Корпоративтік басқару туралы
Кіріспе
1 Корпоративтік басқарудың теориялық негіздері
1.1 Корпоративтік басқару түсінігінің мәні мен даму құрылымы
1.2 Корпоративтік басқарудың Қазақстандық үлгісі
1.3 Корпоративті басқарудың құқықтық аспектілері
2 « Альтернативные финансы» АҚ корпоративті басқару жағдайын бағалау және талдау.
2.1 «Альтернативные финансы» АҚ.ғы корпоративтік басқару мен құрылымы.
2.2 «Альтернативные финансы» АҚ .ның құрылымы, корпоративтік қаржыларына талдау
3 Қазақстандағы қаржылық институттарында корпоративтік басқаруды жетілдіру
3.1 Корпоративтік басқаруды жетілдіруді мемлекеттік ынтландыру
3.2 Қаржылық институтардағы корпоративтік қатынастарды жақсарту шаралары
Қорытынды
Әдебиеттер
1 Корпоративтік басқарудың теориялық негіздері
1.1 Корпоративтік басқару түсінігінің мәні мен даму құрылымы
1.2 Корпоративтік басқарудың Қазақстандық үлгісі
1.3 Корпоративті басқарудың құқықтық аспектілері
2 « Альтернативные финансы» АҚ корпоративті басқару жағдайын бағалау және талдау.
2.1 «Альтернативные финансы» АҚ.ғы корпоративтік басқару мен құрылымы.
2.2 «Альтернативные финансы» АҚ .ның құрылымы, корпоративтік қаржыларына талдау
3 Қазақстандағы қаржылық институттарында корпоративтік басқаруды жетілдіру
3.1 Корпоративтік басқаруды жетілдіруді мемлекеттік ынтландыру
3.2 Қаржылық институтардағы корпоративтік қатынастарды жақсарту шаралары
Қорытынды
Әдебиеттер
XIX-ХХ ғасыр аралығында әлемде ірі корпорациялар қалыптаса бастады және сол кезде корпоративті басқару мәселелері де шыға бастады, өйткені ол компанияларда меншік құқығын бөлу және сол меншікті басқару процесстері көріне бастады. Бизнесті дамыту мәселелері корпорация иелерін басқару қызметтерін басқа адамдарға сеніп тапсыруға мәжбүр етті. Менеджмент пен компаниялар акционерлерінің арасындағы мүдделер қақтығысы айқын көріне бастады. Корпоративті басқарудың теориясы мен практикасы ХХ ғасырдың 80 жылдары қалыптаса бастады. Қазіргі заманауи эпоха мен екі өткен кезеңдердің артықшылықтарын талдай отырып, ғалымдар мынадай шешімге келді, XIX ғасырда экономикалық дамудың қозғауышы кәсіпкерлік болды, ХХ ғасырда менеджмент және XXI ғасырда корпоративті басқару.
АҚШ-та, Канадада, Жапонияда, еуропалық мемлекеттерде корпоративті «көріністің» («спектакль») (акционерлер, менеджерлер, директорлар, кредиторлар, қызметкерлер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, мемлекеттік чиновниктер, жергілікті қоғам тұрғындары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыс мүшелері) басты тұлғалары арасындағы қарым-қатынас жүйесінің негізі нақты анықталған. Мұндай жүйе корпорациялардың негізгі үш мәселесін шешуге арналған: корпоративті басқарудың максималды тиімділігін қамтамасыз ету, инвестицияларды тарту, заңды және әлеуметтік міндеттемелерді орындау.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) (Организация экономического сотрудничества и развития (ОЭСР)) мақұлдаған арнайы құжатта былай делінген, «Корпоративті басқару... арнайы механизмдерді анықтайды, олардың көмегімен компаниялардың мақсаты құрылады, оларға жету құралдары анықталады және оның қызметін бақылау жүзеге асады». Онда тиісті корпоративті басқарудың бес негізгі принциптері жете жазылған.
Қазақстанда корпоративті басқару экономиканың дамуына жаңа мүмкіндіктер береді, инновациялық тәсілдер негізінде инвестициялық ағымдарға жол ашады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі мен ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңы қабылданды[1, 2]. ҚР Ұлттық Банкі «Қазақстандық акционерлік компаниялардың корпоративті басқару принциптерін қолдану бойынша кепілдемені» тағайындады[3]. Қазақстандық қаржыгерлер Ассоциациясы маңында корпоративті басқару бойынша жұмысшылар тобы құрылды. Модельді Іскерлік этика Кодексі құрылды, Корпоративті басқару бойынша Қазақстанның Ұлттық Советі ұйымдастырылды[4]. Сонымен қатар, бірнеше жылдардан бері өз қызметін Бүкіләлемдік банк тобының, Халықаралық қаржы корпорациясының қолдауымен Орталық Азиядағы корпоративті басқару бойынша IFC жобасы өз жұмысын жүзеге асырып келеді.
АҚШ-та, Канадада, Жапонияда, еуропалық мемлекеттерде корпоративті «көріністің» («спектакль») (акционерлер, менеджерлер, директорлар, кредиторлар, қызметкерлер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, мемлекеттік чиновниктер, жергілікті қоғам тұрғындары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыс мүшелері) басты тұлғалары арасындағы қарым-қатынас жүйесінің негізі нақты анықталған. Мұндай жүйе корпорациялардың негізгі үш мәселесін шешуге арналған: корпоративті басқарудың максималды тиімділігін қамтамасыз ету, инвестицияларды тарту, заңды және әлеуметтік міндеттемелерді орындау.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) (Организация экономического сотрудничества и развития (ОЭСР)) мақұлдаған арнайы құжатта былай делінген, «Корпоративті басқару... арнайы механизмдерді анықтайды, олардың көмегімен компаниялардың мақсаты құрылады, оларға жету құралдары анықталады және оның қызметін бақылау жүзеге асады». Онда тиісті корпоративті басқарудың бес негізгі принциптері жете жазылған.
Қазақстанда корпоративті басқару экономиканың дамуына жаңа мүмкіндіктер береді, инновациялық тәсілдер негізінде инвестициялық ағымдарға жол ашады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі мен ҚР «Акционерлік қоғамдар туралы» Заңы қабылданды[1, 2]. ҚР Ұлттық Банкі «Қазақстандық акционерлік компаниялардың корпоративті басқару принциптерін қолдану бойынша кепілдемені» тағайындады[3]. Қазақстандық қаржыгерлер Ассоциациясы маңында корпоративті басқару бойынша жұмысшылар тобы құрылды. Модельді Іскерлік этика Кодексі құрылды, Корпоративті басқару бойынша Қазақстанның Ұлттық Советі ұйымдастырылды[4]. Сонымен қатар, бірнеше жылдардан бері өз қызметін Бүкіләлемдік банк тобының, Халықаралық қаржы корпорациясының қолдауымен Орталық Азиядағы корпоративті басқару бойынша IFC жобасы өз жұмысын жүзеге асырып келеді.
Мазмұны
Кіріспе
1 Корпоративтік басқарудың теориялық негіздері
1. Корпоративтік басқару түсінігінің мәні мен даму құрылымы
2. Корпоративтік басқарудың Қазақстандық үлгісі
3. Корпоративті басқарудың құқықтық аспектілері
1. Альтернативные финансы АҚ корпоративті басқару жағдайын бағалау және
талдау.
1. Альтернативные финансы АҚ-ғы корпоративтік басқару мен құрылымы.
2. Альтернативные финансы АҚ –ның құрылымы, корпоративтік қаржыларына
талдау
2. Қазақстандағы қаржылық институттарында корпоративтік басқаруды жетілдіру
1. Корпоративтік басқаруды жетілдіруді мемлекеттік ынтландыру
2. Қаржылық институтардағы корпоративтік қатынастарды жақсарту
шаралары
Қорытынды
Әдебиеттер
Корпоративтік басқарудың теориялық негіздері
Корпоративтік басқару түсінігінің мәні мен даму құрылымы
XIX-ХХ ғасыр аралығында әлемде ірі корпорациялар қалыптаса бастады
және сол кезде корпоративті басқару мәселелері де шыға бастады, өйткені ол
компанияларда меншік құқығын бөлу және сол меншікті басқару процесстері
көріне бастады. Бизнесті дамыту мәселелері корпорация иелерін басқару
қызметтерін басқа адамдарға сеніп тапсыруға мәжбүр етті. Менеджмент пен
компаниялар акционерлерінің арасындағы мүдделер қақтығысы айқын көріне
бастады. Корпоративті басқарудың теориясы мен практикасы ХХ ғасырдың 80
жылдары қалыптаса бастады. Қазіргі заманауи эпоха мен екі өткен кезеңдердің
артықшылықтарын талдай отырып, ғалымдар мынадай шешімге келді, XIX ғасырда
экономикалық дамудың қозғауышы кәсіпкерлік болды, ХХ ғасырда менеджмент
және XXI ғасырда корпоративті басқару.
АҚШ-та, Канадада, Жапонияда, еуропалық мемлекеттерде корпоративті
көріністің (спектакль) (акционерлер, менеджерлер, директорлар,
кредиторлар, қызметкерлер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, мемлекеттік
чиновниктер, жергілікті қоғам тұрғындары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыс
мүшелері) басты тұлғалары арасындағы қарым-қатынас жүйесінің негізі нақты
анықталған. Мұндай жүйе корпорациялардың негізгі үш мәселесін шешуге
арналған: корпоративті басқарудың максималды тиімділігін қамтамасыз ету,
инвестицияларды тарту, заңды және әлеуметтік міндеттемелерді орындау.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) (Организация
экономического сотрудничества и развития (ОЭСР)) мақұлдаған арнайы құжатта
былай делінген, Корпоративті басқару... арнайы механизмдерді анықтайды,
олардың көмегімен компаниялардың мақсаты құрылады, оларға жету құралдары
анықталады және оның қызметін бақылау жүзеге асады. Онда тиісті
корпоративті басқарудың бес негізгі принциптері жете жазылған.
Қазақстанда корпоративті басқару экономиканың дамуына жаңа
мүмкіндіктер береді, инновациялық тәсілдер негізінде инвестициялық
ағымдарға жол ашады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі мен ҚР
Акционерлік қоғамдар туралы Заңы қабылданды[1, 2]. ҚР Ұлттық Банкі
Қазақстандық акционерлік компаниялардың корпоративті басқару принциптерін
қолдану бойынша кепілдемені тағайындады[3]. Қазақстандық қаржыгерлер
Ассоциациясы маңында корпоративті басқару бойынша жұмысшылар тобы құрылды.
Модельді Іскерлік этика Кодексі құрылды, Корпоративті басқару бойынша
Қазақстанның Ұлттық Советі ұйымдастырылды[4]. Сонымен қатар, бірнеше
жылдардан бері өз қызметін Бүкіләлемдік банк тобының, Халықаралық қаржы
корпорациясының қолдауымен Орталық Азиядағы корпоративті басқару бойынша
IFC жобасы өз жұмысын жүзеге асырып келеді.
Ұлттық экономикалық жүйенің теңдестірілген әлеуметтік-экономикалық
даму механизмдерін анықтайтын Корпоративті басқаруды ұйымдастыру мен
дамуының Концепциясын жасау процессі әлі де бастапқы деңгейде. Осыған
байланысты, Альтернативные финансы АҚ-ның жүйесінде теоретико-
методологиялық корпоративті басқару жағдайын құру ғана емес, сонымен қатар
әлемдік банк жүйесіне интеграция жағдайында оған жету механизмдері мен
басымдылықтарын анықтау қажет.
Төмендегі 1-ші кестеде Қазақстанда және әлемдік тәжірибеде
корпоративті басқарудың дамуы мен құрылуының қысқаша тарихы келтірілген.
1-кесте
Корпоративті басқарудың қысқаша тарихы
Жылы Мазмұны
1600 East India Company алғашқы рет директорлар жиналысын құрады, бұл
меншік пен бақылаудың бөлінуіне әкеп соғады. (Ұлыбритания,
Нидерланды)
1776 Адам Смит Исследовании о природе и причинах богатства народов
жұмысында менеджерлер қызметін бақылаудың әлсіз механизмдері
жайлы және басқарушылар үшін ынталандыру туралы ескертеді.
(Ұлыбритания)
1844 Акционерлік компаниялар туралы алғашқы заң (Ұлыбритания)
1931 А. Берли и Г. Минз негіз қалайтын Современная корпорация и
частная собственность жұмысын жарыққа шығарады(АҚШ)
1933-191933 ж. бағалы қағаздар туралы Заң бағалы қағаздар нарығының
34 қызметін реттейтін бірінші заң болды. (сонымен қатар,тіркеу
мәліметтерін ашу талабы енгізілді).1934 ж. Заң құқықтық қолдану
функцияларын бағалы қағаздар мен биржалар Комиссиясына
делегирледі. (АҚШ)
1968 ЕО компаниялар туралы заңнама бойынша директива қабылдайды. (ЕО)
1987 Тредвей Комиссиясы қаржы есебін құрастыру барысында алаяқтық
туралы баяндама ұсынады, аудит бойынша комитеттердің ролі мен
мәртебесін растайды және ішкі бақылау негізін қалайды,( былайша
айтқанда, Тредвей Комиссиясының спонсорлық ұйымдар Комитетінің
COSO моделі ), 1992 ж. жарыққа шыққан (АҚШ)
1990-19Мынадай кәсіпкерлік империялардың күйреуі, Polly Peck (1,3 млрд.
91 фунт стерлинг көлемінде шығындар), BCCI и Maxwell Communications
(480 млн. фунт стерлинг) корпорациялары, инвесторларды қорғау
мақсатында корпоративті басқару тәжірибесін жетілдірудің
маңыздылығын көрсетеді. (Ұлыбритания)
1992 Кэдбери Комитеті инвесторларды қорғау мақсатында корпоративті
басқарудың қаржы аспектілері бойынша алғашқы Кодексті жарыққа
шығарады (Ұлыбритания), және 1992 ж. бастап Ұлыбританяның қор
биржасының листингіне қосылған компаниялар, соблюдай или
объясни принципі бойынша басқару жайлы ақпарат ашуы міндетті.
(Ұлыбритания)
1994 Кинг баяндамасы жарыққа шықты(Оңтүстік Африка)
1994-19Мынадай баяндамалар жарыққа шықты: Рутман О внутреннем контроле
95 и финансовой отчетности, Гринбери О вознаграждении должностных
лиц и Хемпеля О корпоративном управлении (Ұлыбритания)
1995 Вьено баяндамасы жарыққа шықты (Франция)
1996 Питерс баяндамасы жарыққа шықты (Нидерланды)
1998 Бірегей(Объединенный) кодекс жарыққа шықты(Ұлыбритания)
1999 ЭЫДҰ Корпоративті басқару принциптерін басып шығарады, ол сол
бағыттағы алғашқы халықаралық құжат болып табылады.
1999 Ішкі бақылау бойынша Терибул қолданбалы материалы басып
шығарылды. (Ұлыбритания)
2001 АҚШ-тың листингіне қосылған, көлемі бойынша жетінші болған, Enron
корпорациясының банкротқа ұшырағаны жарияланды. (АҚШ))
2002 Корпоративті басқару Кодексі жарыққа шықты (Германия)
2002 Корпоративті мінез-құлық Кодексі басылып шықты (Ресей
Федерациясы)
2002 Enron компаниясының күйреуі мен басқа да корпоративті жанжалдар
Сарбейнс-Оксли заңын қабылдауға әкеп соғады(АҚШ); компаниялар
туралы еуропалық реформа жайлы Винтердің баяндамасы жарыққа
шығады. (ЕО)
2003 Атқарушы емес директорлар жайлы Хиггс баяндамасы басылып шығады.
(Ұлыбритания)
2004 Parmalat компаниясының жанжалы Италияны дүр сілкіндірді.
Казахстанда
1994 ҚР Азаматтық кодексі қабылданды
1998 Акционерлік қоғамдар туралы Заң қабылданды (күшін жоғалтты)
2002 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен Қазақстандық
акционерлік компаниялардың корпоративті басқару принциптерін
қолдану бойынша кепілдемелер бекітілді.
2003 Акционерлік қоғамдар туралы Заң қабылданды
2004 Қазақстан қаржыгерлері Ассоциациясы маңындағы корпоративті
басқару бойынша жұмысшы тобы құрылды.
2005 Қазақстан қаржыгерлері Ассоциациясы мен Эмитенттер Советі
корпоративті басқару Кодексін қабылдады.
2005 Биржалық Совет беіткен листингтік талаптарға сәйкес,
эмитент-компанияларда бекітілген корпоративті басқару Кодексі
болуы тиіс.
2005 Эмитенттер советі Модельді Іскерлік этика Кодексі қабылданды.
2006 Корпоративті басқару бойынша қазақстанның Ұлттық советі құрылды.
Ескерту – корпоративті басқару тарихының буындары (Вехи) IFC.
2006. - №1
1999 жылы сәуір айында Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
(ЭЫДҰ) (29 дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерді біріктіреді)
келесідей анықтама құрастырды: Корпоративті басқару- корпорациялар
қызметін қамтамасыз ететін және бақылайтын ішкі құралдарға жатады...
Экономикалық тиімділікті жоғарылату үшін негізгі элементтердің бірі
корпоративті басқару болып табылады, бұл компанияның басқармасы
(менеджмент, администрация), оның директорлар кеңесі мен мүдделі тұлғалар
(стейкхолдерлер) арасындағы қарым-қатынастар кешенін қамтиды.
1-ші кестеге сәйкес, корпоративті басқарудың толық теориясы өткен
жүзжылдықтың 80-ші жылдары қалыптаса бастады (1 сурет)
1-сурет. Дамыған мемлекеттердегі корпоративті басқару жүйесінің құрылу
процессі
Тиімді басқарылатын компаниялардың ұлттық экономика мен жалпы қоғамға
айтарлықтай маңызы бар. Олар қаржы тұрғысынан тұрақты болып келеді,
акционерлер, қызметкерлер, жергілікті қауым мен түгел мемлекет үшін жоғары
құнды қамтамасыз етеді. Осылайша олар тиімсіз басқарылатын компаниялардан
ерекшелінеді. Корпоративті басқарудың тиімді жүйесін құру этаптары және
оның артықшылықтары 2-ші суретте келтірілген.
2-сурет. Корпоративті басқарудың тиімді жүйесін құру этаптары және
оның артықшылықтары
Ескерту – Ақпарат көзі: IFC, 2006, № 3 [5]
4-ші суреттен көріп отырганымыздай, корпоративті басқарудың жоғары
стандарттарын ұстанған компаниялар, дұрыс емес басқарылатын
корпорациялармен салыстырғанда капиталға кең ауқымды доступ алады және ұзақ
мерзімді перспективада артықшылықты болады.
Корпоративті басқарудың тиісті стандарттарын ұстанған компаниялар өз
қызметінде қолданатын сыртқы қаржы ресурстары құнын төмендетуге қол
жеткізуі мүмкін, осыдан келе жалпы капитал құнының төмендеуі орын алады.
Бұл заңдылық Қазақстан сияқты мемлекеттерге тән, себебі құқықтық жүйе әлі
де нығайю барысында, ал сот ұйымдары инвесторларға, егер олардың құқықтары
бұзылатын болса, тиімді көмекті әрқашан көрсете алмайды. Корпоративті
басқаруда айтарлықтай нәтижеге ие болған акционерлік қоғамдар, басқа түрлі
мемлекеттер мен салаларда қызмет көрсететін акционерлік қоғамдармен
салыстырғанда инвесторлар алдында көптеген артықшылықтарға ие (3-сурет).
3-сурет. Корпоративті басқарудың жоғары деңгейіне байланысты
компанияның акция бағасына үстеме(надбавка),%
Ескерту –Ақпарат көзі:McKinsey & Company.Global Investor Opinion
Survey, Шілде 2006.
3-суретті талдай отырып,мұнда көрсетілген көрсеткіштермен
салыстырғанда Қазақстанда заемдік капитал құны әлде қайда жоғары, ал
акциялар шығару арқылы сыртқы ресурстарды тарту мүлдем жоқ. Мұндай жағдай
көптеген себептерге байланысты орнады, соның бірі сенімді заемщик ретінде
компанияның дамуына байланысты және акционерлердің қаражаттарын
инвестициялауға арналған объект ретінде күрделі мәселелерді тудыратын
экономиканың күшті құрылымдық деформациясына байланысты. Сонымен қатар
заңнаманың жеткіліксіз жасалуы, соттың әлсіздігі мен әрине корпоративті
басқарудағы ақаулар да орын алды. Сондықтан корпоративті басқару деңгейін
көтеру анық және тиімді әсер беруі мүмкін.
Сонымен, корпоративті басқару бұл заманауи термин емес, бар
нақтылық.
Корпоративті басқаруды корпоративті менеджментпен шатастырмау керек.
Корпоративті менеджмент іскерлік операцияларды жүргізу барысындағы кәсіби
мамандардың қызметін білдіреді. Басқаша айтқанда, менеджмент бизнесті
жүргізу механизмінде шоғырландырылған. Корпоративті басқару кең мағыналы
ұғым. Корпоративті басқару менеджментке қарағанда, компанияның жоғарғы
деңгейінде. Корпоративті басқару мен корпоративті менеджменттің функциялары
тек компанияның даму стратегиясын құру барысында қиылысады.
Корпоративті басқару жайлы барлық жағдайлар мен юрисдикцияларда
қолданысқа ие болатындай бірегей анықтама жоқ. Төменде корпоративті
басқарудың бірнеше анықтамалары келтіріледі[5]:
Корпоративті басқару- бұл компанияны басқару мен бақылау бойынша
процесстер мен құрылымдар сериясы.
Сэр Кэдберидің есебі, желтоқсан 1992 ж.
Корпоративті басқару абстрактілі мақсат болып келмейді, бірақ ол
құрылымды ұсыну арқылы корпоративті тапсырмаларды орындауға бағытталған,
оның шеңберінде мүдделі тұлғалар (стейкхолдерлер, директорлар және
басқарушылар) компанияның тапсырмаларын тиімді орындауы мүмкін.
Белая книга по вопросам корпоративного управления, АҚШ-тың дөңгелек
столында 1997 жылы қабылданған.
Корпоративті басқару қоғамдық компаниялар не істейтінін, оларды кім
бақылайтынын, мұндай бақылау қалай жүргізілетінін, және олар жүзеге
асыратын қызметтен тәуекелдер мен табыстар қалай бөлінетінін бекітетін
құқықтық, мәдени және институционалды іс-шаралар тізбегін қамтиды.
Маргарет Блаэр Собственость и контроль: пересмотр структуры
корпоративного управления в двадцать первом веке
Корпоративтік басқару – бұл экономикалық және әлеуметтік мақсаттар
арасындағы, жеке және жалпы мүдделер арасындағы тепе-теңдік орнайтын
үдеріс. Басқаша айтқанда, бұл кооперативтік шаруашылық бірліктері (сыртқы,
яғни мемлекеттік органдарды қосқанда) арасындағы олардың мүдделерін
үйлестіру мақсатындағы басқару қатынастары жүйесін қалыптастыру.
Дегенмен корпоративті басқарудың жалпыға бірдей түсінігі оны
акционерлердің мүдделерінің басым бағыттарының және корпорацияның
дамуындағы олардың рольдерінің негізінде құрылған басқаруды; корпорацияның
даму стратегиясының (фирманың мүдделері жалпы мүддеге бағынған) негізінде
құрылған акционерлердің өзара әрекетін қарастыратын, меншік иелерінің
құқықтарының жүзеге асуын ескеретін басқаруды; корпоративті мәдениетті,
яғни ортақ дәстүрлерді, мақсаттарды, мінез-құлық принциптерін туындататын
басқаруды білдіруіне саяды [6].
Сондай-ақ оны қандай-да бір мүддеге сай билікті шектейтін және қайта
бөлетін, тоқтатулар және қарсы әсерлер жүйесі ретінде де анықтайды. Бұл
анықтамаға сәйкес корпоративті басқарудың мақсаты – акционерлердің құқығын,
мүдделерін және құндылықтарын қорғау.
1.2 Корпоративтік басқару модельдері
Бүгінгі күні әлемдегі ең жақсы корпоративтік басқарудың моделі жоқ,
әрбір модельдің өзіне тән артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Дегенмен,
бүкіл әлемде корпоративті басқарудың негізгі модельдері ЭЫДҰ анықтаған төрт
басты принцип (әділдік, жауапкершілік, айқындылық және есептілік) негізінде
құрылады және әрдайым жетілдіріліп тұрады. Тарихи тұрғыдан корпоративті
басқарудың үш моделі қалыптасты: англо-американдық, неміс және жапон
модельдері. Бірінші модель АҚШ-та, Ұлыбритания, Аустралия, Канада мен Жаңа
Зеландияда орын алған. Негізгі айрықша белгісі компания басшылығының
өкілдері директорлар кеңесінің мүшелері болып келеді. Басшыларды
директорлар кеңесіне сайланудың басты себебі, компания басшылары күнделікті
операционды қызметпен және операционды қызмет нарығымен тығыз байланысты,
сондықтан олардың біліктілігі директорлар кеңесі шешім қабылдағанында да,
компанияның қызметін бақылауға да маңызды. Мұндай жүйеге қарсылық
білдірудің себебі, атқарушы директорлардың жоғары біліктілігіне байланысты,
олардың пікірі атқарушы емес директорлармен салыстырғанда шешім қабылдауда
көбірек әсер етуі мүмкін, ал бұл потенциалды түрде, директорлар кеңесі
жүргізетін талдау мен бақылаудың тәуелсіздігін теріске шығарады.
Неміс моделі Германияда, Австрияда, Скандинавияда, Нидерландыда,
жартылай Франция және Бельгия мемлекеттерінде қолданылады. Мұнда атқарушы
билік пен директорлар кеңесі арасында қайталану (дублирование) жоқ. Мұндай
модель директорлар кеңесінің анализ жасау барысында тәуелсіз болуына жол
береді, бірақ кеңесте компанияның атқарушы директорлар сиықты күнделікті
мәселелерін білетін адам жоқ дегенді білдіреді. Бұл модельді қолданатындар
бір немесе бірнеше акционерлердің қолына меншікті шоғырландырады.
Жапондық модель тек қана Жапон елінде қолданылады. Негізгі назар
стейкхолдерлердің кең тобына аударылады. Жапондық модельде компаниямен ұзақ
мерзімді байланысқа көңіл аударылады.Компания тұтас бір орган ретінде
қаралады: басқарушылар мен қызметкерлер компанияның бір атының астында
бірігеді және бірдей көзқараста болады. Жұмысын жиі ауыстыратын адамдарға
көбінесе сенімсіз болады, сол сияқты үлкен дивиденд алып, басқа
компанияларға ауып кеткен акционерлерге де дәл сондай көзқарас. Аталып
кеткен модельдердің бір-бірінен айтарлықтай айырмашылығы бар. Оларды кесте
түрінде көруге болады.
2-кесте
Корпоративтік басқару модельдері
Басқару модельдерінің типтері
Англо-американдық модель Жапондық модель Неміс моделі
1 2 3
Сипаттамасы
Жеке акционерлердің болуы Банк-корпорация Банктер корпорацияның
және корпорациямен схемасы бойынша ұзақ мерзімді
байланысы жоқ тәуелсіз акционерлер акционерлері болып
акционерлер (аутсайдерлер)құрамында түрлі табылады, және олардың
санының үнемі өсуі, корпорациялар мен өкілдері тұрақты тұрғыда
қатысушылардың құқықтары банктердің жоғары директорлар кеңесінің
мен міндеттерін пайызы. Заңнама, құрамына кіреді. Неміс
анықтайтын, айқын жасалғанөндіріс кэйрецуді фирмаларының көбісі
заңнамалық негіздің болуы.белсенді түрде акционерлікке қарағанда
қолдайды. банктік қаржыландыруды
талғайды.
Осылайша,басқару құрылымы
банктер мен корпорациялар
қарым-қатынасына
бағытталған.
Негізгі қатысушылары
Басқарушылар, директорлар,Басты банк және Банктер. Корпорациялар
акционерлер ( көбінесе қаржылық- акционерлер болып келеді
институционалды), өндірістік желі және аффилирленген емес
биржалар, үкімет (кэйрецу), компанияларға салым сала
басқарма, үкімет. алады. Жұмысшылар заңды
Банктер өзінің түрде басқарушылар
корпоративті құрамына кіреді.
клиенттеріне
облигация, акция
шығарумен, шот
жүргізу және
консалтингпен
байланысты
несеиелер мен
қызметтер
көрсетеді.
Әрекеттестік
байланыс орнатуға
бағытталған.
Тәуелсіз
акционерлердің
корпорацияға әсер
ету мүмкіндігі жоқ
деуге болады.
Акцияларды иемдену құрылымы
Институционалды Акциялар түгелдей Банктер – 30% акциялар,
инвесторлар (Ұлыбритания –қаржы ұйымдары мен корпорациялар – 45%,
65%, АҚШ – 60%); жеке корпорациялардың зейнетақы қорлары – 3%,
инвесторлар (АҚШ – 20%) қолында. жеке акционерлер – 4%
Сақтандыру
компаниялары 50%
акцияларды
иеленеді,
корпорациялар –
25%, шетел
инвесторлары – 5%
Директорлар кеңесінің құрамы
Инсайдерлер – корпорациядаТүгелдей дерлік Екіпалаты директорлар
немесе онымен тығыз ішкі қатысушыларданкеңесі: бақылау кеңесі
байланыста жұмыс істейтін тұрады. Мемлекет және басқарма. Бақылау
тұлғалар. Аутсайдерлер – өзінің өкілін кеңесі басқарманы
корпорациямен тікелей тағайындауы мүмкін.тағайындайды және
байланысы жоқ тұлғалар. Саны – 50-ге дейін таратады, басшылықтың
Саны – 13-15 адам. адам. шешімін бекітеді және
басқармаға кепілдеме
береді. Басқарма тек қана
корпорация
қызметкерлерінен тұрады.
Бақылау кеңесіне міндетті
түрде акционерлер мен
жұмысшылар өкілдері
кіреді. Бақылау кеңесінің
саны- 9-20 ада (заңмен
белгіленеді).
Заңнамалық база
АҚШ-та: штат заңдары, Американдықтан Федералды және жергілікті
федералды заңдар, бағалы көшірілген деуге заңдар, бағалы қағаздар
қағаздар мен биржалар болады. Үкімет бойынша федералды
бойынша комиссия. дәстүрлі түрде агенство.
Ұлыбританияда: корпорация
парламенттік акттер, қызметіне өзінің
бағалы қағаздар мен өкілдері арқылы
инвестициялар бойынша ықпал етеді.
коллегия.
Ақпаратты ашу талаптары
АҚШ-та: директорлар жайлы Капитал құрылымы, 5% акциядан көп
ақпаратты қамтитын, директорлар иемденетін акционерлер,
олардың иемденетін кеңесінің мүшелері,капитал құрылымы, мүмкін
акциялары,жалақысы туралы олардың еңбекақысы,болатын бірігулер мен
кварталдық есеп, жылдық болжанбалы жұтулар(поглощения)
есеп; 5% акциядан көп бірігулер, жарғыға туралы ақпарат
иемденетін акционерлер өзгертулер енгізу көрсетілген жарты жылдық
жайлы ақпарат; мүмкін туралы ақпараттардыесеп.
болатын бірігулер мен қамтитын жарты
жұтулар(поглощения) туралыжылдық есеп.
ақпарат. Корпорацияның 10
Ұлыбританияда: жарты ірі акционерлерінің
жылдық есеп. тізімі жарияланады.
Акционерлердің мақұлдауын талап ететін әрекеттер
Директорларды сайлау, Дивиденд төлеу, Табысты тарату, бақылау
аудиторларды тағайындау, директорлар кеңесінкеңесі мен басқарма
акциялар шығару, бірігу, сайлау, шешімдерінің
жұту (поглощения), жарғығааудиторларды ратификацияы, бақылау
өзгертулер енгізу. АҚШ-та тағайындау, жарғығакеңесін сайлау.
акционерлердің дивиденд өзгертулер енгізу,
көлемі бойынша дауыс бірігу, жұту
беруге құқығы жоқ, (поглощения).
Ұлыбританияда бұл мәселе
сайлауға шығарылады.
Төмендегі кестеде корпоративті модельдердің салыстырмалы анализі
көрсетілген.
3-кесте
Корпоративтік модельдердің салыстырмалы анализі
Модельдер
Қызмет белгілері
Англо-американдНеміс Жапон
ық
Акционерлер Банк Мемлекет
Менеджерлер Корпорацияның Банк
басқармасы Корпорация
Бақылау советі мүшелері
Меншікті басқарудың (акционерлер) Басқарма
қатысушылары Кәсіби
бірлестіктер
(жұмысшылар)
Үкімет
(мемлекет)
Корпорация Менеджмент Банк Клуб жүйесі
басқармасының көбінесе
беделді қатысушылары
Қызметінің ашықтық Жоғары Төмен Жоғары емес
деңгейі айқындылық
Қор биржасының Жоғары Әлсіз Жоғары емес
корпорация қызметіне
әсер етуі
Ағымдағы қызметін Менеджмент Бақылау советі
бақылау
Акция ұстаушылардың Әлсіз Жоғары Бағаланбайды
менеджмент қызметін
бақылау деңгейі
Корпорациялардың Инвесторларың Қоғамның Мемлекеттің
стратегиялық қысқа мерзімді стратегиялық стратегиялық
мақсаттарын ұстануы мүддесі мақсаттары мақсаттары
Акциялардың өтімділік Жоғары Төмен Жоғары емес
деңгейі (ликвидность)
Корпорация акцияларын Заңды түрде Заңды түрде Жіберіледі
банк иемдену құқығы тиім салынған қарастырылған
Мемлекеттің (Үкімет) Минималды Партнерлік Басым (Приоритное)
корпоративті құрылыста
қатысу дәрежесі
Күрделі жағдайда Нарық заңы Банктер Мемлекет
корпорацияны қолдау бойынша аман
қалу
Акционерлер, менеджментМенеджмент пен Олардың Акционерлер
және қызметкерлер корпорация арасындағы кішкентай роль
арасындағы консенсус сыртындағы консенсус атқарады
деңгейі қызметкерлер -мемлкет жүзеге
(жалданбалы) асыратын,
ұлттық мақсат
Корпорацияларды Тиімділік Қоғам мүддесінеМемлекет пен
дамытудың негізгі императорға қызмет
ұлттық идеясы ету
Мүдделердің Бәсекелестікті Тұрақтылықты
Басты кемшілік қысқа шектеу сақтап қалу үшін
мерзімділігі тиімді емес
бағдарламаларды
несиелеу
Басты артықшылық Жоғары Қоғамның Отандық
тиімділік мүддесіне қоса корпорациялар
бағыну мүддесін
(соподчинение) мемлекеттік
қорғау
Басты мәселе Акционерлер менБанктердің қайшы (противоречивая)
менеджерлердің рольі және бәсекелестікті шектеу
ара қатынасы
Ескерту – Корпоративті басқару модельдері және қазақстандық компаниялар
атты э.ғ.д., профессор Кубаев К.Е мақаласынан алынған. [8]
Кестеден көріп отырғанымыздай, американдық модельде меншікті
акционерлер мен менеджерлер басқарады. Сонымен бірге, стратегиялық
шешімдерді тек акционерлер қабылдауға құқылы, ал менеджерлер шұғыл
басқаруды жүзеге асырады. Егер акционерлер мүлікті иеленсе, менеджерлер
былайша айтқанда процессті иеленушілер болады, бұл өз алдына жанжал
тудырады. Бұл жағдайда менеджмент стратегиялық шешімге ықпалын тигізуге
тырысып, компанияны инсайдерлік бақылайды. Бұл американдық модельдің
мәселелерінің бірі боп келеді. Неміс моделі меншікті басқаруда
акционерлерді, банктер, менеджерлер, мемлекет пен қызметкерлерді қамтиды.
Стратегиялық басқаруда банктердің қатысуы бір мезгілде акционер және
несиелеуші ретінде қайшы келетінін бөліп көрсетеді. Басқа жағынан банктер
шектеушілер(смежники) арасында қосымша экономикалық байланыс орнатады. Ал
американдық модельде банктердің қатысуына заңды түрде тиім салынған.
Келтірілген модельдерде мемлекеттің де рольдері әртүрлі. Егер американдық
модельде минимум деңгейінде болса, Жапонияда мемлекеттің өзі
корпорацияларды мемлекет пен императорға қызмет етеді деген идеямен
қалыптастырады, одан кейін жеке секторға бере отырып, банкирлер мен
акционерлердің жеке мүддесі үшін емес, сол компанияға қызмет көрсететіндер
және қызметкерлер үшін жұмыс істеу механизмін орнатады.
Айта кететін жәйт, Жапоняға соғыстан кейін американдық модель
енгізілген болатын. Дегенмен, модель, ерекше ұлттық дәстүр ортасына келіп
түскеннен кейін, мүлдем ерекше корпоративті басқару моделін – жапондық
модельді алды. Талдауға сәйкес меншікті басқаруда американдық модель
тәуелсіз болып келеді. Бірақ,бұл инвесторлардың қысқа мерзімді мүдделерін
күшейту деп саналады.
Қызметтің айқындылық деңгейін маңызды белгілердің біріне жатқызуға
болады. Кестеге сәйкес,англо-американдық модель жоғары айқындылығымен
ерекшелінеді, бұл АҚШ қор биржасының дамығандығымен, өтімділігімен және
беделділігімен түсіндіріледі.
Жоғарыда сипатталып кеткен модельдерден басқа корпоративті басқарудың
континентальді моделі бар. Бір звенолы англо-американдық модельге
қарағанда, корпоративті басқарудың континентальді моделі екізвенолы басқару
жүйесіне негізделеді, олар директорлар кеңесі мен атқарушы орган. Бизнесті
жүргізу мен оны басқаруды атқарушы орган, ал басқаруды қадағалауды
акционерлер жиналысы тағайындаған директорлар кеңесі жүргізеді. Осылайша,
корпоративті басқарудың екізвенолы континентальді жүйесінде корпорацияны
басқару бақылаудан бөлек жүргізіледі және әртүрлі деңгейде жүзеге
асырылады. Корпоративті басқарудың континентальді моделінде акционерлердің
бөлінуі (распыленность) аз, соған байланысты компанияның қор биржасына
тәуелділігі аз. Капиталдың негізгі көздері банктер және қаржы институттары
болып келеді. Корпоративті басқарудың бұл моделінде бақылаушы және ірі
акционерлердің болуы кеңінен тараған. Англо-американдық модельде басты
назар акционерлердің мүддесіне және олардың жағдайына аударылса,
континентальді модельде стейкхолдерлер (басқа мүдделі тұлғалар) мүддесіне
аударылады: қызметкерлер, несиелеушілер, тұтынушылар, қоғам, мемлекет.
Казақстан корпоративті басқарудың континентальді моделін таңдады.
Компанияларда екізвенолы басқару жүйесін құру барлық акционерлік қоғамдар
үшін міндетті. Осыған дейін, егер барлық дауыс беретін акциялар бір
акционердің қолында болатын болса мұндай жүйені құру міндетті емес еді.
Отандық тәжірибеде жалғыз акционері бар акционерлік қоғамдар жиі кездеседі.
Мұндай компаниялар директорлар кеңесін құрмай-ақ жұмыс істейтін, жалғыз
акционері мемлекет болған компанияларды қоспағанда.
2007 жылдың 19 ақпандағы заңнамадағы өзгеріске сәйкес екізвенолы-
директорлар кеңесі мен атқарушы орган- жүйесін құру міндетті болды. Кез-
келген заңнама, соның ішінде корпоративті басқару облысындағы заңнама
нақты тәжірибе жүзіндегі қажеттілікке сүйенуі керек. Нақты қоғам
қажеттіліктері мен шарттарынан бөлек заң болмауы керек. Егер сондай заң
орнаса, ол дұрыс емес деп тануға болады. Әрқашан мұндай заңды ұстанған
сияқты немесе мұндай талаптарды орындамау амалы табылады.
Жоғарыда айтылып кеткен заңнамалық өзгерістерге дейін, жалғыз
акционері бар компаниялардың барлығы дерлік директорлар кеңесін құрған жоқ.
Тіпті біреуден көп акционері бар акционерлік қоғамдар директорлар кеңесін
тек формальді түрде құрған болатын. Мұндай компанияларда директорлар
кеңесі ешқандай роль атқарған емес. Бүгінгі күннің өзінде көптеген
компаниялар директорлар кеңесін тек заңдық нормаларды ұстану мақсатында
құрады. Бұл имитация. Мұндай компанияларда басқаруға қатысты сұрақтарды
жеке атқарушы орган немесе акционерлер шешеді. Мұнда акционерлер
нұсқауларын директорлар кеңесін аттап, тікелей атқарушы органға жібереді
немесе атқарушы орган өкілі бола отырып шешімдерді өздері қабылдайды.
Басқада жағдайларда, басты акционерлер директорлар кеңесінің құрамына
кіреді және күнделікті компанияның қызметіне қатысты сұрақтарға шешімді
директорлар кеңесі, нақтырақ айтқанда директорлар кеңесінің құрамына
кіретін бақылаушы акционерлер қабылдайды. Атқарушы орган мұнда бірде-бір
маңызды шешім қабылдай алмайтын номиналды органға айналады. Сонымен бірге,
акционерлер-директорлар кеңесінің мүшелері күнделікті компанияға жұмысқа
келгендей келеді және фактілі түрде атқарушы органның орнын басады.
Директорлар кеңесін немесе басқарманы құруға қарсы шықпаймыз. Екі
органда қазіргі корпоративті басқарудың екізвенолы модельінде маңызды болып
келеді. Мәселе мынада: моделді таңдауда қателескен жоқпыз ба? Барлық мүмкін
болатын варианттардан - екізвенолы модельді міндетті еткеніміз бе?
Жоғарыда аталып кеткен отандық компаниялардағы басқару тәжірибесі,
дамудың осы этабында корпоративті басқарудың екізвенолы континентальді
моделінің болуы мүмкін емес. Оны міндетті етіп компанияларға тағуға
болайды. Американдық тәжірибеден айрықша белгісі, ұзақ жылдар бойы
эволюциялық дамудан өткен отандық корпоративті қарым-қатынас тәжірибесі
болған жоқ. Ағымдағы тәжірибеге келетін болсақ, мұнда көптеген
компанияларда директорлар кеңесі мен басқарма екізвенолы режимде емес,
бірегей директорлар кеңесі режимінде, бір звенолы жүйедегі сияқты жүзеге
асады. Осылайша, англо-американдық жүйенің кейбір институттары біздің
компанияларға ыңғайлы болып келеді. Компанияны ұстаушылар кеме басында
тұруының басқада себептері бар. Басқарушы акционерлердің қолында
акциялардың көптеп шоғырлануымен түсіндіріледі, өзінің менеджментіне
сенімсіздік. Айтылып кеткен себептерге байланысты, бүгінгі күні
компанияларға міндетті түрде екізвенолы модельді емес, өз еркіне қарай
корпоративті басқарудың бірзвенолы не екізвенолы модельді қолдану
еркіндігін беру керек.
Франция тәжірибесінде, компанияларға, соның ішінде листингтік
компанияларға, басқарудың бірзвенолы не екізвенолы модельдерінің бірін
таңдау мүмкіндігі берілген. Мұндай тәсіл, компанияның ерекшеліктеріне
қарай, басқарудың қажетті моделін өз бетімен таңдау мүмкіндігін береді.
1.3 Корпоративті басқарудың құқықтық аспектілері
Бүгінгі күні корпоративті басқарудың халықаралық стандарттар
аймағында негізгі құжаттардың бірі Экономикалық ынтымақтастық және даму
ұйымының (ЭЫДҰ) корпоративті басқару Принциптері болып келеді. Маршалл
жоспары шеңберінде Еуропаның экономикалық реконструкция жобаларын
координациялау үшін Еуропалық экономикалық ынтымақтастық ұйымы
(Organisation for European Economic Co-operation — OEEC) болып 1948 жылы
құрылған. Штаб-пәтері Париж қаласында. Бас секретарь (2006 жылдан батап)
Хосе Анхель Гурриа Тревиньо, ол ЭЫДҰ құрылуынан бері бесінші секретарь
болып келеді. ЭЫДҰ басқарушы органы мемлекет өкілдерінің кеңесі-ұйым
мүшелірі болып келеді. 1960 жылдары ЭЫДҰ құрамы мен географиялық шеңбері
кеңейді, қазір оның құрамына 31 мемлекет кіреді, соның ішінде ЕО кіретін
мемлекеттер. Мерзімі крсетілмеген мемлекеттер ЭЫДҰ құрамына 1961 жылы енді.
ЭЫДҰ - Аустралия (7 маусым 1971), Аустрия, Бельгия, Ұлыбритания, Венгрия (7
мамыр 1996), Германия, Греция, Дания, Ирландия, Исландия, Испания, Италия,
Канада, Люксембург, Мексика (18 мамыр 1994), Нидерланды, Жаңа Зеландия (29
мамыр 1973), Норвегия, Польша (22 қараша 1996), Португалия, Словакия (14
желтоқсан 2000), АҚШ, Туркия, Финляндия (28 қаңтар 1969), Франция, Чехия
(21 желтоқсан 1995), Швейцария, Швеция, Оңтүстік Корея (12 желтоқсан 1996),
Жапония (28 сәуір 1964), Чили (12 қаңтар 2010).
1998 жылы ЭЫДҰ кеңесі корпоративті басқарудың нормалары мен
стандарттарын құру жайлы шешім қабылдады. ЭЫДҰ кеңесінің мәжілісінде 26-27
мамыр 1999 жылы қабылданған корпоративті басқару принциптері бүгінгі күні
маңызды құжат болып табылады. ЭЫДҰ принциптері тек қана ЭЫДҰ-на мүше
мемлекетерге ғана емсе, басқа да мемлекеттер, қор биржалары, инвесторлар,
компаниялар және корпоративті басқаруды жетілдіруге ат салысатын тұлғалар
үшін арналған. ЭЫДҰ принциптері бес аймақты қамтиды:
1) Акционерлердің, стейкхолдерлер мен басқа да мүдделі тұлғалардың
құқығын қорғау. Корпоративті басқару жүйесі акция иелерінің құқығын қорғау
қажет.
2) Әділдік. Корпоративті басқару жүйесі акционерлердің құқығын қорғай
отырып, барлық акционерлерге, соның ішінде миноритарлы және шетел үшін тең
қарым-қатынас болуы тиіс. Барлық акционерлер олардың құқықтары бұзылған
жағдайда тиімді қорғаныс құралдарына қол жеткізу мүмкіндігі болуы міндетті.
3) Жауапкершілік. Корпоративті басқару жүйесі заңмен бекітілген
мүдделі тұлғалардың құқығын мойындауы қажет және қоғамның игілігін көбейту,
жаңа жұмыс орындарын қалыптастыру, тұрақты қаржы жағдайына жету мақсатында
мүдделі тұлғалармен акционерлік қоғамдар арасында ынтымақтастыққа мүмкіндік
беру.
4) Айқындылық. Корпоративті басқару жүйесі акционерлік қоғамдарға
қатысты барлық сұрақтар бойынша, соның ішінде қаржы жағдайы, қызметінің
нәтижесі, меншік құрылымы мен басқару бойынша ақпараттың уақытылы
жариялануын қамтамсыз ету қажет.
5) Есептілік. Корпоративті басқару жүйесі қоғамды стратегиялық
басқаруды, директорлар кеңесі тарапынан басқарушыларды тиімді бақылауды,
сонымен қатар директорлар кеңесінің қоғам мен оның акционерлеріне
есептілігін қамтамасыз ету міндетті.
Көптеген корпоративті басқарудың ұлттық кодекстері осы ЭЫДҰ
принциптеріне негізделген.
Корпоративті басқару кодекстерін құру мен оны тарату бойынша
Ұлыбритания негізгі новатор болатын. Ұлыбританияның бірлескен корпоративті
басқару кодексі Англия үшін алдынғы кодекстерге және кепілдемелерге,
сонымен қатар нарықтың бағалауына негізделген стандартты корпоративті
басқару кодексі болып келеді. Барлық кодекстермен жұмыс тәжірибесінде
қалыптасқандықтан, Бірлескен кодекс әрдайым жаңартылып тұрады; соңғы рет
2003 жылы жаңартылған.
Англия корпоративті басқару кодексіндегі доктринаның талаптарын
ұстану немесе ұстанбаудың нақты себептерін ұсынатын(comply or explain)
бірінші мемлекеттердің бірі болды. Ұлыбританияда қор биржасында тіркелген
компаниялар Кодекс талаптарын ұстанатынын ашып көрсету керек, егер
ұстанбаса онда неліктен екендігіне түсініктеме беру тиіс. Мұндай жүйеде
нарық әрбір компанияның жұмысын бағалай алады, мұнымен заң актілеріне
қарағанда, Кодекс принциптерін жоғары дәрежеде ұстануды қамтамасыз етеді
Банктік бақылау бойынша базельдік комитет G10 мемлекеттерінің орталық
банк президенттерімен 1974 жылы Базель қаласында құрылған. Бүгінгі күні
комитет мүшелері G10 мемлекеттерінің қаржылық реттеу органдары мен орталық
банк жоғары шенді өкілдері болып келеді (Бельгия, Ұлыбритания, Германия,
Италия, Канада, Нидерланды, АҚШ, Франция, Швейцария, Швеция, Жапония),
сонымен қатар Люксембург , Испания , Австралия , Бразилия , Қитай , Индия
, Корея , Мексика және Ресей.
Базель II банктік бақылау принциптері банктік бақылау бойынша Базель
Комитеті шығарған, банктік заңнама бойынша инструкцияларды қамтитын екінші
басылым болып келеді. 2004 жылдың маусым айында шығарылған Базель II
мақсаты, банктік реттеу органдары нормативтік актілерді дайындау
жағдайындағы халықаралық стандартты қалыптастыру, яғни қызметтерінің
барысында туындауы мүмкін қаржылық және операциялық тәуекелдерден қорғану
үшін банк қаншалықты соманы резервке қалдыруды білдіреді. Базель II
негізінде халықаралық стандарт жасап шығаруға болады, ол халықаралық қаржы
жүйесін көптеген мүмкін болатын мәселелерден қорғайды, мысалы ірі банк
немесе банктер тізбегі банкроттыққа ұшыраса.
Базель II банктің несиелік және инвестициялық қызметі барысында түрлі
тәуекелдерге төтеп бере алу деңгейіне қарай, банкте капитал резерві бар
екендігін кепілдеу үшін тәуекел мен капитал бойынша талап қояды. Бұл
ережелерге сай банк ұшырайтын тәуекел неғұрлым жоғары болған сайын, оның
капитал сомасы төлемқабілеттілігі мен экономикалық тұрақтылығын сақтап қалу
үшін соғұрлым үлкен болуы тиіс. Базель II қарастыратын негізгі тәуекел
түрлері: несие тәуекелі, операционды тәуекел және нарық тәуекелі.
Базель II сонымен қатар банктердің ақпаратты ашу бойынша жоғары
талаптарын қояды. Бұл талаптардың мақсаты, нарық қатысушылары банкпен
тиісті қызмет жасауы үшін, нарықта банктік барлық тәуекелдер бойынша нақты
көрінісін беру.
Тредвей комиссиясының демеушілік ұйымдар комитеті (COSO)
американдықтардың ұсынысы бойынша 1985 жылы құрылған. Оның негізгі міндеті
жалған қаржылық есеп құрастыруға әкелетін факторларды анықтау, сондай-ақ
алаяқтық әрекеттерді қысқарту мақсатында ұсыныстар беру. COSO ішкі бақылау,
стандарттар мен критерийлер процедураларының жалпы сипатын берді, олардың
негізінде компаниялар мен ұйымдар өзінің ішкі бақылау жүйесін бағалай ала
алады.
COSO ішкі бақылауды: төменде көрсетілген категориялар бойынша
ұйымның мақсатқа жетуіне қатысты сенім беретін директорлар кеңесі, басқарма
мен басқа компания қызметкерлері жүзеге асыратын процесс ретінде анықтайды.
Категориялар:
- қызметтің тиімділігі мен рентабельділігі;
- қаржы есебінің шынайы болуы;
- заңды және нормативті актілер қолданатын талаптарды сақтау.
Ішкі бақылау корпоративті басқарудың ең маңызды бөлігі ретінде
қаралады. Егер директорлар кеңесінің мүшелері компанияда мықты ішкі бақылау
жүйесі құрылғанына сенімді болса, қабылдаған стратегиялық бағыт орындалып
жатқанына және директорлар кеңесі мен халыққа ұсынылатын ақпарат сенімді
екеніне де сенімді болады.
COSO негізін қалаушы ұйымдар:
1) Ішкі аудиторлардың институты;
2) Сертификацияланған қоғамдық бухгалтерлердің американдық институты;
3) Бухгалтерлердің амеркандық ассоциациясы;
4) Басқару және бухгалтерлердің институты;
5) Қаржылық атқарушы директорлардың институты.
COSO компаниялардағы туәекелдерді басқарудың сегіз компонентінен
тұрады, оларды жалпы түрде төмендегідей атап кетуге болады:
Ішкі орта. Ішкі орта компанияның беделін және компания қызметкерлері
тәуекелді қарастыру негізін анықтайды, және сонымен байланысты басқарманың
тәуекелді басқару, шынайылық, этикалық құндылықтар мен олардың қызмет
ететін экономикалық жағдайында қандай іс-қимыл жасайтыны көрінеді.
Мақсаттарды қою. Мақсаттар оларды жүзеге асыру барысында теріс
әсерін тигізетін потенциалды жағдайлар пайда болғанға дейін анықталып
қояды. Компанияда тәуекелді басқару жүйесінің болуы басқарма мақсаттарды
алдына қойып, бұл мақсаттар компанияның миссиясына сай келіп, сонымен бірге
тәуекел-тәбеті деңгейімен қайшы келмейтініне көз жүгіртуге мүмкіндік
береді.
Оқиғаларды анықтау. Компанияның мақсаттарына жетуіне теріс әсерін
тигізетін ішкі және сыртқы оқиғаларды тәуекелдер мен мүмкіндіктерге бөле
отырып қарастыру қажет. Мүмкіндіктер басқарманың стратегиясымен немесе
мақсаттарды қою процессімен тең келу керек.
Тәуекелдерді бағалау. Тәуекелдер олардың пайда болу мүмкіндігін
есепке ала отырып және оларды қалай басқару керектігін анықтау мақсатымен
әсер етуі зерттеледі. Тәуекелдер қатысты және қалдық тәуекел көзқарасынан
бағаланады.
Тәуекелге әсерлену(реагирование). Басқарма тәуекелге әсерлену
әдістерін таңдайды - қабылдамау, қабылдау, төмендету немесе тәуекелді
тарату(бөлу), анықталған тәуекелді компанияның толерантты деңгейіне келетін
іс-шаралар тізбегін құрастырады.
Бақылау қызметі. Саясат пен процедуралар анықталған тәуекелмен
тиімді күресуді қамтамасыз ететіндей етіп құрастырылып, жүзеге асырылады.
Ақпарат пен коммуникация. Релевантты ақпарат қызметкерлерге өз
міндеттерін орындау үшін тиісті уақытта, формада жиналады, анықталады және
хабарланады. Сонымен қатар компанияда кең ауқымда тиімді ақпарат алмасу
жүреді, жоғарыдан төмен және төменнен жоғары, сондай-ақ горизонтальді түрде
жүреді.
Мониторинг. Компанияның тәуекелдерді басқару процессінің толықтығына
мониторинг жүргізіледі, қажет болса оған түзетулер енгізіледі. Мониторинг
басқарманың үздіксіз қызметі кезінде, сондай-ақ жеке баға беру арқылы
немесе екеуі бір мезгілде жүзеге асады.
2002 жылдың 30 шілдесінде АҚШ президенті Буш Сарбэйнс-Оксли
заңына(SOX) қол қойды, бұл соңғы 60 жылдағы бағалы қағаздар бойынша АҚШ-
тың федералды заңына өзгеріс болып келеді, ол өз күшіне АҚШ-тағы Enron,Tyco
және WorldCom компанияларындағы үлкен жанжалдардан кейін енді. Бұл заң өз
атауын он құрастырушы - сенатор Пол Сарбэйнс (демократиялық партия,
Мериленд штаты) және өкілеттік палата мүшесі Майкл Окслиден (республикалық
партия, Огайо штаты) алған, 11 бөлімнен тұрады. Заң АҚШ-тың барлық
компаниялары, олардың директорлар кеңесі, басқарма, сондай-ақ аудиторлық
фирмалар үшін жұмыстың жаңа және қатаң стандарттарын орнатады. Сарбэйнс-
Оксли Акті сонымен қатар аудитордың тәуелсіздігі, корпоративті басқару,
ішкі бақылау жүйесін бағалау және ақпаратты толық ашу сұрақтарын қамтиды.
Заңға сәйкес міндетті түрде әрбір қоғамдық компанияда аудит бойынша Комитет
болуы қажет.
Төменде SOX кейбір негізгі түсініктеріне түсініктеме берілген:
Аудитордың тәуелсіздігі. Аудитордың тәуелсіздігі мен мүдделер
арасында конфликтіне қатысты талаптардың қатаң болуы.
Корпоративті жауапкершілік. Бұл шарттарға сәйкес, жаңа ережелер
дайындалды, олар бойынша жоғары басшылық компанияның қаржы есебінің
толықтығы мен шынайлығына жеке жауап береді. Компанияның бірінші басшысы
квартал сайын компанияның қаржы есебінің шынайылығын растап тұруы міндетті.
Қаржы ақпаратын толығырақ ашу. Қаржы операциялары, сонымен бірге
баланстан тыс операциялар туралы ақпаратты ашу жөнінде талаптар бар. Бұл
шынайы қаржы есебі мен ақпаратты тиісті етіп ашуды қамтамасыз ету үшін,
ішкі бақылау процедураларының болуын талап етеді.
Корпоративті және қылмыстық алаяқтық үшін жауапкершілік. Алаяқтық іс-
әрекет үшін қылмыстық санкциялар орнатылады, олар манипуляция, қаржы
құжаттарын өртеу және түзету немесе басқа да қол сұғулар байланысты.
Ішкі бақылау процедураларының тиімділігі. Қаржы есебі үстінен тиімді
ішкі бақылау жұмыстары жүргізілетіні жайлы сыртқы аудиторлар міндетті түрде
өз аудиторлық есебінде көрсетіп кету тиіс.
Қазақстанның корпоративті басқару кодексі.
Корпоративтік басқару кодексін қабылдау, бизнесті оның белгіленген
стандарты бойынша жүргізу компанияның даму стратегиясында бірден-бір
маңызды басымдық (приоритет) болып табылады.
Корпоративтік басқару кодексі (КБК)- бұл компанияны басқаруды
қамтамасыз етуге бағытталған ережелер жиынтығы бар корпоративтік басқару
құжаты, ол акционерлер, директорлар, менеджмент, серіктестіктер,
клиенттер(тұтынушылар) кеңесі мен біртұтас компания мүдде баланстарын
есепке алады (4-сурет).
4- сурет Корпоративтік басқару кодексінің негізгі салалары[9]
Корпоративтік басқару кодексі (КБК) барлық акционерлік қоғамға
корпоративтік басқару стандартын құрады, оның жағдайы негізінде олардың
акционерлері мен топ-менеджерлерінің арақатынасын реттейтін ішкі құжаттарды
жасауға болады.
Корпоративтік басқару кодексі (КБК) қоғамдық басқару органдарының
есеп беруінің қатал жүйесін белгілейді: директорлар кеңесіне - басқарма,
директорлар кеңесі - акционерлердің жалпы жиналысы.
Корпоративтік басқару кодексін қабылдағандағы көмек:
- акционерлердің жалпы жиналысын директорлар кеңесінің және компания
атқару органы мәжілісімен өткізу процедураларын жетілдірілуіне;
- мәміле жасаудағы компания қызметінің айқындығы (ақпаратты тарату
жүйесін жетілдіру) және ішкі қаражаты бақылау жүйесін жақсарту;
- қоғамдық басқаруда директорлар кеңесінің рөлін күшейту;
- акционерлердің жалпы жиналысына және атқару органдар қоғамының
директорлар кеңесіне есеп беруі;
- қоғамда акционерлерге түсінікті үлеспайда (дивидент) саясатын және
қоғамдық даму стратегиясын белгілеу.
Акционерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғау принциптері.
Бүгінгі күні қазақстандық корпоративтік басқарудың шындығы кешегі
бірлескен компаниялардан өз серіктестерін тықсырып акционерлік қоғамды
басқарудан шеттету сипатына ие болғанында. Бұл заңның өрескел бұзылуына
әкеліп соғып, компанияны басқару тиімділігіне кері әсер етіп, талас тудырып
отыр. Бұл Қазақстанның инвестиция тартудағы жоспарының мәртебесін түсіруде.
Акционерлердің құқықтарының бұзылуын келесі сипаттарға бөлуге
болады:
- акционерлердің құқықтарының компанияның топ-менеджері жағынан
бұзылуы;
- миноритарлық акционерлер құқығының бұзылуы.
Қазақстанға тән ерекшелік- ірі акционерлер мен компания топ-менеджері
бір адам болып келеді. Шетел инвесторларының кәсіпорынды басқаруды өз
қолына алуына күрделі себеп жергілікті үкімет органдарымен байланысының
жоқтығы, тіл білмеуі және қазақстандық ерекшеліктер болып отыр. Сол
себептен де олар басшылықты шақырылған директорларға сеніп тапсырады, ал
олар меншік иелері пайдасына жұмыс істей бермейді. Тәуелсіз директор меншік
иесі болмағандықтан, сонымен қатар корпоративтік мәдениеттің нашар
дамығандығынан, оның ұстанымы өз қаржылық жағдайын түзету болып табылады.
Бұл акционерлер мен топ-менеджерлердің арасында бір-бірінің құқықтарын
бұзатын келіспеушілік (алауыздық) тудырады.
Акционерлердің құқықтарының бұзылуының негізгі түрлері:
- басқару құқығының бұзылуы;
- өзіне тиісті акциялардан түсетін пайданы алу құқығының бұзылуы;
- акция сатып алудағы артықшылық құқығының бұзылуы;
- компания қызметі жөнінде ақпарат алу құқығының бұзылу
Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдар туралы заң 2003 жылы
13 мамырда ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.Ол заң 11
тараудан тұрады және 91 баптан құралған [2]. Осы Заң акционерлік қоғамның
құқықтық жағдайын, құрылу, қызмет, қайта ұйымдастырылу жəне таратылу
тəртібін; акционерлердің құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ олардың
құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі шараларды; акционерлік қоғам
органдарының құзыретін, құрылу жəне жұмыс істеу тəртібін; оның лауазымды
адамдарының өкілеттігін, сайлану тəртібін жəне жауапкершілігін белгілейді.
Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдар туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді жəне Азаматтық кодекстен, осы
Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен
тұрады. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы
Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері
қолданылады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы Заң
1995 жылғы 31 тамызда қабылданған. Бұл Заң 10 тараудан және 78 басптан
құралған[10]. Осы Заңның қалыптары өз қызметiн Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жүзеге асыратын барлық банкiлерге, соның iшiнде оларды
ұйымдастырудың бастапқы кезеңiн регламенттейтiн жекелеген заңдық және
қалыптық құжаттардың негiзiнде айрықша тәртiппен құрылған банкiлерге де,
сондай-ақ банктердiң тiкелей және жанама қатысушылары болып табылатын
тұлғаларға да қолданылады. Олардың әрқайсысы үшiн рұқсат етiлген банк
операциялары түрлерiнiң тiзбелерiн, оларға банк операцияларын жүргiзуге
лицензия берудiң негiздерi мен олардың қызметiн ықтимал шектеулердi қоса
алғанда, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың
құқықтық мәртебесi, құрылу тәртiбi, лицензиялануы, қызметiнiң реттелуi мен
тоқтатылуы осы Заңмен және Қазақстан Республикасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Корпоративтік басқарудың теориялық негіздері
1. Корпоративтік басқару түсінігінің мәні мен даму құрылымы
2. Корпоративтік басқарудың Қазақстандық үлгісі
3. Корпоративті басқарудың құқықтық аспектілері
1. Альтернативные финансы АҚ корпоративті басқару жағдайын бағалау және
талдау.
1. Альтернативные финансы АҚ-ғы корпоративтік басқару мен құрылымы.
2. Альтернативные финансы АҚ –ның құрылымы, корпоративтік қаржыларына
талдау
2. Қазақстандағы қаржылық институттарында корпоративтік басқаруды жетілдіру
1. Корпоративтік басқаруды жетілдіруді мемлекеттік ынтландыру
2. Қаржылық институтардағы корпоративтік қатынастарды жақсарту
шаралары
Қорытынды
Әдебиеттер
Корпоративтік басқарудың теориялық негіздері
Корпоративтік басқару түсінігінің мәні мен даму құрылымы
XIX-ХХ ғасыр аралығында әлемде ірі корпорациялар қалыптаса бастады
және сол кезде корпоративті басқару мәселелері де шыға бастады, өйткені ол
компанияларда меншік құқығын бөлу және сол меншікті басқару процесстері
көріне бастады. Бизнесті дамыту мәселелері корпорация иелерін басқару
қызметтерін басқа адамдарға сеніп тапсыруға мәжбүр етті. Менеджмент пен
компаниялар акционерлерінің арасындағы мүдделер қақтығысы айқын көріне
бастады. Корпоративті басқарудың теориясы мен практикасы ХХ ғасырдың 80
жылдары қалыптаса бастады. Қазіргі заманауи эпоха мен екі өткен кезеңдердің
артықшылықтарын талдай отырып, ғалымдар мынадай шешімге келді, XIX ғасырда
экономикалық дамудың қозғауышы кәсіпкерлік болды, ХХ ғасырда менеджмент
және XXI ғасырда корпоративті басқару.
АҚШ-та, Канадада, Жапонияда, еуропалық мемлекеттерде корпоративті
көріністің (спектакль) (акционерлер, менеджерлер, директорлар,
кредиторлар, қызметкерлер, жабдықтаушылар, сатып алушылар, мемлекеттік
чиновниктер, жергілікті қоғам тұрғындары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыс
мүшелері) басты тұлғалары арасындағы қарым-қатынас жүйесінің негізі нақты
анықталған. Мұндай жүйе корпорациялардың негізгі үш мәселесін шешуге
арналған: корпоративті басқарудың максималды тиімділігін қамтамасыз ету,
инвестицияларды тарту, заңды және әлеуметтік міндеттемелерді орындау.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) (Организация
экономического сотрудничества и развития (ОЭСР)) мақұлдаған арнайы құжатта
былай делінген, Корпоративті басқару... арнайы механизмдерді анықтайды,
олардың көмегімен компаниялардың мақсаты құрылады, оларға жету құралдары
анықталады және оның қызметін бақылау жүзеге асады. Онда тиісті
корпоративті басқарудың бес негізгі принциптері жете жазылған.
Қазақстанда корпоративті басқару экономиканың дамуына жаңа
мүмкіндіктер береді, инновациялық тәсілдер негізінде инвестициялық
ағымдарға жол ашады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі мен ҚР
Акционерлік қоғамдар туралы Заңы қабылданды[1, 2]. ҚР Ұлттық Банкі
Қазақстандық акционерлік компаниялардың корпоративті басқару принциптерін
қолдану бойынша кепілдемені тағайындады[3]. Қазақстандық қаржыгерлер
Ассоциациясы маңында корпоративті басқару бойынша жұмысшылар тобы құрылды.
Модельді Іскерлік этика Кодексі құрылды, Корпоративті басқару бойынша
Қазақстанның Ұлттық Советі ұйымдастырылды[4]. Сонымен қатар, бірнеше
жылдардан бері өз қызметін Бүкіләлемдік банк тобының, Халықаралық қаржы
корпорациясының қолдауымен Орталық Азиядағы корпоративті басқару бойынша
IFC жобасы өз жұмысын жүзеге асырып келеді.
Ұлттық экономикалық жүйенің теңдестірілген әлеуметтік-экономикалық
даму механизмдерін анықтайтын Корпоративті басқаруды ұйымдастыру мен
дамуының Концепциясын жасау процессі әлі де бастапқы деңгейде. Осыған
байланысты, Альтернативные финансы АҚ-ның жүйесінде теоретико-
методологиялық корпоративті басқару жағдайын құру ғана емес, сонымен қатар
әлемдік банк жүйесіне интеграция жағдайында оған жету механизмдері мен
басымдылықтарын анықтау қажет.
Төмендегі 1-ші кестеде Қазақстанда және әлемдік тәжірибеде
корпоративті басқарудың дамуы мен құрылуының қысқаша тарихы келтірілген.
1-кесте
Корпоративті басқарудың қысқаша тарихы
Жылы Мазмұны
1600 East India Company алғашқы рет директорлар жиналысын құрады, бұл
меншік пен бақылаудың бөлінуіне әкеп соғады. (Ұлыбритания,
Нидерланды)
1776 Адам Смит Исследовании о природе и причинах богатства народов
жұмысында менеджерлер қызметін бақылаудың әлсіз механизмдері
жайлы және басқарушылар үшін ынталандыру туралы ескертеді.
(Ұлыбритания)
1844 Акционерлік компаниялар туралы алғашқы заң (Ұлыбритания)
1931 А. Берли и Г. Минз негіз қалайтын Современная корпорация и
частная собственность жұмысын жарыққа шығарады(АҚШ)
1933-191933 ж. бағалы қағаздар туралы Заң бағалы қағаздар нарығының
34 қызметін реттейтін бірінші заң болды. (сонымен қатар,тіркеу
мәліметтерін ашу талабы енгізілді).1934 ж. Заң құқықтық қолдану
функцияларын бағалы қағаздар мен биржалар Комиссиясына
делегирледі. (АҚШ)
1968 ЕО компаниялар туралы заңнама бойынша директива қабылдайды. (ЕО)
1987 Тредвей Комиссиясы қаржы есебін құрастыру барысында алаяқтық
туралы баяндама ұсынады, аудит бойынша комитеттердің ролі мен
мәртебесін растайды және ішкі бақылау негізін қалайды,( былайша
айтқанда, Тредвей Комиссиясының спонсорлық ұйымдар Комитетінің
COSO моделі ), 1992 ж. жарыққа шыққан (АҚШ)
1990-19Мынадай кәсіпкерлік империялардың күйреуі, Polly Peck (1,3 млрд.
91 фунт стерлинг көлемінде шығындар), BCCI и Maxwell Communications
(480 млн. фунт стерлинг) корпорациялары, инвесторларды қорғау
мақсатында корпоративті басқару тәжірибесін жетілдірудің
маңыздылығын көрсетеді. (Ұлыбритания)
1992 Кэдбери Комитеті инвесторларды қорғау мақсатында корпоративті
басқарудың қаржы аспектілері бойынша алғашқы Кодексті жарыққа
шығарады (Ұлыбритания), және 1992 ж. бастап Ұлыбританяның қор
биржасының листингіне қосылған компаниялар, соблюдай или
объясни принципі бойынша басқару жайлы ақпарат ашуы міндетті.
(Ұлыбритания)
1994 Кинг баяндамасы жарыққа шықты(Оңтүстік Африка)
1994-19Мынадай баяндамалар жарыққа шықты: Рутман О внутреннем контроле
95 и финансовой отчетности, Гринбери О вознаграждении должностных
лиц и Хемпеля О корпоративном управлении (Ұлыбритания)
1995 Вьено баяндамасы жарыққа шықты (Франция)
1996 Питерс баяндамасы жарыққа шықты (Нидерланды)
1998 Бірегей(Объединенный) кодекс жарыққа шықты(Ұлыбритания)
1999 ЭЫДҰ Корпоративті басқару принциптерін басып шығарады, ол сол
бағыттағы алғашқы халықаралық құжат болып табылады.
1999 Ішкі бақылау бойынша Терибул қолданбалы материалы басып
шығарылды. (Ұлыбритания)
2001 АҚШ-тың листингіне қосылған, көлемі бойынша жетінші болған, Enron
корпорациясының банкротқа ұшырағаны жарияланды. (АҚШ))
2002 Корпоративті басқару Кодексі жарыққа шықты (Германия)
2002 Корпоративті мінез-құлық Кодексі басылып шықты (Ресей
Федерациясы)
2002 Enron компаниясының күйреуі мен басқа да корпоративті жанжалдар
Сарбейнс-Оксли заңын қабылдауға әкеп соғады(АҚШ); компаниялар
туралы еуропалық реформа жайлы Винтердің баяндамасы жарыққа
шығады. (ЕО)
2003 Атқарушы емес директорлар жайлы Хиггс баяндамасы басылып шығады.
(Ұлыбритания)
2004 Parmalat компаниясының жанжалы Италияны дүр сілкіндірді.
Казахстанда
1994 ҚР Азаматтық кодексі қабылданды
1998 Акционерлік қоғамдар туралы Заң қабылданды (күшін жоғалтты)
2002 Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен Қазақстандық
акционерлік компаниялардың корпоративті басқару принциптерін
қолдану бойынша кепілдемелер бекітілді.
2003 Акционерлік қоғамдар туралы Заң қабылданды
2004 Қазақстан қаржыгерлері Ассоциациясы маңындағы корпоративті
басқару бойынша жұмысшы тобы құрылды.
2005 Қазақстан қаржыгерлері Ассоциациясы мен Эмитенттер Советі
корпоративті басқару Кодексін қабылдады.
2005 Биржалық Совет беіткен листингтік талаптарға сәйкес,
эмитент-компанияларда бекітілген корпоративті басқару Кодексі
болуы тиіс.
2005 Эмитенттер советі Модельді Іскерлік этика Кодексі қабылданды.
2006 Корпоративті басқару бойынша қазақстанның Ұлттық советі құрылды.
Ескерту – корпоративті басқару тарихының буындары (Вехи) IFC.
2006. - №1
1999 жылы сәуір айында Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы
(ЭЫДҰ) (29 дамыған нарықтық экономикасы бар мемлекеттерді біріктіреді)
келесідей анықтама құрастырды: Корпоративті басқару- корпорациялар
қызметін қамтамасыз ететін және бақылайтын ішкі құралдарға жатады...
Экономикалық тиімділікті жоғарылату үшін негізгі элементтердің бірі
корпоративті басқару болып табылады, бұл компанияның басқармасы
(менеджмент, администрация), оның директорлар кеңесі мен мүдделі тұлғалар
(стейкхолдерлер) арасындағы қарым-қатынастар кешенін қамтиды.
1-ші кестеге сәйкес, корпоративті басқарудың толық теориясы өткен
жүзжылдықтың 80-ші жылдары қалыптаса бастады (1 сурет)
1-сурет. Дамыған мемлекеттердегі корпоративті басқару жүйесінің құрылу
процессі
Тиімді басқарылатын компаниялардың ұлттық экономика мен жалпы қоғамға
айтарлықтай маңызы бар. Олар қаржы тұрғысынан тұрақты болып келеді,
акционерлер, қызметкерлер, жергілікті қауым мен түгел мемлекет үшін жоғары
құнды қамтамасыз етеді. Осылайша олар тиімсіз басқарылатын компаниялардан
ерекшелінеді. Корпоративті басқарудың тиімді жүйесін құру этаптары және
оның артықшылықтары 2-ші суретте келтірілген.
2-сурет. Корпоративті басқарудың тиімді жүйесін құру этаптары және
оның артықшылықтары
Ескерту – Ақпарат көзі: IFC, 2006, № 3 [5]
4-ші суреттен көріп отырганымыздай, корпоративті басқарудың жоғары
стандарттарын ұстанған компаниялар, дұрыс емес басқарылатын
корпорациялармен салыстырғанда капиталға кең ауқымды доступ алады және ұзақ
мерзімді перспективада артықшылықты болады.
Корпоративті басқарудың тиісті стандарттарын ұстанған компаниялар өз
қызметінде қолданатын сыртқы қаржы ресурстары құнын төмендетуге қол
жеткізуі мүмкін, осыдан келе жалпы капитал құнының төмендеуі орын алады.
Бұл заңдылық Қазақстан сияқты мемлекеттерге тән, себебі құқықтық жүйе әлі
де нығайю барысында, ал сот ұйымдары инвесторларға, егер олардың құқықтары
бұзылатын болса, тиімді көмекті әрқашан көрсете алмайды. Корпоративті
басқаруда айтарлықтай нәтижеге ие болған акционерлік қоғамдар, басқа түрлі
мемлекеттер мен салаларда қызмет көрсететін акционерлік қоғамдармен
салыстырғанда инвесторлар алдында көптеген артықшылықтарға ие (3-сурет).
3-сурет. Корпоративті басқарудың жоғары деңгейіне байланысты
компанияның акция бағасына үстеме(надбавка),%
Ескерту –Ақпарат көзі:McKinsey & Company.Global Investor Opinion
Survey, Шілде 2006.
3-суретті талдай отырып,мұнда көрсетілген көрсеткіштермен
салыстырғанда Қазақстанда заемдік капитал құны әлде қайда жоғары, ал
акциялар шығару арқылы сыртқы ресурстарды тарту мүлдем жоқ. Мұндай жағдай
көптеген себептерге байланысты орнады, соның бірі сенімді заемщик ретінде
компанияның дамуына байланысты және акционерлердің қаражаттарын
инвестициялауға арналған объект ретінде күрделі мәселелерді тудыратын
экономиканың күшті құрылымдық деформациясына байланысты. Сонымен қатар
заңнаманың жеткіліксіз жасалуы, соттың әлсіздігі мен әрине корпоративті
басқарудағы ақаулар да орын алды. Сондықтан корпоративті басқару деңгейін
көтеру анық және тиімді әсер беруі мүмкін.
Сонымен, корпоративті басқару бұл заманауи термин емес, бар
нақтылық.
Корпоративті басқаруды корпоративті менеджментпен шатастырмау керек.
Корпоративті менеджмент іскерлік операцияларды жүргізу барысындағы кәсіби
мамандардың қызметін білдіреді. Басқаша айтқанда, менеджмент бизнесті
жүргізу механизмінде шоғырландырылған. Корпоративті басқару кең мағыналы
ұғым. Корпоративті басқару менеджментке қарағанда, компанияның жоғарғы
деңгейінде. Корпоративті басқару мен корпоративті менеджменттің функциялары
тек компанияның даму стратегиясын құру барысында қиылысады.
Корпоративті басқару жайлы барлық жағдайлар мен юрисдикцияларда
қолданысқа ие болатындай бірегей анықтама жоқ. Төменде корпоративті
басқарудың бірнеше анықтамалары келтіріледі[5]:
Корпоративті басқару- бұл компанияны басқару мен бақылау бойынша
процесстер мен құрылымдар сериясы.
Сэр Кэдберидің есебі, желтоқсан 1992 ж.
Корпоративті басқару абстрактілі мақсат болып келмейді, бірақ ол
құрылымды ұсыну арқылы корпоративті тапсырмаларды орындауға бағытталған,
оның шеңберінде мүдделі тұлғалар (стейкхолдерлер, директорлар және
басқарушылар) компанияның тапсырмаларын тиімді орындауы мүмкін.
Белая книга по вопросам корпоративного управления, АҚШ-тың дөңгелек
столында 1997 жылы қабылданған.
Корпоративті басқару қоғамдық компаниялар не істейтінін, оларды кім
бақылайтынын, мұндай бақылау қалай жүргізілетінін, және олар жүзеге
асыратын қызметтен тәуекелдер мен табыстар қалай бөлінетінін бекітетін
құқықтық, мәдени және институционалды іс-шаралар тізбегін қамтиды.
Маргарет Блаэр Собственость и контроль: пересмотр структуры
корпоративного управления в двадцать первом веке
Корпоративтік басқару – бұл экономикалық және әлеуметтік мақсаттар
арасындағы, жеке және жалпы мүдделер арасындағы тепе-теңдік орнайтын
үдеріс. Басқаша айтқанда, бұл кооперативтік шаруашылық бірліктері (сыртқы,
яғни мемлекеттік органдарды қосқанда) арасындағы олардың мүдделерін
үйлестіру мақсатындағы басқару қатынастары жүйесін қалыптастыру.
Дегенмен корпоративті басқарудың жалпыға бірдей түсінігі оны
акционерлердің мүдделерінің басым бағыттарының және корпорацияның
дамуындағы олардың рольдерінің негізінде құрылған басқаруды; корпорацияның
даму стратегиясының (фирманың мүдделері жалпы мүддеге бағынған) негізінде
құрылған акционерлердің өзара әрекетін қарастыратын, меншік иелерінің
құқықтарының жүзеге асуын ескеретін басқаруды; корпоративті мәдениетті,
яғни ортақ дәстүрлерді, мақсаттарды, мінез-құлық принциптерін туындататын
басқаруды білдіруіне саяды [6].
Сондай-ақ оны қандай-да бір мүддеге сай билікті шектейтін және қайта
бөлетін, тоқтатулар және қарсы әсерлер жүйесі ретінде де анықтайды. Бұл
анықтамаға сәйкес корпоративті басқарудың мақсаты – акционерлердің құқығын,
мүдделерін және құндылықтарын қорғау.
1.2 Корпоративтік басқару модельдері
Бүгінгі күні әлемдегі ең жақсы корпоративтік басқарудың моделі жоқ,
әрбір модельдің өзіне тән артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Дегенмен,
бүкіл әлемде корпоративті басқарудың негізгі модельдері ЭЫДҰ анықтаған төрт
басты принцип (әділдік, жауапкершілік, айқындылық және есептілік) негізінде
құрылады және әрдайым жетілдіріліп тұрады. Тарихи тұрғыдан корпоративті
басқарудың үш моделі қалыптасты: англо-американдық, неміс және жапон
модельдері. Бірінші модель АҚШ-та, Ұлыбритания, Аустралия, Канада мен Жаңа
Зеландияда орын алған. Негізгі айрықша белгісі компания басшылығының
өкілдері директорлар кеңесінің мүшелері болып келеді. Басшыларды
директорлар кеңесіне сайланудың басты себебі, компания басшылары күнделікті
операционды қызметпен және операционды қызмет нарығымен тығыз байланысты,
сондықтан олардың біліктілігі директорлар кеңесі шешім қабылдағанында да,
компанияның қызметін бақылауға да маңызды. Мұндай жүйеге қарсылық
білдірудің себебі, атқарушы директорлардың жоғары біліктілігіне байланысты,
олардың пікірі атқарушы емес директорлармен салыстырғанда шешім қабылдауда
көбірек әсер етуі мүмкін, ал бұл потенциалды түрде, директорлар кеңесі
жүргізетін талдау мен бақылаудың тәуелсіздігін теріске шығарады.
Неміс моделі Германияда, Австрияда, Скандинавияда, Нидерландыда,
жартылай Франция және Бельгия мемлекеттерінде қолданылады. Мұнда атқарушы
билік пен директорлар кеңесі арасында қайталану (дублирование) жоқ. Мұндай
модель директорлар кеңесінің анализ жасау барысында тәуелсіз болуына жол
береді, бірақ кеңесте компанияның атқарушы директорлар сиықты күнделікті
мәселелерін білетін адам жоқ дегенді білдіреді. Бұл модельді қолданатындар
бір немесе бірнеше акционерлердің қолына меншікті шоғырландырады.
Жапондық модель тек қана Жапон елінде қолданылады. Негізгі назар
стейкхолдерлердің кең тобына аударылады. Жапондық модельде компаниямен ұзақ
мерзімді байланысқа көңіл аударылады.Компания тұтас бір орган ретінде
қаралады: басқарушылар мен қызметкерлер компанияның бір атының астында
бірігеді және бірдей көзқараста болады. Жұмысын жиі ауыстыратын адамдарға
көбінесе сенімсіз болады, сол сияқты үлкен дивиденд алып, басқа
компанияларға ауып кеткен акционерлерге де дәл сондай көзқарас. Аталып
кеткен модельдердің бір-бірінен айтарлықтай айырмашылығы бар. Оларды кесте
түрінде көруге болады.
2-кесте
Корпоративтік басқару модельдері
Басқару модельдерінің типтері
Англо-американдық модель Жапондық модель Неміс моделі
1 2 3
Сипаттамасы
Жеке акционерлердің болуы Банк-корпорация Банктер корпорацияның
және корпорациямен схемасы бойынша ұзақ мерзімді
байланысы жоқ тәуелсіз акционерлер акционерлері болып
акционерлер (аутсайдерлер)құрамында түрлі табылады, және олардың
санының үнемі өсуі, корпорациялар мен өкілдері тұрақты тұрғыда
қатысушылардың құқықтары банктердің жоғары директорлар кеңесінің
мен міндеттерін пайызы. Заңнама, құрамына кіреді. Неміс
анықтайтын, айқын жасалғанөндіріс кэйрецуді фирмаларының көбісі
заңнамалық негіздің болуы.белсенді түрде акционерлікке қарағанда
қолдайды. банктік қаржыландыруды
талғайды.
Осылайша,басқару құрылымы
банктер мен корпорациялар
қарым-қатынасына
бағытталған.
Негізгі қатысушылары
Басқарушылар, директорлар,Басты банк және Банктер. Корпорациялар
акционерлер ( көбінесе қаржылық- акционерлер болып келеді
институционалды), өндірістік желі және аффилирленген емес
биржалар, үкімет (кэйрецу), компанияларға салым сала
басқарма, үкімет. алады. Жұмысшылар заңды
Банктер өзінің түрде басқарушылар
корпоративті құрамына кіреді.
клиенттеріне
облигация, акция
шығарумен, шот
жүргізу және
консалтингпен
байланысты
несеиелер мен
қызметтер
көрсетеді.
Әрекеттестік
байланыс орнатуға
бағытталған.
Тәуелсіз
акционерлердің
корпорацияға әсер
ету мүмкіндігі жоқ
деуге болады.
Акцияларды иемдену құрылымы
Институционалды Акциялар түгелдей Банктер – 30% акциялар,
инвесторлар (Ұлыбритания –қаржы ұйымдары мен корпорациялар – 45%,
65%, АҚШ – 60%); жеке корпорациялардың зейнетақы қорлары – 3%,
инвесторлар (АҚШ – 20%) қолында. жеке акционерлер – 4%
Сақтандыру
компаниялары 50%
акцияларды
иеленеді,
корпорациялар –
25%, шетел
инвесторлары – 5%
Директорлар кеңесінің құрамы
Инсайдерлер – корпорациядаТүгелдей дерлік Екіпалаты директорлар
немесе онымен тығыз ішкі қатысушыларданкеңесі: бақылау кеңесі
байланыста жұмыс істейтін тұрады. Мемлекет және басқарма. Бақылау
тұлғалар. Аутсайдерлер – өзінің өкілін кеңесі басқарманы
корпорациямен тікелей тағайындауы мүмкін.тағайындайды және
байланысы жоқ тұлғалар. Саны – 50-ге дейін таратады, басшылықтың
Саны – 13-15 адам. адам. шешімін бекітеді және
басқармаға кепілдеме
береді. Басқарма тек қана
корпорация
қызметкерлерінен тұрады.
Бақылау кеңесіне міндетті
түрде акционерлер мен
жұмысшылар өкілдері
кіреді. Бақылау кеңесінің
саны- 9-20 ада (заңмен
белгіленеді).
Заңнамалық база
АҚШ-та: штат заңдары, Американдықтан Федералды және жергілікті
федералды заңдар, бағалы көшірілген деуге заңдар, бағалы қағаздар
қағаздар мен биржалар болады. Үкімет бойынша федералды
бойынша комиссия. дәстүрлі түрде агенство.
Ұлыбританияда: корпорация
парламенттік акттер, қызметіне өзінің
бағалы қағаздар мен өкілдері арқылы
инвестициялар бойынша ықпал етеді.
коллегия.
Ақпаратты ашу талаптары
АҚШ-та: директорлар жайлы Капитал құрылымы, 5% акциядан көп
ақпаратты қамтитын, директорлар иемденетін акционерлер,
олардың иемденетін кеңесінің мүшелері,капитал құрылымы, мүмкін
акциялары,жалақысы туралы олардың еңбекақысы,болатын бірігулер мен
кварталдық есеп, жылдық болжанбалы жұтулар(поглощения)
есеп; 5% акциядан көп бірігулер, жарғыға туралы ақпарат
иемденетін акционерлер өзгертулер енгізу көрсетілген жарты жылдық
жайлы ақпарат; мүмкін туралы ақпараттардыесеп.
болатын бірігулер мен қамтитын жарты
жұтулар(поглощения) туралыжылдық есеп.
ақпарат. Корпорацияның 10
Ұлыбританияда: жарты ірі акционерлерінің
жылдық есеп. тізімі жарияланады.
Акционерлердің мақұлдауын талап ететін әрекеттер
Директорларды сайлау, Дивиденд төлеу, Табысты тарату, бақылау
аудиторларды тағайындау, директорлар кеңесінкеңесі мен басқарма
акциялар шығару, бірігу, сайлау, шешімдерінің
жұту (поглощения), жарғығааудиторларды ратификацияы, бақылау
өзгертулер енгізу. АҚШ-та тағайындау, жарғығакеңесін сайлау.
акционерлердің дивиденд өзгертулер енгізу,
көлемі бойынша дауыс бірігу, жұту
беруге құқығы жоқ, (поглощения).
Ұлыбританияда бұл мәселе
сайлауға шығарылады.
Төмендегі кестеде корпоративті модельдердің салыстырмалы анализі
көрсетілген.
3-кесте
Корпоративтік модельдердің салыстырмалы анализі
Модельдер
Қызмет белгілері
Англо-американдНеміс Жапон
ық
Акционерлер Банк Мемлекет
Менеджерлер Корпорацияның Банк
басқармасы Корпорация
Бақылау советі мүшелері
Меншікті басқарудың (акционерлер) Басқарма
қатысушылары Кәсіби
бірлестіктер
(жұмысшылар)
Үкімет
(мемлекет)
Корпорация Менеджмент Банк Клуб жүйесі
басқармасының көбінесе
беделді қатысушылары
Қызметінің ашықтық Жоғары Төмен Жоғары емес
деңгейі айқындылық
Қор биржасының Жоғары Әлсіз Жоғары емес
корпорация қызметіне
әсер етуі
Ағымдағы қызметін Менеджмент Бақылау советі
бақылау
Акция ұстаушылардың Әлсіз Жоғары Бағаланбайды
менеджмент қызметін
бақылау деңгейі
Корпорациялардың Инвесторларың Қоғамның Мемлекеттің
стратегиялық қысқа мерзімді стратегиялық стратегиялық
мақсаттарын ұстануы мүддесі мақсаттары мақсаттары
Акциялардың өтімділік Жоғары Төмен Жоғары емес
деңгейі (ликвидность)
Корпорация акцияларын Заңды түрде Заңды түрде Жіберіледі
банк иемдену құқығы тиім салынған қарастырылған
Мемлекеттің (Үкімет) Минималды Партнерлік Басым (Приоритное)
корпоративті құрылыста
қатысу дәрежесі
Күрделі жағдайда Нарық заңы Банктер Мемлекет
корпорацияны қолдау бойынша аман
қалу
Акционерлер, менеджментМенеджмент пен Олардың Акционерлер
және қызметкерлер корпорация арасындағы кішкентай роль
арасындағы консенсус сыртындағы консенсус атқарады
деңгейі қызметкерлер -мемлкет жүзеге
(жалданбалы) асыратын,
ұлттық мақсат
Корпорацияларды Тиімділік Қоғам мүддесінеМемлекет пен
дамытудың негізгі императорға қызмет
ұлттық идеясы ету
Мүдделердің Бәсекелестікті Тұрақтылықты
Басты кемшілік қысқа шектеу сақтап қалу үшін
мерзімділігі тиімді емес
бағдарламаларды
несиелеу
Басты артықшылық Жоғары Қоғамның Отандық
тиімділік мүддесіне қоса корпорациялар
бағыну мүддесін
(соподчинение) мемлекеттік
қорғау
Басты мәселе Акционерлер менБанктердің қайшы (противоречивая)
менеджерлердің рольі және бәсекелестікті шектеу
ара қатынасы
Ескерту – Корпоративті басқару модельдері және қазақстандық компаниялар
атты э.ғ.д., профессор Кубаев К.Е мақаласынан алынған. [8]
Кестеден көріп отырғанымыздай, американдық модельде меншікті
акционерлер мен менеджерлер басқарады. Сонымен бірге, стратегиялық
шешімдерді тек акционерлер қабылдауға құқылы, ал менеджерлер шұғыл
басқаруды жүзеге асырады. Егер акционерлер мүлікті иеленсе, менеджерлер
былайша айтқанда процессті иеленушілер болады, бұл өз алдына жанжал
тудырады. Бұл жағдайда менеджмент стратегиялық шешімге ықпалын тигізуге
тырысып, компанияны инсайдерлік бақылайды. Бұл американдық модельдің
мәселелерінің бірі боп келеді. Неміс моделі меншікті басқаруда
акционерлерді, банктер, менеджерлер, мемлекет пен қызметкерлерді қамтиды.
Стратегиялық басқаруда банктердің қатысуы бір мезгілде акционер және
несиелеуші ретінде қайшы келетінін бөліп көрсетеді. Басқа жағынан банктер
шектеушілер(смежники) арасында қосымша экономикалық байланыс орнатады. Ал
американдық модельде банктердің қатысуына заңды түрде тиім салынған.
Келтірілген модельдерде мемлекеттің де рольдері әртүрлі. Егер американдық
модельде минимум деңгейінде болса, Жапонияда мемлекеттің өзі
корпорацияларды мемлекет пен императорға қызмет етеді деген идеямен
қалыптастырады, одан кейін жеке секторға бере отырып, банкирлер мен
акционерлердің жеке мүддесі үшін емес, сол компанияға қызмет көрсететіндер
және қызметкерлер үшін жұмыс істеу механизмін орнатады.
Айта кететін жәйт, Жапоняға соғыстан кейін американдық модель
енгізілген болатын. Дегенмен, модель, ерекше ұлттық дәстүр ортасына келіп
түскеннен кейін, мүлдем ерекше корпоративті басқару моделін – жапондық
модельді алды. Талдауға сәйкес меншікті басқаруда американдық модель
тәуелсіз болып келеді. Бірақ,бұл инвесторлардың қысқа мерзімді мүдделерін
күшейту деп саналады.
Қызметтің айқындылық деңгейін маңызды белгілердің біріне жатқызуға
болады. Кестеге сәйкес,англо-американдық модель жоғары айқындылығымен
ерекшелінеді, бұл АҚШ қор биржасының дамығандығымен, өтімділігімен және
беделділігімен түсіндіріледі.
Жоғарыда сипатталып кеткен модельдерден басқа корпоративті басқарудың
континентальді моделі бар. Бір звенолы англо-американдық модельге
қарағанда, корпоративті басқарудың континентальді моделі екізвенолы басқару
жүйесіне негізделеді, олар директорлар кеңесі мен атқарушы орган. Бизнесті
жүргізу мен оны басқаруды атқарушы орган, ал басқаруды қадағалауды
акционерлер жиналысы тағайындаған директорлар кеңесі жүргізеді. Осылайша,
корпоративті басқарудың екізвенолы континентальді жүйесінде корпорацияны
басқару бақылаудан бөлек жүргізіледі және әртүрлі деңгейде жүзеге
асырылады. Корпоративті басқарудың континентальді моделінде акционерлердің
бөлінуі (распыленность) аз, соған байланысты компанияның қор биржасына
тәуелділігі аз. Капиталдың негізгі көздері банктер және қаржы институттары
болып келеді. Корпоративті басқарудың бұл моделінде бақылаушы және ірі
акционерлердің болуы кеңінен тараған. Англо-американдық модельде басты
назар акционерлердің мүддесіне және олардың жағдайына аударылса,
континентальді модельде стейкхолдерлер (басқа мүдделі тұлғалар) мүддесіне
аударылады: қызметкерлер, несиелеушілер, тұтынушылар, қоғам, мемлекет.
Казақстан корпоративті басқарудың континентальді моделін таңдады.
Компанияларда екізвенолы басқару жүйесін құру барлық акционерлік қоғамдар
үшін міндетті. Осыған дейін, егер барлық дауыс беретін акциялар бір
акционердің қолында болатын болса мұндай жүйені құру міндетті емес еді.
Отандық тәжірибеде жалғыз акционері бар акционерлік қоғамдар жиі кездеседі.
Мұндай компаниялар директорлар кеңесін құрмай-ақ жұмыс істейтін, жалғыз
акционері мемлекет болған компанияларды қоспағанда.
2007 жылдың 19 ақпандағы заңнамадағы өзгеріске сәйкес екізвенолы-
директорлар кеңесі мен атқарушы орган- жүйесін құру міндетті болды. Кез-
келген заңнама, соның ішінде корпоративті басқару облысындағы заңнама
нақты тәжірибе жүзіндегі қажеттілікке сүйенуі керек. Нақты қоғам
қажеттіліктері мен шарттарынан бөлек заң болмауы керек. Егер сондай заң
орнаса, ол дұрыс емес деп тануға болады. Әрқашан мұндай заңды ұстанған
сияқты немесе мұндай талаптарды орындамау амалы табылады.
Жоғарыда айтылып кеткен заңнамалық өзгерістерге дейін, жалғыз
акционері бар компаниялардың барлығы дерлік директорлар кеңесін құрған жоқ.
Тіпті біреуден көп акционері бар акционерлік қоғамдар директорлар кеңесін
тек формальді түрде құрған болатын. Мұндай компанияларда директорлар
кеңесі ешқандай роль атқарған емес. Бүгінгі күннің өзінде көптеген
компаниялар директорлар кеңесін тек заңдық нормаларды ұстану мақсатында
құрады. Бұл имитация. Мұндай компанияларда басқаруға қатысты сұрақтарды
жеке атқарушы орган немесе акционерлер шешеді. Мұнда акционерлер
нұсқауларын директорлар кеңесін аттап, тікелей атқарушы органға жібереді
немесе атқарушы орган өкілі бола отырып шешімдерді өздері қабылдайды.
Басқада жағдайларда, басты акционерлер директорлар кеңесінің құрамына
кіреді және күнделікті компанияның қызметіне қатысты сұрақтарға шешімді
директорлар кеңесі, нақтырақ айтқанда директорлар кеңесінің құрамына
кіретін бақылаушы акционерлер қабылдайды. Атқарушы орган мұнда бірде-бір
маңызды шешім қабылдай алмайтын номиналды органға айналады. Сонымен бірге,
акционерлер-директорлар кеңесінің мүшелері күнделікті компанияға жұмысқа
келгендей келеді және фактілі түрде атқарушы органның орнын басады.
Директорлар кеңесін немесе басқарманы құруға қарсы шықпаймыз. Екі
органда қазіргі корпоративті басқарудың екізвенолы модельінде маңызды болып
келеді. Мәселе мынада: моделді таңдауда қателескен жоқпыз ба? Барлық мүмкін
болатын варианттардан - екізвенолы модельді міндетті еткеніміз бе?
Жоғарыда аталып кеткен отандық компаниялардағы басқару тәжірибесі,
дамудың осы этабында корпоративті басқарудың екізвенолы континентальді
моделінің болуы мүмкін емес. Оны міндетті етіп компанияларға тағуға
болайды. Американдық тәжірибеден айрықша белгісі, ұзақ жылдар бойы
эволюциялық дамудан өткен отандық корпоративті қарым-қатынас тәжірибесі
болған жоқ. Ағымдағы тәжірибеге келетін болсақ, мұнда көптеген
компанияларда директорлар кеңесі мен басқарма екізвенолы режимде емес,
бірегей директорлар кеңесі режимінде, бір звенолы жүйедегі сияқты жүзеге
асады. Осылайша, англо-американдық жүйенің кейбір институттары біздің
компанияларға ыңғайлы болып келеді. Компанияны ұстаушылар кеме басында
тұруының басқада себептері бар. Басқарушы акционерлердің қолында
акциялардың көптеп шоғырлануымен түсіндіріледі, өзінің менеджментіне
сенімсіздік. Айтылып кеткен себептерге байланысты, бүгінгі күні
компанияларға міндетті түрде екізвенолы модельді емес, өз еркіне қарай
корпоративті басқарудың бірзвенолы не екізвенолы модельді қолдану
еркіндігін беру керек.
Франция тәжірибесінде, компанияларға, соның ішінде листингтік
компанияларға, басқарудың бірзвенолы не екізвенолы модельдерінің бірін
таңдау мүмкіндігі берілген. Мұндай тәсіл, компанияның ерекшеліктеріне
қарай, басқарудың қажетті моделін өз бетімен таңдау мүмкіндігін береді.
1.3 Корпоративті басқарудың құқықтық аспектілері
Бүгінгі күні корпоративті басқарудың халықаралық стандарттар
аймағында негізгі құжаттардың бірі Экономикалық ынтымақтастық және даму
ұйымының (ЭЫДҰ) корпоративті басқару Принциптері болып келеді. Маршалл
жоспары шеңберінде Еуропаның экономикалық реконструкция жобаларын
координациялау үшін Еуропалық экономикалық ынтымақтастық ұйымы
(Organisation for European Economic Co-operation — OEEC) болып 1948 жылы
құрылған. Штаб-пәтері Париж қаласында. Бас секретарь (2006 жылдан батап)
Хосе Анхель Гурриа Тревиньо, ол ЭЫДҰ құрылуынан бері бесінші секретарь
болып келеді. ЭЫДҰ басқарушы органы мемлекет өкілдерінің кеңесі-ұйым
мүшелірі болып келеді. 1960 жылдары ЭЫДҰ құрамы мен географиялық шеңбері
кеңейді, қазір оның құрамына 31 мемлекет кіреді, соның ішінде ЕО кіретін
мемлекеттер. Мерзімі крсетілмеген мемлекеттер ЭЫДҰ құрамына 1961 жылы енді.
ЭЫДҰ - Аустралия (7 маусым 1971), Аустрия, Бельгия, Ұлыбритания, Венгрия (7
мамыр 1996), Германия, Греция, Дания, Ирландия, Исландия, Испания, Италия,
Канада, Люксембург, Мексика (18 мамыр 1994), Нидерланды, Жаңа Зеландия (29
мамыр 1973), Норвегия, Польша (22 қараша 1996), Португалия, Словакия (14
желтоқсан 2000), АҚШ, Туркия, Финляндия (28 қаңтар 1969), Франция, Чехия
(21 желтоқсан 1995), Швейцария, Швеция, Оңтүстік Корея (12 желтоқсан 1996),
Жапония (28 сәуір 1964), Чили (12 қаңтар 2010).
1998 жылы ЭЫДҰ кеңесі корпоративті басқарудың нормалары мен
стандарттарын құру жайлы шешім қабылдады. ЭЫДҰ кеңесінің мәжілісінде 26-27
мамыр 1999 жылы қабылданған корпоративті басқару принциптері бүгінгі күні
маңызды құжат болып табылады. ЭЫДҰ принциптері тек қана ЭЫДҰ-на мүше
мемлекетерге ғана емсе, басқа да мемлекеттер, қор биржалары, инвесторлар,
компаниялар және корпоративті басқаруды жетілдіруге ат салысатын тұлғалар
үшін арналған. ЭЫДҰ принциптері бес аймақты қамтиды:
1) Акционерлердің, стейкхолдерлер мен басқа да мүдделі тұлғалардың
құқығын қорғау. Корпоративті басқару жүйесі акция иелерінің құқығын қорғау
қажет.
2) Әділдік. Корпоративті басқару жүйесі акционерлердің құқығын қорғай
отырып, барлық акционерлерге, соның ішінде миноритарлы және шетел үшін тең
қарым-қатынас болуы тиіс. Барлық акционерлер олардың құқықтары бұзылған
жағдайда тиімді қорғаныс құралдарына қол жеткізу мүмкіндігі болуы міндетті.
3) Жауапкершілік. Корпоративті басқару жүйесі заңмен бекітілген
мүдделі тұлғалардың құқығын мойындауы қажет және қоғамның игілігін көбейту,
жаңа жұмыс орындарын қалыптастыру, тұрақты қаржы жағдайына жету мақсатында
мүдделі тұлғалармен акционерлік қоғамдар арасында ынтымақтастыққа мүмкіндік
беру.
4) Айқындылық. Корпоративті басқару жүйесі акционерлік қоғамдарға
қатысты барлық сұрақтар бойынша, соның ішінде қаржы жағдайы, қызметінің
нәтижесі, меншік құрылымы мен басқару бойынша ақпараттың уақытылы
жариялануын қамтамсыз ету қажет.
5) Есептілік. Корпоративті басқару жүйесі қоғамды стратегиялық
басқаруды, директорлар кеңесі тарапынан басқарушыларды тиімді бақылауды,
сонымен қатар директорлар кеңесінің қоғам мен оның акционерлеріне
есептілігін қамтамасыз ету міндетті.
Көптеген корпоративті басқарудың ұлттық кодекстері осы ЭЫДҰ
принциптеріне негізделген.
Корпоративті басқару кодекстерін құру мен оны тарату бойынша
Ұлыбритания негізгі новатор болатын. Ұлыбританияның бірлескен корпоративті
басқару кодексі Англия үшін алдынғы кодекстерге және кепілдемелерге,
сонымен қатар нарықтың бағалауына негізделген стандартты корпоративті
басқару кодексі болып келеді. Барлық кодекстермен жұмыс тәжірибесінде
қалыптасқандықтан, Бірлескен кодекс әрдайым жаңартылып тұрады; соңғы рет
2003 жылы жаңартылған.
Англия корпоративті басқару кодексіндегі доктринаның талаптарын
ұстану немесе ұстанбаудың нақты себептерін ұсынатын(comply or explain)
бірінші мемлекеттердің бірі болды. Ұлыбританияда қор биржасында тіркелген
компаниялар Кодекс талаптарын ұстанатынын ашып көрсету керек, егер
ұстанбаса онда неліктен екендігіне түсініктеме беру тиіс. Мұндай жүйеде
нарық әрбір компанияның жұмысын бағалай алады, мұнымен заң актілеріне
қарағанда, Кодекс принциптерін жоғары дәрежеде ұстануды қамтамасыз етеді
Банктік бақылау бойынша базельдік комитет G10 мемлекеттерінің орталық
банк президенттерімен 1974 жылы Базель қаласында құрылған. Бүгінгі күні
комитет мүшелері G10 мемлекеттерінің қаржылық реттеу органдары мен орталық
банк жоғары шенді өкілдері болып келеді (Бельгия, Ұлыбритания, Германия,
Италия, Канада, Нидерланды, АҚШ, Франция, Швейцария, Швеция, Жапония),
сонымен қатар Люксембург , Испания , Австралия , Бразилия , Қитай , Индия
, Корея , Мексика және Ресей.
Базель II банктік бақылау принциптері банктік бақылау бойынша Базель
Комитеті шығарған, банктік заңнама бойынша инструкцияларды қамтитын екінші
басылым болып келеді. 2004 жылдың маусым айында шығарылған Базель II
мақсаты, банктік реттеу органдары нормативтік актілерді дайындау
жағдайындағы халықаралық стандартты қалыптастыру, яғни қызметтерінің
барысында туындауы мүмкін қаржылық және операциялық тәуекелдерден қорғану
үшін банк қаншалықты соманы резервке қалдыруды білдіреді. Базель II
негізінде халықаралық стандарт жасап шығаруға болады, ол халықаралық қаржы
жүйесін көптеген мүмкін болатын мәселелерден қорғайды, мысалы ірі банк
немесе банктер тізбегі банкроттыққа ұшыраса.
Базель II банктің несиелік және инвестициялық қызметі барысында түрлі
тәуекелдерге төтеп бере алу деңгейіне қарай, банкте капитал резерві бар
екендігін кепілдеу үшін тәуекел мен капитал бойынша талап қояды. Бұл
ережелерге сай банк ұшырайтын тәуекел неғұрлым жоғары болған сайын, оның
капитал сомасы төлемқабілеттілігі мен экономикалық тұрақтылығын сақтап қалу
үшін соғұрлым үлкен болуы тиіс. Базель II қарастыратын негізгі тәуекел
түрлері: несие тәуекелі, операционды тәуекел және нарық тәуекелі.
Базель II сонымен қатар банктердің ақпаратты ашу бойынша жоғары
талаптарын қояды. Бұл талаптардың мақсаты, нарық қатысушылары банкпен
тиісті қызмет жасауы үшін, нарықта банктік барлық тәуекелдер бойынша нақты
көрінісін беру.
Тредвей комиссиясының демеушілік ұйымдар комитеті (COSO)
американдықтардың ұсынысы бойынша 1985 жылы құрылған. Оның негізгі міндеті
жалған қаржылық есеп құрастыруға әкелетін факторларды анықтау, сондай-ақ
алаяқтық әрекеттерді қысқарту мақсатында ұсыныстар беру. COSO ішкі бақылау,
стандарттар мен критерийлер процедураларының жалпы сипатын берді, олардың
негізінде компаниялар мен ұйымдар өзінің ішкі бақылау жүйесін бағалай ала
алады.
COSO ішкі бақылауды: төменде көрсетілген категориялар бойынша
ұйымның мақсатқа жетуіне қатысты сенім беретін директорлар кеңесі, басқарма
мен басқа компания қызметкерлері жүзеге асыратын процесс ретінде анықтайды.
Категориялар:
- қызметтің тиімділігі мен рентабельділігі;
- қаржы есебінің шынайы болуы;
- заңды және нормативті актілер қолданатын талаптарды сақтау.
Ішкі бақылау корпоративті басқарудың ең маңызды бөлігі ретінде
қаралады. Егер директорлар кеңесінің мүшелері компанияда мықты ішкі бақылау
жүйесі құрылғанына сенімді болса, қабылдаған стратегиялық бағыт орындалып
жатқанына және директорлар кеңесі мен халыққа ұсынылатын ақпарат сенімді
екеніне де сенімді болады.
COSO негізін қалаушы ұйымдар:
1) Ішкі аудиторлардың институты;
2) Сертификацияланған қоғамдық бухгалтерлердің американдық институты;
3) Бухгалтерлердің амеркандық ассоциациясы;
4) Басқару және бухгалтерлердің институты;
5) Қаржылық атқарушы директорлардың институты.
COSO компаниялардағы туәекелдерді басқарудың сегіз компонентінен
тұрады, оларды жалпы түрде төмендегідей атап кетуге болады:
Ішкі орта. Ішкі орта компанияның беделін және компания қызметкерлері
тәуекелді қарастыру негізін анықтайды, және сонымен байланысты басқарманың
тәуекелді басқару, шынайылық, этикалық құндылықтар мен олардың қызмет
ететін экономикалық жағдайында қандай іс-қимыл жасайтыны көрінеді.
Мақсаттарды қою. Мақсаттар оларды жүзеге асыру барысында теріс
әсерін тигізетін потенциалды жағдайлар пайда болғанға дейін анықталып
қояды. Компанияда тәуекелді басқару жүйесінің болуы басқарма мақсаттарды
алдына қойып, бұл мақсаттар компанияның миссиясына сай келіп, сонымен бірге
тәуекел-тәбеті деңгейімен қайшы келмейтініне көз жүгіртуге мүмкіндік
береді.
Оқиғаларды анықтау. Компанияның мақсаттарына жетуіне теріс әсерін
тигізетін ішкі және сыртқы оқиғаларды тәуекелдер мен мүмкіндіктерге бөле
отырып қарастыру қажет. Мүмкіндіктер басқарманың стратегиясымен немесе
мақсаттарды қою процессімен тең келу керек.
Тәуекелдерді бағалау. Тәуекелдер олардың пайда болу мүмкіндігін
есепке ала отырып және оларды қалай басқару керектігін анықтау мақсатымен
әсер етуі зерттеледі. Тәуекелдер қатысты және қалдық тәуекел көзқарасынан
бағаланады.
Тәуекелге әсерлену(реагирование). Басқарма тәуекелге әсерлену
әдістерін таңдайды - қабылдамау, қабылдау, төмендету немесе тәуекелді
тарату(бөлу), анықталған тәуекелді компанияның толерантты деңгейіне келетін
іс-шаралар тізбегін құрастырады.
Бақылау қызметі. Саясат пен процедуралар анықталған тәуекелмен
тиімді күресуді қамтамасыз ететіндей етіп құрастырылып, жүзеге асырылады.
Ақпарат пен коммуникация. Релевантты ақпарат қызметкерлерге өз
міндеттерін орындау үшін тиісті уақытта, формада жиналады, анықталады және
хабарланады. Сонымен қатар компанияда кең ауқымда тиімді ақпарат алмасу
жүреді, жоғарыдан төмен және төменнен жоғары, сондай-ақ горизонтальді түрде
жүреді.
Мониторинг. Компанияның тәуекелдерді басқару процессінің толықтығына
мониторинг жүргізіледі, қажет болса оған түзетулер енгізіледі. Мониторинг
басқарманың үздіксіз қызметі кезінде, сондай-ақ жеке баға беру арқылы
немесе екеуі бір мезгілде жүзеге асады.
2002 жылдың 30 шілдесінде АҚШ президенті Буш Сарбэйнс-Оксли
заңына(SOX) қол қойды, бұл соңғы 60 жылдағы бағалы қағаздар бойынша АҚШ-
тың федералды заңына өзгеріс болып келеді, ол өз күшіне АҚШ-тағы Enron,Tyco
және WorldCom компанияларындағы үлкен жанжалдардан кейін енді. Бұл заң өз
атауын он құрастырушы - сенатор Пол Сарбэйнс (демократиялық партия,
Мериленд штаты) және өкілеттік палата мүшесі Майкл Окслиден (республикалық
партия, Огайо штаты) алған, 11 бөлімнен тұрады. Заң АҚШ-тың барлық
компаниялары, олардың директорлар кеңесі, басқарма, сондай-ақ аудиторлық
фирмалар үшін жұмыстың жаңа және қатаң стандарттарын орнатады. Сарбэйнс-
Оксли Акті сонымен қатар аудитордың тәуелсіздігі, корпоративті басқару,
ішкі бақылау жүйесін бағалау және ақпаратты толық ашу сұрақтарын қамтиды.
Заңға сәйкес міндетті түрде әрбір қоғамдық компанияда аудит бойынша Комитет
болуы қажет.
Төменде SOX кейбір негізгі түсініктеріне түсініктеме берілген:
Аудитордың тәуелсіздігі. Аудитордың тәуелсіздігі мен мүдделер
арасында конфликтіне қатысты талаптардың қатаң болуы.
Корпоративті жауапкершілік. Бұл шарттарға сәйкес, жаңа ережелер
дайындалды, олар бойынша жоғары басшылық компанияның қаржы есебінің
толықтығы мен шынайлығына жеке жауап береді. Компанияның бірінші басшысы
квартал сайын компанияның қаржы есебінің шынайылығын растап тұруы міндетті.
Қаржы ақпаратын толығырақ ашу. Қаржы операциялары, сонымен бірге
баланстан тыс операциялар туралы ақпаратты ашу жөнінде талаптар бар. Бұл
шынайы қаржы есебі мен ақпаратты тиісті етіп ашуды қамтамасыз ету үшін,
ішкі бақылау процедураларының болуын талап етеді.
Корпоративті және қылмыстық алаяқтық үшін жауапкершілік. Алаяқтық іс-
әрекет үшін қылмыстық санкциялар орнатылады, олар манипуляция, қаржы
құжаттарын өртеу және түзету немесе басқа да қол сұғулар байланысты.
Ішкі бақылау процедураларының тиімділігі. Қаржы есебі үстінен тиімді
ішкі бақылау жұмыстары жүргізілетіні жайлы сыртқы аудиторлар міндетті түрде
өз аудиторлық есебінде көрсетіп кету тиіс.
Қазақстанның корпоративті басқару кодексі.
Корпоративтік басқару кодексін қабылдау, бизнесті оның белгіленген
стандарты бойынша жүргізу компанияның даму стратегиясында бірден-бір
маңызды басымдық (приоритет) болып табылады.
Корпоративтік басқару кодексі (КБК)- бұл компанияны басқаруды
қамтамасыз етуге бағытталған ережелер жиынтығы бар корпоративтік басқару
құжаты, ол акционерлер, директорлар, менеджмент, серіктестіктер,
клиенттер(тұтынушылар) кеңесі мен біртұтас компания мүдде баланстарын
есепке алады (4-сурет).
4- сурет Корпоративтік басқару кодексінің негізгі салалары[9]
Корпоративтік басқару кодексі (КБК) барлық акционерлік қоғамға
корпоративтік басқару стандартын құрады, оның жағдайы негізінде олардың
акционерлері мен топ-менеджерлерінің арақатынасын реттейтін ішкі құжаттарды
жасауға болады.
Корпоративтік басқару кодексі (КБК) қоғамдық басқару органдарының
есеп беруінің қатал жүйесін белгілейді: директорлар кеңесіне - басқарма,
директорлар кеңесі - акционерлердің жалпы жиналысы.
Корпоративтік басқару кодексін қабылдағандағы көмек:
- акционерлердің жалпы жиналысын директорлар кеңесінің және компания
атқару органы мәжілісімен өткізу процедураларын жетілдірілуіне;
- мәміле жасаудағы компания қызметінің айқындығы (ақпаратты тарату
жүйесін жетілдіру) және ішкі қаражаты бақылау жүйесін жақсарту;
- қоғамдық басқаруда директорлар кеңесінің рөлін күшейту;
- акционерлердің жалпы жиналысына және атқару органдар қоғамының
директорлар кеңесіне есеп беруі;
- қоғамда акционерлерге түсінікті үлеспайда (дивидент) саясатын және
қоғамдық даму стратегиясын белгілеу.
Акционерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғау принциптері.
Бүгінгі күні қазақстандық корпоративтік басқарудың шындығы кешегі
бірлескен компаниялардан өз серіктестерін тықсырып акционерлік қоғамды
басқарудан шеттету сипатына ие болғанында. Бұл заңның өрескел бұзылуына
әкеліп соғып, компанияны басқару тиімділігіне кері әсер етіп, талас тудырып
отыр. Бұл Қазақстанның инвестиция тартудағы жоспарының мәртебесін түсіруде.
Акционерлердің құқықтарының бұзылуын келесі сипаттарға бөлуге
болады:
- акционерлердің құқықтарының компанияның топ-менеджері жағынан
бұзылуы;
- миноритарлық акционерлер құқығының бұзылуы.
Қазақстанға тән ерекшелік- ірі акционерлер мен компания топ-менеджері
бір адам болып келеді. Шетел инвесторларының кәсіпорынды басқаруды өз
қолына алуына күрделі себеп жергілікті үкімет органдарымен байланысының
жоқтығы, тіл білмеуі және қазақстандық ерекшеліктер болып отыр. Сол
себептен де олар басшылықты шақырылған директорларға сеніп тапсырады, ал
олар меншік иелері пайдасына жұмыс істей бермейді. Тәуелсіз директор меншік
иесі болмағандықтан, сонымен қатар корпоративтік мәдениеттің нашар
дамығандығынан, оның ұстанымы өз қаржылық жағдайын түзету болып табылады.
Бұл акционерлер мен топ-менеджерлердің арасында бір-бірінің құқықтарын
бұзатын келіспеушілік (алауыздық) тудырады.
Акционерлердің құқықтарының бұзылуының негізгі түрлері:
- басқару құқығының бұзылуы;
- өзіне тиісті акциялардан түсетін пайданы алу құқығының бұзылуы;
- акция сатып алудағы артықшылық құқығының бұзылуы;
- компания қызметі жөнінде ақпарат алу құқығының бұзылу
Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдар туралы заң 2003 жылы
13 мамырда ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.Ол заң 11
тараудан тұрады және 91 баптан құралған [2]. Осы Заң акционерлік қоғамның
құқықтық жағдайын, құрылу, қызмет, қайта ұйымдастырылу жəне таратылу
тəртібін; акционерлердің құқықтары мен міндеттерін, сондай-ақ олардың
құқықтары мен мүдделерін қорғау жөніндегі шараларды; акционерлік қоғам
органдарының құзыретін, құрылу жəне жұмыс істеу тəртібін; оның лауазымды
адамдарының өкілеттігін, сайлану тəртібін жəне жауапкершілігін белгілейді.
Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдар туралы заңдары Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді жəне Азаматтық кодекстен, осы
Заң мен Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінен
тұрады. Егер Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы
Заңдағыдан өзгеше ережелер белгіленсе, халықаралық шарттың ережелері
қолданылады.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметi туралы Заң
1995 жылғы 31 тамызда қабылданған. Бұл Заң 10 тараудан және 78 басптан
құралған[10]. Осы Заңның қалыптары өз қызметiн Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес жүзеге асыратын барлық банкiлерге, соның iшiнде оларды
ұйымдастырудың бастапқы кезеңiн регламенттейтiн жекелеген заңдық және
қалыптық құжаттардың негiзiнде айрықша тәртiппен құрылған банкiлерге де,
сондай-ақ банктердiң тiкелей және жанама қатысушылары болып табылатын
тұлғаларға да қолданылады. Олардың әрқайсысы үшiн рұқсат етiлген банк
операциялары түрлерiнiң тiзбелерiн, оларға банк операцияларын жүргiзуге
лицензия берудiң негiздерi мен олардың қызметiн ықтимал шектеулердi қоса
алғанда, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың
құқықтық мәртебесi, құрылу тәртiбi, лицензиялануы, қызметiнiң реттелуi мен
тоқтатылуы осы Заңмен және Қазақстан Республикасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz