараттар, үйлер жатады.
Қозғалмайтын заттарға жататындар мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және
теңіз кемелері, ішкі жүзу кемелері, космостық объектілер. Заңмен
қозғалмайтын заттарға басқа да мүліктерді жатқызуға болады. Мысалы,
кәсіпорын толығыменен мүліктік кешен ретінде қозғалмайтын мүлік болып
табылады.
Бұл көзқарастан басқа қозғалмайтын мүлікке басқа да көзқарас бар, ол
қозғалмайтын мүлікті тауар ретінде емес, табыс әкелетін материалдық
формадағы капитал ретінде де қарастырады. Қозғалмайтын мүлік нарқы бағалар
механизмі арқылы қозғалмайтын мүлікке сатушылар мен сатып алушылардың
меншік құқық тарын бірге қарастыратын мәліметтер қызметін көрсетеді. ол
дамудың үлкен перспективасына ие, өйткені қозғалмайтын мүлікпен операциялар
перспективті бағалыққа ие, өйткені уақытына қарай үлкен берілімділкке ие.
Осы дипломдық жұмыс қозғалмайтын мүлік объектілерін бағалау
технологиясына үздіксіз байланысты кәсіпорын мүлкін бағалау принциптері мен
нарықтық құнына түсініктемені анықтауға арналған. Бағалау қызметінің негізі
болып табылатын осы түсініктерді анықтағаннан кейін, қазіргі уақытта
Қазақстанда қандай да бір түрде қалыптасқан қозғалмайтын мүлік нарығының
қызмет етуінің барлық жүйесін түсінуге болады.
Бағалаудың кәісби нормалары – бұл кәсіби ұйымдар мен мемлекеттің өз
мүшелерінің қызметіне бақылау жасау үшін құрылған бағалаудың кәсіби
тәжірибесінің стандарттары. Стандарттарды білу бағалаушыларға бірдей
сөздікті, түсініктемелік аппаратты және бағалау әдіснамасын қолдануға
мүмкіндік береді.
Мүлікті бағалау классикалық және қазіргі экономикаға жүгінеді. ХХ
ғасырдың 40 жылдарында көптеген елдерде негізінен бір-біріне ұқсас бағалау
әдістемесі мен принциптері құрылған болатын, бірақта ХХ ғасырдың тек екінші
жартысында ғана бағалау түсінігіне кәсіби пән ретінде көзқарастар дами
бастады[1].
60-70 жж. бірқатар ұлттық бағалаушылар ұйымы өз мүшелері үшін кәсіби
тәжірибелік қызмет стандарттарын құрды және жарыққа шығарды. Осы мысалға
басқалары да ерді. Стандарттардың мазмұны нарықтың тәжірибелік
қажеттіліктерімен кәсіби тәртіптегі ойлар үйлестірілді. Бірқатар елдерде
стандарттар толығымен немесе біртіндеп ұлттық заңдарға және нормативті
актілерге айналды. Кейбір ұйымдар ұйым мүшесі стандарттарды немесе соған
байланысты этикалық нормаларды бұзған кезде оны кәсіби мәртебесінен айыру
немесе сөгуге мүмкіндік беретін бақылау және атқарушы процедураларын
шығарды.
Осылай, жоғарыда айтылғандардың барлығы дипломдық жоба тақырыбын
таңдауды күнібіұрын анықтады және оның өзектілігін бейнелейді. Дипломдық
жоба өзінің құрылымы бойынша келесідей бөлімдерден тұрады: кіріспе, үш
негізгі бөлім, қортынды және қолданылған әдебиеттер тізімі.
БӨЛІМ 1. ҚАЗАҚСТАНДА НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Қазақстанда ақша-несиелік саясатты мемлекеттік реттеу мен даму
кезеңдері
Қазіргі мемлекеттің қаржылық және ақша-несиелік саясаттарын
қалыптастыру ғылыми-теориялық базаларға және нақты экономиканы терең
зерттеуге негізделеді.
Осыған байланысты өтпелі кезеңдегі Қазақстанның қаржылық және ақша-
несиелік қатынастарына талдау жүргізуге болады. Талдау толық болмайды, егер
де нарыққа өту кезеңінде республикада жүріп өткен объективті экономикалық
жағдайлар мен нақты өзгерістерді есепке алмаса. Олар немен мінезделеді?
Бірінші кезең (1986-1989 жж.) өткен жылдардағы экономиканың дамуына
сындық талдаумен, экономикалық дамудың тездетілуне бет алумен, өндірістерді
шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруға интенсификациялау (1986-1987
жж.), еңбек ақының өсуіне тосқауылды алумен, өндірістік-техникалық
бағыттағы өңімдер мен тұтынушылық тауарлардың кең шеңберіне келісімідік
бағаларға көшумен байланысты.
Екінші кезең (1990-1991 жж.) республикада нарықтық қатынастарды
енгізуге бет алу мен қаржылық тұрақтандыру бойынша төтенші шаралар
бағдарламаларын қабылддаумен мінезделеді. Халыққа төленетін ақшалай
қаражаттардың бақылаусыз өсуін тоқтату, өндірістік құрылысқа мемлекеттік
бюджеттен қаражаттарды ассигнациялауды қысқарту, өнеркәсіптің қорғаныстық
салаларына конверсиялау бойынша шешімдер қабылданды.
1990 жылдан бастап республикада өндірілген ұлттық табыс он екі бес
жылдықта бірінші рет 1989 жылмен солыстырғанда 4,4 пайызға қысқарды.
өндірістің құлдырауы экономиканың барлық сферасын қамтыды, ол халықтық
тұтыну тауарларына ғана емес, соныменен қатар өндіріс құрал-жабдықтарына
тотальды тапшылықты тудырды.
Үшінші кезең (1992 жылдан бастап, одан кейінгі жылдар). 1992 жылдың 2-
ші қантарында Қазақстан Республикасында нарықтық экономикаға нақты өту
бойынша бірінші қадам жасалды: көптеген халықтық тұтыну тауарларына және
өндіріс құрал-жабдықтары бағалар еркін жіберілді, бағаны әрі қарай ұстап
тұру мүмкін болмады, өйткені, әсіресе үлкен өнеркәсіптік орталықтар мен
қалалардағы 1991 жылдың аяғындағы жағдайлар соншалықты қиын болды,
баспаларды ТМД-ның барлық елдерінде, соның ішінде Қазақстанда да аштық
қаупі туралы статьялар шыға бастады.
Ссудалық қарыздардың көлемінің қысқаруы бағалардың жоғарлауы есебінен
кәсіпорындардың (сондай-ақ шаруашылық есепке көшу мен өзін-өзі
қаржыландыруға байланысты) қаржылық жағдайлары біршама жақсаруымен,
аяқталмаған өндіріс шығындарымен подрядтық ұйымдарға несиелер беруді
қысқартумен, несиелеу әдістерінің өзгеруімен, меншіктік айнымалы құралдар
мен нормативтері өсімніің жетіспеушіліктерін уақытша толтыруға ертеректе
берілген ссудалардың, соныменен қатар өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығындағы
жартылай мерзімі созылып кеткен несиелердің өтелуімен жүргізілді. Саудада
несиелердің қысқаруы бөлшек тауар айналымын бір уақытта жоғарлауы кезінде
тауарлық қорлардың қалдықтарының төмендеуі нәтижесінде жүрді.
Соныменен бірге, толығыменен республика бойынша қысқымерзімді ссудалар
бойынша қарыздардың қысқаруы халық шаруашылығы жұмысының жақсаруы мен оның
қаржылық жағдайының күрделенуі есебінен болған жоқ, оларды
жабдықтаушылардың борышына аудару нәтижесінен қысқарды (1991 жылдың басында
1985 жылмен салыстырғанда 3,7 есеге өсті және Республикамыздың Ұлттық
банкінің деректері бойынша 2,5 млрд. теңгені құрады).
Несиелік ресурстардың негізгі бөлігі банктердің ссудалары бойынша
уақыты өткен борыштарына жатқызылды. Банктер мен жабдықтаушыларға неғұрлым
үлкен қарыздарға ие болған совхоздар, колхоздар, өндірістік-техникалық
қызмет көрсету бойынша кәсіпорындар және құрылыстық ұйымдар. Республиканың
халық шаруашылығындағы қаржылық жағдайлар мен төлемдік тәртіптердің
нашарлауы меншіктік айнымалы құралдарды пайдалану мен сақтауды қамтамасыз
етуде меншік иесінің болмауынан, істі тиімді жүргізуге экономикалық уәждің
болмауынан қалыптасты. Несиелік ресурстардың әрбір төртінші рублі
өндірістік мақсаттарға емес, бюджеттік тапшылықты жабуға жұмсалды.
Орталықтандырылған несиелік ресурстарды қолдануда да жағымсыз
көріністер қалыптасыт. Орталықтандырылған ресурстар есебінен 1991 жылы
берілген несиелерден шамамен 36 пайызы мемлекеттік қарызға келді. Ақшалай
қаражаттардың тиімсіз орналастырылуы 1992 жылдың 1-ші қаңтарында
Қазақстанның бұрыңғы КСРО мемлекеттерімен есеп айырысуы бойынша сальдосын
дебеттік қылып, тапшылқты тудырды, оны жою үшін басқа егеменді
мемлекеттерден белгіленген сомаға қарыз алғанын білдіреді.
1992 жылдың 1-ші қаңтарында толығымен республика бойынша несиелік
салымдардың көлемі шамамен 206 есеге өсті. Несиелік салымдардың өсуі халық
шаруашылығының барлық салаларында жүрді.
1991 жылы несиелік салымдардың құрылымында мәнді өзгерістер жүрді.
Осылай, азық-түліктік бағдарламаларды шешумен байланысты шараларға
бағытталған барлық несиелердің үлес салмағы 49,0 пайыздан 26,8 пайызға,
әлеуметтік бағдарламаларға 19,2-ден 14,2 пайызға, соныменен қатар халықтық
тұтыну тауарлары өндірісінің жоғарлауымен және халыққа көрсетілетін
қызметтің кеңеюімен сәйкесінше 6,6-дан 6,3 пайызға және 1,5-нан 1,1 пайызға
қысқарды, бұл республикадағы несиелік қатынастардың жеткіліксіз тиімділігі
туралы куәландырады.
1991 жылмен салыстырғанда 1992 жылы Қазақстанның үкіметіне берілген
несиелік салымдар үлесінің бірден салыстырмалы төмендеуі (24,0-тен 3,5
пайызға), бағаның тез өсуімен шақырылған салықтық салым қиындығын күшейті
есебінен мемлекеттің қаржылық жағдайының бірқатар жақсаруымен
түсіндіріледі, бірақ бұл мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық жағдайына
бірден теріс әсерін тигізді, өйткені бағалардың өсуі олардың пайдасының
өсуінен тез жүргізілді.
Осыған байланысты Қазақстан экономикасының басты мәселелерінің бірі тек
несиелік эмиссияның жалпы көлемінде ғана емес, сондай-ақ эмиссияланған
несиелердің негізгі бөлігі несиенің экономикалық табиғатына қайшы келетін
мақсаттарға берілді: мемлекеттік кәсіпорындардың және үкіметтік бюджеттің
қаржылық тапшылықтарын жабуға жіберілді. 1992 жылы әрбір сегізінші
кәсіпорын шығынмен жабылды, әрбір екіншісі – тұрмыстық қызмет көрсетуде,
әрбір үшіншісі – сауда мен коммуналдық шаруашылықта. Кәсіпорындарға
берілген несиелердің мәнді бөлігі бірнеше мыңдық еңбек ақы қарызын өтеуге
жіберілді. Мысаля, 1993 жылдың басында жұмысшылар мен қызметкерелердің
жалақысына төлемдер Ұлттық банктің ақша эмиссиялауы есебінен қамтамасыз
етілді.
Соңғы жылдары бағаларды ырықтандыру мен экономикадағы дағдарыстық
құбылыстар жағдайында банктік несиелер беруге рұқсатқа республиканың Ұлттық
банкіне мемлекеттік сектор кәсіпорындары мен үкімет жағынан қысым күшейді,
оның өзі жеңілдетілген негізде жасалсын делінген. Осындай жағдай
экономиканың тұрақтандырылуына және республиканың қаржы-несиелік жүйесінің
тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етуге тосқауыл болды.
Республикада экономикалық және қаржылық тұрақтылық қажіргі жағдайда
тиімді қаржы-несие саясатын шығару мен стратегияларды іздестірумен
байланысты болды, ол ақша мен несие эмиссиясын тұрақтандыру мен шектеуге
бағытталуы керек болды. Қатаң қаржы-несие саясатын жүргізу өндірістік және
айналым сферасындағы пропорцияның бұзылуының жоғарлауымен, бағалардың және
инфляцияның өсуімен байланысты болды.
Осы жағдайларда Ұлттық банк пен үкімет тұрақтандыру кезеңіне өзінің
саясатының негізгі бағыттарын дұрыс таңдап алды деуге болады: өндірістің
төмендеу қарқындарын және инфляция қарқындарын қысқарту, ұлттық валютаның
сатып алушылқ қабілеттілігін тұрақтандыру және т.с.с. Белгіленген бағыттар
негізінен республиканың Ұлттық банкі мен үкіметтің жүргізген белсенді
монетарлы саясатты көмегімен айналымдағы ақшаны реттеуге бағытталды.
Толығымен ақша-несие жүйесінде және ұлттық валютаны тұрақтандыру
саясатын бірден шешу мүмкін емес. Көрсетілген сферадағы тұрақтылық
экономикалық даму деңгейімен байланысты. Ішкі нарықты жақын уақытта
тауарлар және қызметтермен толтыру, күшті экспорттық потенциалды құру,
төлем қабілетті сұранысты қолдау, салықтық реформаны іске асыру, бағалар
реформасы мен бюджетті сауықтандыру қажет болды. Осынң бардығына уақыт
керек. Сондықтанда оны енгізу кезеңділікпен жүргізілу керек. Сонда, әрбір
келесі кезеңге өтуге болады, егер де алдыңғы кезеңде нақты экономикалық
нәтижелерге жеткен жағдайда ғана.
Экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеу қоғамдық жүйені басқарудың
ажырамас элементі болып табылады. Қандай да болмасын қоғамдық жүйенің
алдында қойылған мақсаттар мен тапсырмалардан мемлекеттің араласуының
дәрежесі, әдістері мен формаларына байланысты.
Әлемдік тәжірибе реттегіштердің жүйесін жасап шығарды, оларға
жататындар: әкімшілік-құқықтық, салықтық, бағалық, ақшалай
тұрақтандырғыштар, бюджеттен қаржыландыру көлемі, амортизация нормасы,
кәсіпорынның қорларына аударым нормалары, әлеуметтік қамтамасыз ету
нормативтері. Осындай реттегіштедің қатарына несиелік реттегіштерде кіреді,
оған несиеге пайыздар, есептік ставка және орталық банктің резервтік
талаптары, өтемділік нормативтері, ашық анрықтағы орталық банктің
жүргізетін операцияларының көлемі жатады.
Соңғы жылдары Қазақстанда экономикалық өсу байқалады. Бірақта ол
экономикадағы көрнікті позитивті қозғалыстармен нығайтылып отырған жоқ:
инвестициялық белсенділік жоқ, ғылымисыйымды сектор үлесі төмен, қарыздық
борыштар көлемі қысқармайды, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендеуде. Соңғы
жылдары байқалып отырған экономикалық өсу жағымды сыртқыэкономикалық
конъюктураға (мұнайға бағаның өсуі) және теңгені девальвациялауға әрекет
болып табылады. Қазақстандық экономиканың даму перспективаларына келетін
болсақ, онда оны келесі тәсілдермен негіздеуге болады. Қазақстан бір
жағынан – технологиялық және өндірістік потенциалы артта қалған және жоғары
шығындармен мінезделетін ел болып табылады, сондықтан да ол дамыған
елдермен тең бәсекеге түсе алмайды. Басқа жағынан, реформалау жылдарындағы
экономикалық құлдырауына қарамастан, Қазақстан бай табиғи-ресурстық
потенциалды мемлекет болып қала береді. Сондықтанда экономикалық үрдістерге
мемлекеттің әрекет ету шараларының кешені қажет.
Үкіметтің іс-әрекеттер бағдарламасында табиғи ресурстарды тиімді
қолдануды мәнді жоғарлатуды, соныменен қатар экономиканың қайта өңдеу
салаларын дамытуын жылдамдатуды, жоғары қосымша құнды тауарлар шығаруға
бағытталған жаңа өндірістерді құруды қамтамасыз ету мен басқаруда
мемлекеттің рөлін күшейту анық көрсетіледі. Соныменен бірге, өңдеу
өнеркәсібі кәсіпорындарын қаржылық қамтамасыз ету қажеттілігі белгіленген.
Қазіргі кезеңде экономиканың көтерілуіндегі, бәсекеқабілетті тауарлар
мен қызметтерді өндіруді тездетудегі маңызды рөлді кәсіпорындардың ұйымдық
және ғылыми-техникалық жетілдіруі алады, ол туралы 2010 жылға дейінгі
Қазақстан Республикасы дамуының Стратегиялық жоспарында айтылады, оның
мақсаттары болып табылады:
- 2010 жылға жиынтық ішкі өнімдердің көлемін екі есеге өсіру;
- экономиканың ұзақмерзімді жоспарында бәсекеқабілетті негіздерді
құру.
Қойылған тапсырмаларды шешудің тағы бір жолы тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету мақсатында бәсекеқабілетті, жоғарытехнологиялық және
ғылымисыйымды өндірістердің дамуына приоритетті тәртіпке бағытталған ішкі
және сыртқы инвестицияның жоғарғы деңгейіне жету болып табылады. Осыған
байланысты, қызмет етіп отырған Ұлттық қормен бірге даму бюджеті және
дамытудың мемлекеттік несиелік ұйымдары сияқты мемлекеттік қаржылық
институттарды дамыту алға қойылып отыр.
Дамыту бюджетін жеңілдетілген сыртқы қарыздар, инвестициялық бағыттар
үшін мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару жолымен ішкі қарыздар алу,
мемлекеттік мүліктерді жекешелендіруден кірістер, салықтық кірістердің бір
бөлігі есебінен құру ойластырылып отыр, ал жинақталған қаражат мемлекеттік
инвестициялау тиімділігін жоғарлатуға және халықтың ішкі жинағын нақты
инвестициялық жобаларды қаржыландыруға бағыттауға мүмкіндік береді.
Дамыту бюджетінің шығысы жобаларды инвестициялау үшін оперативті,
ойластырылған және перспективті баптар тізімі бойынша жүзеге асырылады.
Жобалардың тізімі потенциалды қарыз алушылардың, коммерциялық банктердің,
қызығушылық тудырып отырған министрліктер мен ведомствалардың, Үкіметтің
келісімді бірігіп қатысу жолымен құрылатын болады.
Кәсіпорындарды тікелей несиелендіру үшін дамытудың мемлекеттік несиелік
ұйымдарын (ДМНҰ) құру қарастырылып отыр. ДМНҰ – бұл мемлекеттік
инвестициялық саясатты іске асыруға мүмкіндік беретін мамандандырылған
мемлекеттік институттар. Даму бюджетіндегі шоғырландырылған қаражаттар
оларды нақты кешенді бағдарламаларға әрі қарай салу үшін ДМНҰ-ның арасында
бөлінетін болады. ДМНҰ өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, тұрғын үй құрылысы,
шағын және орта бизнесті несиелендіру, инфрақұрылымдар сферасында құрылуы
мүмкін.
ДМНҰ негізгі тапсырмасы қаржыландыру мұқтаждығы бар экономиканың
приоритетті салаларындағы кәсіпорындарды, құрылымды қалыптастыратын
өнеркәсіптік кәмпорындарды экономикалық сауықтандыру бағдарламаларын құру
және жүзеге асыруды несиелендіру.дамыту бюджетінің қаражаттарын бөлу
ашықтылық, шынайылық, қол жеткізерлік және тепе-теңдік принциптерінде
жүзеге асырылуы керек. Мемлекеттік инвестициялық қоржын коммерциялық өзін
ақтайтын жобалармен қатар, өзін ақтаудық қосымша эффектісіне ие, бірақ
әлеуметті және саяси мәнді жобалардан тұрады.
ДМНҰ Үкіметпен белгіленген шекте қосымша несиелік ресурстарды тартуға
мүмкіндігі бар. Несиелік ұйымдарды құру сәйкестендірілген
квалификацияланған тексерумен приоритетті салаларда адресті инвестицияны
бағыттау, белсенді және кәсіби басқару кезінде ағымдағы өтемділік пен
табыстылыққа жету кезінде ресурстарды жинақтауды қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.
ДМНҰ қарыз алушы кәсіпорындармен әрдайым тығыз өзара байланыс негізінде
белгіленген мерзімдерде өзін ақтайтын жобалар бойынша қаржатардың
қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін берілген несиелердің мақсатты
қолдануына бақылау жасап отырады. Несиелерді берудің қатаң іс-жосықтары мен
олардың әрі қарайғы тұрақты мониторингісі экономиканың нақты секторындағы
бар тәуекелдерді оперативті жеңуге мүмкіндік береді. Мемлекеттік
инвестициялардың тиімділігін мен қайтарымдылығын жоғарлату үшін мемлекеттік
несиелік ұйымдардың несиелендіру шарттары жобаларды жеке банктер жағынан
бірге қаржыландыруды жүргізу болуы мүмкін. инвестициялық және реттеу
қызметтерін жүзеге асырумен қатар, ДМНҰ-дар реабилитациялық және лизингтік
қызметтерді көрсете алады.
Қазақстанның Даму Банкінің құрылғанын ерекше атап кету керек, ол
мемлекеттік инвестициялық саясатты негізгі жеткізушілерінің бірі болады.
Ішкі ұлттық жинақты шоғырландыратын институционалды инвесторларды әрі
қарай дамыту мақсатында дамыту бюджетінің механизмінен басқа жинақтаушы
зейнеткерлік қорлар мен сақтандыру ұйымдары Қазақстандық қор биржасындағы п
листингке өткен қазақстандық кәсіпорындардың акциялары мен корпоративті
бағалы қағаздарына өз активтерін салуын кеңейту жолымен экономиканың нақты
секторын несиелендіру мүмкіндігіне ие болады.
Инвестициялаудың жоғарыда көрсетілген шарттарын құру көмегімен
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының
келесідей тапсырмаларын орындау мүмкін болады: жеке салалар мен ғылымды
субсидиялау; мемлекеттік емес қарыздарға мемлекеттік кепілдемелерді беру;
басқа несиелік институттармен берілген займдар мен несиелер бойынша
кепілдікті, дамыту мемлекеттік несиелік ұйымдармен орта- және ұзақмерзімді
несиелерді беру, бірігіп қаржыландыру және тәуекелді бөлудің басқа да
құралдарын қолдану. Ал жекелеп алғанда:
- металлургия өнеркәсібінде және металлдарды өңдеуге жекелеген жоғары
технологиялық жобалар бойынша дамыту мемлекеттік несиелендіру
ұйымдарының орта- және ұзақмерзімді несиелерін беру;
- дамытудың мемлекеттік несиелендіру ұйымдарымен шағын кәсіпкерлік пен
импортты ауыстыруды қолдау бағдарламалары шегінде орта- және
ұзақмерзімді несиелендіру;
- машина жасауда аз тоннажды өндірісті құру үшін дамыту мемлекеттік
несиелендіру ұйымдарының орта- және ұзақмерзімді несиелерді беруі;
- газ өндіру өнеркәсібіндегі жекелеген жобаларды дамыту мемлекеттік
несиелендіру ұйымының орта- және ұзақмерзімді несиелендіруі;
- мемлекеттің қатысуымен ұйымның лизингтік қоры үшін ауылшаруашылығы
техникасын сатып алу;
- приоритетті жобаларды дамыту мемлекеттік несиеленлдіру ұйымының орта-
және ұзақмерзімді несиелендіруі,
- импортты ауыстырушы өндіріс үшін мемлекеттік несиелендіру
ұйымдарының орта- және ұзақмерзімді ненсиелерді беруі,
- импортты ауыстыру бағдарламасы шегінде тоқыма өндірісін мемлекеттік
несиелендіру ұйымдарымен орта – және ұзақмерзімді несиелендіруі;
- ақпараттық технология, биология, химия, фармация мен медицина
(микробиология, биохимия, биотехнология, генді инженерия) сияқты
сфераларын мемлекеттік несиелендіру ұйымдарымен орта- және
ұзақмерзімді несиелендіруі.
Маусымдық операцияларды мемлекеттік субсидиялаудың негізгі формаларының
бірі ресурстарды арзандату болып табылады, жекелеп алғанда, меншіктік
несиелік ресурстар есебінен тікелей банктік несиелендіру кезінде банктік
пайызды субсидиялау.
Өндірушілер үшін маусымдық несиелерге қол жеткізуді қамтамасыз етудің
басқа формасы банктік ссудаларды даму мемлекеттік несиелендіру ұйымының
кепілдемесімен қамтамасыз ету болады. Маусымдық несиелендірудегі негізгі
тіреу агробизнес пен саланың ішкі ресурстарын мобилизациялауға жасалады:
- биржалық саданы дамыту және фьючерстік операцияларды кеңейту;
- өндірістік контрактацияны дамыту,
- агроиндустриалды сферада тік өндірістік интеграция шегіндегі
несиелендіру;
- селолық несиелендіру серіктестерімен несиелендіру, сондай-ақ селолық
несиелік корпорацияларын құру арқылы (өзара несиеленлдіру қоғамдары
мен өзара сақтандыру);
- маусымдық ресурстарды жеткізуші фирмалардың тауарлы несиелері;
- операциялық лизингті дамыту.
Қазақстан -2030 даму стратегиясында, Қазақстан Республикасының
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заңында, 1998-2000 жж.
Қазақстан Республикасы үкіметінің іс-әрекеттер Бағдарламасын іске асыру
бойынша шаралар жоспарында және Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша
мемлекеттік бағдарламада, 2001-2002 жж. Қазақстан Республикасында шағын
кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау концепциясында несиелендірудің қазіргі
жүйесін жетілдіру бойынша шаралар анықталған.
Қазіргі кезеңде шағын кәсіпкерлік мемлекеттік және қоғамдық қолдауға,
оны дамытудың тереңдетілген әдістемелік негізделуіне қатаң мәжбүрлікте.
2001-2005 жж. Қазақстан Республикасының әлеуметті-экономикалық дамуының
индикативті жоспары жобасында шағын кәсіпкерлікті әрі қарай дамыту бойынша
шаралар қарастырылған: жеңілдетілген сыйақы (қызығушылық) ставкасын
қолданумен экономиканың приориттетті секторларында ортамерзімді және
ұзақмерзімді несиелендірудің үлесін жоғарлатуға құрылған кәсіпкерлікті
қаржылық қолдау негізінде аймақтық деңгейлерде кепілдемелік қорлар мен
несиелік серіктестіктерді құру; шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
қажеттіліктеріне жауап беретін жабдықтарды шығаруға мүмкіндіктері бар
компаниялардың дамуына бағытталған инвестициялық саясат; неғұрлым маңызды
және перспективті жобаларды тікелей несиелендіру бойынша қызметтермен
рұқсат беру жолымен кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау бойынша
Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры ЖАҚ-ның мүмкіндіктерін кеңейту;
мемлекеттік тапсырыстарды орындауға шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жол
беруді кеңейту үшін мемлекеттік сатып алу бойынша тендерлерді жеңіп алған
шағын кәсіпкерлік субъектілерін күнібұрын несиелендіру схемасын құру және
енгізу керек.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау қоры экономиканың бұл секторындағы
неғұрлым мәні жоғары мамандандырылған несиелік ұйым болуы керек, оның
тапсырмаларына жатады: шағын және орта кәсіпорындар инвестициясын,
соныменен қатар экспорттық несиелерді беру көмегімен қазақстандық тауарлар
экспортын қаржылық қолдау құралымен қазақстандық экономикаға көмек көрсету;
дамушы бизнеске қолдау жасау, кеңес беру және басқа да қызметтерді көрсету.
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бірқатар мәселелерді
шешуді талап етеді, және тек қаржы-несиелік жүйе жағынан ғана емес, сондай-
ақ белсенді мемлекеттік саясатты жүргізуді қолдау қажет.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты тапсырмасы экономиканың тиімді
қызмет етуі мен дамуына мүмкіндік беретін капитал, еңбек, тауарлар мен
қызметтер нарығында экономика субъектілерінің өзара әрекеттерінің
ережелерін шығару және қолдау. Экономика сонда ғана тиімді болады, егер де
қоғамның әлеуметті-экономикалық күтілімдері, сондай-ақ елдің өндірістік
және қаржылы-инвестициялық ресурстарын сәйкестендірудегі жүргізілетін
мемлекеттің экономикалық саясаты. Салық, тариф, мемлекеттік тапсырыс,
инвестиция, валюта бағамдары, пайыздық ставка, жеңілдіктер және басқа да
құралар арқылы мемлекет ел Президентінің Қазақстан-2030 стратегиясы
шегінде экономика субъектілерін басқару керек.
11 Қазақстан Республикасының несиелік жүйесі: мәні, қызметтері және
құрылымы
Несиелік және қаржылық операциялардың негізгі масасын бақылайтын
несиелік жүйенің басты звеносын банктік жүйе көрсетеді.
Қазақстанның банктік жүйесі 1990 жылдың 07 желтоқсанында Қазақ ССР-да
банктер мен банктік қызметтер туралы заңымен сәйкес реформалау кезеңінен
өте отырып, таза мемлекеттік үлгіден араласқа өтті. Республикада екі
деңгейлі банктік жүйе қалыптасты, оның жоғарғы деңгейі Қазақ ССР-ның
Мемлекеттік банкімен көрсетілді, ал төменгі – басқа банктер, оның құрамына
сол уақытта әркет етуші мемлекеттік мамандандырылған банктер
(Промстройбанк, Агропромбанк, Жилсоцбанк, Внешэкономбанк) және қайта
құрылған мемлекеттік емес банктер (акционерлік, корпоративтік, шаруашылық
серіктестіктер формасындағы және т.с.с.) кірді.
Толығымен несиелік жүйенің жалпы құрылымы схемалық түрде келесідей
түрде көрсетіледі (сурет1):
Несиелік жүйемен өз қызметтерін орындау кезінде несиелік қатынастар
пайда болады. Қайтарымдылық және төлемділік шартында уақытша бос ақшалай
қаражаттарды бөлу және қайта бөлу бойынша несиелік ұйымдар мен әртүрлі
субъектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік операциялардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақта несиелік қатынастардың мазмұны ақшалай капиталды бөлумен және
оны заңды және жеке тұлғалардың уақытша қолдауына берумен ғана сарқылып
қоймайды. Несиелендіру процесі кезінде өндірістік құн үшін, яғни ұлғаймалы
ұдайы өндірістің ақшалай айналымы үшін төлемді құралдардың қосымша массасы
құрылады. Төлемдік айналымның үлкен ағымы несиелік қатынастардың мазмұнын
толықтыра келе, несиелік мекемелер мен алушылар және төлемшілер мен
несиелік мекемелер арасындағы экономикалық қатынастарды құра отырып,
несиелік жүйе арқылы өтеді.
Несиелік қатынастар екіжақты мінезге ие және шарыушылық субъектілері
үшін де, сондай-ақ несиелік жүйе мекемелері үшін де бірдей қажет. Несиелік
мекемелерде ақшаларды сақтау несиелік ресурстардың құрылуын білдіреді, ал
оларды экономиканың мұқтаждықтары мен халыққа бөлу – несие беруді
көрсетеді.
Сурет 1. Несиелік жүйенің құрылымы
Екіжақты қатынастар болуы мүмкін: шаруашылық ұйымдар мен несиелік
жүйенің арасында, несиелік жүйе мен халық арасында, мемлекет пен несиелік
жүйе арасында, әртүрлі мемлекеттердің несиелік мекемелерінң арасында.
Несиелік қатынастар несиенің экономикалық категориясы қызмет еткен
кезде негізінен ақшалай формада жүзеге асырылады. Несиелік қатынастардың
сыртқы көрінісі несиенің формасын мінездейді. Ол несиелік қатынастардың
мәні мен ұйымдасуын жинақтайды. өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің
формалары мен несиелік қатынастардың мазмұнының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлы және ақшалай. Тауарлы несие
коммерциялық несиенің бірінші негізіг көрсетеді. шаруашылық субъектілердің
бір-біріне берген ссудалары тауарлы форманы қабылдай отырып, ең соңында
ақшалай формамен қайтарылады. Алып отырған субъект кредиторға тауарлы
несиені алғанын растайтын вексель, закладтық қағаздар немесе басқа да
құжаттар жазып береді, олар ақшалай формадағы несиені алу үшін банкке
кредитормен ұсынылады. Несиелік қатынастардың субъектілері бұл жерде
шаруашылық субъектілері мен банк болып табылады. Оның мазмұнындағы несиелік
қатынастардағы өзгерістер әсерінен тауарлы формадағы несие ақшалай формаға
ауысады. Осылай, тауарлы форма негізінде несиенің ақшалай формасы, ең
алдымен банктік түрі пайда болады және дамиды.
Несиелік жүйе банктік және басқа да несиелік мекемелер, несиелік
операцияларды жүзеге асыру тәсілдері мен ұйымдастырудың құқықтық формалары
жиынтығымен мінезделеді. Несиелік қатынастардың екі жүйешелері бөлініп
қарастырылады: банктік және банктік емес институттар шегінде. Осыған сәйкес
несиелік жүйенің екі негізгі звеносы қалыптасады: банктік және
мамандандырылған несие-қаржылық мекемелер.
Аралас несиелік жүйе қиында, көпзвенолы құрылымға ие болады. Егер де
классификациялау негізіне несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін
қызметтер мінезін алатын болсақ, онда қазіргі несиелік жүйенің үш маңызды
элементін бөліп көрсетуге болады: Орталық (эмиссиялық) банк; коммерциялық
банктер; мамандандырылған несие мекемелері (сақтандыру, жинақтау,
ипотекалық, трастік және т.с.с.).
Қызмет көрсетуге мамандануы, шаруашылық звеноларға көрсетілетін несиелі-
қаржылық қызметтерінің көлемі мен санына сәйкес несиелік жүйенің ядросын
банктік жүйе құрады, ал несиелік институттардың қызметін үйлестірудің ортақ
органы Орталық банк болып табылады.
Орталық (Ұлттық) банк – бірінші деңгейлі басты мемлекеттік банк, оның
мелекеттік, халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына байланыссыз кез-келген
елдің басты эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық банк –
бұл банктердің банкі. Ол жеке және заңды тұлғалармен операцияларды
жүргізбейді. Оның клинттері – коммерциялық банктер және басқа да несиелік
мекемелер, соныменен қатар ол әралуан қызметтер көрсететін үкіметтік
ұйымдар.
Тікелей және тура әсер етуші мен реттеу, бақылау және қадағалау
қызметтерін Орталық банк тек банктік мекемелерге қатынасы бойынша жүзеге
асырады. Несиелік жүйенің басқа звеноларына Орталық банк негізінен тек қана
жанама әсер ете алады, егер де олар несиелі-қаржылық қызметтер, нарықтың
әртүрлі секторларында несиелік және ақшалай операциялар жүргізген жағдайда
ғана.
Коммерциялық (екінші деңгейдегі банктер) банктер ссудалық капитал
нарығының әртүрлі секторларына сүйенетін көпфункционалды мекемелер болып
табылады. Олар кәсіпкерлік тәжірибесінде әйгілі көптеген қаржылық
операциялар мен қызметтерді орындайды. Коммерциялық банктер кез-келген
елдің несиелік жүйесінің дәстүрлі базалық звеносы, өзекті рөлді ойнайды.
Олар сол қалпында, миллиондаған жеке тұлғалардың, іскерлік шеңберлердің
және үкіметтің салымдарын шоғырландыратын қаржылық жүйенің орталығы болып
қала береді. Ссудалық және инвестициялық операциялар арқылы коммерциялық
банктер өз қорларына әртүрлі қарыз алушыларға жол ашылады.
Мамандандырылған несиелік мекемелер (оларды тағы да парабанктік ұйымдар
деп те атайды) нарықтық экономикада несиелік жйенің маңызды және объективті
керек звеносы болып табылады. Бұл мекемелерсіз экономиканың әртүрлі
звеноларында және халыққа несиелік жүйемен көрсетілген қызметтер толық
болмас еді.
Парабанктік мекемелер не клиенттердің белгілі бір типіне қызмет
көрсетуге, не қызметтің бір-екі түрін жүзеге асыруға бағытталады. Олардың
қызметтері нарықтың кішігірім секторына қызмет көрсетуге, ерекшеленген
клиенттерге қызметті ұсынуға шоғырландырылады.
Бұл мекемелер үшін екі жақты бағыныштылық мінезді: бір жағынан,
болашақта несиелік-есептік операцияларды іске асырумен байланысты олар
Орталық банктің сәйкестендірілген талаптарымен басқарылуы керек; басқа
жағынан, қандай да бір қаржылық, сақтандыру, инвестициялық немесе басқа да
операцияларға мамандана отырып, олар сәйкестендірілген ведомствалардың
реттеушілік әрекетіне түседі.
Несиелік жүйе, қаржылық институттар жүйесі ретінде, уақытша бос ақшалай
қаражаттарды шоғырландыруды және бөлуді жүзеге асырады. Біруақытта ол
қоғамдық ұдайы өндіру үрдісінде маңызды макроэкономикалық қызметтерді
орындайды:
- біріншіден, инвестициялық ресурстарды қолданушы компаниялар мен
инвестициялық ресурстар иелері арасында ақпараттарды бөлуде
асимметрияны жұмсарту және анықталмағандық дәрежесін төмендету
есебінен инвестициялық ресурстарды тиімді орналастыруды жоғарлатуға
мүмкіндік береді. Осы кезде инвестициялық ресурстарды иеленушілер
үшін анықталмағандық борышын төмендетуге, сақтандырушылық
кепілдемелер жүйесін құру мен ресурстарды орналастыруды басқаруда
несиеліе жүйе институттарының кәсіби мамандануы маңызды.
Мысалы, ссудалар бойынша неғұрлым жоғары пайыз төлеуге немесе оларды
қамтамасыз етуге жоғары кепілдікті беруге мүмкіндігі бар бірінші класты
қарыз алушыларға банктердің бағыт алуы өзінің нақты және потенциалды қарыз
алушылары туралы деректерді сәйкестендірілген банктердің құруына несиелік
жүйені ынталандырады, ол рентабельділігі төмен, тиімсіз және сенімсіз
компаниялардың қаржы нарығына кіруіне мүмкіндікті шектейді. Мұндай саясат
қарыздық қаражаттарға мұқтаж кәсіпорындарды тек қаржылық серіктестері
алдында өз репутациялары туралы қамданып қана қоймайды, сондай-ақ неғұрлым
перспективті бағыттар мен шаруашылықтандыру формаларын іздестіруге
мүмкіндік береді;
- екіншіден, екінші ретті өз міндеттемелерін шығару бойынша несиелік
жүйенің қызметі қосымша инвестициялық ресурстарға экономиканың қажеттілігі
мен оларды ұсыну арасындағы қарама-қайшылық рұқсат берудің маңызды формасы
болып табылады. Ақша ресурстары иелерімен тәуекелдерді бөлісе келе,
несиелік жүйе тәуекелге икемді емес халық тобының жинақтарын шаруашылық
айналымға тартады. Басқа жағдайлар өзгеріссіз болғандағы, жинақтардың өсуі
ақшаға деген сұраныстың азаюына және ссудалық пайыздың нарықтық ставкасының
төмендеуіне әкеледі. Егер де инвестицияға сұраныс пайыздық ставка бойынша
икемді болса, онда оның төмендеуі инвестициялық сұраныстың жоғарлауына
әкеледі. Икемсіз бағалар және толық қамтылмағын жағдайда инвестициялық
сұраныстың өсуі жинақтың өсуімен және сәйкесінше тұтынушылық шығындардың
азаюымен қысқамерзімді кезеңде табыстың мультипликаторлық кеңеюін шарттайды
және жиынтық сұраныстың бірінші кезеіті төмендеуін өтейді.ұзақмерзімді
кезеңде жаңа техника мен технологияға материализацияланған инвестициялар
экономикалық өсудің сандық және сапалық жаңа потенциалын қалыптастырады,
тек қана сұраныс жағынан ғана емес (қысқамерзімдегі сияқты), сондай-ақ
ұсыныс жағынан өндіріс көлемі мен жұмыспен қамтуды жоғарлаттудың факторы
болады.
Несиелік жүйенің микроэкономикалық қызметтеріне жататындар:
- клиенттерінң сұранысын қанағаттандыру: біреулерін олардың бос
ақшалай қаражаттарын тарту кезінде, ал екнішілерін олардың
инвестицияға қажеттілігін қанағаттандыру кезінде;
- тәуекелдерді қысқарту;
- өндірістерді қаржыландыру көздерін кеңейту.
Несиелік институттардың несиелік және инвестициялық қызметтері
жинақталған ақша ресурстарының деңгейіне байланысты болады. Салыстырмалы
төмен деңгейлі елдерде жинақталған инвестиция шетелдік инвестиция
есебінен жоғарлауы мүмкін. елдің ішінде халықтың ақша қаражаттарын
жинақтауы экономикаға жағымды әсерін тигізеді, өйткені банктердің
ресурстары өседі, және сәйкесінше олардың несиелік мүмкіндіктері де
жоғарылайды.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, капитал жинақтаудың ішкі көздері
шешуші мәнге ие, өйткені кез-келген формадағы шетел капиталын қолдану
сыртқы несиелендіруші жағынан экономикалық, ал кей жағдайды саяси
талаптармен шартталған. Инвестицияның ішкі көздеріне мемлекеттік бюджет
қаражаттарын, барлық меншік формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың
меншіктік қаражаттарын. Соныменен қатар халықтық жинақтарды жатқызамыз.
Жинақтар, ссудалық капитал мен нақты экономика арасындағы ұйымды-
экономикалық қатынастар тікелей және кері байланыстардың төтенше қиын
жүйесін көрсетеді. Олардың мінезі мен формаларына несиелік жүйенің, сондай-
ақ барлық экономиканың тиімділігі тәуелді болады. Сондықтан да, несиелік
жүйе мен нақты экономика арасындағы өзара әрекеттердің тиімді механизмін
құру қиын да, қатаң мәселе болып табылады.
Нарықтық экономикада несиелік жүйе өндірістік кәсіпорындардың дамуы
үшін маңызды рөлді атқарады, олар алынған қаражаттарды ағымдағы жұмыстарын
жүзеге асыру үшін. Сондай-ақ өндірісті кеңейту үшін қолданады. Осылай,
несиені қолдану толығыменен елдегі өндіргіш күштерді дамытуды қамтамасыз
теді. Несиелік жүйе салымшылардың ақшалай қаражаттарын сақтайды және
тартылған ресурстармен операциялар жүргізеді.
Қазақстанның шаруашылықтандырудың нарықтық формасына көшуіне байланысты
және осы кезеңде экономикада бірқатар жандануға жету әлемдік тәжірибеде
жинақтаудың мәнін бірте-бірте өсіреді. Халықтың жинағының шоғырландырылуы,
ал одан кейін несиелік жүйе мен бағалы қағаздар нарығы арқылы
инвестицияланады, бірақ Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы жеткілікті
дамымағандықтан , инвестор рөлін атқара алмайды, сондықтан да несиелік жүйе
маңыздылығы өседі, бірақ қор нарығын дамытпай несиелік жүйе өз
инвестициялық мүмкіндіктерін жеткілікті өткізе алмайды.
Несиелік жүйені өзіне банктерді, зейнеткерлік қорларды, сақтандыру
қорларын және басқа да ақшалай қорларды, соныменен қатар осы қорларды
басқаратын ұйымдарды кіргізетін жүйе ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ
қарастыруға болады:
1. несиелік-есеп айырысу қатынастарының, несиелендіру формалары мен
әдістерінің жиынтығы;
2. несиелік ұйымдардың (қаржылық-несиелік институттардың) жиянтығы.
Осылай, несиелік жүйені екі жақты қарастыруға болады. Несиелік жүйе –
құрылымды-ұйымдық негізі қаржы-несие институттары олып табылатын несиелік-
есеп айырысу қатынастарының, несиелендірудің әртүрлі формалары мен
әдістерінің жиынтығы.
Жүйе дегеніміз белгілі бір тұтастықты, бірлікті көрсететін
біртұтастыққа ұйымды біріктірілген және өзінің тапсырмалары бойынша жақын,
бір-бірімен заңды байланысты көптеген элементтер танылады. Құрылым жүйенің
ішкі формасы мен құрылуын бейнелейді. Құрылым жүйенің тұрақты жағдайын
сақтауға мүмкіндік береді және оның ұйымдастырылуының көрсеткіші болып
табылады. Қызметтер мен құрылым – екі біртұтастықтың өзара байланысты және
өзара шартталған айырылмайтын жақтары, әсіресе жүйені ұйымдастыру. Олар
сәйкесінше үрдістің формасы мен мазмұны ретінде қарастырылады.
Банктік жүйенің негізгі қызметі несиелендіру болып табылады.
Халықаралық тәжірибеде несиелендіруден алынатын сыйақы банктер мен қаржы-
несиелік ұйымдардың кірісінің негізгі көзі болып табылады. Несиелендіру
жүйесі үрдістің мазмұны ретінде үш қондырмалық элементтердің жиынтығы
ретінде әрекет етеді: несие субъектісі, несиенің объектісі және несиені
қамтамасыз ету.
Несиелендіру жүйесінің базалық элементтері бір-бірінен ажырамайды және
тек солардың жиынтығы және өзара толықтырымдылығы несиелік мәміленің
сенімділігі мен пайдалылығын күшейтеді, ал олардың тұтастылығын бұзуға
талпыныс жүйені бұзады және банктік ссудалардың қайтарымдылығының бұзылуына
әкелуі мүмкін. несиелендіру жүйесінің барлық элементтерінің өзара
әрекеттері несиелендіру принципіне негізделген. Несиелендірудің
жалпыэкономикалық принципіне субъект ретінде несиелендіруге, сондай-ақ
ссуданы қамтамасыз етуге бірдей емес көзқарасты қалыптастыратын
дифференциялану принципі жатады.
Қазіргі жағдайларда ерекше мәнді объектіні, субъектіні және қамтамасыз
ету сапасын ғана емес, сондай-ақ маржо деңгейін, несиелік операциялардың
табыстылығы, тәуекелдерді қысқартуды сәтті бағалауды талап ететін
рационалды несиелендіру принципі алады.
2. Несиелер: формалары, түрлері мен олардың классификациясы
Несие экономикалық категория ретінде өз формаларына ие болады. Форма
қандай да болмасын объект үшін мінезді тұрақты, қажетті байланыстардың
жиынтығын көрсетеді. Несиеге байланысты оның формасы несиелік
қатынастардың, әртүрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде сақталатын
олардың негізгі қасиеттерінің құрылымын бейнелейді. Кредитор мен қарыз
алушы арасындағы байланыстар қалай өзгерсе де, несиенің формасы оның
мазмұнын толық бейнелейді. Несиенің бірнеше формасы бар: бұл – коммерциялық
(несиелендіну субъектілері шарушалық субъектілері болып табылады),
азаматтық (несиелендіру субъектілері азаматтар болып табылады), мемлекет
аралық (несиелендіру субъектілері мемлекеттер болып табылады), банктік
(несиелендіру субъектісінің бірі банк болып табылады). Осының ішінде
банктік несиеге тоқталайық.
Несиенің түрі – бұл белгілі бір экономикалық қатынастар ретінде
несиеден шығатын белгілі бір қасиеттерге ие болатын оның түрлілігі.
Несиенің формасынан түрінің айырмашылығы диалектикалық категория болып
табылмайды, ол экономикалық қатынастардың ерекше жағы ретінде несиенің
түсінігің нақтылайтын классификациялау категориясы.
Классификация – бұл несие түрлері мен формаларынан да өте тар мағынасы
болып табылатын ортақ белгілері бойынша несиелерді топтастыру.
Банктік несие – бұл ақшалай ссуда түрінде қарыз алушыларға банктердің,
арнайы несие-қаржы мекемелерімен берілетін несие түрі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шекараларынан асып түседі. Бос ақшалай капиталдар кез-
келген салаға бөлінеді және банктік несие құралы ретінде кез-келген бағытта
қозғала алады. Банктік несие әмбебап болып табылады, өйткені банктер арқылы
қайта бөлінетін ссудалық капитал экономиканың барлық сферасында пайдаланыла
алады. Осы ерекшелігі оның тез дамуының себебі болып саналады. Ссудалық
мәміле еркін мінезге ие болады, бұл жерде ақшалай капитал өнеркәсіптік
капиталдан оқшауланған. Несиелендірушінің мақсаты – пайыз түрінде табыс
алу. Несиелендіру ретінде банктік мекемелер жұмыс істейді, олар несиені
қайтарымдылқ, мерзімділік және пайыздық төлемділік шарттарында қарыз
алушыға береді.
Банктермен берілетін несиелер несие бойынша (негізгі қарызы мен
сыйақысына (қызығушылығына)) төлемділік мерзімдерін қарыз алушының
сақтауына байланысты сапасы бойынша, қарыз алушының қаржылық жағдайы, қарыз
алушының банкпен өзара қатынастары, несиелік тарихы, несиені қамтамасыз ету
мен оның сенімділік және ликвидтілік дәрежесі бойынша келесідей топтарға
жіктеледі:
• стандартты;
• күмәнді, оның өзі субстандартты, қанағаттандырылмаған және жоғары
тәуекелді күмәнді несиелер болып жіктеледі;
• үмітсіз.
Стандартты несие – бұл қайтару мерзімі жақындамаған және күмән
туғызбайтын несие, яғни:
- мерзімінде өтелмеген несиелерді жоқ деп мінезделетін меншіктік
капиталмен қамтамасыз етілуінің жеткілікті деңгейіне ие қаржылық-
тұрақты шаруашылық субъект болып табылатын қарыз алушы;
- несиені сенімді және өтемді қамтамасыз ету. Қарыз алушыға берілген
несие қамтамасыз етілген деп саналады банкке алуға үндеу болуы
мүмкін әрекет етіп отырған заңдарға сәйкес ол бойынша негізгі қарызы
мен оған қойылатын сыйақы үшін жеткілікті мөлшерде дұрыс құрылған
қамтамасыз ету шарты болса.
Бұл категориядағы несиелерде олардың қайтарылмай қалуы мүмкін деген
белгісі қарастырылмайды.
Субстандартты несие деп танылады, егер де келесідей негіздемелердің
біреуі орын тапса:
1) негізгі қарызы мен сыйақысын қайтару бойынша төлемдерді 30 күнге
дейін төлемесе;
2) төлеу уақытын бір реттен артық создырмаған.
Бұл топтағы несиелерге қаржылық жағдайлары тұрақты, бірақ белгілі бір
қанағаттандырарлықсыз көрсеткіштері (дебиторлық қарыздары, тауарлар мен
дайын өнімдердің өтемсіз қорлары) бар клиенттерге берілген несиелер жатады.
Қарыз алушыға сәйкестендірілген несиелік ақпарат саны санының болуы
міндетті.
Қанағаттандырылмаған несие деп келесідей негіздемелерінің біреуі бар
кездегі несие мойындалады:
1) негізгі қарызы мен сыйақысы (қызығушылығы) бойынша төлемдерін 30-
дан 60 күнге дейін төлемеген жағдайда;
2) бір реттен артық ненсиенің төлеу уақытын создыру;
3) қарыз алушыға сәйкестендірілген несиелік ақпарат жинағы жоқ.
Банкте қарыз алушы туралы ақпарат болмаған жағдайда клиенттерге
берілетін несиелер, төлем мерзімін сақтауына байланыссыз, несие берілген
сәттен бастап осы топтағы несиелерге жатады.
Жоғары тәуекелмен күмәнді несиелер деп келесідей негіздемелердің біреуі
бар болған кездегі несиелер танылады:
1) негізгі қарызы мен сыйақысын (қызығушылығы) қайтару бойынша
төлемдерін 60-тан 90 күнге дейін кешіктіру;
2) негізгі қарызы немесе сыйақысын (қызығушылықты) жабу үшін
табыстарын алудың негізгі көзінен қарыз алушымен алынатын
қаражаттардың жүйелі (несиені бер сәттен бастап үш немесе одан
да жоғары рет) жеткіліксіздігі;
3) 1 жылдан артық емес мерзімге санацияларды жариялау;
4) қарыз алушыға материалдық залал келтіретін, бірақ оның қызметін
тоқтатуды жүргізбеген форс-мажорлық жағдайлар;
5) басқа банктерден алынған несиелері мен кепілдіктері бойынша
уақыты өтіп кеткен борыштардың пайда болуы.
Үмітсіз несие деп келесі негіздемелердің біреуі орындалған уақыттағы
несие танылады:
1) негізгі қарызы мен сыйақысын қайтару бойынша төлемдерін 90
күннен артық кешіктіру;
2) қарыз алушыны банкрот деп жариялау;
3) бір жылдан артық уақытқа санациялар жариялау;
4) қарыз алушыға материалдық залал келтірген, жәненемесе өзінің
қызметін жалғастыруға мүмкіндік бермейтін форс-мажорлық
жағдайлар, соныменен қатар басқа да міндеттемелері.
Стандарттыққа жатқызылатын ұзақмерзімді несиелер (3 жылдан жоғары
мерзімге) бойынша берілген пролонгациялардың мақсаттылығын растайтын
құжататрды қарыз алушы ұсынған кезде, банк несиелерді субстандартты ретінде
классификациялауға құқылы.
Өзінің міндеттемелері бойынша сенімді төлемші репутациясына ие қаржылы-
тұрақты қарыз алушыға берілген бланктік несие субстандартты ретінде
классификацияланады.
30 күннен артық күнге аударылған сыйақыларды кешіктірген жағдайда банк
әрі қарай аударылатын сыйақы (қызығушылықтарды) баланста көрсетуін тоқтату
керек. Аударылған сыйақыларды (қызығушылықтарды) 60 күннен жоғары төлеуін
кешіктірсе, онда банк баланстан алынған сыйақыларды емес, аударылған
сыйақыларды алып тастауы керек.
Контокоррентті несие сондай-ақ банктік несиелерге жиі қажеттілік
тудыратын және банкпен ұзақ және үзілмес қатынастары бар клиенттеріне
ашылады. Контокоррентті несие негізінен ағымдағы өндіріс пен айырбасты
қаржыландыру үшін және инвестицияны қаржыландырумен байланыссыз беріледі.
Контокорренті несие неғұрлым қымбат несиелер қатарына жатады және банк пен
клиент арасында ерекше келісім-шартпен безендіріледі. Контокоррентті шотты
қызмет көрсеткеніне банк міндетті түрде қарыз алушыдан айнымалы комиссия
алады. Контокоррент бойынша сальдо дебеттік және кредиттік болуы мүмкін.
дебеті бойынша төлемдер жасалады және дебеттік сальдо ағымдағы төлемдерді
жүзеге асыру үшін қарыз алушыда меншіктік ақша қаражаттары жоқ екндігі
куәландырады және оған несие қажет. Кредиті бойынша кәсіпорынға келіп
түсетін барлық түсімдер мен басқа да кірістер кіргізіледі. Кредиттік сальдо
ақшалай қаражаттардың түскенін көрсетедә және тез алу талаптары бойынша
шоттары бойынша пайыздардың мөлшеріне сәйкес келетін клиенттің пайдасына %
төлеу үшін негіз болады. Барлық төлемдік айналым контркоррентте
жинақталғандықтан, қарыз алушының есептік шоты жабылады.
Контокоррентің түрлілігі овердрафт болып табылады, онда есептік шот
дебеттік сальдоға ие болады, бұл жеке ссудалық шотты аша отырып, клиент
өзінің есептік шотындағы өзінің қалдықтары мен түсімдерінен артық банктің
ресурстар есебінен есептік құжаттарға қосымша төлемдер жасауға құқық алады.
Конткоррент сияқты овердрафтта бірінші кластық клиенттер үшін және аз деген
де екі шарттың сақталуы кезінде енгізіледі:
- болжалынған кезеңде клиенттің меншіктік қаражаттары оның
шығындарыннан жоғары болған кезде;
- осы банктің мерзімдік депозитіне оның ақшалай қаражаттарының қажетті
деңгейін бір жылға салуға клиенттің келісімі талап етіледі.
Контокоррент бойынша және овердрафт бойынша несиелендіру кезінде
ссудалық борышы бірінші класты өтемділік құралдары сомасынан асып кетпеуі
маңызды.
Вексельді несие ұсынушы және вексель берушінікі болып бөлінеді.
Ұсынушылық вексельдік несие екі түрде болады: кепілдемелік және есептік.
Есептік несие – дисконтты алып тастаумен вексель бойынша төлем мерзімі
жеткенге дейін банктің вексельді сатып алуы. Есептік несие қарыз алушымен
есептік несие туралы келісім жасау негізінде беріледі. Есептік несие сомасы
мен мерзімі екі жақтың келісімі бойынша векселмен анықталады. Векселдерді
есепке алу бойынша несие векселді сатып алу күнінде жазу жолыменен беріледі
(төлем уақыты кедген күнде вексель құнынан дисконтты алып тастау). Несиені
өтеу төлем жасауға міндетті тұлғамен векселге төлем жасау жолымен төлем
мерзімі жеткен кезде жүргізіледі. Егер де төлемші төлем қабілетті болмаса,
онда векселді ұсынушы немесе вексель бойынша басқа да міндетті тұлғалар
несиені өтеулері қажет. Вексельді сатып алу кезінде есептік ставканы
белгілеу кезінде банк келесілерге сүйенеді:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БӨЛІМ I. ҚАЗАҚСТАНДА НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ...
1. Қазақстанда ақша-несиелік саясатты мемлекеттік реттеу мен даму
кезеңдері ... ...
1.2 Қазақстан Республикасының несиелік жүйесі: мәні, қызметтері және
құрылымы ... ... ... ... ...
1.3 Несиелер: формалары, түрлері және олардың классификациясы ... ..
БӨЛІМ II. КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ ЖЫЛЖЫМАЙТЫН МҮЛІКТІ БАҒАЛАУ
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Жылжымайтын мүліктің нарықтық құнын бағалау әдістері мен
салыстырмалы сату әдісін тәжірибеде қолдану ... ..
2.2 Алматы қаласындағы жылжымайтын мүлік нарығының
маркетингісі ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Жылжымайтын мүлік құнына әсер ететін факторлар және оларды жою
жолдары ... ... ... ... .
БӨЛІМ III. НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ҚЫЗМЕТІНІҢ НОРМАТИВТІ
НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ
1. Қазақстан Республикасында несиелеу жүйесін дамыту бағыттары
2. Бағалау қызметінің нормативті негіздерін жетілдіру ... ... .
ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
КІРІСПЕ
Қазақстан Республиксында соңғы 2-3 жылда тұрақты экономикалық өсу
байқалады, ол әрине біздің еліміздің әртүрлі нарықтарына өзінің әсерін
тигізеді. Бұл жерде қозғалмайтын мүлік нарығы да қарастырылады. Және де,
инвестициялық белсенділікьің төмендеуіне байланысты экономикалық өсудің
біртіндеп баяулауына қарамастан, қозғалмайтын мүлік нарқы өзінің қызметін
жалғастыруда. Және оның әрі қарай дамуына тек қана жақсы инвестициялық
ахуал, мемлекеттің білімді экономикалық саясаты және тұрақты экономикалық
өсу, соныменен қатар ішкі тұрақтылық және анықтылық сияқты жағымды
алғышарттардың болуы жеткіліксіз. Соңғысына жетуге болады, егер де заңды
негізде және нарықтағы жеке субъектілердің деңгейінде нарықтың объектілері
мен субъектілеріне дұрыс анықтама берген жағдайда ғана.
Соңғысына жетуге болады, заңды түрде, сондай-ақ нарықтың жеке
қатысушыларының деңгейінде де нарық субъектілері мен объектілеріне дұрыс
анықтама берген жағдайда ғана. Қозғалмайтын мүлік объектілерінің тізімі
Қазақстан Республикасы азаматтық Кодексінің 130-шы бабында көрсетілген.
Қозғалмайтын заттарға (қозғалмайтын мүлікке) жер учаскілері, жер
қойнаулары, оқшауланған су объектілері және жермен тікелей байланыстының
барлығы, яғни бірден жерден екінші жерге ауыстыруға келмейтін объектілер,
соның ішінде ормандар, көп жылдық көшеттер, ғимараттар, үйлер жатады.
Қозғалмайтын заттарға жататындар мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және
теңіз кемелері, ішкі жүзу кемелері, космостық объектілер. Заңмен
қозғалмайтын заттарға басқа да мүліктерді жатқызуға болады. Мысалы,
кәсіпорын толығыменен мүліктік кешен ретінде қозғалмайтын мүлік болып
табылады.
Бұл көзқарастан басқа қозғалмайтын мүлікке басқа да көзқарас бар, ол
қозғалмайтын мүлікті тауар ретінде емес, табыс әкелетін материалдық
формадағы капитал ретінде де қарастырады. Қозғалмайтын мүлік нарқы бағалар
механизмі арқылы қозғалмайтын мүлікке сатушылар мен сатып алушылардың
меншік құқық тарын бірге қарастыратын мәліметтер қызметін көрсетеді. ол
дамудың үлкен перспективасына ие, өйткені қозғалмайтын мүлікпен операциялар
перспективті бағалыққа ие, өйткені уақытына қарай үлкен берілімділкке ие.
Осы дипломдық жұмыс қозғалмайтын мүлік объектілерін бағалау
технологиясына үздіксіз байланысты кәсіпорын мүлкін бағалау принциптері мен
нарықтық құнына түсініктемені анықтауға арналған. Бағалау қызметінің негізі
болып табылатын осы түсініктерді анықтағаннан кейін, қазіргі уақытта
Қазақстанда қандай да бір түрде қалыптасқан қозғалмайтын мүлік нарығының
қызмет етуінің барлық жүйесін түсінуге болады.
Бағалаудың кәісби нормалары – бұл кәсіби ұйымдар мен мемлекеттің өз
мүшелерінің қызметіне бақылау жасау үшін құрылған бағалаудың кәсіби
тәжірибесінің стандарттары. Стандарттарды білу бағалаушыларға бірдей
сөздікті, түсініктемелік аппаратты және бағалау әдіснамасын қолдануға
мүмкіндік береді.
Мүлікті бағалау классикалық және қазіргі экономикаға жүгінеді. ХХ
ғасырдың 40 жылдарында көптеген елдерде негізінен бір-біріне ұқсас бағалау
әдістемесі мен принциптері құрылған болатын, бірақта ХХ ғасырдың тек екінші
жартысында ғана бағалау түсінігіне кәсіби пән ретінде көзқарастар дами
бастады[1].
60-70 жж. бірқатар ұлттық бағалаушылар ұйымы өз мүшелері үшін кәсіби
тәжірибелік қызмет стандарттарын құрды және жарыққа шығарды. Осы мысалға
басқалары да ерді. Стандарттардың мазмұны нарықтың тәжірибелік
қажеттіліктерімен кәсіби тәртіптегі ойлар үйлестірілді. Бірқатар елдерде
стандарттар толығымен немесе біртіндеп ұлттық заңдарға және нормативті
актілерге айналды. Кейбір ұйымдар ұйым мүшесі стандарттарды немесе соған
байланысты этикалық нормаларды бұзған кезде оны кәсіби мәртебесінен айыру
немесе сөгуге мүмкіндік беретін бақылау және атқарушы процедураларын
шығарды.
Осылай, жоғарыда айтылғандардың барлығы дипломдық жоба тақырыбын
таңдауды күнібіұрын анықтады және оның өзектілігін бейнелейді. Дипломдық
жоба өзінің құрылымы бойынша келесідей бөлімдерден тұрады: кіріспе, үш
негізгі бөлім, қортынды және қолданылған әдебиеттер тізімі.
БӨЛІМ 1. ҚАЗАҚСТАНДА НЕСИЕЛІК ЖҮЙЕНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Қазақстанда ақша-несиелік саясатты мемлекеттік реттеу мен даму
кезеңдері
Қазіргі мемлекеттің қаржылық және ақша-несиелік саясаттарын
қалыптастыру ғылыми-теориялық базаларға және нақты экономиканы терең
зерттеуге негізделеді.
Осыған байланысты өтпелі кезеңдегі Қазақстанның қаржылық және ақша-
несиелік қатынастарына талдау жүргізуге болады. Талдау толық болмайды, егер
де нарыққа өту кезеңінде республикада жүріп өткен объективті экономикалық
жағдайлар мен нақты өзгерістерді есепке алмаса. Олар немен мінезделеді?
Бірінші кезең (1986-1989 жж.) өткен жылдардағы экономиканың дамуына
сындық талдаумен, экономикалық дамудың тездетілуне бет алумен, өндірістерді
шаруашылық есеп пен өзін-өзі қаржыландыруға интенсификациялау (1986-1987
жж.), еңбек ақының өсуіне тосқауылды алумен, өндірістік-техникалық
бағыттағы өңімдер мен тұтынушылық тауарлардың кең шеңберіне келісімідік
бағаларға көшумен байланысты.
Екінші кезең (1990-1991 жж.) республикада нарықтық қатынастарды
енгізуге бет алу мен қаржылық тұрақтандыру бойынша төтенші шаралар
бағдарламаларын қабылддаумен мінезделеді. Халыққа төленетін ақшалай
қаражаттардың бақылаусыз өсуін тоқтату, өндірістік құрылысқа мемлекеттік
бюджеттен қаражаттарды ассигнациялауды қысқарту, өнеркәсіптің қорғаныстық
салаларына конверсиялау бойынша шешімдер қабылданды.
1990 жылдан бастап республикада өндірілген ұлттық табыс он екі бес
жылдықта бірінші рет 1989 жылмен солыстырғанда 4,4 пайызға қысқарды.
өндірістің құлдырауы экономиканың барлық сферасын қамтыды, ол халықтық
тұтыну тауарларына ғана емес, соныменен қатар өндіріс құрал-жабдықтарына
тотальды тапшылықты тудырды.
Үшінші кезең (1992 жылдан бастап, одан кейінгі жылдар). 1992 жылдың 2-
ші қантарында Қазақстан Республикасында нарықтық экономикаға нақты өту
бойынша бірінші қадам жасалды: көптеген халықтық тұтыну тауарларына және
өндіріс құрал-жабдықтары бағалар еркін жіберілді, бағаны әрі қарай ұстап
тұру мүмкін болмады, өйткені, әсіресе үлкен өнеркәсіптік орталықтар мен
қалалардағы 1991 жылдың аяғындағы жағдайлар соншалықты қиын болды,
баспаларды ТМД-ның барлық елдерінде, соның ішінде Қазақстанда да аштық
қаупі туралы статьялар шыға бастады.
Ссудалық қарыздардың көлемінің қысқаруы бағалардың жоғарлауы есебінен
кәсіпорындардың (сондай-ақ шаруашылық есепке көшу мен өзін-өзі
қаржыландыруға байланысты) қаржылық жағдайлары біршама жақсаруымен,
аяқталмаған өндіріс шығындарымен подрядтық ұйымдарға несиелер беруді
қысқартумен, несиелеу әдістерінің өзгеруімен, меншіктік айнымалы құралдар
мен нормативтері өсімніің жетіспеушіліктерін уақытша толтыруға ертеректе
берілген ссудалардың, соныменен қатар өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығындағы
жартылай мерзімі созылып кеткен несиелердің өтелуімен жүргізілді. Саудада
несиелердің қысқаруы бөлшек тауар айналымын бір уақытта жоғарлауы кезінде
тауарлық қорлардың қалдықтарының төмендеуі нәтижесінде жүрді.
Соныменен бірге, толығыменен республика бойынша қысқымерзімді ссудалар
бойынша қарыздардың қысқаруы халық шаруашылығы жұмысының жақсаруы мен оның
қаржылық жағдайының күрделенуі есебінен болған жоқ, оларды
жабдықтаушылардың борышына аудару нәтижесінен қысқарды (1991 жылдың басында
1985 жылмен салыстырғанда 3,7 есеге өсті және Республикамыздың Ұлттық
банкінің деректері бойынша 2,5 млрд. теңгені құрады).
Несиелік ресурстардың негізгі бөлігі банктердің ссудалары бойынша
уақыты өткен борыштарына жатқызылды. Банктер мен жабдықтаушыларға неғұрлым
үлкен қарыздарға ие болған совхоздар, колхоздар, өндірістік-техникалық
қызмет көрсету бойынша кәсіпорындар және құрылыстық ұйымдар. Республиканың
халық шаруашылығындағы қаржылық жағдайлар мен төлемдік тәртіптердің
нашарлауы меншіктік айнымалы құралдарды пайдалану мен сақтауды қамтамасыз
етуде меншік иесінің болмауынан, істі тиімді жүргізуге экономикалық уәждің
болмауынан қалыптасты. Несиелік ресурстардың әрбір төртінші рублі
өндірістік мақсаттарға емес, бюджеттік тапшылықты жабуға жұмсалды.
Орталықтандырылған несиелік ресурстарды қолдануда да жағымсыз
көріністер қалыптасыт. Орталықтандырылған ресурстар есебінен 1991 жылы
берілген несиелерден шамамен 36 пайызы мемлекеттік қарызға келді. Ақшалай
қаражаттардың тиімсіз орналастырылуы 1992 жылдың 1-ші қаңтарында
Қазақстанның бұрыңғы КСРО мемлекеттерімен есеп айырысуы бойынша сальдосын
дебеттік қылып, тапшылқты тудырды, оны жою үшін басқа егеменді
мемлекеттерден белгіленген сомаға қарыз алғанын білдіреді.
1992 жылдың 1-ші қаңтарында толығымен республика бойынша несиелік
салымдардың көлемі шамамен 206 есеге өсті. Несиелік салымдардың өсуі халық
шаруашылығының барлық салаларында жүрді.
1991 жылы несиелік салымдардың құрылымында мәнді өзгерістер жүрді.
Осылай, азық-түліктік бағдарламаларды шешумен байланысты шараларға
бағытталған барлық несиелердің үлес салмағы 49,0 пайыздан 26,8 пайызға,
әлеуметтік бағдарламаларға 19,2-ден 14,2 пайызға, соныменен қатар халықтық
тұтыну тауарлары өндірісінің жоғарлауымен және халыққа көрсетілетін
қызметтің кеңеюімен сәйкесінше 6,6-дан 6,3 пайызға және 1,5-нан 1,1 пайызға
қысқарды, бұл республикадағы несиелік қатынастардың жеткіліксіз тиімділігі
туралы куәландырады.
1991 жылмен салыстырғанда 1992 жылы Қазақстанның үкіметіне берілген
несиелік салымдар үлесінің бірден салыстырмалы төмендеуі (24,0-тен 3,5
пайызға), бағаның тез өсуімен шақырылған салықтық салым қиындығын күшейті
есебінен мемлекеттің қаржылық жағдайының бірқатар жақсаруымен
түсіндіріледі, бірақ бұл мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық жағдайына
бірден теріс әсерін тигізді, өйткені бағалардың өсуі олардың пайдасының
өсуінен тез жүргізілді.
Осыған байланысты Қазақстан экономикасының басты мәселелерінің бірі тек
несиелік эмиссияның жалпы көлемінде ғана емес, сондай-ақ эмиссияланған
несиелердің негізгі бөлігі несиенің экономикалық табиғатына қайшы келетін
мақсаттарға берілді: мемлекеттік кәсіпорындардың және үкіметтік бюджеттің
қаржылық тапшылықтарын жабуға жіберілді. 1992 жылы әрбір сегізінші
кәсіпорын шығынмен жабылды, әрбір екіншісі – тұрмыстық қызмет көрсетуде,
әрбір үшіншісі – сауда мен коммуналдық шаруашылықта. Кәсіпорындарға
берілген несиелердің мәнді бөлігі бірнеше мыңдық еңбек ақы қарызын өтеуге
жіберілді. Мысаля, 1993 жылдың басында жұмысшылар мен қызметкерелердің
жалақысына төлемдер Ұлттық банктің ақша эмиссиялауы есебінен қамтамасыз
етілді.
Соңғы жылдары бағаларды ырықтандыру мен экономикадағы дағдарыстық
құбылыстар жағдайында банктік несиелер беруге рұқсатқа республиканың Ұлттық
банкіне мемлекеттік сектор кәсіпорындары мен үкімет жағынан қысым күшейді,
оның өзі жеңілдетілген негізде жасалсын делінген. Осындай жағдай
экономиканың тұрақтандырылуына және республиканың қаржы-несиелік жүйесінің
тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етуге тосқауыл болды.
Республикада экономикалық және қаржылық тұрақтылық қажіргі жағдайда
тиімді қаржы-несие саясатын шығару мен стратегияларды іздестірумен
байланысты болды, ол ақша мен несие эмиссиясын тұрақтандыру мен шектеуге
бағытталуы керек болды. Қатаң қаржы-несие саясатын жүргізу өндірістік және
айналым сферасындағы пропорцияның бұзылуының жоғарлауымен, бағалардың және
инфляцияның өсуімен байланысты болды.
Осы жағдайларда Ұлттық банк пен үкімет тұрақтандыру кезеңіне өзінің
саясатының негізгі бағыттарын дұрыс таңдап алды деуге болады: өндірістің
төмендеу қарқындарын және инфляция қарқындарын қысқарту, ұлттық валютаның
сатып алушылқ қабілеттілігін тұрақтандыру және т.с.с. Белгіленген бағыттар
негізінен республиканың Ұлттық банкі мен үкіметтің жүргізген белсенді
монетарлы саясатты көмегімен айналымдағы ақшаны реттеуге бағытталды.
Толығымен ақша-несие жүйесінде және ұлттық валютаны тұрақтандыру
саясатын бірден шешу мүмкін емес. Көрсетілген сферадағы тұрақтылық
экономикалық даму деңгейімен байланысты. Ішкі нарықты жақын уақытта
тауарлар және қызметтермен толтыру, күшті экспорттық потенциалды құру,
төлем қабілетті сұранысты қолдау, салықтық реформаны іске асыру, бағалар
реформасы мен бюджетті сауықтандыру қажет болды. Осынң бардығына уақыт
керек. Сондықтанда оны енгізу кезеңділікпен жүргізілу керек. Сонда, әрбір
келесі кезеңге өтуге болады, егер де алдыңғы кезеңде нақты экономикалық
нәтижелерге жеткен жағдайда ғана.
Экономикалық үрдістерді мемлекеттік реттеу қоғамдық жүйені басқарудың
ажырамас элементі болып табылады. Қандай да болмасын қоғамдық жүйенің
алдында қойылған мақсаттар мен тапсырмалардан мемлекеттің араласуының
дәрежесі, әдістері мен формаларына байланысты.
Әлемдік тәжірибе реттегіштердің жүйесін жасап шығарды, оларға
жататындар: әкімшілік-құқықтық, салықтық, бағалық, ақшалай
тұрақтандырғыштар, бюджеттен қаржыландыру көлемі, амортизация нормасы,
кәсіпорынның қорларына аударым нормалары, әлеуметтік қамтамасыз ету
нормативтері. Осындай реттегіштедің қатарына несиелік реттегіштерде кіреді,
оған несиеге пайыздар, есептік ставка және орталық банктің резервтік
талаптары, өтемділік нормативтері, ашық анрықтағы орталық банктің
жүргізетін операцияларының көлемі жатады.
Соңғы жылдары Қазақстанда экономикалық өсу байқалады. Бірақта ол
экономикадағы көрнікті позитивті қозғалыстармен нығайтылып отырған жоқ:
инвестициялық белсенділік жоқ, ғылымисыйымды сектор үлесі төмен, қарыздық
борыштар көлемі қысқармайды, адамдардың өмір сүру деңгейі төмендеуде. Соңғы
жылдары байқалып отырған экономикалық өсу жағымды сыртқыэкономикалық
конъюктураға (мұнайға бағаның өсуі) және теңгені девальвациялауға әрекет
болып табылады. Қазақстандық экономиканың даму перспективаларына келетін
болсақ, онда оны келесі тәсілдермен негіздеуге болады. Қазақстан бір
жағынан – технологиялық және өндірістік потенциалы артта қалған және жоғары
шығындармен мінезделетін ел болып табылады, сондықтан да ол дамыған
елдермен тең бәсекеге түсе алмайды. Басқа жағынан, реформалау жылдарындағы
экономикалық құлдырауына қарамастан, Қазақстан бай табиғи-ресурстық
потенциалды мемлекет болып қала береді. Сондықтанда экономикалық үрдістерге
мемлекеттің әрекет ету шараларының кешені қажет.
Үкіметтің іс-әрекеттер бағдарламасында табиғи ресурстарды тиімді
қолдануды мәнді жоғарлатуды, соныменен қатар экономиканың қайта өңдеу
салаларын дамытуын жылдамдатуды, жоғары қосымша құнды тауарлар шығаруға
бағытталған жаңа өндірістерді құруды қамтамасыз ету мен басқаруда
мемлекеттің рөлін күшейту анық көрсетіледі. Соныменен бірге, өңдеу
өнеркәсібі кәсіпорындарын қаржылық қамтамасыз ету қажеттілігі белгіленген.
Қазіргі кезеңде экономиканың көтерілуіндегі, бәсекеқабілетті тауарлар
мен қызметтерді өндіруді тездетудегі маңызды рөлді кәсіпорындардың ұйымдық
және ғылыми-техникалық жетілдіруі алады, ол туралы 2010 жылға дейінгі
Қазақстан Республикасы дамуының Стратегиялық жоспарында айтылады, оның
мақсаттары болып табылады:
- 2010 жылға жиынтық ішкі өнімдердің көлемін екі есеге өсіру;
- экономиканың ұзақмерзімді жоспарында бәсекеқабілетті негіздерді
құру.
Қойылған тапсырмаларды шешудің тағы бір жолы тұрақты экономикалық өсуді
қамтамасыз ету мақсатында бәсекеқабілетті, жоғарытехнологиялық және
ғылымисыйымды өндірістердің дамуына приоритетті тәртіпке бағытталған ішкі
және сыртқы инвестицияның жоғарғы деңгейіне жету болып табылады. Осыған
байланысты, қызмет етіп отырған Ұлттық қормен бірге даму бюджеті және
дамытудың мемлекеттік несиелік ұйымдары сияқты мемлекеттік қаржылық
институттарды дамыту алға қойылып отыр.
Дамыту бюджетін жеңілдетілген сыртқы қарыздар, инвестициялық бағыттар
үшін мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару жолымен ішкі қарыздар алу,
мемлекеттік мүліктерді жекешелендіруден кірістер, салықтық кірістердің бір
бөлігі есебінен құру ойластырылып отыр, ал жинақталған қаражат мемлекеттік
инвестициялау тиімділігін жоғарлатуға және халықтың ішкі жинағын нақты
инвестициялық жобаларды қаржыландыруға бағыттауға мүмкіндік береді.
Дамыту бюджетінің шығысы жобаларды инвестициялау үшін оперативті,
ойластырылған және перспективті баптар тізімі бойынша жүзеге асырылады.
Жобалардың тізімі потенциалды қарыз алушылардың, коммерциялық банктердің,
қызығушылық тудырып отырған министрліктер мен ведомствалардың, Үкіметтің
келісімді бірігіп қатысу жолымен құрылатын болады.
Кәсіпорындарды тікелей несиелендіру үшін дамытудың мемлекеттік несиелік
ұйымдарын (ДМНҰ) құру қарастырылып отыр. ДМНҰ – бұл мемлекеттік
инвестициялық саясатты іске асыруға мүмкіндік беретін мамандандырылған
мемлекеттік институттар. Даму бюджетіндегі шоғырландырылған қаражаттар
оларды нақты кешенді бағдарламаларға әрі қарай салу үшін ДМНҰ-ның арасында
бөлінетін болады. ДМНҰ өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, тұрғын үй құрылысы,
шағын және орта бизнесті несиелендіру, инфрақұрылымдар сферасында құрылуы
мүмкін.
ДМНҰ негізгі тапсырмасы қаржыландыру мұқтаждығы бар экономиканың
приоритетті салаларындағы кәсіпорындарды, құрылымды қалыптастыратын
өнеркәсіптік кәмпорындарды экономикалық сауықтандыру бағдарламаларын құру
және жүзеге асыруды несиелендіру.дамыту бюджетінің қаражаттарын бөлу
ашықтылық, шынайылық, қол жеткізерлік және тепе-теңдік принциптерінде
жүзеге асырылуы керек. Мемлекеттік инвестициялық қоржын коммерциялық өзін
ақтайтын жобалармен қатар, өзін ақтаудық қосымша эффектісіне ие, бірақ
әлеуметті және саяси мәнді жобалардан тұрады.
ДМНҰ Үкіметпен белгіленген шекте қосымша несиелік ресурстарды тартуға
мүмкіндігі бар. Несиелік ұйымдарды құру сәйкестендірілген
квалификацияланған тексерумен приоритетті салаларда адресті инвестицияны
бағыттау, белсенді және кәсіби басқару кезінде ағымдағы өтемділік пен
табыстылыққа жету кезінде ресурстарды жинақтауды қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді.
ДМНҰ қарыз алушы кәсіпорындармен әрдайым тығыз өзара байланыс негізінде
белгіленген мерзімдерде өзін ақтайтын жобалар бойынша қаржатардың
қайтарымдылығын қамтамасыз ету үшін берілген несиелердің мақсатты
қолдануына бақылау жасап отырады. Несиелерді берудің қатаң іс-жосықтары мен
олардың әрі қарайғы тұрақты мониторингісі экономиканың нақты секторындағы
бар тәуекелдерді оперативті жеңуге мүмкіндік береді. Мемлекеттік
инвестициялардың тиімділігін мен қайтарымдылығын жоғарлату үшін мемлекеттік
несиелік ұйымдардың несиелендіру шарттары жобаларды жеке банктер жағынан
бірге қаржыландыруды жүргізу болуы мүмкін. инвестициялық және реттеу
қызметтерін жүзеге асырумен қатар, ДМНҰ-дар реабилитациялық және лизингтік
қызметтерді көрсете алады.
Қазақстанның Даму Банкінің құрылғанын ерекше атап кету керек, ол
мемлекеттік инвестициялық саясатты негізгі жеткізушілерінің бірі болады.
Ішкі ұлттық жинақты шоғырландыратын институционалды инвесторларды әрі
қарай дамыту мақсатында дамыту бюджетінің механизмінен басқа жинақтаушы
зейнеткерлік қорлар мен сақтандыру ұйымдары Қазақстандық қор биржасындағы п
листингке өткен қазақстандық кәсіпорындардың акциялары мен корпоративті
бағалы қағаздарына өз активтерін салуын кеңейту жолымен экономиканың нақты
секторын несиелендіру мүмкіндігіне ие болады.
Инвестициялаудың жоғарыда көрсетілген шарттарын құру көмегімен
Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарының
келесідей тапсырмаларын орындау мүмкін болады: жеке салалар мен ғылымды
субсидиялау; мемлекеттік емес қарыздарға мемлекеттік кепілдемелерді беру;
басқа несиелік институттармен берілген займдар мен несиелер бойынша
кепілдікті, дамыту мемлекеттік несиелік ұйымдармен орта- және ұзақмерзімді
несиелерді беру, бірігіп қаржыландыру және тәуекелді бөлудің басқа да
құралдарын қолдану. Ал жекелеп алғанда:
- металлургия өнеркәсібінде және металлдарды өңдеуге жекелеген жоғары
технологиялық жобалар бойынша дамыту мемлекеттік несиелендіру
ұйымдарының орта- және ұзақмерзімді несиелерін беру;
- дамытудың мемлекеттік несиелендіру ұйымдарымен шағын кәсіпкерлік пен
импортты ауыстыруды қолдау бағдарламалары шегінде орта- және
ұзақмерзімді несиелендіру;
- машина жасауда аз тоннажды өндірісті құру үшін дамыту мемлекеттік
несиелендіру ұйымдарының орта- және ұзақмерзімді несиелерді беруі;
- газ өндіру өнеркәсібіндегі жекелеген жобаларды дамыту мемлекеттік
несиелендіру ұйымының орта- және ұзақмерзімді несиелендіруі;
- мемлекеттің қатысуымен ұйымның лизингтік қоры үшін ауылшаруашылығы
техникасын сатып алу;
- приоритетті жобаларды дамыту мемлекеттік несиеленлдіру ұйымының орта-
және ұзақмерзімді несиелендіруі,
- импортты ауыстырушы өндіріс үшін мемлекеттік несиелендіру
ұйымдарының орта- және ұзақмерзімді ненсиелерді беруі,
- импортты ауыстыру бағдарламасы шегінде тоқыма өндірісін мемлекеттік
несиелендіру ұйымдарымен орта – және ұзақмерзімді несиелендіруі;
- ақпараттық технология, биология, химия, фармация мен медицина
(микробиология, биохимия, биотехнология, генді инженерия) сияқты
сфераларын мемлекеттік несиелендіру ұйымдарымен орта- және
ұзақмерзімді несиелендіруі.
Маусымдық операцияларды мемлекеттік субсидиялаудың негізгі формаларының
бірі ресурстарды арзандату болып табылады, жекелеп алғанда, меншіктік
несиелік ресурстар есебінен тікелей банктік несиелендіру кезінде банктік
пайызды субсидиялау.
Өндірушілер үшін маусымдық несиелерге қол жеткізуді қамтамасыз етудің
басқа формасы банктік ссудаларды даму мемлекеттік несиелендіру ұйымының
кепілдемесімен қамтамасыз ету болады. Маусымдық несиелендірудегі негізгі
тіреу агробизнес пен саланың ішкі ресурстарын мобилизациялауға жасалады:
- биржалық саданы дамыту және фьючерстік операцияларды кеңейту;
- өндірістік контрактацияны дамыту,
- агроиндустриалды сферада тік өндірістік интеграция шегіндегі
несиелендіру;
- селолық несиелендіру серіктестерімен несиелендіру, сондай-ақ селолық
несиелік корпорацияларын құру арқылы (өзара несиеленлдіру қоғамдары
мен өзара сақтандыру);
- маусымдық ресурстарды жеткізуші фирмалардың тауарлы несиелері;
- операциялық лизингті дамыту.
Қазақстан -2030 даму стратегиясында, Қазақстан Республикасының
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заңында, 1998-2000 жж.
Қазақстан Республикасы үкіметінің іс-әрекеттер Бағдарламасын іске асыру
бойынша шаралар жоспарында және Шағын кәсіпкерлікті қолдау бойынша
мемлекеттік бағдарламада, 2001-2002 жж. Қазақстан Республикасында шағын
кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау концепциясында несиелендірудің қазіргі
жүйесін жетілдіру бойынша шаралар анықталған.
Қазіргі кезеңде шағын кәсіпкерлік мемлекеттік және қоғамдық қолдауға,
оны дамытудың тереңдетілген әдістемелік негізделуіне қатаң мәжбүрлікте.
2001-2005 жж. Қазақстан Республикасының әлеуметті-экономикалық дамуының
индикативті жоспары жобасында шағын кәсіпкерлікті әрі қарай дамыту бойынша
шаралар қарастырылған: жеңілдетілген сыйақы (қызығушылық) ставкасын
қолданумен экономиканың приориттетті секторларында ортамерзімді және
ұзақмерзімді несиелендірудің үлесін жоғарлатуға құрылған кәсіпкерлікті
қаржылық қолдау негізінде аймақтық деңгейлерде кепілдемелік қорлар мен
несиелік серіктестіктерді құру; шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
қажеттіліктеріне жауап беретін жабдықтарды шығаруға мүмкіндіктері бар
компаниялардың дамуына бағытталған инвестициялық саясат; неғұрлым маңызды
және перспективті жобаларды тікелей несиелендіру бойынша қызметтермен
рұқсат беру жолымен кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау бойынша
Шағын кәсіпкерлікті қолдау қоры ЖАҚ-ның мүмкіндіктерін кеңейту;
мемлекеттік тапсырыстарды орындауға шағын кәсіпкерлік субъектілеріне жол
беруді кеңейту үшін мемлекеттік сатып алу бойынша тендерлерді жеңіп алған
шағын кәсіпкерлік субъектілерін күнібұрын несиелендіру схемасын құру және
енгізу керек.
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау қоры экономиканың бұл секторындағы
неғұрлым мәні жоғары мамандандырылған несиелік ұйым болуы керек, оның
тапсырмаларына жатады: шағын және орта кәсіпорындар инвестициясын,
соныменен қатар экспорттық несиелерді беру көмегімен қазақстандық тауарлар
экспортын қаржылық қолдау құралымен қазақстандық экономикаға көмек көрсету;
дамушы бизнеске қолдау жасау, кеңес беру және басқа да қызметтерді көрсету.
Қазақстанда шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту бірқатар мәселелерді
шешуді талап етеді, және тек қаржы-несиелік жүйе жағынан ғана емес, сондай-
ақ белсенді мемлекеттік саясатты жүргізуді қолдау қажет.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің басты тапсырмасы экономиканың тиімді
қызмет етуі мен дамуына мүмкіндік беретін капитал, еңбек, тауарлар мен
қызметтер нарығында экономика субъектілерінің өзара әрекеттерінің
ережелерін шығару және қолдау. Экономика сонда ғана тиімді болады, егер де
қоғамның әлеуметті-экономикалық күтілімдері, сондай-ақ елдің өндірістік
және қаржылы-инвестициялық ресурстарын сәйкестендірудегі жүргізілетін
мемлекеттің экономикалық саясаты. Салық, тариф, мемлекеттік тапсырыс,
инвестиция, валюта бағамдары, пайыздық ставка, жеңілдіктер және басқа да
құралар арқылы мемлекет ел Президентінің Қазақстан-2030 стратегиясы
шегінде экономика субъектілерін басқару керек.
11 Қазақстан Республикасының несиелік жүйесі: мәні, қызметтері және
құрылымы
Несиелік және қаржылық операциялардың негізгі масасын бақылайтын
несиелік жүйенің басты звеносын банктік жүйе көрсетеді.
Қазақстанның банктік жүйесі 1990 жылдың 07 желтоқсанында Қазақ ССР-да
банктер мен банктік қызметтер туралы заңымен сәйкес реформалау кезеңінен
өте отырып, таза мемлекеттік үлгіден араласқа өтті. Республикада екі
деңгейлі банктік жүйе қалыптасты, оның жоғарғы деңгейі Қазақ ССР-ның
Мемлекеттік банкімен көрсетілді, ал төменгі – басқа банктер, оның құрамына
сол уақытта әркет етуші мемлекеттік мамандандырылған банктер
(Промстройбанк, Агропромбанк, Жилсоцбанк, Внешэкономбанк) және қайта
құрылған мемлекеттік емес банктер (акционерлік, корпоративтік, шаруашылық
серіктестіктер формасындағы және т.с.с.) кірді.
Толығымен несиелік жүйенің жалпы құрылымы схемалық түрде келесідей
түрде көрсетіледі (сурет1):
Несиелік жүйемен өз қызметтерін орындау кезінде несиелік қатынастар
пайда болады. Қайтарымдылық және төлемділік шартында уақытша бос ақшалай
қаражаттарды бөлу және қайта бөлу бойынша несиелік ұйымдар мен әртүрлі
субъектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік операциялардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақта несиелік қатынастардың мазмұны ақшалай капиталды бөлумен және
оны заңды және жеке тұлғалардың уақытша қолдауына берумен ғана сарқылып
қоймайды. Несиелендіру процесі кезінде өндірістік құн үшін, яғни ұлғаймалы
ұдайы өндірістің ақшалай айналымы үшін төлемді құралдардың қосымша массасы
құрылады. Төлемдік айналымның үлкен ағымы несиелік қатынастардың мазмұнын
толықтыра келе, несиелік мекемелер мен алушылар және төлемшілер мен
несиелік мекемелер арасындағы экономикалық қатынастарды құра отырып,
несиелік жүйе арқылы өтеді.
Несиелік қатынастар екіжақты мінезге ие және шарыушылық субъектілері
үшін де, сондай-ақ несиелік жүйе мекемелері үшін де бірдей қажет. Несиелік
мекемелерде ақшаларды сақтау несиелік ресурстардың құрылуын білдіреді, ал
оларды экономиканың мұқтаждықтары мен халыққа бөлу – несие беруді
көрсетеді.
Сурет 1. Несиелік жүйенің құрылымы
Екіжақты қатынастар болуы мүмкін: шаруашылық ұйымдар мен несиелік
жүйенің арасында, несиелік жүйе мен халық арасында, мемлекет пен несиелік
жүйе арасында, әртүрлі мемлекеттердің несиелік мекемелерінң арасында.
Несиелік қатынастар несиенің экономикалық категориясы қызмет еткен
кезде негізінен ақшалай формада жүзеге асырылады. Несиелік қатынастардың
сыртқы көрінісі несиенің формасын мінездейді. Ол несиелік қатынастардың
мәні мен ұйымдасуын жинақтайды. өндірістік қатынастардың өзгеруі несиенің
формалары мен несиелік қатынастардың мазмұнының өзгеруіне әкеледі.
Несие екі формада болады: тауарлы және ақшалай. Тауарлы несие
коммерциялық несиенің бірінші негізіг көрсетеді. шаруашылық субъектілердің
бір-біріне берген ссудалары тауарлы форманы қабылдай отырып, ең соңында
ақшалай формамен қайтарылады. Алып отырған субъект кредиторға тауарлы
несиені алғанын растайтын вексель, закладтық қағаздар немесе басқа да
құжаттар жазып береді, олар ақшалай формадағы несиені алу үшін банкке
кредитормен ұсынылады. Несиелік қатынастардың субъектілері бұл жерде
шаруашылық субъектілері мен банк болып табылады. Оның мазмұнындағы несиелік
қатынастардағы өзгерістер әсерінен тауарлы формадағы несие ақшалай формаға
ауысады. Осылай, тауарлы форма негізінде несиенің ақшалай формасы, ең
алдымен банктік түрі пайда болады және дамиды.
Несиелік жүйе банктік және басқа да несиелік мекемелер, несиелік
операцияларды жүзеге асыру тәсілдері мен ұйымдастырудың құқықтық формалары
жиынтығымен мінезделеді. Несиелік қатынастардың екі жүйешелері бөлініп
қарастырылады: банктік және банктік емес институттар шегінде. Осыған сәйкес
несиелік жүйенің екі негізгі звеносы қалыптасады: банктік және
мамандандырылған несие-қаржылық мекемелер.
Аралас несиелік жүйе қиында, көпзвенолы құрылымға ие болады. Егер де
классификациялау негізіне несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін
қызметтер мінезін алатын болсақ, онда қазіргі несиелік жүйенің үш маңызды
элементін бөліп көрсетуге болады: Орталық (эмиссиялық) банк; коммерциялық
банктер; мамандандырылған несие мекемелері (сақтандыру, жинақтау,
ипотекалық, трастік және т.с.с.).
Қызмет көрсетуге мамандануы, шаруашылық звеноларға көрсетілетін несиелі-
қаржылық қызметтерінің көлемі мен санына сәйкес несиелік жүйенің ядросын
банктік жүйе құрады, ал несиелік институттардың қызметін үйлестірудің ортақ
органы Орталық банк болып табылады.
Орталық (Ұлттық) банк – бірінші деңгейлі басты мемлекеттік банк, оның
мелекеттік, халықтық немесе ұлттық банк деп аталуына байланыссыз кез-келген
елдің басты эмиссиялық, ақша-несие институты болып табылады. Орталық банк –
бұл банктердің банкі. Ол жеке және заңды тұлғалармен операцияларды
жүргізбейді. Оның клинттері – коммерциялық банктер және басқа да несиелік
мекемелер, соныменен қатар ол әралуан қызметтер көрсететін үкіметтік
ұйымдар.
Тікелей және тура әсер етуші мен реттеу, бақылау және қадағалау
қызметтерін Орталық банк тек банктік мекемелерге қатынасы бойынша жүзеге
асырады. Несиелік жүйенің басқа звеноларына Орталық банк негізінен тек қана
жанама әсер ете алады, егер де олар несиелі-қаржылық қызметтер, нарықтың
әртүрлі секторларында несиелік және ақшалай операциялар жүргізген жағдайда
ғана.
Коммерциялық (екінші деңгейдегі банктер) банктер ссудалық капитал
нарығының әртүрлі секторларына сүйенетін көпфункционалды мекемелер болып
табылады. Олар кәсіпкерлік тәжірибесінде әйгілі көптеген қаржылық
операциялар мен қызметтерді орындайды. Коммерциялық банктер кез-келген
елдің несиелік жүйесінің дәстүрлі базалық звеносы, өзекті рөлді ойнайды.
Олар сол қалпында, миллиондаған жеке тұлғалардың, іскерлік шеңберлердің
және үкіметтің салымдарын шоғырландыратын қаржылық жүйенің орталығы болып
қала береді. Ссудалық және инвестициялық операциялар арқылы коммерциялық
банктер өз қорларына әртүрлі қарыз алушыларға жол ашылады.
Мамандандырылған несиелік мекемелер (оларды тағы да парабанктік ұйымдар
деп те атайды) нарықтық экономикада несиелік жйенің маңызды және объективті
керек звеносы болып табылады. Бұл мекемелерсіз экономиканың әртүрлі
звеноларында және халыққа несиелік жүйемен көрсетілген қызметтер толық
болмас еді.
Парабанктік мекемелер не клиенттердің белгілі бір типіне қызмет
көрсетуге, не қызметтің бір-екі түрін жүзеге асыруға бағытталады. Олардың
қызметтері нарықтың кішігірім секторына қызмет көрсетуге, ерекшеленген
клиенттерге қызметті ұсынуға шоғырландырылады.
Бұл мекемелер үшін екі жақты бағыныштылық мінезді: бір жағынан,
болашақта несиелік-есептік операцияларды іске асырумен байланысты олар
Орталық банктің сәйкестендірілген талаптарымен басқарылуы керек; басқа
жағынан, қандай да бір қаржылық, сақтандыру, инвестициялық немесе басқа да
операцияларға мамандана отырып, олар сәйкестендірілген ведомствалардың
реттеушілік әрекетіне түседі.
Несиелік жүйе, қаржылық институттар жүйесі ретінде, уақытша бос ақшалай
қаражаттарды шоғырландыруды және бөлуді жүзеге асырады. Біруақытта ол
қоғамдық ұдайы өндіру үрдісінде маңызды макроэкономикалық қызметтерді
орындайды:
- біріншіден, инвестициялық ресурстарды қолданушы компаниялар мен
инвестициялық ресурстар иелері арасында ақпараттарды бөлуде
асимметрияны жұмсарту және анықталмағандық дәрежесін төмендету
есебінен инвестициялық ресурстарды тиімді орналастыруды жоғарлатуға
мүмкіндік береді. Осы кезде инвестициялық ресурстарды иеленушілер
үшін анықталмағандық борышын төмендетуге, сақтандырушылық
кепілдемелер жүйесін құру мен ресурстарды орналастыруды басқаруда
несиеліе жүйе институттарының кәсіби мамандануы маңызды.
Мысалы, ссудалар бойынша неғұрлым жоғары пайыз төлеуге немесе оларды
қамтамасыз етуге жоғары кепілдікті беруге мүмкіндігі бар бірінші класты
қарыз алушыларға банктердің бағыт алуы өзінің нақты және потенциалды қарыз
алушылары туралы деректерді сәйкестендірілген банктердің құруына несиелік
жүйені ынталандырады, ол рентабельділігі төмен, тиімсіз және сенімсіз
компаниялардың қаржы нарығына кіруіне мүмкіндікті шектейді. Мұндай саясат
қарыздық қаражаттарға мұқтаж кәсіпорындарды тек қаржылық серіктестері
алдында өз репутациялары туралы қамданып қана қоймайды, сондай-ақ неғұрлым
перспективті бағыттар мен шаруашылықтандыру формаларын іздестіруге
мүмкіндік береді;
- екіншіден, екінші ретті өз міндеттемелерін шығару бойынша несиелік
жүйенің қызметі қосымша инвестициялық ресурстарға экономиканың қажеттілігі
мен оларды ұсыну арасындағы қарама-қайшылық рұқсат берудің маңызды формасы
болып табылады. Ақша ресурстары иелерімен тәуекелдерді бөлісе келе,
несиелік жүйе тәуекелге икемді емес халық тобының жинақтарын шаруашылық
айналымға тартады. Басқа жағдайлар өзгеріссіз болғандағы, жинақтардың өсуі
ақшаға деген сұраныстың азаюына және ссудалық пайыздың нарықтық ставкасының
төмендеуіне әкеледі. Егер де инвестицияға сұраныс пайыздық ставка бойынша
икемді болса, онда оның төмендеуі инвестициялық сұраныстың жоғарлауына
әкеледі. Икемсіз бағалар және толық қамтылмағын жағдайда инвестициялық
сұраныстың өсуі жинақтың өсуімен және сәйкесінше тұтынушылық шығындардың
азаюымен қысқамерзімді кезеңде табыстың мультипликаторлық кеңеюін шарттайды
және жиынтық сұраныстың бірінші кезеіті төмендеуін өтейді.ұзақмерзімді
кезеңде жаңа техника мен технологияға материализацияланған инвестициялар
экономикалық өсудің сандық және сапалық жаңа потенциалын қалыптастырады,
тек қана сұраныс жағынан ғана емес (қысқамерзімдегі сияқты), сондай-ақ
ұсыныс жағынан өндіріс көлемі мен жұмыспен қамтуды жоғарлаттудың факторы
болады.
Несиелік жүйенің микроэкономикалық қызметтеріне жататындар:
- клиенттерінң сұранысын қанағаттандыру: біреулерін олардың бос
ақшалай қаражаттарын тарту кезінде, ал екнішілерін олардың
инвестицияға қажеттілігін қанағаттандыру кезінде;
- тәуекелдерді қысқарту;
- өндірістерді қаржыландыру көздерін кеңейту.
Несиелік институттардың несиелік және инвестициялық қызметтері
жинақталған ақша ресурстарының деңгейіне байланысты болады. Салыстырмалы
төмен деңгейлі елдерде жинақталған инвестиция шетелдік инвестиция
есебінен жоғарлауы мүмкін. елдің ішінде халықтың ақша қаражаттарын
жинақтауы экономикаға жағымды әсерін тигізеді, өйткені банктердің
ресурстары өседі, және сәйкесінше олардың несиелік мүмкіндіктері де
жоғарылайды.
Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, капитал жинақтаудың ішкі көздері
шешуші мәнге ие, өйткені кез-келген формадағы шетел капиталын қолдану
сыртқы несиелендіруші жағынан экономикалық, ал кей жағдайды саяси
талаптармен шартталған. Инвестицияның ішкі көздеріне мемлекеттік бюджет
қаражаттарын, барлық меншік формасындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың
меншіктік қаражаттарын. Соныменен қатар халықтық жинақтарды жатқызамыз.
Жинақтар, ссудалық капитал мен нақты экономика арасындағы ұйымды-
экономикалық қатынастар тікелей және кері байланыстардың төтенше қиын
жүйесін көрсетеді. Олардың мінезі мен формаларына несиелік жүйенің, сондай-
ақ барлық экономиканың тиімділігі тәуелді болады. Сондықтан да, несиелік
жүйе мен нақты экономика арасындағы өзара әрекеттердің тиімді механизмін
құру қиын да, қатаң мәселе болып табылады.
Нарықтық экономикада несиелік жүйе өндірістік кәсіпорындардың дамуы
үшін маңызды рөлді атқарады, олар алынған қаражаттарды ағымдағы жұмыстарын
жүзеге асыру үшін. Сондай-ақ өндірісті кеңейту үшін қолданады. Осылай,
несиені қолдану толығыменен елдегі өндіргіш күштерді дамытуды қамтамасыз
теді. Несиелік жүйе салымшылардың ақшалай қаражаттарын сақтайды және
тартылған ресурстармен операциялар жүргізеді.
Қазақстанның шаруашылықтандырудың нарықтық формасына көшуіне байланысты
және осы кезеңде экономикада бірқатар жандануға жету әлемдік тәжірибеде
жинақтаудың мәнін бірте-бірте өсіреді. Халықтың жинағының шоғырландырылуы,
ал одан кейін несиелік жүйе мен бағалы қағаздар нарығы арқылы
инвестицияланады, бірақ Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы жеткілікті
дамымағандықтан , инвестор рөлін атқара алмайды, сондықтан да несиелік жүйе
маңыздылығы өседі, бірақ қор нарығын дамытпай несиелік жүйе өз
инвестициялық мүмкіндіктерін жеткілікті өткізе алмайды.
Несиелік жүйені өзіне банктерді, зейнеткерлік қорларды, сақтандыру
қорларын және басқа да ақшалай қорларды, соныменен қатар осы қорларды
басқаратын ұйымдарды кіргізетін жүйе ретінде қарастыруға болады. Сондай-ақ
қарастыруға болады:
1. несиелік-есеп айырысу қатынастарының, несиелендіру формалары мен
әдістерінің жиынтығы;
2. несиелік ұйымдардың (қаржылық-несиелік институттардың) жиянтығы.
Осылай, несиелік жүйені екі жақты қарастыруға болады. Несиелік жүйе –
құрылымды-ұйымдық негізі қаржы-несие институттары олып табылатын несиелік-
есеп айырысу қатынастарының, несиелендірудің әртүрлі формалары мен
әдістерінің жиынтығы.
Жүйе дегеніміз белгілі бір тұтастықты, бірлікті көрсететін
біртұтастыққа ұйымды біріктірілген және өзінің тапсырмалары бойынша жақын,
бір-бірімен заңды байланысты көптеген элементтер танылады. Құрылым жүйенің
ішкі формасы мен құрылуын бейнелейді. Құрылым жүйенің тұрақты жағдайын
сақтауға мүмкіндік береді және оның ұйымдастырылуының көрсеткіші болып
табылады. Қызметтер мен құрылым – екі біртұтастықтың өзара байланысты және
өзара шартталған айырылмайтын жақтары, әсіресе жүйені ұйымдастыру. Олар
сәйкесінше үрдістің формасы мен мазмұны ретінде қарастырылады.
Банктік жүйенің негізгі қызметі несиелендіру болып табылады.
Халықаралық тәжірибеде несиелендіруден алынатын сыйақы банктер мен қаржы-
несиелік ұйымдардың кірісінің негізгі көзі болып табылады. Несиелендіру
жүйесі үрдістің мазмұны ретінде үш қондырмалық элементтердің жиынтығы
ретінде әрекет етеді: несие субъектісі, несиенің объектісі және несиені
қамтамасыз ету.
Несиелендіру жүйесінің базалық элементтері бір-бірінен ажырамайды және
тек солардың жиынтығы және өзара толықтырымдылығы несиелік мәміленің
сенімділігі мен пайдалылығын күшейтеді, ал олардың тұтастылығын бұзуға
талпыныс жүйені бұзады және банктік ссудалардың қайтарымдылығының бұзылуына
әкелуі мүмкін. несиелендіру жүйесінің барлық элементтерінің өзара
әрекеттері несиелендіру принципіне негізделген. Несиелендірудің
жалпыэкономикалық принципіне субъект ретінде несиелендіруге, сондай-ақ
ссуданы қамтамасыз етуге бірдей емес көзқарасты қалыптастыратын
дифференциялану принципі жатады.
Қазіргі жағдайларда ерекше мәнді объектіні, субъектіні және қамтамасыз
ету сапасын ғана емес, сондай-ақ маржо деңгейін, несиелік операциялардың
табыстылығы, тәуекелдерді қысқартуды сәтті бағалауды талап ететін
рационалды несиелендіру принципі алады.
2. Несиелер: формалары, түрлері мен олардың классификациясы
Несие экономикалық категория ретінде өз формаларына ие болады. Форма
қандай да болмасын объект үшін мінезді тұрақты, қажетті байланыстардың
жиынтығын көрсетеді. Несиеге байланысты оның формасы несиелік
қатынастардың, әртүрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде сақталатын
олардың негізгі қасиеттерінің құрылымын бейнелейді. Кредитор мен қарыз
алушы арасындағы байланыстар қалай өзгерсе де, несиенің формасы оның
мазмұнын толық бейнелейді. Несиенің бірнеше формасы бар: бұл – коммерциялық
(несиелендіну субъектілері шарушалық субъектілері болып табылады),
азаматтық (несиелендіру субъектілері азаматтар болып табылады), мемлекет
аралық (несиелендіру субъектілері мемлекеттер болып табылады), банктік
(несиелендіру субъектісінің бірі банк болып табылады). Осының ішінде
банктік несиеге тоқталайық.
Несиенің түрі – бұл белгілі бір экономикалық қатынастар ретінде
несиеден шығатын белгілі бір қасиеттерге ие болатын оның түрлілігі.
Несиенің формасынан түрінің айырмашылығы диалектикалық категория болып
табылмайды, ол экономикалық қатынастардың ерекше жағы ретінде несиенің
түсінігің нақтылайтын классификациялау категориясы.
Классификация – бұл несие түрлері мен формаларынан да өте тар мағынасы
болып табылатын ортақ белгілері бойынша несиелерді топтастыру.
Банктік несие – бұл ақшалай ссуда түрінде қарыз алушыларға банктердің,
арнайы несие-қаржы мекемелерімен берілетін несие түрі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шекараларынан асып түседі. Бос ақшалай капиталдар кез-
келген салаға бөлінеді және банктік несие құралы ретінде кез-келген бағытта
қозғала алады. Банктік несие әмбебап болып табылады, өйткені банктер арқылы
қайта бөлінетін ссудалық капитал экономиканың барлық сферасында пайдаланыла
алады. Осы ерекшелігі оның тез дамуының себебі болып саналады. Ссудалық
мәміле еркін мінезге ие болады, бұл жерде ақшалай капитал өнеркәсіптік
капиталдан оқшауланған. Несиелендірушінің мақсаты – пайыз түрінде табыс
алу. Несиелендіру ретінде банктік мекемелер жұмыс істейді, олар несиені
қайтарымдылқ, мерзімділік және пайыздық төлемділік шарттарында қарыз
алушыға береді.
Банктермен берілетін несиелер несие бойынша (негізгі қарызы мен
сыйақысына (қызығушылығына)) төлемділік мерзімдерін қарыз алушының
сақтауына байланысты сапасы бойынша, қарыз алушының қаржылық жағдайы, қарыз
алушының банкпен өзара қатынастары, несиелік тарихы, несиені қамтамасыз ету
мен оның сенімділік және ликвидтілік дәрежесі бойынша келесідей топтарға
жіктеледі:
• стандартты;
• күмәнді, оның өзі субстандартты, қанағаттандырылмаған және жоғары
тәуекелді күмәнді несиелер болып жіктеледі;
• үмітсіз.
Стандартты несие – бұл қайтару мерзімі жақындамаған және күмән
туғызбайтын несие, яғни:
- мерзімінде өтелмеген несиелерді жоқ деп мінезделетін меншіктік
капиталмен қамтамасыз етілуінің жеткілікті деңгейіне ие қаржылық-
тұрақты шаруашылық субъект болып табылатын қарыз алушы;
- несиені сенімді және өтемді қамтамасыз ету. Қарыз алушыға берілген
несие қамтамасыз етілген деп саналады банкке алуға үндеу болуы
мүмкін әрекет етіп отырған заңдарға сәйкес ол бойынша негізгі қарызы
мен оған қойылатын сыйақы үшін жеткілікті мөлшерде дұрыс құрылған
қамтамасыз ету шарты болса.
Бұл категориядағы несиелерде олардың қайтарылмай қалуы мүмкін деген
белгісі қарастырылмайды.
Субстандартты несие деп танылады, егер де келесідей негіздемелердің
біреуі орын тапса:
1) негізгі қарызы мен сыйақысын қайтару бойынша төлемдерді 30 күнге
дейін төлемесе;
2) төлеу уақытын бір реттен артық создырмаған.
Бұл топтағы несиелерге қаржылық жағдайлары тұрақты, бірақ белгілі бір
қанағаттандырарлықсыз көрсеткіштері (дебиторлық қарыздары, тауарлар мен
дайын өнімдердің өтемсіз қорлары) бар клиенттерге берілген несиелер жатады.
Қарыз алушыға сәйкестендірілген несиелік ақпарат саны санының болуы
міндетті.
Қанағаттандырылмаған несие деп келесідей негіздемелерінің біреуі бар
кездегі несие мойындалады:
1) негізгі қарызы мен сыйақысы (қызығушылығы) бойынша төлемдерін 30-
дан 60 күнге дейін төлемеген жағдайда;
2) бір реттен артық ненсиенің төлеу уақытын создыру;
3) қарыз алушыға сәйкестендірілген несиелік ақпарат жинағы жоқ.
Банкте қарыз алушы туралы ақпарат болмаған жағдайда клиенттерге
берілетін несиелер, төлем мерзімін сақтауына байланыссыз, несие берілген
сәттен бастап осы топтағы несиелерге жатады.
Жоғары тәуекелмен күмәнді несиелер деп келесідей негіздемелердің біреуі
бар болған кездегі несиелер танылады:
1) негізгі қарызы мен сыйақысын (қызығушылығы) қайтару бойынша
төлемдерін 60-тан 90 күнге дейін кешіктіру;
2) негізгі қарызы немесе сыйақысын (қызығушылықты) жабу үшін
табыстарын алудың негізгі көзінен қарыз алушымен алынатын
қаражаттардың жүйелі (несиені бер сәттен бастап үш немесе одан
да жоғары рет) жеткіліксіздігі;
3) 1 жылдан артық емес мерзімге санацияларды жариялау;
4) қарыз алушыға материалдық залал келтіретін, бірақ оның қызметін
тоқтатуды жүргізбеген форс-мажорлық жағдайлар;
5) басқа банктерден алынған несиелері мен кепілдіктері бойынша
уақыты өтіп кеткен борыштардың пайда болуы.
Үмітсіз несие деп келесі негіздемелердің біреуі орындалған уақыттағы
несие танылады:
1) негізгі қарызы мен сыйақысын қайтару бойынша төлемдерін 90
күннен артық кешіктіру;
2) қарыз алушыны банкрот деп жариялау;
3) бір жылдан артық уақытқа санациялар жариялау;
4) қарыз алушыға материалдық залал келтірген, жәненемесе өзінің
қызметін жалғастыруға мүмкіндік бермейтін форс-мажорлық
жағдайлар, соныменен қатар басқа да міндеттемелері.
Стандарттыққа жатқызылатын ұзақмерзімді несиелер (3 жылдан жоғары
мерзімге) бойынша берілген пролонгациялардың мақсаттылығын растайтын
құжататрды қарыз алушы ұсынған кезде, банк несиелерді субстандартты ретінде
классификациялауға құқылы.
Өзінің міндеттемелері бойынша сенімді төлемші репутациясына ие қаржылы-
тұрақты қарыз алушыға берілген бланктік несие субстандартты ретінде
классификацияланады.
30 күннен артық күнге аударылған сыйақыларды кешіктірген жағдайда банк
әрі қарай аударылатын сыйақы (қызығушылықтарды) баланста көрсетуін тоқтату
керек. Аударылған сыйақыларды (қызығушылықтарды) 60 күннен жоғары төлеуін
кешіктірсе, онда банк баланстан алынған сыйақыларды емес, аударылған
сыйақыларды алып тастауы керек.
Контокоррентті несие сондай-ақ банктік несиелерге жиі қажеттілік
тудыратын және банкпен ұзақ және үзілмес қатынастары бар клиенттеріне
ашылады. Контокоррентті несие негізінен ағымдағы өндіріс пен айырбасты
қаржыландыру үшін және инвестицияны қаржыландырумен байланыссыз беріледі.
Контокорренті несие неғұрлым қымбат несиелер қатарына жатады және банк пен
клиент арасында ерекше келісім-шартпен безендіріледі. Контокоррентті шотты
қызмет көрсеткеніне банк міндетті түрде қарыз алушыдан айнымалы комиссия
алады. Контокоррент бойынша сальдо дебеттік және кредиттік болуы мүмкін.
дебеті бойынша төлемдер жасалады және дебеттік сальдо ағымдағы төлемдерді
жүзеге асыру үшін қарыз алушыда меншіктік ақша қаражаттары жоқ екндігі
куәландырады және оған несие қажет. Кредиті бойынша кәсіпорынға келіп
түсетін барлық түсімдер мен басқа да кірістер кіргізіледі. Кредиттік сальдо
ақшалай қаражаттардың түскенін көрсетедә және тез алу талаптары бойынша
шоттары бойынша пайыздардың мөлшеріне сәйкес келетін клиенттің пайдасына %
төлеу үшін негіз болады. Барлық төлемдік айналым контркоррентте
жинақталғандықтан, қарыз алушының есептік шоты жабылады.
Контокоррентің түрлілігі овердрафт болып табылады, онда есептік шот
дебеттік сальдоға ие болады, бұл жеке ссудалық шотты аша отырып, клиент
өзінің есептік шотындағы өзінің қалдықтары мен түсімдерінен артық банктің
ресурстар есебінен есептік құжаттарға қосымша төлемдер жасауға құқық алады.
Конткоррент сияқты овердрафтта бірінші кластық клиенттер үшін және аз деген
де екі шарттың сақталуы кезінде енгізіледі:
- болжалынған кезеңде клиенттің меншіктік қаражаттары оның
шығындарыннан жоғары болған кезде;
- осы банктің мерзімдік депозитіне оның ақшалай қаражаттарының қажетті
деңгейін бір жылға салуға клиенттің келісімі талап етіледі.
Контокоррент бойынша және овердрафт бойынша несиелендіру кезінде
ссудалық борышы бірінші класты өтемділік құралдары сомасынан асып кетпеуі
маңызды.
Вексельді несие ұсынушы және вексель берушінікі болып бөлінеді.
Ұсынушылық вексельдік несие екі түрде болады: кепілдемелік және есептік.
Есептік несие – дисконтты алып тастаумен вексель бойынша төлем мерзімі
жеткенге дейін банктің вексельді сатып алуы. Есептік несие қарыз алушымен
есептік несие туралы келісім жасау негізінде беріледі. Есептік несие сомасы
мен мерзімі екі жақтың келісімі бойынша векселмен анықталады. Векселдерді
есепке алу бойынша несие векселді сатып алу күнінде жазу жолыменен беріледі
(төлем уақыты кедген күнде вексель құнынан дисконтты алып тастау). Несиені
өтеу төлем жасауға міндетті тұлғамен векселге төлем жасау жолымен төлем
мерзімі жеткен кезде жүргізіледі. Егер де төлемші төлем қабілетті болмаса,
онда векселді ұсынушы немесе вексель бойынша басқа да міндетті тұлғалар
несиені өтеулері қажет. Вексельді сатып алу кезінде есептік ставканы
белгілеу кезінде банк келесілерге сүйенеді:
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz