Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарын қалыптастыру көздері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, түрлері және
құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3. Қаржылық ресурстарды қалыптастырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... .26
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1. «ҚазМұнайГаз . Консалтинг» ЖШС ұйымдық . экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. «ҚазМұнайГаз . Консалтинг» қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын қаржыларының қалыптасу мен пайдаланудың көкейкесті мәселелері ... ... ... ... 46
3. ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.1. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жоғарлатудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.2. Қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, түрлері және
құрылымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3. Қаржылық ресурстарды қалыптастырудың шетелдік тәжірибесі ... ... ... .26
2. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ТАЛДАУ ЖӘНЕ БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.1. «ҚазМұнайГаз . Консалтинг» ЖШС ұйымдық . экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.2. «ҚазМұнайГаз . Консалтинг» қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын қаржыларының қалыптасу мен пайдаланудың көкейкесті мәселелері ... ... ... ... 46
3. ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
3.1. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жоғарлатудың негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
3.2. Қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, экономикамыздың гүлденуіне байланысты көптеген жетістіктерге, өзгерістерге қол жеткіздік. Нарықтық экономикаға ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен байланысты жүрді. Шаруашылық субъектілерінің орталықтандырылған жүйеден тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз болды. Кәсіпорындар нарық талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» халыққа Жолдауында: «Экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару» керектігін баса көрсетті /1, б.6/. Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты, экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік секторға назар аударудан басталды.
Қазіргі қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынастарға ену кезеңінде оның мәнділігі одан арта түсті. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2005 жылдың 18 ақпандағы «Қазақстан экономикасының, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Жолдауында: «Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік» - деп көрсеткен /2, б.7/ Ғаламдық дамумен қатарласа жүру Қазақстанның міндеті екендігін айқын мақсат етіп ұстаған Н.Назарбаевтың бұл сөздерінен еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері жаңарудың қарқынды жолын таңдағандығын көре аламыз. Көптеген дамыған шетелдер тәжірибесі көрсетіп және ол елдердің өкілдері мойындап отырғандай Қазақстанның индустриалды-инновациялық технологияны пайдалану бағытындағы даму қарқыны ерекше. Осы бағытты ұстана негізінен аймақтағы «көш басшыға» айналғандығымыз да белгілі.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: «2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні сеслеу жөніндегі біздің міндетімізге келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің біздегі нақты мүмкіндіктері»,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың Елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» халыққа Жолдауында: «Экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару» керектігін баса көрсетті /1, б.6/. Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты, экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік секторға назар аударудан басталды.
Қазіргі қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынастарға ену кезеңінде оның мәнділігі одан арта түсті. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2005 жылдың 18 ақпандағы «Қазақстан экономикасының, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты Жолдауында: «Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік» - деп көрсеткен /2, б.7/ Ғаламдық дамумен қатарласа жүру Қазақстанның міндеті екендігін айқын мақсат етіп ұстаған Н.Назарбаевтың бұл сөздерінен еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері жаңарудың қарқынды жолын таңдағандығын көре аламыз. Көптеген дамыған шетелдер тәжірибесі көрсетіп және ол елдердің өкілдері мойындап отырғандай Қазақстанның индустриалды-инновациялық технологияны пайдалану бағытындағы даму қарқыны ерекше. Осы бағытты ұстана негізінен аймақтағы «көш басшыға» айналғандығымыз да белгілі.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: «2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні сеслеу жөніндегі біздің міндетімізге келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің біздегі нақты мүмкіндіктері»,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың Елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі.
1. Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Ақиқат, 2007. №4.-7бет.
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 2005 ж.
3. Кеулімжаев Қ.К. Қаржылық есеп. Оқулық. Алматы 2001
4. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы: «Экономика» баспасы, 2003
5. Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?». - М.: Финансы и Статистика, 1994
6. Ворст И., Ревентлоу П. «Экономика фирмы» изд. «Высшая школа» 1993
7. Кеулімжаев Қ.К, Әжібаев З.Н. Құдайбергенов Н.А. «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы. «Экономикс» баспасы, 2003 ж.
8. Шеремет А.Д. Сайфуллин Р.С. «Финансы предприятии» М.: Инфра, 1999
9. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Адматы, «Қаржы-қаражат» 1998
10. Өсербайұлы С. «Корпоративтік қаржы» Алматы, «Қазақ университеті» 2005
11. Арзаева М.Ж. Малый и средний бизнес.// Банки Казахстана № 3, 2005
12. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. Алматы 2001ж
13. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. «Текущее состояние развития и кредитования мадлого бизнеса» «Экономика и статистика» №2, 2003
14. Бородина Е.И. «Финансы предприятий» учебное пособие. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1995. - 208с.
15. Крейнина М.Н. «Финансовый менеджмент» учебное пособие. - М.: Издательство «Дело и Сервис», 1998. - 304с.
16. Тургулова А.К. «Современные тенденции формирования собственного каптала на практике казахстанских компаний» «Вестник КазНУ» Серия экономическая №2 (48) 2005 41-49
17. Бочаров В.В. Корпоративные финансы/ В.В. Бочаров, В.Е. Леонтьев. - СПб.: Питер, 2002. - 544 с
18. Гудушаури Г.В. Управление современным предприятием/ Г.В. Гудушаури, Б.Г. Литвак. - М.: ЭКСМОС, 1998. - 336 с
19. Аубакирова Г. Алгоритм реализации адаптивного подхода к управлению предприятием // Транзитная экономика. - 2006. - №: 1. - С.22-29
20. Ельбисинов С.Х. Финансовый менеджмент: электронный учебник.- Алматы: МОНРК, 2003
2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 2005 ж.
3. Кеулімжаев Қ.К. Қаржылық есеп. Оқулық. Алматы 2001
4. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы: «Экономика» баспасы, 2003
5. Балабанов И.Т. «Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом?». - М.: Финансы и Статистика, 1994
6. Ворст И., Ревентлоу П. «Экономика фирмы» изд. «Высшая школа» 1993
7. Кеулімжаев Қ.К, Әжібаев З.Н. Құдайбергенов Н.А. «Бухгалтерлік есеп принциптері» Алматы. «Экономикс» баспасы, 2003 ж.
8. Шеремет А.Д. Сайфуллин Р.С. «Финансы предприятии» М.: Инфра, 1999
9. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. «Аудит и анализ финансовой отчетности» Адматы, «Қаржы-қаражат» 1998
10. Өсербайұлы С. «Корпоративтік қаржы» Алматы, «Қазақ университеті» 2005
11. Арзаева М.Ж. Малый и средний бизнес.// Банки Казахстана № 3, 2005
12. Дүйсенбаев К.Ш. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. Оқу құралы. Алматы 2001ж
13. Нурсеит Н., Нурсеитова Р. «Текущее состояние развития и кредитования мадлого бизнеса» «Экономика и статистика» №2, 2003
14. Бородина Е.И. «Финансы предприятий» учебное пособие. - М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1995. - 208с.
15. Крейнина М.Н. «Финансовый менеджмент» учебное пособие. - М.: Издательство «Дело и Сервис», 1998. - 304с.
16. Тургулова А.К. «Современные тенденции формирования собственного каптала на практике казахстанских компаний» «Вестник КазНУ» Серия экономическая №2 (48) 2005 41-49
17. Бочаров В.В. Корпоративные финансы/ В.В. Бочаров, В.Е. Леонтьев. - СПб.: Питер, 2002. - 544 с
18. Гудушаури Г.В. Управление современным предприятием/ Г.В. Гудушаури, Б.Г. Литвак. - М.: ЭКСМОС, 1998. - 336 с
19. Аубакирова Г. Алгоритм реализации адаптивного подхода к управлению предприятием // Транзитная экономика. - 2006. - №: 1. - С.22-29
20. Ельбисинов С.Х. Финансовый менеджмент: электронный учебник.- Алматы: МОНРК, 2003
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н.ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Қаржы кафедрасының
меңгерушісі С. Е.Керімқұловпен
қорғауға жіберілді____________
____________________ 2007ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
КӨЗДЕРІ
Мамандық: 522530 - Қаржы
4 курс студенті:
Шакеева Т.О.
Ғылыми жетекші
Экономика кафедрасының
э.ғ.д., профессор
Мұхамбеков М.М.
Астана – 2007
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .8
1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, түрлері және
құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8
1. Қаржылық ресурстардың қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Қаржылық ресурстарды қалыптастырудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... .26
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ қаржылық ресурстарынЫҢ қалыптасуын талдау ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
1. ҚазМұнайГаз – Консалтинг ЖШС ұйымдық – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2. ҚазМұнайГаз – Консалтинг қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 42
3. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын
қаржыларының қалыптасу мен пайдаланудың көкейкесті
мәселелері ... ... ... ... 46
Қаржылық ресурстарды пайдалануды
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .55
4 Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жоғарлатудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
5 Қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ...6 1
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 68
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, экономикамыздың гүлденуіне байланысты
көптеген жетістіктерге, өзгерістерге қол жеткіздік. Нарықтық экономикаға
ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен
байланысты жүрді. Шаруашылық субъектілерінің орталықтандырылған жүйеден
тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз болды. Кәсіпорындар нарық
талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан халыққа Жолдауында: Экономиканың тұрлаулы дамуын
жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару керектігін баса
көрсетті 1, б.6. Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден
Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары
қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның
қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты,
экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету
салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай
дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-
экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік
секторға назар аударудан басталды.
Қазіргі қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынастарға
ену кезеңінде оның мәнділігі одан арта түсті. Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2005 жылдың 18 ақпандағы Қазақстан
экономикасының, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты
Жолдауында: Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа
мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды
жасауға қол жеткіздік - деп көрсеткен 2, б.7 Ғаламдық дамумен
қатарласа жүру Қазақстанның міндеті екендігін айқын мақсат етіп ұстаған
Н.Назарбаевтың бұл сөздерінен еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері жаңарудың
қарқынды жолын таңдағандығын көре аламыз. Көптеген дамыған шетелдер
тәжірибесі көрсетіп және ол елдердің өкілдері мойындап отырғандай
Қазақстанның индустриалды-инновациялық технологияны пайдалану бағытындағы
даму қарқыны ерекше. Осы бағытты ұстана негізінен аймақтағы көш басшыға
айналғандығымыз да белгілі.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: 2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні
сеслеу жөніндегі біздің міндетімізге келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден
болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды
көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің
біздегі нақты мүмкіндіктері,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі
екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың
Елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі. Ал, Қазақстанның
қазіргі жағдайы атап кеткеніміздей, бұл аталған істердің тар өрісті мақсаты
еместігін айғақтайды. Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық іргесі нық
қаланған қазіргі Қазақстан болашақтағы зайырлы, өркениетті, халқымыздың
рухани, материалдық құндылықтарын толық сақтайтын қоғам құруға негіз бола
алатындығын Елбасы сөздерінен байқаймыз.
Қазақстан өзінің даму стратегиясын өтпелі кезеңдегі ауыр өзгерістерден
аман алып шығып, болашаққа жаңа қарқынмен аяқ басу жолында. Бірақ, оның
барлығы оңайлықпен келетін шаруа емес. Көптеген кәсіпорындар дұрыс
ұйымдастырылмаған менеджменттің салдарынан нарық заңдарына төтеп бере
алмай, бұрынғы стереотипті ұстанып экономикалық дағдарыстарға ұшырауда.
Дағдарыстың негізі қаржылық тұрақтылықтың болмауы. Басқару менеджменті жоқ
кәсіпорындарда “төлемқабілетсіздік” ұғымдары кеңінен пайдаланылатын болды.
Қазақстандық автор Дүйсенбаев К.Ш. бойынша қаржылық тұрақтылықтың ішкі,
маңызды факторларының бірі – бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы,
оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсін, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп
болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. 3, б.5. Себебі, кәсіпорын
өзінің қаржылық ресурстарын тиімді пайдалану және орналастыру арқылы ғана
жетістіктерге жете алады. Сонымен қатар қаржылық ресурстарды дұрыс және
тиімді басқарудың да маңызы зор.
Қазақстандық автор Мейірбеков А.Қ. бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы
төлем қабілеттілігі, пайдалылығы, активтерді пайдалану тиімділігі және
меншікті капиталы, өтемпаздылығымен сипатталады. 4, б.149
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін
орнықтылығының негізі оның өзінің қаржылық ресурстарын тиімді қалыптастыра
білуінде. Яғни, ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді
пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процессін қамтамасыз
ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық ресурстарды қалыптастыру
ерекшеліктерін талдау мәселесі аз зерттелген, осы тұрғыдан келгенде зерттеу
тақырыбының өзектілігі объективті. Ұлттық экономикалық жүйенің нарық
жағдайындағы қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастырудың ғылыми теориясы
мен практикасы, нақты кәсіпорын мысалында (ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС).
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нарықтық экономикаға көшу
жағдайында кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру ерекшеліктерін
зерттеп бағалау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды
қалыптастырудың жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі
нышандарын айқындау дипломдық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес
бірнеше міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық ресурстары мәселесінің ғылыми-теориялық негізін
зерттеу және қаржылық ресурстарды басқару жағдайындағы кәсіпорындағы
қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастыруды талдау;
- шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарын қалыптастырудың
шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- нақты субъекті мысалында қаржылық ресурстарын қалыптастырудың талдау
және кәсіпорындарды қаржылық ресурстарын қалыптастыруды басқару
жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде барлық дерлік қазақстандық
кәсіпорындар секілді нарықтық экономикада консалтингтік қызмет көрсету
саласындағы компаниялардың бірі болып табылатын ҚазМұнайГаз - Консалтинг
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Зерттеу жұмысының субъектісі ретінде ғылыми зерттеуді жүргізген дипломант
пен оның ғылыми жетекшісін, өндірістік тәжірибеден өту ісі бойынша
жетекшісін атаймыз.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі. Кәсіпорындағы қаржылық ресурстарды тиімді
қалыптастыру мәселелері біздің тәжірибемізде нарықтық экономикаға көшумен
байланысты болғанымен, ол экономикалық ғылымға бұрыннан танымал мәселе.
Сондықтан, тақырыптың зерттелу дәрежесін экономикалық ғылымның классикалық
өкілдерінің еңбектерінен бастап қазірге дейінгілерді толықтай атай аламыз.
Бұл мәселе, шетелдік ғалымдар Ю. Бригхем, Ван Хорн Дж.К, К.Уоми,
еңбектерінде, ресейлік И.Т.Балабанов, А.Д.Шеремет, М.Н.Голикова
жұмыстарында, отандық М.М. Мухамбеков, К.Ш. Дүйсенбаев, В.Л.Назарова, т.б.
еңбектерінде қаралған.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік базасы. Зерттеу жұмысының даярлау
барысында экономикалық ғылымға танымал ғылыми әдістермен қатар шетелдік
және отандық ғалымдар ұсынған әдебиеттерден, Үкімет пен министрлік-
ведомостволық заңды-нормативтік құжаттар, статистикалық-аналитикалық
мәліметтер, бұқаралық-ақпарат құралдары мен интернет желісінің материалдары
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш тараудан, сегіз бөлімнен
тұрады. Әрбір бөлім ғылыми жұмыстар жазу тәртібіне сәйкес рәсімделген.
Бірінші, Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарының теориялық
негіздері тарауында зерттеу проблемасының негізінен ғылыми-теориялық
астары талқыланды. Үш бөлімнен (1.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстардың
мәні, түрлері және құрылымдық ерекшеліктері; 1.2 Қаржылық ресурстардың
қалыптасу көздері; 1.3 Қаржылық ресурстарды қалыптастырудың шетелдік
тәжірибесі) тұратын бұл тарауда қаржылық ресурстарды қалыптастыру
теорияларына салыстырмалы - аналитикалық талдау жасалып, олардың
артықшылықтары мен кемшіліктері зерттелді. Шаруашылық субъектілерінің
қаржылық ресурстар сұрағына анықтама беріліп, оның түрлері бойынша
анықтамалар берілді. Қаржылық ресурстарды қалыптастыру мәселесінің
экономикалық жүйелер арасындағы айырмашылығы, тек нарықтық қатынастарға
көшумен ғана байланысты еместігі дәлелденді. Сонымен қатар, қаржылық
ресурстарды қалыптастыру мәселесінің шетелдік тәжірибесі зерттеліп, оның
артықшылықтары мен кемшіліктері ұсынылды. Мысалы, барлық дерлік шетелдік
модельдер біздің экономикамызға тікелей көшіріле алмайды, олай болуы мүмкін
де емес. Өйткені шетелдерде, ондаған-жүздеген жылдар бойы қалыптасып, дамып
келе жатқан бизнес субъектілерін қаржылық ресурстарды тиімді
қалыптастыруындағы айырмашылық өте үлкен. Сондықтан, бұл жерде экономикалық
реформалары мен қалыптасу кезеңдері Қазақстанға ұқсас немесе көршілес
Екінші, Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарының қалыптасуын
талдау және бағалау тарауы да үш бөлімнен (2.1 ҚазМұнайГаз – Консалтинг
ЖШС ұйымдық – экономикалық сипаттамасы; 2.2 ҚазМұнайГаз – Консалтинг
қаржылық ресурстарының өсу динамикасын талдау; 2.3 Қаржылық ресурстарды
тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын қаржыларының қалыптасу мен
пайдаланудың көкейкесті мәселелері) тұрады. Бұл тарауда, жұмыс зерттеу
объектісімен тікелей байланыстырыла жасалды. Кәсіпорынның тарихынан
басталып, оның басқарушылық құрылымдары зерделеу жұмыстары жүргізілді.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, зерттеу объектісі – ҚазМұнайГаз –
Консалтинг ЖШС, барлық дерлік отандық кәсіпорындардай бастапқы кездерді
басынан өткерді. Сондықтан, негізгі зерттеу кезең ретінде 2001-2005 жж.
алынды. Дәл осы жылдар кәсіпорын үшін ең өтпелі жылдар болды. Зерттеу
объектісі кейіннен нық дамушы компаниялар қатарына қосылғанға дейінгі
кезеңдер қаржылық ресурстарды тиімді қалыптасытру қажетсіну кезеңдері болды
деп санап, зерттеу жұмысын осы аралыққа арнадық. Қаржылық ресурстарды
тиімді қалыптастыру жағдайындағы инвестициялық тартымдылық мәселелерін
қарастыру кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайына баланстық талдау жасаумен
жүргізілді.
Үшінші тарау, Қаржылық ресурстарды пайдалануды жетілдіру жолдары деп
аталып, екі бөлімді (3.1 Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды
жоғарлатудың негізгі бағыттары; 3.2 Қаржылық ресурстарды басқаруды
жетілдіру жолдары) құрады. Жүргізілген зерттеу жұмысының барысында
айқындалған басым бағыттарды жетілдіру жұмыстарын әрбір кәсіпорын өз
стратегиясына жасақтауы тиіс. Сондықтан, біз де зерттеу объектісінің
болашақтағы мүмкін даму жолдарын осы тарауда қарастырып, өз тарапымыздан
ұсыныстар жаздық.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Барлығы 13 кесте, 12 сурет және
10 формула мен қосымшалар пайдаланылған. Мәтін беттерінің жалпы саны
компьютерлік теру бойынша – 75 бет.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бұл бөлімде шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарына жалпы
сипаттама беріліп, құрылымы, қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері және
шетелдік тәжірибелер негізінде салыстырулар қарастырылған.
1.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстардың мәні, түрлері және
құрылымдық ерекшеліктері
Шаруашылық субъектілерінің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер көрсету)
өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды
жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастар.
Ресурстар термині француз тілінің rescource сөзінен шыққан, яғни
қосымша қаражат. Ресурстар ақшалай қаражаттарды, құндылықтарды,
мүмкіндіктерді, қаражаттар мен табыстардың қайнар көздерін білдірді.
Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстары – бұл оның иелігіндегі
ақшалай қаражаттар. Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға (өндірістік-
саудалық үдеріс), өндірістік емес саладағы объектілерді ұстауға және
дамытуға, тұтынуға бағытталады, сонымен қатар резервте де қалуы мүмкін.
Өндірістік-саудалық үдерістің дамуына жұмсалған қаржылық ресурстар
(шикізат, тауар және басқа да еңбек заттарын, еңбек құралдарын, жұмыс күшін
және өндірістің өзге де элементтерін сатып алу) ақша нысанындағы капитал.
Сонымен, капитал – қаржылық ресурстардың бөлігі. Капитал – бұл айналымға
жіберілген және осы айналымнан табыс әкелетін ақша. Ақша айналымы
кәсіпкерлікке салу, қарызға беру және жалға беру жолдары арқылы жүзеге
асырылады. Капитал – бұл пайда алуға бағытталған ақша.
Капитал – шаруашылық субъектілерінің өзіндік жоғарлауына қолданылатын
байлық болып табылады. Капиталды шаруашылық қызметке салғанда, оны
инвестициялаған кезде ғана пайда әкеледі. Капиталдың жалпыға ортақ
формуласы (1) келтірілген.:
Д – Т – Д*,
(1)
мұндағы,
Д – инвестормен авансталған ақша қаражаттары;
Т – тауар (өндірістке сатып алынған құралдар, жұмыс күші және де
өндірістің басқа да элементтері);
Д* - өткізілген қосымша құн қосылған тауарды сатудан түскен инвестормен
алынған ақша қаражаттары;
Д* - Д – инвестордың пайдасы (қосылған құн);
Д* - Т - тауарды сатудан түскен пайда;
Д – Т – тауарды сатып алуға кеткен инвестордың шығындары.
Келтірілген операцияда Д – Т – Д* өндірістік-саудалық үдеріске салынған
ақша қаражаттары (Д) толығымен жұмсалмайды, ол тек қана авансталады, кейін
айналым аяқталғаннан кейін ол салымшыға (инвестор) қосымша пайдамен
қайтарылады. Капитал әр уақытта айналымда болуы тиіс, жыл сайынғы айналым
көп болған сайын инвестордың жылдық пайдасы да көп болады. Капиталдың
құрылымы ақшалай қорлардан құрылады. Капиталдың құрылымына негізгі
қорларға, материалдық емес активтерге, айналым қорларына, айналыс қорларына
салынған ақша қаражаттары кіреді. Салым нысанына байланысты кәсіпкерлік
және несиелік капитал болып бөлінеді.
Кәсіпкерлік капитал – бұл тікелей және портфелдік инвестиция арқылы
әртүрлі кәсіпорындарға салынған салым түріндегі капитал. Бұндай капиталдық
салым пайда табу және кәсіпорынды (акционерлік қоғам, серіктестік) басқару
құқығына ие болу мақсатында салынады.
Несиелік капитал – бұл ақшалай капитал, яғни қайтарымдылық және ақылылық
талаптарға сәйкес берілетін несие. Кәсіпкерлік капиталға қарағанда несиелік
капитал кәсіпорынға салынбайды, бұл басқа кәсіпкерге (инвесторға) пайыз
табу мақсатында уақытша беріледі. Несиелік капитал - бұл тауар, ал оның
бағасы - пайыз. Төменгі пайызбен алынған несие – арзан ақша, ал жоғары
пайызбен алынған несие – қымбат ақша болып табылады. 5, б.55
Негізгі қорлар (негізгі капитал) – өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы,
яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін
сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген
қызметке, есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп
ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі құралдардың өмірлік циклі келесі кезеңдерден тұрады: түсім -
өндірістік үдерісте қатысу – кәсіпорын ішінде ауыстырылуы – жөндеу – жалға
беру – түгендеу – шығып кету. Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-
бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі
бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың
орнына жаңа негізгі құралдар сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге бөледі.
Табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс
істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектердің қажалып
мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көр уақыт бойы пайдаланғандығына
ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер
еткендігінде байланысты. Яғни негізгі құралдардың табиғи тозуы (физикалық
тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы және оларға басқа да факторлардың
әсер етуі нәтижесінен болып табылады. Негізгі құралдардың сапалық тозуы
олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму
үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техниканың дамуының
бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады
(туындайды). 6, б.25
Негізгі құралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, тағы
басқалары) өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын, өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс
амортизация деп аталады. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің
өзіндік құнына қосылып отырады, оны амортизациялық аударым деп атайды.
Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған
кезде қайтарып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының
кемуі амортизациялық аударым жасау қайтарылады. Негізгі құралдардың тозуына
сәйкес келетін ақшалай қаражаттар амортизациялық қорда жинақталады.
Амортизациялық қор немесе өтелетін ақшалай қор әр уақытта қозғалыста
жүреді.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің ерекшелігі бірқатар белгілі
сипаттамаларға байланысты анықталады, оларға: дайындалған өнім құнына
негізгі қорлардың құнын бірқалыпты ауыстыру; құн мен тұтынушылық құнның
қоғалысы; қорлар құнының айналымы; дайын өнімдегі құнды бөлшектеп ұдайы
өндіру және ақшалай нысандағы жинақталуы; ұзақ мерзімді кезеңдерде негізгі
қорларды заттық – табиғи нысанда қайта жаңарту, бұл өз кезегінде
амортизациялық қордағы қаражаттарды оңтайландыруға мүмкіндік туғызады.
Сурет 1. Негізгі қорлардың айналымы
Негізгі қорларды сатып алуға авансталған ақшалай қаражаттар негізгі
құралдар (негізгі капитал) деп аталынады. Қорларға жұмсалынған ақша
қаражаттары аванс арқылы жүзеге асады. Мақсаттық бағытталуына байланысты
өндірістік үдерістегі рөлі мен орындалатын қызметтерінде негізгі қорлар
белгілі топтарға сыныпталады.
Негізгі құралдарға – қозғалмайтын мүлік, жер уачскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатады.
Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану
мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына
жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар
деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын
негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар,
өткізгіш тетіктері, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр
түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы
басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына
шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар
жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады.
Халық шаруашылық салалары мен қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі
құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс,
материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық
тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім
беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
Материалдық емес активтер – белгілі бір нақтылы пішіні жоқ, бірақ қандай
да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан субъектіге үнемі, яғни ұзақ
уақыт бойы қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтер.
Материалдық емес активтердің қатарына шаруашылық субъектісінің сатып
алған патенттері, лицензиялық сауда маркалары, тауар белгісі, жер қойнауы,
электронды есептеуіш машиналарды, өндіріс жағдайындағы хабарларды пайдалану
құқығы, гудвилл яғни фирма бағасы, өнеркәсіп үлгілері, ұйымдастыру
шығындары тағы да басқалары жатады. 7, б.206
Гудвилл – (ағылшын тілінің good will – фирманың беделі) екі мағынаны
білдіреді.
Біріншіден, гудвилл – бұл фирма байланыстарының іскерлігі шартының құны,
фирманың материалдық емес активтер бағасының жинағы, болмашы капиталдың
ақшалай бағасы. болмашы капитал өзіне сауда маркасының беделін, іскерлік
байланыстардың тәжірбиесін, тұрақты клиентураны, техникалық,
ұйымдастырушылық, және басқарушылық ресуртарды, қаржылық әлемдегі атақты,
өткізу қызметінің механизмін бағалау және тағы басқаларды қосады.
Екіншіден, гудвилл – өзі болмашы негізгі капиталды жалпы фирма бағасы
мен негізгі капиталдың нақты бағасы арасындағы айырмашылықты көрсетеді.
Гудвилл – бұл теңестірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құнына
сатып алушы үлесінің үстінен арттырылған құны болып табылады.
Теріс болмашы актив фирманың сату және баланстық құн арасындағы
айырмашылықты білдіреді.
Сатып алынбаған гудвилл көптеген жылдар бойы клиенттер мен сатып алушылар
арасындағы шаруашылық субъектінің беделін көтеру және табыс алуға, оның жоқ
кезіндегі табыстардан жоғарғы табыстар алуға жету үшін сатып алынады.
Гудвилді сатып алуға болады. Гудвилл өзін шаруашылық субъект сатылатын
кезде көрсетеді. Шаруашылық субъект сатылатын бағаның құрамына меншік
капиталының құны, қосымша капитал құны, гудвилл кіруі мүмкін.
Пайдалану сипатына қарай материалдық емес активтер негізгі құралдарға
ұқсас. Олар ұзақ уақыт пайдаланылады, табыс әкеледі, уақыт өте келе көбісі
өзінің құнын жоғалтады. Материалдық емес активтердің ерекшелігі болып
олардың материалдық-заттық құрылымының жоқтығында, құнын анықтаудағы
қиындық, пайдаланудан түскен пайданы анықтаудың күрделілігі. Материалдық
емес активтерді бағалағанда және оны жарғылық капиталға енгізгенде әлемдік
немесе ішкі нарыққа сәйкес бағалайды. Материалдық емес активтердің құнына
сатып алынған бағасы, сатып алуға және бұл активтерді дайын жағдайға
келтіруге кеткен шығындарды қосады. Материалдық емес активтердің құны
тозуды есептей отырып өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Қоғамдық еңбек бөлінісінде бір шаруашылық субъектілерінің еңбек өнімдері
басқа шаруашылық субъектілерінің еңбек (құрал) заттары болып табылады.
Сондықтан өндірістік және тауарды тұтыну үздіксіздігін қамтамасыз ету
үшін әрбір шаруашылық субъектілерінде және олардың басқа шаруашылық
субъектілеріне кетер жолында еңбек өнімі мен заттарының қоры болуы қажет.
Еңбек заттарының қоры айналым қорларының заттық элементтерін көрсетеді
Олар екі бөліктен тұрады: өндіріс үдерісіне әлі кіріспеген, бірақ
шаруашылық субъектісінің қарауындағы, және өндірілгеннен кейін дайын өнімге
айналатын осы өндіріс үдерісіндегі еңбек заттарынан тұрады. Еңбек заттары
қорларын құру үшін оларға белгілі бір мөлшерде ақша қаражаттарын салу
керек. Бұл шығындарды шаруашылық субъект аванс түрінде өндіреді. Бұл
бөліктердің әрбіреуін ақшалай қаражатпен аванстау әр түрлі жолдармен
әртүрлі уақытта құрылады. Айналым қорларының бірінші бөлігін құру үшін
өндірістік қорларда затқа айналған ақша қаражаттары шаруашылық
субъектісінің қарауындағы еңбек заттарын алуы бір мезгілде авансталады.
Аяқталмаған өндірісте жүзеге асырылған айналым қорларының екінші бөлігі,
еңбек затының (шикізат) құны түгелімен, өндірістік үдерісте құрылған (еңбек
ақы мен оған есептелген сома) негізгі құралдар құнының жарым-жартылай
бөлігі мен табыстың бөлігі, көшірілуінен пайда болады. Ақырғысы өндіріске
деген ақша шығындары нысанын қабылдайды.
Осы екі айналым қорларының арасындағы айырмашылығы, өндірістік қор
элементтеріне салынған қаражаттар, шаруашылық субъектінің өндірістік
қорларының жасырын бір бөлігі болып табылады, сол аралықта аяқталмаған
өндіріске қосылған қаражаттар еңбек үдерісінің тікелей ырғағы мен
үздіксіздігін қамтамасыз етуге арналған. Айналмалы өндірістік қорларға
бағытталған қаражаттардың мақсаты өндіріс үдерісіндегі ырғақтылықты
қамтамасыз ету болып табылады. Ақша-тауар қатынасы әрекеті шартында еңбек
заттарының қорлары бір жағынан, материалдық құндылықтардың жиыны ретінде,
ал екінші жағынан –құндық қор – айналым қоры және айналыс қоры ретінде
қоғамдық еңбек шығындарын жүзеге асыру.
Айналмалы өндірістік қорлар натуралдық – заттай нысанын өзгерте отырып
өндіріс үдерісінде бір мәрте қатысады. Олардың құны жаңадан шыққан өнім
түріне толығымен көшіріледі. Еңбек заттарының (отын, электр энергиясы)
кейбіреуі өндіріс үдерісінде еңбек құралдарымен толық жұмсалынады және
заттай еңбек өніміне кірмейді. Осылай олар өздерінің тұтынушылық құнын
жоғалтады. Басқалары заттай еңбек өніміне кіреді және өндіріс үдерісінде
кейін пайдаланып кететін тұтынушылық нысанын иеленеді. Айналым қорларының
заттық элементтеріне сонымен қатар құны аз және тез тозатын заттардың
қорлары жатады.
Аз құнды және тез тозатын заттарға қызмет ету мерзімі мен құнына
қарамастан аулау құралдары, бензомоторлы аралар, бұтақ кескіштер, қортпа
арқандары, мезгілдік жолдар, лесовоз жолдарының уақытша тармақтары мен
жадыналары, ормандағы уақытша ғимараттар, арнаулы жұмыс киімі мен арнаулы
аяқ киім және төсек-орын жабдықтары жатады. Арнаулы жабдықтар құнына
қарамастан аз құнды және тез тозатын заттардың құрамына кіреді.
Аз құнды және тез тозатын заттардың өмірлік циклі мынандай кезеңдерден
тұрады: түсім – пайдалану – шығып кету. Аз құнды және тез тозатын
заттардың тозуы келесідей әдіспен есептелінеді: аз құнды және тез тозатын
заттарды қоймадан пайдалануға берген уақытта 50 пайыз тозу есептелінеді,
оларды жою кезінде – сайман құнын есепке тіркей отырып қалған 50 пайызы
есептелінеді. Сонымен қоса, аз құнды және тез тозатын заттарға тозуды
есептемей, өндіріс шығындарына есептен шығаруға болады, бұл тағы бір әдісі.
Осы кезде барлық құны өндіріс шығындарына бірден қосылады.
Айналыс қоры тауарларды сату (айналысы) үдерісіне қызмет көрсетумен
байланысты. Ол өз кезегінде, екі салыстырмалы дербес топтардан тұрады:
өндіру үдерісіндегі дайын өнім мен ақшалай қаражаттар (кассадағы, жолдағы,
есеп шоттағы, есептесудегі). Айналыс қорлары құнды құруда қатыспайды, ол
құрылған құнның қолданушысы болып табылады. Айналыс қорларының негізгі
мақсаты ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету мен айналыс үдерісінің
ырғақтылығын жүзеге асыру.
Айналым қорлары мен айналыс қорлары – дербес, бір – бірінен өзгеше
экономикалық санаттар. Екеуінің бір уақытта болуы, өнімді қайта өндіру
үдерісі алдында өнім өндіру мен өткізу үдерістерінің табиғи бірлігін
көрсетеді. Айналым қорлары мен айналыс қорларына салынған ақша қаражаттары
айналым қаражаттары (айналым капиталы) деп аталынады. 9, 5б.
Айналым қаражаттарына біртұтас санат ретінде айналым қорлары мен айналыс
қорларын біріктіру айналымның үш сатысында, авансталған құнның үздіксіз
қозғалысына негізделген. Айналыс қорлары мен айналым қорларының заттық
элементтері айналмайды. Олар толығымен өндірістік үдерісте тұтынылады және
де кейін шаруашылық субъект өндіріс үдерісінің үздіксіздігін қамтамасыз ету
үшін олардың қорларын өніммен жаңартып отыру керек.
Айналым қаражаттары өз қозғалысында үш сатыдан өтеді: ақшалай, өндірістік
және тауарлық.
Бірінші саты айналым қаражаттарының дайындық сатысы болып табылады.
Осында ақша қаражаттары, сонан соң соған алынған өндіріс қорлары
авансталады.
Өндірістік сатысы тікелей өндіріс үдерісімен байланысты. Осы сатыда
шығарылған өнімнің құны ары қарай қолданылған өндірістік қорлар көлемі
құнындай, еңбек ақыға және сонымен байланысты шығындар қосымша авансталады,
сонымен қатар, өндірістік негізгі қорлардың көшірілген құны көлемінде
аванстала береді. Өндірістік айналым сатысы жаңа өнімді шығарумен
аяқталады, келесі кезекте оны өткізу сатысы басталады.
Айналымның үшінші сатысында екінші сатыдағыдай дайын өнім аванстала
береді. Тек өндірілген өнімнің тауар нысанындағы құны ақшаға айналады, ал
авансталған қаражаттар өнімді өткізуден түскен түсімнен қайта қалпына
келеді. Қалған сома ақшалай қорларды құрайды, олар өз кезегінде бөлу
жоспарына сәйкес пайдаланылады. Айналым қаражаттарын ұлғайтуға арналған
пайданың бөлігі айналымға қосылады да айналымның келесі циклдерін іске
асырады.
Айналымның үшінші сатысында ақшалай нысанды қабылдайтын айналым
қаражаттары осы айналымның бір жағынан бастапқы сатысы болып табылады.
Айналым қаражаттарының айналымы мына схема бойынша жүзеге асырылады:
Д- Т...П...Т1 - Д 1
(2)
мұндағы,
Д – шаруашылық субъектімен авансталатын ақшалай қаражаттар;
Т – өндіріс қаражаттары;
П – өндіріс;
Т1 – дайын өнім;
Д 1 - өткізілген пайданы қосатын, өнімді сатудан түскен ақшалай
қаражаттар;
Нүктелер (...) айналыс қаражаттарының үзілгендігін көрсетеді, бірақ
олардың айналым үдерісі өндіріс саласында жалғасуда;
Әрбір шаруашылық субъектісінің экономикалық ұйымдастырылуы негізгі және
айналым құралдарының құрылуынан басталады, олардың көлемі шаруашылық
субъектісінің жарғысында көрініс табады және де ол жарғылық капитал
(жарғылық қор) деген атауға ие.
Жарғылық қор - шаруашылық субъектісінің тіршілік әрекетін қамтамасыз ету
үшін құрылтайшылармен салынған сома. Жарғылық қор мөлшері ұйымның
жарғысында және басқа да құрылтайшылық құжаттарында белгіленеді және
үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық
құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Жарғылық капиталға салым ретінде мыналар кіруі мүмкін: ғимараттар,
құрылыстар, жабдықтар, басқа да материалдық құндылықтар, бағалы қағаздар,
жерді, суды және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану, ғимараттарды,
құрылыстарды, жабдықтарды және басқа да мүліктік құқықтарды (соның ішінде
зияткерлік меншік – ноу-хау, өнертабысты қолдануға құқық және тағы басқа)
құқығы, валютадағы және теңгедегі ақша қаражаттары. Кәсіпорынның жарғылық
капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған акцияларының түрлері (жай және
артықшылығы бар), акциялардың сандары, сондай-ақ бір акцияның атаулы құнына
сәйкес акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің
жалпы жиналысында бекітіледі.
Бірыңғай кәсіпорындарда жарғылық қор құрылады. Жарғысыз құрған ұйымдар
мен қоғамдарда қоймалық капитал құрылады.
Меншікті қаражаттардың қайнар көзі болып қосымша капитал шығады. Қосымша
капитал – бұл тауарлы – материалдық құндылықтарды, негізгі қорлар мен
материалдық емес активтерді, делдалдық кірістерді және тағы басқаларды
қайта бағалағандағы сома.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық қызметі актив және пассив деп
бөлінеді. Шаруашылық субъектіснің актив бөлігі – бұл оған тиесілі мүліктік
құқықтың жиыны, яғни иелік ету, үкім шығару, мүлікті пайдалану құқығы.
Активтердің екі түрі болады: айналым және айналымнан тыс активтер.
Айналымнан тыс активтер – активтердің тұрақты бөлігі. Айналымнан тыс
активтер шаруашылық субъектісінің шаруашылық айналымнан шығып кеткен (алып
тасталған) ақша қаражаттары. Олар өздеріне бір өндірістік-тауарлық циклде
немесе бір жылда ақша қаражаттарына айналған активтерді қосады. Айналымнан
тыс активтер өзіне негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және
тағы басқаларын қосады.
Басқа айналымнан тыс активтер – аяқталмаған құрылыс, ұзақмерзімді
қаржылық салымдар және тағы басқа. Ұзақмерзімді қаржылық салымдарға еншілес
қоғамдарға, тәуелді қоғамдарға, басқа да ұйымдарға инвестиция; он екі айдан
аспайтын мерзімде ұйымдарға берілген қарыз, акционерлерден сатып алынған
жеке акциялар; басқа да ұзақмерзімді қаржылық салымдар.
Айналым активтері – бұл өзіне айналым қорлары мен айналыс қорларын
қосатын ағымдық активтер.
Шаруашылық субъектісінің пассивтері – бұл қарыздық және тартылған
қаражаттардың тұратын және өзіне несиелік қарызды қосатын оның қарыздары
мен міндеттемелерінен жиыны. Пассивтерге дотация, субвенция, меншікті
қаражаттар жатпайды.
Қорыта келгенде, шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстары – бұл
оның иелігіндегі ақшалай қаражаттар. Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға
(өндірістік-саудалық үдеріс), өндірістік емес саладағы объектілерді ұстауға
және дамытуға, тұтынуға бағытталады, сонымен қатар резервте де қалуы
мүмкін.
1.2 Қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері
Қаржылық ресурстар бірқатар қайнар көздердің есебінен қалыптасады.
Меншіктік құқықтық нысаны бойынша меншікті ақша қаражаттары және бөтен
қайнар көздерден тұрады.
Қаржылық ресурстардың қайнар көздерінің құрамы мен қолдану бағыттары
(Қосымша А) көрсетілген.
Шаруашылық субъектіде пайдалар мен табыстардың біртұтас жүйесі қызмет
жасайды. Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің көбеюін және
міндеттемелердің азаюы негізінде капиталдың көбеюін яғни экономикалық пайда
табуды айтамыз.
Мұндай табыстарға: дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын
табыстар; қызмет көрсетуден алынатын табыстар; дивиденттер, роялтилер және
пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа табыстар жатады. 5,102б.
Осы аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп түскен,
кіріс етілген және субъектінің төленген сомалары мына жағдайларда
жатқызылмайды: алдын – ала аванс ретінде алынған табыстар; алынған
несиелердің және қарыздардың қайтарылуы;
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына
байланысты мынадай түлерге бөлінеді:
Негізгі қызметтен алынған табыстар
Негізге емес қызметтен алынға табыстар
Субъектінің негізгі қызметтен алынған табыстары мен негізгі емес
қызметтен алынған табыстарының қосындысы оның жиынтық табысын құрайды. Ал
бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе алынуға
тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны шаруашылық субъектісімен
активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісім-шарт
бойынша анықталады.
Пайда мен табыстар жүйесінің құрамы өнімді өткізуден түскен пайдадан,
басқа да өткізуден түскен пайдадан, өткізуден емес операциялардан түскен
табыс (осы операциялар бойынша шығындарды алып тастағанда), баланстық
(жалпы) пайдадан және таза пайдадан тұрады. Сонымен қатар салық салынатын
пайда және салық салынбайтын пайда болып ажыратылады. (Сурет 2.)
Нарықтық экономиканың ажырамас белгісі болып консолидацияланған пайданың
пайда болуы. Консолидациялық пайда – бас кәсіпорын мен еншілес
кәсіпорындарының қаржылық нәтижелерінің және қызметітерінің бухгалтерлік
баланс бойынша жинақтық пайдасы. Консолидацияланған бухгалтерлік есеп
белгілі бір заңдық және қаржы-шаруашылық қарым-қатынастағы екі немесе
бірнеше шаруашылық субъектілерінің есептерінің жинағын білдіреді.
Консолидацияның қажеттігі экономикалық мақсатқа лайықтылықпен анықталады.
Кәсіпкерлерге бір ірі фирма ашқанның орнын заңи дербес бірақ экономикалық
байланысқан бірнеше кішігірім фирмалар ашқан тиімді, осы жағдайда салық
төлемдерінен үнемдеуге болады.
Кәсіпорындардың әрқайсысы жеке заңды тұлға болып табылады және өзінің
қаржылық есеп берушілігін жасайды, бірақ басқа жағынан алғанда еншілес және
бас кәсіпорындардың арасындағы ерекше қатынастар мен байланыстарды ескере
отырып, олар біртұтас біріңғай ретінде қарастырылып, консолидацияланған
есеп берушілік деп аталатын жалпы есеп берушілікті жасайды.
Сурет 2. Шаруашылық субъектінің таза пайдасының құрылуы
Консолидацияланған есеп берушіліктерді жасаудағы негізгі мақсат – бас
және еншілес фирмалардың қызметін біріңғай шаруашылық ұйым ретінде көрсету.
Мұндай қаржылық есеп берушілік әкімшілікке де, кредиторларға да және
корпорацияның дамуына сипаттама беру үшін бас компанияның акционерлеріне де
қажет болады.8, б.43
Өнімді өткізуден түскен түсім - қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және тағы сондай сияқты салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі. Өнімді
өткізуден түскен түсім төлем шегіне ( қолма-қолсыз есеп айырысуды – яғни
тауарды сатудан түскен ақша қаражаттарының банктегі есеп шоттарға түсуінен,
қолма-қол есеп айырысуда – қаражаттардың кассаға түсуінен) немесе тауарлады
тиеп жөнелткеннен кейін және де сатып алушыға (тапсырушыға) есеп-айырысу
құжаттарын талап ету. Өнімді өткізуден түскен түсімнің әдісін анықтау
кәсіпорынмен келісім-шарттарды жасауда және шаруашылық жағдайына негізделіп
ұзақ мерзімге белгіленеді.
Тауар айналысы саласында (сауда, қоғамдық тамақтану, материалдық –
техникалық жабдықтану, дайындама) өнімді өткізуден түскен түсім- мен қоса
тауар айналымы санаты қолданылады. Тауар айналымының мәні сату-сатып алу
тәртібі бойынша ақша табыстарының тауарға айырбасталуының экономикалық
қатынастарды құрайды. Шетел тәжірибелерінде көбінесе түсім ұғымының
орнына жалпы табыс терминін қолданады. Бірақ бұл осы терминнің кең
түсіндірілуі. Жалпы табыс экономикалық санат ретінде қайтадан құрылған
құнды білдіреді немесе шаруашылық субъекстінің таза табысын көрсетеді.
Өнімнің өзіндік құны дегеніміз - өндіріс процесі кезінде қолданылатын
табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, негізгі қорлар,
еңбек ресурстары, басқа да өнімді өндіру мен өткізу шығындарының ақшалай
көрсеткіші болып табылады. Олардың орны өнімді өткізуден түскен қаржылардың
есебінен өндірістің әр циклінде толтырылып тұрады.
Өнеркәсіптің барлық салаларында өнімді өндіру, өткізу шығындары келесідей
экономикалық элементтерге бөлінеді:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- сақтандыру шығынары;
- негізгі қорлардың тозу құнын есептеу шығындары;
- басқа да шығындар;
Материалдар шығындар бабында мыналар көрсетіледі:
Шығарылған өнімнің құрамына кіретін негізгі материалдар. Олар өнімді
өндіру кезінде ең қажетті элементтердің бірі болып табылады. Бұл шығындар
бабына тасымалдау шығындары да кіргізіледі;
өнімді өндіруге қажетті сатып алынған материалдар. Бұл материалдар
қолайлы технологиялық процесті қамтамасыз ету мен өнімді сақтау үшін,
шаруашылық және өндірістік қажеттіліктерді қарастыру мақсатында қолданылады
(құралдарға және негізгі қорға кірмейтін басқа да еңбек құралдарына
жүктемелер, бақылау жүргізу, жөндеу);
табиғи шикізат (шаруашылық су жүйесін қолдануға байланысты төлемдер,
табиғи шикізат ресурстарын барлауға, қорғауға, пайдалануға ұйымдастыруды
қажетті мамандандырылған ұйымдарға төлейтін төлемдер), мамандандырылған
ұйымдар тарапынан жүргізілетін жерді қайта өңдеу шығындары;
жартылай дайын өнім, өнімді өндіруге байланысты қосымша жұмыстар
құрастыру;
орталық қорларға дейін қорларды жеткізуге байланысты басқа тұлғалардың
атқаратын тасымалдау қызметтері (шикізаттарды, материалдарды, жартылай
дайын өнімді қоймаға жеткізуге байланысты шығындар);
технологиялық мақсатқа жұмсалынатын отын. Ол кәсіпорынның ішінде
өндірілуі немесе сырттан алынып келуі де мүмкін;
Материалдық шығындардың құны, оларды сатып алу, үстеме баға (қосымша құн
салығын есептемегенде), делдалдық сыйақылар, жабдықтаушы және сыртқы
экономикалық ұйымдармен төленетін, тауарлық биржа қызметінің құнына,
брокерлік, кедендік баждарды, тасымал төлемдерін, сақтау және жеткізуді
қоса алғанда, басқа ұйымдармен жүзеге асырылатын бағаға негізделеді.
Материалдық ресурстарды көлікпен және кәсіпорынның қызметкерлері
көмегімен тасымалдауға байланысты шығындар өндіріске кететін тиесілі
шығындар элементтеріне қосылуы тиіс.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық шығындарының қатарынан
қайтарылмалы қалдықтардың құны алынып тасталынады.
Қайтарылмалы қалдықтар дегеніміз – шикізат пен материалдардың, жартылай
өңдеген өнім, жылу сақтаушы және басқа да материалдық ресурстардың дайын
өнімге айналу барысында тұтынушылық сапасын толығымен немесе жарым –
жартылай жоғалтқан немесе тікелей бағыттарында қолданылмайтын қалдықтары
түсіндіріледі. Қайтарылмалы қалдықтарға бекітілген технология бойынша басқа
қоймаларға, бөлімшелерге басқа өнім шығаруға толық құнды материал ретінде
жұмсалынатын материалдық ресурстардың қалдықтары, сонымен қатар өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялауда салалық әдістемелікте ұсынылған жолай
өнімдер жатпайды. Олар өздерінің тұтынушылық қасиетін физикалық және
химиялық, жартылай немесе толық түрде жоғалтады.
Қайтарылмалы қалдықтардың бағалануы:
бастапқы материалдық ресурстің төмендетілген бағасы бойынша (мүмкін
пайдаланылатын баға), қалдықтар негізгі өндіріске жұмсалынатын болса, бірақ
қосымша өндіріс қажеттілігіне, көпшілік қолданатын заттарды өндіруге
немесе тараптарға өткізу, көтеріңкілік шығындармен жүзеге асырылады.
бастапқы материалдық ресурстің толық бағасы бойынша, егерде қалдықтар
тараптарға толық бағалы ресурс ретінде өткізілетін болса.
Еңбекақы шығындар бабында негізгі өндірісте жұмыс істейтін
жұмысшыларға төленетін еңбекақы, белгілі бір өндірістік нәтижелерге жетуіне
байланысты сыйақылар, ынталандырушы және орнын толтыру төлемдері кіреді.
Сол сияқты, бұл бапқа бағалардың көтерілуіне байланысты және табыстың
индекстелуіне сәйкес оны орнын толтыру шығындары, бала көтеруіне байланысты
әйелдерге берілетін төлемдер, негізгі өндірісте жұмыс істейтін, бірақ
кәсіпорын жұмысшылары штатынан тыс тұлғалардың еңбекақысын төлеуге
байланысты шығындар кіреді.
Еңбекақы шығындарына мыналар кіреді:
- нақты жұмсалған жұмыстар үшін еңбекақы төлемдері. Ол субъектінің
еңбекақыны төлеу жүйесін таңдауына байланысты трафиктік мөлшерлеме
немесе қызметкерлік айлық түрінде төленуі мүмкін;
- ынталандырушы сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижеле бойынша
сыйлықтар, жыл соңындағы өндірістік жетістіктерге байланысты
берілетін сыйақылар, тарифтік мөлшерлемелерге қосылатын ақшалай
қаражаттар;
- жұмыс тәртібіне және еңбек жағдайларына байланысты орын толтыру
шығындары: түнгі уақытта жұмыс істегені үшін, қосымша жұмыс, көп
сменалық жұмыс, бірнеше кәсіп түрімен айналысқаны үшінде қызмет
көрсету көлемін кеңейткені және денсаулыққа зиян еңбек орында жұмыс
істегені үшін төлем түрінде беріледі;
- заңдарда қарастырылған жұмыс істемейтін күндерге берілетін төлемде;
- заңдарға сәйкес, бір ұйымда көп жыл жұмыс істеген жұмысшыларға
төленетін төлемдер;
- жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсісіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер;
- еңбек қабілеттілігін уақытша жоғалтқан жұмысшыларға төленетін
төлемдер;
Сақтандыру төлемдері бабына заңдарға сәйкес зейнетақы қорына және
әлеуметтік сақтандыруға төленетін төлемдер кіреді.
Үстеме шығындары - өндірісті басқаруға және өндіріске қызмет көрсетуге
байланысты шығындардың жиынтығы болып табылады. Әр цехтын шығындары сол
цехта өндірілген өнімнің өзіндік құнына қосылады. Бұл шығындардың жалпы
сипаттамалары:
- олар кешендік сипатта болады, яғни бұл бап шығындардың экономикалық
элементтерінің барлық жиынтығынан тұрады;
- екі немесе одан да көп өнімді өндіру барысында бұл шығындар тікелей
өнімнің құнына кірмейді, ол дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс
құнына жанама түрде енгізіледі.
Жоғарыда айтылған шығындар баптарының жиынтығы өнімді өндіру, өткізу
шығындардың толық өзіндік құнын құрайды.
Негізгі қорлардың амортизациясы негізгі қорларды толығымен қайта қалпына
келтірудегі амортизациялық аударымдардың сомасын қамтиды. Жалға беру шарты
бойынша жұмыс істейтін кәсіпорындарда негізгі қорлардың амортизациясы
меншікті және де жалға берілген негізгі құралдардың амортизациялық
аударымдарын бейнелейді.
Басқа да шығындар элементтеріне салықтар, алымдар, әлеуметтік
бюджеттен тыс қорларға аударымдар, ластайтын заттардың тастамалар
төлемдері, өндірістік қорларда есептелінетін, кәсіпорынның мүлкін міндетті
сақтандыру, сонымен қатар өнімді сертификациялау бойынша еңбекті төлеу,
заңдылық нормаларға сай іс-сапарларға кететін шығындар, басқа
кәсіпорындарға күзеттік және оттан қорғау үшін төлемдер, кадрларды даярлау
және қайта даярлау төлемдері, байланыс қызметін төлеу, негізгі құралдар
объектілерін кейбір түрлерін жала алу төлемдері, материалдық активтер
бойынша тозу және тағы басқа да төлемдер жатқызылады.
Сонымен қатар басқа да шығындар элементтерінде негізгі қорлардың
баланстық құнының және аударымдардың нормативтеріне сәйкес анықталатын
жөндеу қорына түсетін аударымдар.
Басқа да өнімді өткізуден түскен түсім – шаруашылық субъектісінің негізгі
қорларын және басқа да мүліктерін өткізуден, қалдықтардан, материалдық емес
активтерден түскен пайда. Басқа да өнімді өткізуден түскен пайда өткізуден
түскен пайда мен осыған кеткен өткізу шығындары арасындағы айырма арқылы
анықталады. Негізгі қорларды және басқа да мүліктерді өткізуден түскен
пайданы орнатуда сатылым бағасы мен бастапқы бағасы , немесе осы қорлар мен
мүліктердің қалдық құны арасындағы айырыммен есептелінеді. Осыған орай
мүліктің қалдық құны негізгі қорларға, материалдық емес активтерге, аз
құнды және тез тозатын заттарға қолданылады. Қалдық құн – бұл баланстық
құннан (бастапқы немесе қалпына келтірілген) тозуды азайту арқылы
есептелінеді.
Негізгі емес қызметтен түскен табыстар:
- шаруашылық субъектіге тиесілі акциялар бойынша дивиденттер,
облигациялар және басқа да бағалы қағаздар бойынша алынған
табыстар;
- мүлікті жалға беруден алынған табыстар;
- дайын өнім мен өндірістік қорларды бағалағанға дейінгі табыстар;
- келтірілген зиянды өтеуден түскен табыстар;
- есепті кезеңде шыққан алдыңғы жылдардағы табыстар;
- валюталық шот бойынша және шетел валюталары операцияларынан жағымды
курстық айырма;
- басқа кәсіпорындардан қайтарымсыз алынған қаражаттар сомасы;
- өндіріспен және өнімді өткізуге байланыссыз операциялардын табыс;
Негізгі емес қызметтен түскен шығындарға:
- өндірістік тапсырымының күші жойылуы бойынша және де өнім бермеген
өндіріске жұмсалған шығындар;
- тұмшаланған өндірістік қуаттарды және объектілерді ұстауға кеткен
шығындар;
- сыртқы себептерге байланысты тұрып қалған жоғалтуларды айыпкермен
өтелмейтін жоғалтулар;
- өндірістік қорлар мен дайын өнімнің арзандауы бойынша шығындар;
- басқа шаруашылық субъектілермен есептесудегі күмәнді қарыздар;
- борышкерлік қарыздарды есептен шығарудағы шығындар;
- ағымдық жылда шыққан алдыңғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.ГУМИЛЕВ атындағы ЕУРАЗИЯЛЫҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
Қаржы кафедрасының
меңгерушісі С. Е.Керімқұловпен
қорғауға жіберілді____________
____________________ 2007ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
КӨЗДЕРІ
Мамандық: 522530 - Қаржы
4 курс студенті:
Шакеева Т.О.
Ғылыми жетекші
Экономика кафедрасының
э.ғ.д., профессор
Мұхамбеков М.М.
Астана – 2007
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарының теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .8
1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстарының мәні, түрлері және
құрылымдық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 8
1. Қаржылық ресурстардың қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2. Қаржылық ресурстарды қалыптастырудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... .26
ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ қаржылық ресурстарынЫҢ қалыптасуын талдау ЖӘНЕ
БАҒАЛАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
1. ҚазМұнайГаз – Консалтинг ЖШС ұйымдық – экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2. ҚазМұнайГаз – Консалтинг қаржылық ресурстарының
өсу динамикасын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 42
3. Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын
қаржыларының қалыптасу мен пайдаланудың көкейкесті
мәселелері ... ... ... ... 46
Қаржылық ресурстарды пайдалануды
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .55
4 Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды жоғарлатудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
5 Қаржылық ресурстарды басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ...6 1
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 68
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69
КІРІСПЕ
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, экономикамыздың гүлденуіне байланысты
көптеген жетістіктерге, өзгерістерге қол жеткіздік. Нарықтық экономикаға
ауысу тәжірибесі ұлттық экономикалық жүйелердің күрделі қайта құрылуымен
байланысты жүрді. Шаруашылық субъектілерінің орталықтандырылған жүйеден
тәуелділігі экономикалық тұрғыдан негізсіз болды. Кәсіпорындар нарық
талаптарына сәйкес дербестікке қол жеткізе бастады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2007 жылғы Жаңа
әлемдегі жаңа Қазақстан халыққа Жолдауында: Экономиканың тұрлаулы дамуын
жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару керектігін баса
көрсетті 1, б.6. Бұл осыған дейінгі ауыр да, қиын кезеңдерден
Қазақстанның үлкен жеңіспен шыққандығын және осы қалыптан таймай, оны ары
қарай қарқынды дамыту керектігін білдіретін сөздер. Өйткені, Қазақстанның
қазіргі жағдайы Орталық Азия мен ТМД елдерінің арасында саяси тұрақты,
экономикалық дамудағы көрсеткіштерді білдіріп тұр. Әлбетте, жетістікке жету
салыстырмалы түрде алғанда оңай болғанымен, оны ұстап тұру және ары қарай
дамыту өте қиын іс екені белгілі. Осы реттен қарағанда Елбасының саяси-
экономикалық көзқарастары да осы жылғы жолдауда негізінен әлеуметтік
секторға назар аударудан басталды.
Қазіргі қоғамның әкімшілік-әміршілік жүйеден шығып, нарықтық қатынастарға
ену кезеңінде оның мәнділігі одан арта түсті. Қазақстан Республикасының
Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2005 жылдың 18 ақпандағы Қазақстан
экономикасының, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында атты
Жолдауында: Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт ұстап, біз қысқа
мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды
жасауға қол жеткіздік - деп көрсеткен 2, б.7 Ғаламдық дамумен
қатарласа жүру Қазақстанның міндеті екендігін айқын мақсат етіп ұстаған
Н.Назарбаевтың бұл сөздерінен еліміздің тәуелсіздік алғаннан бері жаңарудың
қарқынды жолын таңдағандығын көре аламыз. Көптеген дамыған шетелдер
тәжірибесі көрсетіп және ол елдердің өкілдері мойындап отырғандай
Қазақстанның индустриалды-инновациялық технологияны пайдалану бағытындағы
даму қарқыны ерекше. Осы бағытты ұстана негізінен аймақтағы көш басшыға
айналғандығымыз да белгілі.
Атап айтсақ, ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: 2000 жылға қарағанда ІЖӨ-ні
сеслеу жөніндегі біздің міндетімізге келесі жылы-ақ қол жеткізуге әбден
болады. Бұл – тар өрісті мақсат емес, экономикалық өсудің жай нанымды
көрсеткіші де емес, бұл – қазақстандықтардың өмірін жақсарта берудің
біздегі нақты мүмкіндіктері,- деген сөздері астарлы саясаттың діңгегі
екені көрініп-ақ тұр. Себебі, әлеуметтік жағдайы түзелмеген халықтың
Елбасына да, оның саясатына да сенімі болмайтыны белгілі. Ал, Қазақстанның
қазіргі жағдайы атап кеткеніміздей, бұл аталған істердің тар өрісті мақсаты
еместігін айғақтайды. Сондықтан, әлеуметтік-экономикалық іргесі нық
қаланған қазіргі Қазақстан болашақтағы зайырлы, өркениетті, халқымыздың
рухани, материалдық құндылықтарын толық сақтайтын қоғам құруға негіз бола
алатындығын Елбасы сөздерінен байқаймыз.
Қазақстан өзінің даму стратегиясын өтпелі кезеңдегі ауыр өзгерістерден
аман алып шығып, болашаққа жаңа қарқынмен аяқ басу жолында. Бірақ, оның
барлығы оңайлықпен келетін шаруа емес. Көптеген кәсіпорындар дұрыс
ұйымдастырылмаған менеджменттің салдарынан нарық заңдарына төтеп бере
алмай, бұрынғы стереотипті ұстанып экономикалық дағдарыстарға ұшырауда.
Дағдарыстың негізі қаржылық тұрақтылықтың болмауы. Басқару менеджменті жоқ
кәсіпорындарда “төлемқабілетсіздік” ұғымдары кеңінен пайдаланылатын болды.
Қазақстандық автор Дүйсенбаев К.Ш. бойынша қаржылық тұрақтылықтың ішкі,
маңызды факторларының бірі – бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы,
оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсін, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп
болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. 3, б.5. Себебі, кәсіпорын
өзінің қаржылық ресурстарын тиімді пайдалану және орналастыру арқылы ғана
жетістіктерге жете алады. Сонымен қатар қаржылық ресурстарды дұрыс және
тиімді басқарудың да маңызы зор.
Қазақстандық автор Мейірбеков А.Қ. бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы
төлем қабілеттілігі, пайдалылығы, активтерді пайдалану тиімділігі және
меншікті капиталы, өтемпаздылығымен сипатталады. 4, б.149
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай-күйін
орнықтылығының негізі оның өзінің қаржылық ресурстарын тиімді қалыптастыра
білуінде. Яғни, ақша қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді
пайдалану жолымен өнімді өндіру мен өткізудің үздіксіз процессін қамтамасыз
ете алатындай етіп өзінің қаржы ресурстарын үйлесімді басқаруды білдіреді.
Отандық талдау әдебиеттерінде қаржылық ресурстарды қалыптастыру
ерекшеліктерін талдау мәселесі аз зерттелген, осы тұрғыдан келгенде зерттеу
тақырыбының өзектілігі объективті. Ұлттық экономикалық жүйенің нарық
жағдайындағы қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастырудың ғылыми теориясы
мен практикасы, нақты кәсіпорын мысалында (ҚазМұнайГаз - Консалтинг ЖШС).
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Нарықтық экономикаға көшу
жағдайында кәсіпорында қаржылық ресурстарды қалыптастыру ерекшеліктерін
зерттеп бағалау болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық ресурстарды
қалыптастырудың жұмыстарын ұйымдастырудың әдістемелік базасы мен негізгі
нышандарын айқындау дипломдық жұмыстың мақсаты және де осы тақырыпқа сәйкес
бірнеше міндеттер алға қойылып отыр:
- кәсіпорынды қаржылық ресурстары мәселесінің ғылыми-теориялық негізін
зерттеу және қаржылық ресурстарды басқару жағдайындағы кәсіпорындағы
қаржылық ресурстарды тиімді қалыптастыруды талдау;
- шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарын қалыптастырудың
шетелдік тәжірибесін қарастыру;
- нақты субъекті мысалында қаржылық ресурстарын қалыптастырудың талдау
және кәсіпорындарды қаржылық ресурстарын қалыптастыруды басқару
жұмыстарының басымдылықтары мен жетілдіру жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының объектісі ретінде барлық дерлік қазақстандық
кәсіпорындар секілді нарықтық экономикада консалтингтік қызмет көрсету
саласындағы компаниялардың бірі болып табылатын ҚазМұнайГаз - Консалтинг
жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Зерттеу жұмысының субъектісі ретінде ғылыми зерттеуді жүргізген дипломант
пен оның ғылыми жетекшісін, өндірістік тәжірибеден өту ісі бойынша
жетекшісін атаймыз.
Тақырыптың зерттеліну дәрежесі. Кәсіпорындағы қаржылық ресурстарды тиімді
қалыптастыру мәселелері біздің тәжірибемізде нарықтық экономикаға көшумен
байланысты болғанымен, ол экономикалық ғылымға бұрыннан танымал мәселе.
Сондықтан, тақырыптың зерттелу дәрежесін экономикалық ғылымның классикалық
өкілдерінің еңбектерінен бастап қазірге дейінгілерді толықтай атай аламыз.
Бұл мәселе, шетелдік ғалымдар Ю. Бригхем, Ван Хорн Дж.К, К.Уоми,
еңбектерінде, ресейлік И.Т.Балабанов, А.Д.Шеремет, М.Н.Голикова
жұмыстарында, отандық М.М. Мухамбеков, К.Ш. Дүйсенбаев, В.Л.Назарова, т.б.
еңбектерінде қаралған.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік базасы. Зерттеу жұмысының даярлау
барысында экономикалық ғылымға танымал ғылыми әдістермен қатар шетелдік
және отандық ғалымдар ұсынған әдебиеттерден, Үкімет пен министрлік-
ведомостволық заңды-нормативтік құжаттар, статистикалық-аналитикалық
мәліметтер, бұқаралық-ақпарат құралдары мен интернет желісінің материалдары
пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы үш тараудан, сегіз бөлімнен
тұрады. Әрбір бөлім ғылыми жұмыстар жазу тәртібіне сәйкес рәсімделген.
Бірінші, Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарының теориялық
негіздері тарауында зерттеу проблемасының негізінен ғылыми-теориялық
астары талқыланды. Үш бөлімнен (1.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстардың
мәні, түрлері және құрылымдық ерекшеліктері; 1.2 Қаржылық ресурстардың
қалыптасу көздері; 1.3 Қаржылық ресурстарды қалыптастырудың шетелдік
тәжірибесі) тұратын бұл тарауда қаржылық ресурстарды қалыптастыру
теорияларына салыстырмалы - аналитикалық талдау жасалып, олардың
артықшылықтары мен кемшіліктері зерттелді. Шаруашылық субъектілерінің
қаржылық ресурстар сұрағына анықтама беріліп, оның түрлері бойынша
анықтамалар берілді. Қаржылық ресурстарды қалыптастыру мәселесінің
экономикалық жүйелер арасындағы айырмашылығы, тек нарықтық қатынастарға
көшумен ғана байланысты еместігі дәлелденді. Сонымен қатар, қаржылық
ресурстарды қалыптастыру мәселесінің шетелдік тәжірибесі зерттеліп, оның
артықшылықтары мен кемшіліктері ұсынылды. Мысалы, барлық дерлік шетелдік
модельдер біздің экономикамызға тікелей көшіріле алмайды, олай болуы мүмкін
де емес. Өйткені шетелдерде, ондаған-жүздеген жылдар бойы қалыптасып, дамып
келе жатқан бизнес субъектілерін қаржылық ресурстарды тиімді
қалыптастыруындағы айырмашылық өте үлкен. Сондықтан, бұл жерде экономикалық
реформалары мен қалыптасу кезеңдері Қазақстанға ұқсас немесе көршілес
Екінші, Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарының қалыптасуын
талдау және бағалау тарауы да үш бөлімнен (2.1 ҚазМұнайГаз – Консалтинг
ЖШС ұйымдық – экономикалық сипаттамасы; 2.2 ҚазМұнайГаз – Консалтинг
қаржылық ресурстарының өсу динамикасын талдау; 2.3 Қаржылық ресурстарды
тиімді пайдалануды талдау және кәсіпорын қаржыларының қалыптасу мен
пайдаланудың көкейкесті мәселелері) тұрады. Бұл тарауда, жұмыс зерттеу
объектісімен тікелей байланыстырыла жасалды. Кәсіпорынның тарихынан
басталып, оның басқарушылық құрылымдары зерделеу жұмыстары жүргізілді.
Жоғарыда атап көрсеткеніміздей, зерттеу объектісі – ҚазМұнайГаз –
Консалтинг ЖШС, барлық дерлік отандық кәсіпорындардай бастапқы кездерді
басынан өткерді. Сондықтан, негізгі зерттеу кезең ретінде 2001-2005 жж.
алынды. Дәл осы жылдар кәсіпорын үшін ең өтпелі жылдар болды. Зерттеу
объектісі кейіннен нық дамушы компаниялар қатарына қосылғанға дейінгі
кезеңдер қаржылық ресурстарды тиімді қалыптасытру қажетсіну кезеңдері болды
деп санап, зерттеу жұмысын осы аралыққа арнадық. Қаржылық ресурстарды
тиімді қалыптастыру жағдайындағы инвестициялық тартымдылық мәселелерін
қарастыру кәсіпорынның нақты қаржылық жағдайына баланстық талдау жасаумен
жүргізілді.
Үшінші тарау, Қаржылық ресурстарды пайдалануды жетілдіру жолдары деп
аталып, екі бөлімді (3.1 Қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды
жоғарлатудың негізгі бағыттары; 3.2 Қаржылық ресурстарды басқаруды
жетілдіру жолдары) құрады. Жүргізілген зерттеу жұмысының барысында
айқындалған басым бағыттарды жетілдіру жұмыстарын әрбір кәсіпорын өз
стратегиясына жасақтауы тиіс. Сондықтан, біз де зерттеу объектісінің
болашақтағы мүмкін даму жолдарын осы тарауда қарастырып, өз тарапымыздан
ұсыныстар жаздық.
Ғылыми жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады. Барлығы 13 кесте, 12 сурет және
10 формула мен қосымшалар пайдаланылған. Мәтін беттерінің жалпы саны
компьютерлік теру бойынша – 75 бет.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ СУБЪЕКТІЛЕРДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
Бұл бөлімде шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстарына жалпы
сипаттама беріліп, құрылымы, қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері және
шетелдік тәжірибелер негізінде салыстырулар қарастырылған.
1.1 Кәсіпорынның қаржылық ресурстардың мәні, түрлері және
құрылымдық ерекшеліктері
Шаруашылық субъектілерінің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер көрсету)
өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және қорларды
жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық қатынастар.
Ресурстар термині француз тілінің rescource сөзінен шыққан, яғни
қосымша қаражат. Ресурстар ақшалай қаражаттарды, құндылықтарды,
мүмкіндіктерді, қаражаттар мен табыстардың қайнар көздерін білдірді.
Шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстары – бұл оның иелігіндегі
ақшалай қаражаттар. Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға (өндірістік-
саудалық үдеріс), өндірістік емес саладағы объектілерді ұстауға және
дамытуға, тұтынуға бағытталады, сонымен қатар резервте де қалуы мүмкін.
Өндірістік-саудалық үдерістің дамуына жұмсалған қаржылық ресурстар
(шикізат, тауар және басқа да еңбек заттарын, еңбек құралдарын, жұмыс күшін
және өндірістің өзге де элементтерін сатып алу) ақша нысанындағы капитал.
Сонымен, капитал – қаржылық ресурстардың бөлігі. Капитал – бұл айналымға
жіберілген және осы айналымнан табыс әкелетін ақша. Ақша айналымы
кәсіпкерлікке салу, қарызға беру және жалға беру жолдары арқылы жүзеге
асырылады. Капитал – бұл пайда алуға бағытталған ақша.
Капитал – шаруашылық субъектілерінің өзіндік жоғарлауына қолданылатын
байлық болып табылады. Капиталды шаруашылық қызметке салғанда, оны
инвестициялаған кезде ғана пайда әкеледі. Капиталдың жалпыға ортақ
формуласы (1) келтірілген.:
Д – Т – Д*,
(1)
мұндағы,
Д – инвестормен авансталған ақша қаражаттары;
Т – тауар (өндірістке сатып алынған құралдар, жұмыс күші және де
өндірістің басқа да элементтері);
Д* - өткізілген қосымша құн қосылған тауарды сатудан түскен инвестормен
алынған ақша қаражаттары;
Д* - Д – инвестордың пайдасы (қосылған құн);
Д* - Т - тауарды сатудан түскен пайда;
Д – Т – тауарды сатып алуға кеткен инвестордың шығындары.
Келтірілген операцияда Д – Т – Д* өндірістік-саудалық үдеріске салынған
ақша қаражаттары (Д) толығымен жұмсалмайды, ол тек қана авансталады, кейін
айналым аяқталғаннан кейін ол салымшыға (инвестор) қосымша пайдамен
қайтарылады. Капитал әр уақытта айналымда болуы тиіс, жыл сайынғы айналым
көп болған сайын инвестордың жылдық пайдасы да көп болады. Капиталдың
құрылымы ақшалай қорлардан құрылады. Капиталдың құрылымына негізгі
қорларға, материалдық емес активтерге, айналым қорларына, айналыс қорларына
салынған ақша қаражаттары кіреді. Салым нысанына байланысты кәсіпкерлік
және несиелік капитал болып бөлінеді.
Кәсіпкерлік капитал – бұл тікелей және портфелдік инвестиция арқылы
әртүрлі кәсіпорындарға салынған салым түріндегі капитал. Бұндай капиталдық
салым пайда табу және кәсіпорынды (акционерлік қоғам, серіктестік) басқару
құқығына ие болу мақсатында салынады.
Несиелік капитал – бұл ақшалай капитал, яғни қайтарымдылық және ақылылық
талаптарға сәйкес берілетін несие. Кәсіпкерлік капиталға қарағанда несиелік
капитал кәсіпорынға салынбайды, бұл басқа кәсіпкерге (инвесторға) пайыз
табу мақсатында уақытша беріледі. Несиелік капитал - бұл тауар, ал оның
бағасы - пайыз. Төменгі пайызбен алынған несие – арзан ақша, ал жоғары
пайызбен алынған несие – қымбат ақша болып табылады. 5, б.55
Негізгі қорлар (негізгі капитал) – өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы,
яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланылатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін
сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген
қызметке, есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп
ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады.
Негізгі құралдардың өмірлік циклі келесі кезеңдерден тұрады: түсім -
өндірістік үдерісте қатысу – кәсіпорын ішінде ауыстырылуы – жөндеу – жалға
беру – түгендеу – шығып кету. Негізгі құралдар өндіріс үдерісінде бірте-
бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі
бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың
орнына жаңа негізгі құралдар сатып алуға тура келеді.
Негізгі құралдардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге бөледі.
Табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс
істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөлшектердің қажалып
мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі.
Негізгі құралдардың табиғи тозуы олардың көр уақыт бойы пайдаланғандығына
ғана байланысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер
еткендігінде байланысты. Яғни негізгі құралдардың табиғи тозуы (физикалық
тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдаланылуы және оларға басқа да факторлардың
әсер етуі нәтижесінен болып табылады. Негізгі құралдардың сапалық тозуы
олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму
үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техниканың дамуының
бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады
(туындайды). 6, б.25
Негізгі құралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, тағы
басқалары) өндіріс үдерісінде пайдаланылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты құндарын, өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған өнімдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бұл үдеріс
амортизация деп аталады. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің
өзіндік құнына қосылып отырады, оны амортизациялық аударым деп атайды.
Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік құнына кіріп, ал өнім сатылған
кезде қайтарып отырады, яғни негізгі құралдардың тозуына байланысты құнының
кемуі амортизациялық аударым жасау қайтарылады. Негізгі құралдардың тозуына
сәйкес келетін ақшалай қаражаттар амортизациялық қорда жинақталады.
Амортизациялық қор немесе өтелетін ақшалай қор әр уақытта қозғалыста
жүреді.
Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің ерекшелігі бірқатар белгілі
сипаттамаларға байланысты анықталады, оларға: дайындалған өнім құнына
негізгі қорлардың құнын бірқалыпты ауыстыру; құн мен тұтынушылық құнның
қоғалысы; қорлар құнының айналымы; дайын өнімдегі құнды бөлшектеп ұдайы
өндіру және ақшалай нысандағы жинақталуы; ұзақ мерзімді кезеңдерде негізгі
қорларды заттық – табиғи нысанда қайта жаңарту, бұл өз кезегінде
амортизациялық қордағы қаражаттарды оңтайландыруға мүмкіндік туғызады.
Сурет 1. Негізгі қорлардың айналымы
Негізгі қорларды сатып алуға авансталған ақшалай қаражаттар негізгі
құралдар (негізгі капитал) деп аталынады. Қорларға жұмсалынған ақша
қаражаттары аванс арқылы жүзеге асады. Мақсаттық бағытталуына байланысты
өндірістік үдерістегі рөлі мен орындалатын қызметтерінде негізгі қорлар
белгілі топтарға сыныпталады.
Негізгі құралдарға – қозғалмайтын мүлік, жер уачскелері, үйлер мен
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен құралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалары жатады.
Көлеміне немесе бағасына (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану
мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына
жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына кәсіпорынның
қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен
машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды,
орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып (салынып) біткен, бірақ әлі
пайдалануға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар, сондай-ақ құрылыс-
монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған үстеме шығындардың
есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер,
сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Барлық негізгі құралдар өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік
және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар
деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарында пайдаланатын
негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер, ғимараттар,
өткізгіш тетіктері, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау құралдары, әр
түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш аспаптар және тағы
басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың қатарына
шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі құралдар
жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында, денсаулық
сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет салаларында
пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі құралдар жатады.
Халық шаруашылық салалары мен қызметтерінің түрлеріне қарай барлық негізгі
құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс,
материалдық-техникалық жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық
тамақтандыру, басқару органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім
беру, ғылыми көмек көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
Материалдық емес активтер – белгілі бір нақтылы пішіні жоқ, бірақ қандай
да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан субъектіге үнемі, яғни ұзақ
уақыт бойы қосымша табыс (пайда) әкеліп тұратын активтер.
Материалдық емес активтердің қатарына шаруашылық субъектісінің сатып
алған патенттері, лицензиялық сауда маркалары, тауар белгісі, жер қойнауы,
электронды есептеуіш машиналарды, өндіріс жағдайындағы хабарларды пайдалану
құқығы, гудвилл яғни фирма бағасы, өнеркәсіп үлгілері, ұйымдастыру
шығындары тағы да басқалары жатады. 7, б.206
Гудвилл – (ағылшын тілінің good will – фирманың беделі) екі мағынаны
білдіреді.
Біріншіден, гудвилл – бұл фирма байланыстарының іскерлігі шартының құны,
фирманың материалдық емес активтер бағасының жинағы, болмашы капиталдың
ақшалай бағасы. болмашы капитал өзіне сауда маркасының беделін, іскерлік
байланыстардың тәжірбиесін, тұрақты клиентураны, техникалық,
ұйымдастырушылық, және басқарушылық ресуртарды, қаржылық әлемдегі атақты,
өткізу қызметінің механизмін бағалау және тағы басқаларды қосады.
Екіншіден, гудвилл – өзі болмашы негізгі капиталды жалпы фирма бағасы
мен негізгі капиталдың нақты бағасы арасындағы айырмашылықты көрсетеді.
Гудвилл – бұл теңестірілген активтер мен міндеттемелердің әділ құнына
сатып алушы үлесінің үстінен арттырылған құны болып табылады.
Теріс болмашы актив фирманың сату және баланстық құн арасындағы
айырмашылықты білдіреді.
Сатып алынбаған гудвилл көптеген жылдар бойы клиенттер мен сатып алушылар
арасындағы шаруашылық субъектінің беделін көтеру және табыс алуға, оның жоқ
кезіндегі табыстардан жоғарғы табыстар алуға жету үшін сатып алынады.
Гудвилді сатып алуға болады. Гудвилл өзін шаруашылық субъект сатылатын
кезде көрсетеді. Шаруашылық субъект сатылатын бағаның құрамына меншік
капиталының құны, қосымша капитал құны, гудвилл кіруі мүмкін.
Пайдалану сипатына қарай материалдық емес активтер негізгі құралдарға
ұқсас. Олар ұзақ уақыт пайдаланылады, табыс әкеледі, уақыт өте келе көбісі
өзінің құнын жоғалтады. Материалдық емес активтердің ерекшелігі болып
олардың материалдық-заттық құрылымының жоқтығында, құнын анықтаудағы
қиындық, пайдаланудан түскен пайданы анықтаудың күрделілігі. Материалдық
емес активтерді бағалағанда және оны жарғылық капиталға енгізгенде әлемдік
немесе ішкі нарыққа сәйкес бағалайды. Материалдық емес активтердің құнына
сатып алынған бағасы, сатып алуға және бұл активтерді дайын жағдайға
келтіруге кеткен шығындарды қосады. Материалдық емес активтердің құны
тозуды есептей отырып өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Қоғамдық еңбек бөлінісінде бір шаруашылық субъектілерінің еңбек өнімдері
басқа шаруашылық субъектілерінің еңбек (құрал) заттары болып табылады.
Сондықтан өндірістік және тауарды тұтыну үздіксіздігін қамтамасыз ету
үшін әрбір шаруашылық субъектілерінде және олардың басқа шаруашылық
субъектілеріне кетер жолында еңбек өнімі мен заттарының қоры болуы қажет.
Еңбек заттарының қоры айналым қорларының заттық элементтерін көрсетеді
Олар екі бөліктен тұрады: өндіріс үдерісіне әлі кіріспеген, бірақ
шаруашылық субъектісінің қарауындағы, және өндірілгеннен кейін дайын өнімге
айналатын осы өндіріс үдерісіндегі еңбек заттарынан тұрады. Еңбек заттары
қорларын құру үшін оларға белгілі бір мөлшерде ақша қаражаттарын салу
керек. Бұл шығындарды шаруашылық субъект аванс түрінде өндіреді. Бұл
бөліктердің әрбіреуін ақшалай қаражатпен аванстау әр түрлі жолдармен
әртүрлі уақытта құрылады. Айналым қорларының бірінші бөлігін құру үшін
өндірістік қорларда затқа айналған ақша қаражаттары шаруашылық
субъектісінің қарауындағы еңбек заттарын алуы бір мезгілде авансталады.
Аяқталмаған өндірісте жүзеге асырылған айналым қорларының екінші бөлігі,
еңбек затының (шикізат) құны түгелімен, өндірістік үдерісте құрылған (еңбек
ақы мен оған есептелген сома) негізгі құралдар құнының жарым-жартылай
бөлігі мен табыстың бөлігі, көшірілуінен пайда болады. Ақырғысы өндіріске
деген ақша шығындары нысанын қабылдайды.
Осы екі айналым қорларының арасындағы айырмашылығы, өндірістік қор
элементтеріне салынған қаражаттар, шаруашылық субъектінің өндірістік
қорларының жасырын бір бөлігі болып табылады, сол аралықта аяқталмаған
өндіріске қосылған қаражаттар еңбек үдерісінің тікелей ырғағы мен
үздіксіздігін қамтамасыз етуге арналған. Айналмалы өндірістік қорларға
бағытталған қаражаттардың мақсаты өндіріс үдерісіндегі ырғақтылықты
қамтамасыз ету болып табылады. Ақша-тауар қатынасы әрекеті шартында еңбек
заттарының қорлары бір жағынан, материалдық құндылықтардың жиыны ретінде,
ал екінші жағынан –құндық қор – айналым қоры және айналыс қоры ретінде
қоғамдық еңбек шығындарын жүзеге асыру.
Айналмалы өндірістік қорлар натуралдық – заттай нысанын өзгерте отырып
өндіріс үдерісінде бір мәрте қатысады. Олардың құны жаңадан шыққан өнім
түріне толығымен көшіріледі. Еңбек заттарының (отын, электр энергиясы)
кейбіреуі өндіріс үдерісінде еңбек құралдарымен толық жұмсалынады және
заттай еңбек өніміне кірмейді. Осылай олар өздерінің тұтынушылық құнын
жоғалтады. Басқалары заттай еңбек өніміне кіреді және өндіріс үдерісінде
кейін пайдаланып кететін тұтынушылық нысанын иеленеді. Айналым қорларының
заттық элементтеріне сонымен қатар құны аз және тез тозатын заттардың
қорлары жатады.
Аз құнды және тез тозатын заттарға қызмет ету мерзімі мен құнына
қарамастан аулау құралдары, бензомоторлы аралар, бұтақ кескіштер, қортпа
арқандары, мезгілдік жолдар, лесовоз жолдарының уақытша тармақтары мен
жадыналары, ормандағы уақытша ғимараттар, арнаулы жұмыс киімі мен арнаулы
аяқ киім және төсек-орын жабдықтары жатады. Арнаулы жабдықтар құнына
қарамастан аз құнды және тез тозатын заттардың құрамына кіреді.
Аз құнды және тез тозатын заттардың өмірлік циклі мынандай кезеңдерден
тұрады: түсім – пайдалану – шығып кету. Аз құнды және тез тозатын
заттардың тозуы келесідей әдіспен есептелінеді: аз құнды және тез тозатын
заттарды қоймадан пайдалануға берген уақытта 50 пайыз тозу есептелінеді,
оларды жою кезінде – сайман құнын есепке тіркей отырып қалған 50 пайызы
есептелінеді. Сонымен қоса, аз құнды және тез тозатын заттарға тозуды
есептемей, өндіріс шығындарына есептен шығаруға болады, бұл тағы бір әдісі.
Осы кезде барлық құны өндіріс шығындарына бірден қосылады.
Айналыс қоры тауарларды сату (айналысы) үдерісіне қызмет көрсетумен
байланысты. Ол өз кезегінде, екі салыстырмалы дербес топтардан тұрады:
өндіру үдерісіндегі дайын өнім мен ақшалай қаражаттар (кассадағы, жолдағы,
есеп шоттағы, есептесудегі). Айналыс қорлары құнды құруда қатыспайды, ол
құрылған құнның қолданушысы болып табылады. Айналыс қорларының негізгі
мақсаты ақшалай қаражаттармен қамтамасыз ету мен айналыс үдерісінің
ырғақтылығын жүзеге асыру.
Айналым қорлары мен айналыс қорлары – дербес, бір – бірінен өзгеше
экономикалық санаттар. Екеуінің бір уақытта болуы, өнімді қайта өндіру
үдерісі алдында өнім өндіру мен өткізу үдерістерінің табиғи бірлігін
көрсетеді. Айналым қорлары мен айналыс қорларына салынған ақша қаражаттары
айналым қаражаттары (айналым капиталы) деп аталынады. 9, 5б.
Айналым қаражаттарына біртұтас санат ретінде айналым қорлары мен айналыс
қорларын біріктіру айналымның үш сатысында, авансталған құнның үздіксіз
қозғалысына негізделген. Айналыс қорлары мен айналым қорларының заттық
элементтері айналмайды. Олар толығымен өндірістік үдерісте тұтынылады және
де кейін шаруашылық субъект өндіріс үдерісінің үздіксіздігін қамтамасыз ету
үшін олардың қорларын өніммен жаңартып отыру керек.
Айналым қаражаттары өз қозғалысында үш сатыдан өтеді: ақшалай, өндірістік
және тауарлық.
Бірінші саты айналым қаражаттарының дайындық сатысы болып табылады.
Осында ақша қаражаттары, сонан соң соған алынған өндіріс қорлары
авансталады.
Өндірістік сатысы тікелей өндіріс үдерісімен байланысты. Осы сатыда
шығарылған өнімнің құны ары қарай қолданылған өндірістік қорлар көлемі
құнындай, еңбек ақыға және сонымен байланысты шығындар қосымша авансталады,
сонымен қатар, өндірістік негізгі қорлардың көшірілген құны көлемінде
аванстала береді. Өндірістік айналым сатысы жаңа өнімді шығарумен
аяқталады, келесі кезекте оны өткізу сатысы басталады.
Айналымның үшінші сатысында екінші сатыдағыдай дайын өнім аванстала
береді. Тек өндірілген өнімнің тауар нысанындағы құны ақшаға айналады, ал
авансталған қаражаттар өнімді өткізуден түскен түсімнен қайта қалпына
келеді. Қалған сома ақшалай қорларды құрайды, олар өз кезегінде бөлу
жоспарына сәйкес пайдаланылады. Айналым қаражаттарын ұлғайтуға арналған
пайданың бөлігі айналымға қосылады да айналымның келесі циклдерін іске
асырады.
Айналымның үшінші сатысында ақшалай нысанды қабылдайтын айналым
қаражаттары осы айналымның бір жағынан бастапқы сатысы болып табылады.
Айналым қаражаттарының айналымы мына схема бойынша жүзеге асырылады:
Д- Т...П...Т1 - Д 1
(2)
мұндағы,
Д – шаруашылық субъектімен авансталатын ақшалай қаражаттар;
Т – өндіріс қаражаттары;
П – өндіріс;
Т1 – дайын өнім;
Д 1 - өткізілген пайданы қосатын, өнімді сатудан түскен ақшалай
қаражаттар;
Нүктелер (...) айналыс қаражаттарының үзілгендігін көрсетеді, бірақ
олардың айналым үдерісі өндіріс саласында жалғасуда;
Әрбір шаруашылық субъектісінің экономикалық ұйымдастырылуы негізгі және
айналым құралдарының құрылуынан басталады, олардың көлемі шаруашылық
субъектісінің жарғысында көрініс табады және де ол жарғылық капитал
(жарғылық қор) деген атауға ие.
Жарғылық қор - шаруашылық субъектісінің тіршілік әрекетін қамтамасыз ету
үшін құрылтайшылармен салынған сома. Жарғылық қор мөлшері ұйымның
жарғысында және басқа да құрылтайшылық құжаттарында белгіленеді және
үкіметтің атқарушы органдарында тіркелуі керек. Оның мөлшері құрылтайшылық
құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін ғана өзгеруі мүмкін.
Жарғылық капиталға салым ретінде мыналар кіруі мүмкін: ғимараттар,
құрылыстар, жабдықтар, басқа да материалдық құндылықтар, бағалы қағаздар,
жерді, суды және басқа да табиғи ресурстарды пайдалану, ғимараттарды,
құрылыстарды, жабдықтарды және басқа да мүліктік құқықтарды (соның ішінде
зияткерлік меншік – ноу-хау, өнертабысты қолдануға құқық және тағы басқа)
құқығы, валютадағы және теңгедегі ақша қаражаттары. Кәсіпорынның жарғылық
капиталының мөлшері, сол ұйымның шығарған акцияларының түрлері (жай және
артықшылығы бар), акциялардың сандары, сондай-ақ бір акцияның атаулы құнына
сәйкес акционерлік қоғамның, серіктестіктердің, өндірістік кооперативтердің
жалпы жиналысында бекітіледі.
Бірыңғай кәсіпорындарда жарғылық қор құрылады. Жарғысыз құрған ұйымдар
мен қоғамдарда қоймалық капитал құрылады.
Меншікті қаражаттардың қайнар көзі болып қосымша капитал шығады. Қосымша
капитал – бұл тауарлы – материалдық құндылықтарды, негізгі қорлар мен
материалдық емес активтерді, делдалдық кірістерді және тағы басқаларды
қайта бағалағандағы сома.
Шаруашылық субъектілердің қаржылық қызметі актив және пассив деп
бөлінеді. Шаруашылық субъектіснің актив бөлігі – бұл оған тиесілі мүліктік
құқықтың жиыны, яғни иелік ету, үкім шығару, мүлікті пайдалану құқығы.
Активтердің екі түрі болады: айналым және айналымнан тыс активтер.
Айналымнан тыс активтер – активтердің тұрақты бөлігі. Айналымнан тыс
активтер шаруашылық субъектісінің шаруашылық айналымнан шығып кеткен (алып
тасталған) ақша қаражаттары. Олар өздеріне бір өндірістік-тауарлық циклде
немесе бір жылда ақша қаражаттарына айналған активтерді қосады. Айналымнан
тыс активтер өзіне негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және
тағы басқаларын қосады.
Басқа айналымнан тыс активтер – аяқталмаған құрылыс, ұзақмерзімді
қаржылық салымдар және тағы басқа. Ұзақмерзімді қаржылық салымдарға еншілес
қоғамдарға, тәуелді қоғамдарға, басқа да ұйымдарға инвестиция; он екі айдан
аспайтын мерзімде ұйымдарға берілген қарыз, акционерлерден сатып алынған
жеке акциялар; басқа да ұзақмерзімді қаржылық салымдар.
Айналым активтері – бұл өзіне айналым қорлары мен айналыс қорларын
қосатын ағымдық активтер.
Шаруашылық субъектісінің пассивтері – бұл қарыздық және тартылған
қаражаттардың тұратын және өзіне несиелік қарызды қосатын оның қарыздары
мен міндеттемелерінен жиыны. Пассивтерге дотация, субвенция, меншікті
қаражаттар жатпайды.
Қорыта келгенде, шаруашылық субъектілерінің қаржылық ресурстары – бұл
оның иелігіндегі ақшалай қаражаттар. Қаржылық ресурстар өндірісті дамытуға
(өндірістік-саудалық үдеріс), өндірістік емес саладағы объектілерді ұстауға
және дамытуға, тұтынуға бағытталады, сонымен қатар резервте де қалуы
мүмкін.
1.2 Қаржылық ресурстардың қалыптасу көздері
Қаржылық ресурстар бірқатар қайнар көздердің есебінен қалыптасады.
Меншіктік құқықтық нысаны бойынша меншікті ақша қаражаттары және бөтен
қайнар көздерден тұрады.
Қаржылық ресурстардың қайнар көздерінің құрамы мен қолдану бағыттары
(Қосымша А) көрсетілген.
Шаруашылық субъектіде пайдалар мен табыстардың біртұтас жүйесі қызмет
жасайды. Табыс – бұл есепті кезеңдегі активтердің көбеюін және
міндеттемелердің азаюы негізінде капиталдың көбеюін яғни экономикалық пайда
табуды айтамыз.
Мұндай табыстарға: дайын бұйымдар мен тауарларды сатудан алынатын
табыстар; қызмет көрсетуден алынатын табыстар; дивиденттер, роялтилер және
пайыз түрінде алынатын және тағы да басқа табыстар жатады. 5,102б.
Осы аталған табыстар қатарына шаруашылық субъектісіне келіп түскен,
кіріс етілген және субъектінің төленген сомалары мына жағдайларда
жатқызылмайды: алдын – ала аванс ретінде алынған табыстар; алынған
несиелердің және қарыздардың қайтарылуы;
Алынған табыстар шаруашылық субъектісі қызметінің түріне және бағытына
байланысты мынадай түлерге бөлінеді:
Негізгі қызметтен алынған табыстар
Негізге емес қызметтен алынға табыстар
Субъектінің негізгі қызметтен алынған табыстары мен негізгі емес
қызметтен алынған табыстарының қосындысы оның жиынтық табысын құрайды. Ал
бұл табыс сатылған өнімнен, көрсетілген қызметтен алынған немесе алынуға
тиісті өткізу құны бойынша бағаланады. Өткізу құны шаруашылық субъектісімен
активті сатып алушының немесе пайдаланушының арасындағы келісім-шарт
бойынша анықталады.
Пайда мен табыстар жүйесінің құрамы өнімді өткізуден түскен пайдадан,
басқа да өткізуден түскен пайдадан, өткізуден емес операциялардан түскен
табыс (осы операциялар бойынша шығындарды алып тастағанда), баланстық
(жалпы) пайдадан және таза пайдадан тұрады. Сонымен қатар салық салынатын
пайда және салық салынбайтын пайда болып ажыратылады. (Сурет 2.)
Нарықтық экономиканың ажырамас белгісі болып консолидацияланған пайданың
пайда болуы. Консолидациялық пайда – бас кәсіпорын мен еншілес
кәсіпорындарының қаржылық нәтижелерінің және қызметітерінің бухгалтерлік
баланс бойынша жинақтық пайдасы. Консолидацияланған бухгалтерлік есеп
белгілі бір заңдық және қаржы-шаруашылық қарым-қатынастағы екі немесе
бірнеше шаруашылық субъектілерінің есептерінің жинағын білдіреді.
Консолидацияның қажеттігі экономикалық мақсатқа лайықтылықпен анықталады.
Кәсіпкерлерге бір ірі фирма ашқанның орнын заңи дербес бірақ экономикалық
байланысқан бірнеше кішігірім фирмалар ашқан тиімді, осы жағдайда салық
төлемдерінен үнемдеуге болады.
Кәсіпорындардың әрқайсысы жеке заңды тұлға болып табылады және өзінің
қаржылық есеп берушілігін жасайды, бірақ басқа жағынан алғанда еншілес және
бас кәсіпорындардың арасындағы ерекше қатынастар мен байланыстарды ескере
отырып, олар біртұтас біріңғай ретінде қарастырылып, консолидацияланған
есеп берушілік деп аталатын жалпы есеп берушілікті жасайды.
Сурет 2. Шаруашылық субъектінің таза пайдасының құрылуы
Консолидацияланған есеп берушіліктерді жасаудағы негізгі мақсат – бас
және еншілес фирмалардың қызметін біріңғай шаруашылық ұйым ретінде көрсету.
Мұндай қаржылық есеп берушілік әкімшілікке де, кредиторларға да және
корпорацияның дамуына сипаттама беру үшін бас компанияның акционерлеріне де
қажет болады.8, б.43
Өнімді өткізуден түскен түсім - қаржы – шаруашылық қызметінің нәтижесі
туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және тағы сондай сияқты салықтар
мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату
шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі. Өнімді
өткізуден түскен түсім төлем шегіне ( қолма-қолсыз есеп айырысуды – яғни
тауарды сатудан түскен ақша қаражаттарының банктегі есеп шоттарға түсуінен,
қолма-қол есеп айырысуда – қаражаттардың кассаға түсуінен) немесе тауарлады
тиеп жөнелткеннен кейін және де сатып алушыға (тапсырушыға) есеп-айырысу
құжаттарын талап ету. Өнімді өткізуден түскен түсімнің әдісін анықтау
кәсіпорынмен келісім-шарттарды жасауда және шаруашылық жағдайына негізделіп
ұзақ мерзімге белгіленеді.
Тауар айналысы саласында (сауда, қоғамдық тамақтану, материалдық –
техникалық жабдықтану, дайындама) өнімді өткізуден түскен түсім- мен қоса
тауар айналымы санаты қолданылады. Тауар айналымының мәні сату-сатып алу
тәртібі бойынша ақша табыстарының тауарға айырбасталуының экономикалық
қатынастарды құрайды. Шетел тәжірибелерінде көбінесе түсім ұғымының
орнына жалпы табыс терминін қолданады. Бірақ бұл осы терминнің кең
түсіндірілуі. Жалпы табыс экономикалық санат ретінде қайтадан құрылған
құнды білдіреді немесе шаруашылық субъекстінің таза табысын көрсетеді.
Өнімнің өзіндік құны дегеніміз - өндіріс процесі кезінде қолданылатын
табиғи ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, негізгі қорлар,
еңбек ресурстары, басқа да өнімді өндіру мен өткізу шығындарының ақшалай
көрсеткіші болып табылады. Олардың орны өнімді өткізуден түскен қаржылардың
есебінен өндірістің әр циклінде толтырылып тұрады.
Өнеркәсіптің барлық салаларында өнімді өндіру, өткізу шығындары келесідей
экономикалық элементтерге бөлінеді:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- сақтандыру шығынары;
- негізгі қорлардың тозу құнын есептеу шығындары;
- басқа да шығындар;
Материалдар шығындар бабында мыналар көрсетіледі:
Шығарылған өнімнің құрамына кіретін негізгі материалдар. Олар өнімді
өндіру кезінде ең қажетті элементтердің бірі болып табылады. Бұл шығындар
бабына тасымалдау шығындары да кіргізіледі;
өнімді өндіруге қажетті сатып алынған материалдар. Бұл материалдар
қолайлы технологиялық процесті қамтамасыз ету мен өнімді сақтау үшін,
шаруашылық және өндірістік қажеттіліктерді қарастыру мақсатында қолданылады
(құралдарға және негізгі қорға кірмейтін басқа да еңбек құралдарына
жүктемелер, бақылау жүргізу, жөндеу);
табиғи шикізат (шаруашылық су жүйесін қолдануға байланысты төлемдер,
табиғи шикізат ресурстарын барлауға, қорғауға, пайдалануға ұйымдастыруды
қажетті мамандандырылған ұйымдарға төлейтін төлемдер), мамандандырылған
ұйымдар тарапынан жүргізілетін жерді қайта өңдеу шығындары;
жартылай дайын өнім, өнімді өндіруге байланысты қосымша жұмыстар
құрастыру;
орталық қорларға дейін қорларды жеткізуге байланысты басқа тұлғалардың
атқаратын тасымалдау қызметтері (шикізаттарды, материалдарды, жартылай
дайын өнімді қоймаға жеткізуге байланысты шығындар);
технологиялық мақсатқа жұмсалынатын отын. Ол кәсіпорынның ішінде
өндірілуі немесе сырттан алынып келуі де мүмкін;
Материалдық шығындардың құны, оларды сатып алу, үстеме баға (қосымша құн
салығын есептемегенде), делдалдық сыйақылар, жабдықтаушы және сыртқы
экономикалық ұйымдармен төленетін, тауарлық биржа қызметінің құнына,
брокерлік, кедендік баждарды, тасымал төлемдерін, сақтау және жеткізуді
қоса алғанда, басқа ұйымдармен жүзеге асырылатын бағаға негізделеді.
Материалдық ресурстарды көлікпен және кәсіпорынның қызметкерлері
көмегімен тасымалдауға байланысты шығындар өндіріске кететін тиесілі
шығындар элементтеріне қосылуы тиіс.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық шығындарының қатарынан
қайтарылмалы қалдықтардың құны алынып тасталынады.
Қайтарылмалы қалдықтар дегеніміз – шикізат пен материалдардың, жартылай
өңдеген өнім, жылу сақтаушы және басқа да материалдық ресурстардың дайын
өнімге айналу барысында тұтынушылық сапасын толығымен немесе жарым –
жартылай жоғалтқан немесе тікелей бағыттарында қолданылмайтын қалдықтары
түсіндіріледі. Қайтарылмалы қалдықтарға бекітілген технология бойынша басқа
қоймаларға, бөлімшелерге басқа өнім шығаруға толық құнды материал ретінде
жұмсалынатын материалдық ресурстардың қалдықтары, сонымен қатар өнімнің
өзіндік құнын калькуляциялауда салалық әдістемелікте ұсынылған жолай
өнімдер жатпайды. Олар өздерінің тұтынушылық қасиетін физикалық және
химиялық, жартылай немесе толық түрде жоғалтады.
Қайтарылмалы қалдықтардың бағалануы:
бастапқы материалдық ресурстің төмендетілген бағасы бойынша (мүмкін
пайдаланылатын баға), қалдықтар негізгі өндіріске жұмсалынатын болса, бірақ
қосымша өндіріс қажеттілігіне, көпшілік қолданатын заттарды өндіруге
немесе тараптарға өткізу, көтеріңкілік шығындармен жүзеге асырылады.
бастапқы материалдық ресурстің толық бағасы бойынша, егерде қалдықтар
тараптарға толық бағалы ресурс ретінде өткізілетін болса.
Еңбекақы шығындар бабында негізгі өндірісте жұмыс істейтін
жұмысшыларға төленетін еңбекақы, белгілі бір өндірістік нәтижелерге жетуіне
байланысты сыйақылар, ынталандырушы және орнын толтыру төлемдері кіреді.
Сол сияқты, бұл бапқа бағалардың көтерілуіне байланысты және табыстың
индекстелуіне сәйкес оны орнын толтыру шығындары, бала көтеруіне байланысты
әйелдерге берілетін төлемдер, негізгі өндірісте жұмыс істейтін, бірақ
кәсіпорын жұмысшылары штатынан тыс тұлғалардың еңбекақысын төлеуге
байланысты шығындар кіреді.
Еңбекақы шығындарына мыналар кіреді:
- нақты жұмсалған жұмыстар үшін еңбекақы төлемдері. Ол субъектінің
еңбекақыны төлеу жүйесін таңдауына байланысты трафиктік мөлшерлеме
немесе қызметкерлік айлық түрінде төленуі мүмкін;
- ынталандырушы сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижеле бойынша
сыйлықтар, жыл соңындағы өндірістік жетістіктерге байланысты
берілетін сыйақылар, тарифтік мөлшерлемелерге қосылатын ақшалай
қаражаттар;
- жұмыс тәртібіне және еңбек жағдайларына байланысты орын толтыру
шығындары: түнгі уақытта жұмыс істегені үшін, қосымша жұмыс, көп
сменалық жұмыс, бірнеше кәсіп түрімен айналысқаны үшінде қызмет
көрсету көлемін кеңейткені және денсаулыққа зиян еңбек орында жұмыс
істегені үшін төлем түрінде беріледі;
- заңдарда қарастырылған жұмыс істемейтін күндерге берілетін төлемде;
- заңдарға сәйкес, бір ұйымда көп жыл жұмыс істеген жұмысшыларға
төленетін төлемдер;
- жұмысшылар мен қызметкерлердің кінәсісіз жұмыстың тоқтап қалған
уақытына төленетін төлемдер;
- еңбек қабілеттілігін уақытша жоғалтқан жұмысшыларға төленетін
төлемдер;
Сақтандыру төлемдері бабына заңдарға сәйкес зейнетақы қорына және
әлеуметтік сақтандыруға төленетін төлемдер кіреді.
Үстеме шығындары - өндірісті басқаруға және өндіріске қызмет көрсетуге
байланысты шығындардың жиынтығы болып табылады. Әр цехтын шығындары сол
цехта өндірілген өнімнің өзіндік құнына қосылады. Бұл шығындардың жалпы
сипаттамалары:
- олар кешендік сипатта болады, яғни бұл бап шығындардың экономикалық
элементтерінің барлық жиынтығынан тұрады;
- екі немесе одан да көп өнімді өндіру барысында бұл шығындар тікелей
өнімнің құнына кірмейді, ол дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс
құнына жанама түрде енгізіледі.
Жоғарыда айтылған шығындар баптарының жиынтығы өнімді өндіру, өткізу
шығындардың толық өзіндік құнын құрайды.
Негізгі қорлардың амортизациясы негізгі қорларды толығымен қайта қалпына
келтірудегі амортизациялық аударымдардың сомасын қамтиды. Жалға беру шарты
бойынша жұмыс істейтін кәсіпорындарда негізгі қорлардың амортизациясы
меншікті және де жалға берілген негізгі құралдардың амортизациялық
аударымдарын бейнелейді.
Басқа да шығындар элементтеріне салықтар, алымдар, әлеуметтік
бюджеттен тыс қорларға аударымдар, ластайтын заттардың тастамалар
төлемдері, өндірістік қорларда есептелінетін, кәсіпорынның мүлкін міндетті
сақтандыру, сонымен қатар өнімді сертификациялау бойынша еңбекті төлеу,
заңдылық нормаларға сай іс-сапарларға кететін шығындар, басқа
кәсіпорындарға күзеттік және оттан қорғау үшін төлемдер, кадрларды даярлау
және қайта даярлау төлемдері, байланыс қызметін төлеу, негізгі құралдар
объектілерін кейбір түрлерін жала алу төлемдері, материалдық активтер
бойынша тозу және тағы басқа да төлемдер жатқызылады.
Сонымен қатар басқа да шығындар элементтерінде негізгі қорлардың
баланстық құнының және аударымдардың нормативтеріне сәйкес анықталатын
жөндеу қорына түсетін аударымдар.
Басқа да өнімді өткізуден түскен түсім – шаруашылық субъектісінің негізгі
қорларын және басқа да мүліктерін өткізуден, қалдықтардан, материалдық емес
активтерден түскен пайда. Басқа да өнімді өткізуден түскен пайда өткізуден
түскен пайда мен осыған кеткен өткізу шығындары арасындағы айырма арқылы
анықталады. Негізгі қорларды және басқа да мүліктерді өткізуден түскен
пайданы орнатуда сатылым бағасы мен бастапқы бағасы , немесе осы қорлар мен
мүліктердің қалдық құны арасындағы айырыммен есептелінеді. Осыған орай
мүліктің қалдық құны негізгі қорларға, материалдық емес активтерге, аз
құнды және тез тозатын заттарға қолданылады. Қалдық құн – бұл баланстық
құннан (бастапқы немесе қалпына келтірілген) тозуды азайту арқылы
есептелінеді.
Негізгі емес қызметтен түскен табыстар:
- шаруашылық субъектіге тиесілі акциялар бойынша дивиденттер,
облигациялар және басқа да бағалы қағаздар бойынша алынған
табыстар;
- мүлікті жалға беруден алынған табыстар;
- дайын өнім мен өндірістік қорларды бағалағанға дейінгі табыстар;
- келтірілген зиянды өтеуден түскен табыстар;
- есепті кезеңде шыққан алдыңғы жылдардағы табыстар;
- валюталық шот бойынша және шетел валюталары операцияларынан жағымды
курстық айырма;
- басқа кәсіпорындардан қайтарымсыз алынған қаражаттар сомасы;
- өндіріспен және өнімді өткізуге байланыссыз операциялардын табыс;
Негізгі емес қызметтен түскен шығындарға:
- өндірістік тапсырымының күші жойылуы бойынша және де өнім бермеген
өндіріске жұмсалған шығындар;
- тұмшаланған өндірістік қуаттарды және объектілерді ұстауға кеткен
шығындар;
- сыртқы себептерге байланысты тұрып қалған жоғалтуларды айыпкермен
өтелмейтін жоғалтулар;
- өндірістік қорлар мен дайын өнімнің арзандауы бойынша шығындар;
- басқа шаруашылық субъектілермен есептесудегі күмәнді қарыздар;
- борышкерлік қарыздарды есептен шығарудағы шығындар;
- ағымдық жылда шыққан алдыңғы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz