Коммерциялық банктің несиелік саясаты және механизмі

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу кезеңінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіңе банктік қызмет көрсету механизмін құру банктер мен кәсіпорындардың қызметіңе жетекшілік етуде экономиқалық әдістерді қолдану; банк пен клиенттері, сонымен қатар, банктің өз жүйесі шеңберіндегі, оның жекелеген буындарының арасындағы өзара қарым-қатынастар жүйесін қайта құру, яғни, жаңа құбылыстар мен процестерді ескере отырып, принципті түрде реформалау қажеттілігінің маңызы зор.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың қажеттілігі, Дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа мерзімді мәселелер категориясының бар болуымен түсіндіріледі және оларды өз кезегінде макроэкономиқалық реформасын жүргізуде кедергі етуі мүмкін деп санайды. Бірінші категорияға (қаржылық) орталықтандырылған экономикадан мұра боп қалған мақсатты несие мен банктік тәжірибені мемлекеттік үлестіру жүйесінің ескі тәжірибесімен келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесі; екінші категория мәселелеріне банктердің "сапасыз" (мерзімі өткен) қарыздары мен мемлекеттік зиянды кәсіпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер өміршең (несие беруге қабілетті) мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың қаржылық ресурстарға қол жеткізуіне кедергі болып, банктік қаржылық ресурстардың өміршең емес (шығынды) кәсіпорындардың пайдасына кетуіне жол береді.
Бұдан басқа, бұрынғы жүйе мекемелер мен кәсіпорындар арасында төлем төлеулер мен есеп айырысуларды дұрыс жүргізе алмады.
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың көбеюі байқалады. 1992 жылдың I тоқсаныңда несиенің сомасы жалпы ұлттық өнімнің - 11,3%-ын құраса,-ал IV тоқсанда - 29,8% құрады. Бұл негізінен қайта қаржыландыру және Ұлттық банктің несиесі есебінен болды, әрі бұл өз кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокорренттік несиесімен қаржыландырады. Оларды келесідей мәліметтер куәландырады: 1992 жылдың I тоқсаныңда Ұлттық банктің коммерциялық банқтерге берген несиелерінің сомасы - 6,7%-ды құраса, IV тоқсанда - 17,8%-ды құраған. Мұндай несиелік ресурстарды арнайы банктер арқылы орталықтандырылған әкімшілдік үлестіру - өміршең емес шығынды мемлекеттік кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс жасамайтын несиелердің яғни банктердің несиелік портфелінің. нашар несиелерден кұрылуына әкеліп соқтырады.
1993ж. Ұлттық банктен 7,5 млрд теңге сомасында орталықтандырылған несие берілді, 5,6 млрд теңгесі - үкіметке, яғни олардың үлесі 75%-ды құрады, ал олар бойынша жалпы қайтарылатын сома 138,5 млн теңгеге немесе 3,9%-ға тең болды, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып табылды. Ұлттық банкінің несиені қайта қаржыландыру тәжірибесінің жетіспеушілігі келесідей банктер қаржылық емес несиелерге емін-еркін кіру мүмкіндігіне ие бола отырып, депозиттік ресурстарды өз бетіңше шоғырландыру ынтасынан айырылуда. Бұдан басқа, мұндай несиелерді субъективтік негізде орналастыруда банктердің жұмыстарының тиімділігі ескерілмейді, несиелік ресурстар барлық уақытта оңтайлы бөлінбейді. Несиелерді тиімді орналастыруға кедергі болған тағы да бір фактор - бұл төмен пайыздық мөлшерлеме саясаты. Төмен пайыздық мөлшерлеме қарыздарға деген қажеттіліктің көбеюіне және несиелік тапсырыс бойынша орталықтандырылған тікелей несиелендірілген мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылық тәртібінің әлсіреуіне әсер етеді.
Мемлекеттік кәсіпорындар мұндағы арзан несиелерді алып, көбінесе оларды инвестор үшін емес, яғни жалакы төлеуге және материалды құндылықтарды жинақтау үшін пайдаланды. Инфляция деңгейі мен Ұлттық банк несиесінің номиналдық пайыз мөлшерлемесін салыстыруға болады: соңғысы 1992 жылы наурыз айында 25% жылдық мөлшерлемені құраса, бөлшек сауда бағаларының жылдық инфляциясы 500%-дан жоғары болған. 1992 жылы қараша айында номиналды пайыздық мөлшерлемесі 65%-ға дейін жоғарылағанда, ал инфляция 1000%-ды құраған. Бұл кезде арзан несие алатын кәсіпорындар өздерінің қаржылық жағдайын жақсартуға және жұмыстарын қайта құруға асыға қоймады.
Осылайша мемлекеттік кәсіпорындарды қолдайтын тікелей несиелеу саясатының төменгі пайыздық мөлшерлеме саясатымен берілуі несиелік ресурстарды дұрыс орналастырмауға әкелді.
Арнайы банктердің өздерінің кәсіпорындарын олардың өтімділігін ескермей, тікелей несиелендіруі - мерзімі өтіп кеткен қарыздардың ұлғаюына әкеліп соқтырады, ал осы кезде жаңадан пайда болған, нарықтық қатынастарға бағытталған кәсіпорындар банктерден несие алуға қол жеткізе алмады.
Төменгі пайыз мөлшерлемесінің саясаты жинақ ақшаларды банктерге толық мөлшерде жұмылдыруға мүмкіндік берген жоқ. Кәсіпорындар мен жергілікті тұрғындар өздерінің жинақ ақшаларын нақты активтерге салғанды қалады. Кәсіпорындар өздерінің тауарлар қорын арттырса, азаматтар өз қаражаттарына жылжымайтын мүлік пен ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар сатып ала бастады. Нақты активтер ақшалай қорларды құнсызданудан, инфляциядан қорғайтын ең басты құрал болып табылды. Салымдар үшін төлейтің банк пайыздары инфляциядан туындайтын шығынның орның жаппады. Мекемелер мен жергілікті тұрғандардың жинақ ақшаларын жұмылдырудың жеткіліксіздігіне байланысты, несиелік ресурстар жеткіліксіздігі банктердің тиімді мекемелерге несие беруге мүмкіндік бермейді.
Несиелік ресурстарды үлестіру сипатына мемлекетгік кәсіпорындарға субсидиялық және жеңілдетілген несиелерді беру тәжірибесі кері ықпалын тигізді. Субсидиялық несиелер деп - кәсіпорындардың өздеріне тән шығындарының орның толтыруы әлеуметтік қорғауға арналған, сонымен бірге, кәсіпорынның дәстүрлі тиімсіз жұмыстарын көрсететің шығындар, т.б. Олар Ұлттық банктің қайта қаржыландыратын несиелерге қарағанда, төменгі пайыздық (1992 ж. IV тоқсаныңда 65% төмен) мөлшерлеме бойынша берілді. Қаражаттандырылған несиелер саясаты кәдімгі несие мен мемле-кетгік дотация арасындағы айырмашылықгы мүлде жойды. Бұл карыздарды кәсіпорындар өтемеді.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындарға және есеп айырысуда өзара есептесуді жүргізу үшін жеңілдікті несиелерді беру тәжірибесі кеңінен қолданады. 1992 ж. Ұлттық банктің бұндағы несиелерінің үлесі барлық қайта қаражыландырған несиелердің 70%-ын немесе барлық несиелік салымның 42%-ын құрады. Жеңілдікті несиелердің негізгі бөлігі ауыл шаруашылық және дайындаушы кәсіпорындардың үлесіне тиді.
1993ж. мақсаты үкіметтік бағдарламаларға берілетің орталықтандырылған несиелер жеңілдетілген пайыздық мөлшерлемелермен (3%, 25% және 65%) беріледі. Банктердің барық берген несиелерінің 7,5 млрд теңге жалпы сомасынан олардың үлесіне 76% тиді, себебі 1992ж. коммерциялық Уанктердің пайыздық мөлшерлемеге қойылатын шектеулер алынып тастағаннан кейін, Ұлттық банктің орталықтандырылған нссиелік ресурстарының есебінен банктерге беретің несиелері бойынша маржа 3% мөлшерінде сақталды. Нәтижесінде, орташа пайыздық мөлшерлеме орталықтандырылған несиелер жөнінен 1993 ж. жалпы республика бойынша 48,2% құрады. Сол жылы тұтыну бағаларының индексі 2269,8% деңгейде анықталды.
Ұлттық банк кәсіпорындар қарыздарының жаппай есеп айырысуын (клиринг) жүргізу кезінде қарыз-кәсіпорындарға субсидиялық жеңілдетілген несиелер берді. 1992 ж. осы мақсаттарға берілген несиелердің үлесі барлық жеңілдік несиелердің 30%-зы болды. Несиенің негізгі бөлігі өтелмей қалды. Дегенмен жоғарыда аталған несиелер кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартуға берілгенімен де, олар кәсіпорындар шығындарын қаржыландырудың құралына айналды. Сонымен қатар, субсидиялық және жеңілдетілгең несиелер бойынша номиналды пайыздық мөлшерлемесі мен инфляция деңгейінің арасындағы үлкен айырмашылық - қаржылық алып-сатарлыққа мүмкіндік туғызды.
Несиелік жұмсалымдардың жалпы сомасында мемлекеттік емес қарыз бюджетіңің тапшылығын жабу үшін үкіметке берілгсн несиенің үлес салмағы жоғары: 1992 ж. 1 қаңтарында олар тиісінше 13,7 және 11%құраса, 1993 ж. 1 қаңтарда - 1,5 және 2%, ал 1993 ж. бюджеттік тапшылықты жабуға - 877 млн теңге берілді немесе ол несиенің барлық сомасының - 11,8%-ын құрады.
Нәтижесінде несиелік жұмсалымдар құрылымы әлдеқайда нашарлады, мерзімі өтіп кеткен несиелер үлесі ұлғайды. Пайыздық мөлшерлеменің төмен болуынан ұлттық банктің ұтылғаны мен капиталды жоғалту сомасы өте жоғары болды. 1992 ж. Республикада басталған төлемсіздік дағдарысы кәсіпорындардың қаржылық жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер етті және әлі де әсер етуде. Көптеген кәсіпорындар өнім өндіруді төмендетуге, ал кейбіреулері өндірісті тіпті тоқтатуға мәжбүр болды. Есеп айырысуда тауарлар мен көрсетілген қызметтерге алдын ала төлем бартер қолданады.
1991 ж. 1 қаңтарда уақытында төленбеген есеп айырысу; құжаттары 5 млн теңге құраса, 1992 ж. 1 қаңтарына - 11,2 млн теңгені, ал 1992 ж. маусымында - 384 млн теңге нё» месе жалпы ұлттық өнімнің - 12,3 % немесе алынған банктік несиелердің жалпы сомасының - 84,1% құрады. 1993 ж. мерзімі өтіп кеткен төлемдер 91,5 млн теңгеден 5,5 млрд. теңгеге дейін немесе 60 есе жоғары өсті. Сөйтіп, банктердін қарыздары бойынша мерзімі өтіп кеткен қарыздар 12,6 млн теңгеден 1,7 млрд теңгеге дейін немесе 135 есеге ұлғайды.
Мұндағы құбылыс көптеген себептермен түсіндіріледі: бірінші төлемдер жүйесінің тиімсіздігі және несиелік нарықтың мәселелері. Әсіресе, олар 1992 ж. басында Ұлттық банк кәсіпорындарға несие беруді шектей бастаған кезде пақда болды. Кәсіпорындар жөнелтілген тауарлары үшін басқа кәсіпорындардан төлемдерін ала алмауынан төлемдер жарты жылға немесе одан да көп уақытқа кешіктірілді. Жағдайы жақсы, төлем қабілеттілігі бар, тіпті төлем қабілетіңсіз кәсіпорындар да қауіпті жағдайларға ұшырады.
Несиелік нарықтың мәселелері қолма-қолсыз есеп айырысудың бұрынғы жүйесі және есеп айырысу құжаттары бойынша несиелеу жойылған кезде байқалды. Кәсіпорындар өздерінің өнімдерін алушыларға жабдықтаудың келісімі мен жоспарына сәйкес жөнелтіп, олардың төлем қабілеттілігін тексермеді. Егер сатып алушының шотында ақша қаражаты болмаса, онда банк оған бірден несие беретің, бұл кезде төлемсіздік тәуекелі деген болмайтын. Бұл жүйені алып тастаған соң (кәсіпорындар несие төлеуге қабілетсіз болса, оларға банктер несие бермейтің болды) төлемсіздік дағдарысы орын алады; төлемдерді кешіктіру немесе бірқатар кәсіпорындардың тауарлар мен қызметтер үшін төлем төлей алмауы - төлемсіздік тізбегін туғызды.
Сонымен бірге, төлемдердің кешіктірілуі ескірген құралдар мен банктердің техниқалық жарақтарының артта қалуымен де (ескірген ЭЕМ және оларды ақпараттық қамтамасыз етулер торабы) байланысты болды.
Кәсіпорындар арасындағы төлемсіздік дағдарысынан шығуда үлкен 3шараны жүзеге асырады: Біріншіден, басқа да өміршең кәсіпорындардың қарыз көлемін азайту мақсатында тиімді немесе өміршең кәсіпорындардың қарызын қайта қаржыландырды. ұлттық банк бұрынғы мамандандырылған банктер арқылы қайта қаржыландыруға 245,6 млн теңге несие берді. Екіншіден, үкімет жаңа төлем құралдарын енгізді. Мемлекеттік кәсіпорындарға чектер немесе төлем, тапсырма бойынша алдын ала төлеуді талап ететің төлем құралдарын пайдалануға рұқсат етілді. Үшіншіден, бұрынғы одақтас республиқалар республикааралық есеп айырысу банктерін қайта құру келісіміне келді. 1992 ж. соңында Қазақстан мен Ресей, екі елдің кәсіпорындарының қарыздарын өзара есепке алу туралы екі жақты келісімге қол қойды, ол қарыздар сомасы 1992 ж. аяғында 80 млн. теңгені құраған.
Бұл шаралар төлемсіздік дағдарысына төтеп бере алмады, себебі бірқатар маңызды мәселелер шешілмей қалды. Кәсіпорындардың өзара қарыздар болуынан туындаған несиелік нарық пен төлем жүйесінің тиімсіздігі жойылған жоқ; мәселен, төлемдерді кешіктіру және кәсіпорындарда қаржылық тәртіптің болмауына қатысты мәселелер шешусіз қалды. Төлемсіздік дағдарысы 1992ж. соңында тағыда қайталанды, ол кезде үкімет қарызды жабуға тағы 600 млн теңге, ал 1993 жылы I тоқсанда мемлекеттік кәсіпорындардың айналым капиталын толықтыруға 800 млн теңгеге жеңілдетілген пайыз мөлшерлемесінде (25% жылдық) несие белуге мәжбүр болды.
1993ж. қараша айында Ұлттық банкке ұлттық валютаның енуімен ақша-несие саясатын жүзеге асыру; бюджетпен, банктермен өзара қарым-қатынаста классиқалық қағидаларды ендіруі, банктердің қызметтерін реттеу жүйесін нығайтуға қатысты толық жауапкершілік жүктелді.
Ұлттық валютаның енгізілуі сәтіңен бастап, 1995 жылға дейін Орталық банктің қызметің атқару, жүйе қызметің реттеп отыратын нормативтік құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлерімен тәжірибесі жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелік саясат жүргізу тәжірибесін қолға алды. Бұл кезең, сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру саясатына орай шарттасылған ақша-несие құралдарының және факторлардың әрекетіңе бейімделуі болатын

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТТЕР
1. Сейтқасымов Г. «Банк ісі»
2. Мақыш С.Б «коммерциялық банктер операциялары»
3. Ілиясов Қ.Қ, Құлпыбаев С. «Қаржы»
4. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие
5. Кошенова Г.С. «Ақша несие, банктер, валюталық қатынастар»
6. Сейтқасымов Г.С «Ақша несие, банктер»
7. Ұлттық банктегі ақпарат
8. Коммерциялық банктегі ақпарат

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 56 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Несиенің түрлері, функциялары және несиелеу принциптері
2. Коммерциялық банктің несиелік саясаты және механизмі
3. Қысқа мерзімді несеиелендіруді ұйымдастыру
1. Несиелеу субъектілері мен объектілері
2. Несиелеу әдістері
3. Несиелік тәуекелді басқару
Тәжірибелік бөлім
1. Депозиттік операциялар бойынша есептер шығару
2. Несие қайтару графигін құрып есептеу
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиет тізімі
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының экономикасы нарықтық қатынастарға көшу
кезеңінде несиені басқарудың жүйесін және шаруашылық қызметіңе банктік
қызмет көрсету механизмін құру банктер мен кәсіпорындардың қызметіңе
жетекшілік етуде экономиқалық әдістерді қолдану; банк пен клиенттері,
сонымен қатар, банктің өз жүйесі шеңберіндегі, оның жекелеген буындарының
арасындағы өзара қарым-қатынастар жүйесін қайта құру, яғни, жаңа құбылыстар
мен процестерді ескере отырып, принципті түрде реформалау қажеттілігінің
маңызы зор.
Қазақстан Республикасында банктік жүйені реформалаудың
қажеттілігі, Дүниежүзілік банктің мамандарының пікірінше, қысқа
мерзімді мәселелер категориясының бар болуымен түсіндіріледі және
оларды өз кезегінде макроэкономиқалық реформасын жүргізуде кедергі
етуі мүмкін деп санайды. Бірінші категорияға (қаржылық)
орталықтандырылған экономикадан мұра боп қалған мақсатты несие мен банктік
тәжірибені мемлекеттік үлестіру жүйесінің ескі тәжірибесімен
келісілген қаржылық ресурстарды дұрыс орналастырмау мәселесі; екінші
категория мәселелеріне банктердің "сапасыз" (мерзімі өткен) қарыздары
мен мемлекеттік зиянды кәсіпорындарын жатқызады. Бұл мәселелер өміршең
(несие беруге қабілетті) мемлекеттік және жеке кәсіпорындардың қаржылық
ресурстарға қол жеткізуіне кедергі болып, банктік қаржылық ресурстардың
өміршең емес (шығынды) кәсіпорындардың пайдасына кетуіне жол береді.
Бұдан басқа, бұрынғы жүйе мекемелер мен кәсіпорындар арасында төлем
төлеулер мен есеп айырысуларды дұрыс жүргізе алмады.
1992 жыл ішінде Қазақстанның экономикасына несиелік салымдардың көбеюі
байқалады. 1992 жылдың I тоқсаныңда несиенің сомасы жалпы ұлттық өнімнің
- 11,3%-ын құраса,-ал IV тоқсанда - 29,8% құрады. Бұл негізінен қайта
қаржыландыру және Ұлттық банктің несиесі есебінен болды, әрі бұл өз
кезегінде Ресейдің Орталық банкінің контокорренттік несиесімен
қаржыландырады. Оларды келесідей мәліметтер куәландырады: 1992
жылдың I тоқсаныңда Ұлттық банктің коммерциялық банқтерге берген
несиелерінің сомасы - 6,7%-ды құраса, IV тоқсанда - 17,8%-ды
құраған. Мұндай несиелік ресурстарды арнайы банктер арқылы
орталықтандырылған әкімшілдік үлестіру - өміршең емес шығынды мемлекеттік
кәсіпорындарға несие беру нәтижесінде банктерде жұмыс жасамайтын
несиелердің яғни банктердің несиелік портфелінің. нашар
несиелерден кұрылуына әкеліп соқтырады.
1993ж. Ұлттық банктен 7,5 млрд теңге сомасында орталықтандырылған несие
берілді, 5,6 млрд теңгесі - үкіметке, яғни олардың үлесі 75%-ды құрады, ал
олар бойынша жалпы қайтарылатын сома 138,5 млн теңгеге немесе 3,9%-ға тең
болды, қалған бөлігінің мерзімі ұзартылған болып табылды. Ұлттық банкінің
несиені қайта қаржыландыру тәжірибесінің жетіспеушілігі келесідей банктер
қаржылық емес несиелерге емін-еркін кіру мүмкіндігіне ие бола отырып,
депозиттік ресурстарды өз бетіңше шоғырландыру ынтасынан айырылуда. Бұдан
басқа, мұндай несиелерді субъективтік негізде орналастыруда банктердің
жұмыстарының тиімділігі ескерілмейді, несиелік ресурстар барлық уақытта
оңтайлы бөлінбейді. Несиелерді тиімді орналастыруға кедергі болған тағы да
бір фактор - бұл төмен пайыздық мөлшерлеме саясаты. Төмен пайыздық
мөлшерлеме қарыздарға деген қажеттіліктің көбеюіне және несиелік тапсырыс
бойынша орталықтандырылған тікелей несиелендірілген мемлекеттік
кәсіпорындардың қаржылық тәртібінің әлсіреуіне әсер етеді.
Мемлекеттік кәсіпорындар мұндағы арзан несиелерді алып, көбінесе оларды
инвестор үшін емес, яғни жалакы төлеуге және материалды құндылықтарды
жинақтау үшін пайдаланды. Инфляция деңгейі мен Ұлттық банк несиесінің
номиналдық пайыз мөлшерлемесін салыстыруға болады: соңғысы 1992 жылы наурыз
айында 25% жылдық мөлшерлемені құраса, бөлшек сауда бағаларының жылдық
инфляциясы 500%-дан жоғары болған. 1992 жылы қараша айында номиналды
пайыздық мөлшерлемесі 65%-ға дейін жоғарылағанда, ал инфляция 1000%-ды
құраған. Бұл кезде арзан несие алатын кәсіпорындар өздерінің қаржылық
жағдайын жақсартуға және жұмыстарын қайта құруға асыға қоймады.
Осылайша мемлекеттік кәсіпорындарды қолдайтын тікелей несиелеу
саясатының төменгі пайыздық мөлшерлеме саясатымен берілуі несиелік
ресурстарды дұрыс орналастырмауға әкелді.
Арнайы банктердің өздерінің кәсіпорындарын олардың өтімділігін
ескермей, тікелей несиелендіруі - мерзімі өтіп кеткен қарыздардың ұлғаюына
әкеліп соқтырады, ал осы кезде жаңадан пайда болған, нарықтық
қатынастарға бағытталған кәсіпорындар банктерден несие алуға қол жеткізе
алмады.
Төменгі пайыз мөлшерлемесінің саясаты жинақ ақшаларды банктерге толық
мөлшерде жұмылдыруға мүмкіндік берген жоқ. Кәсіпорындар мен жергілікті
тұрғындар өздерінің жинақ ақшаларын нақты активтерге салғанды қалады.
Кәсіпорындар өздерінің тауарлар қорын арттырса, азаматтар өз қаражаттарына
жылжымайтын мүлік пен ұзақ мерзімге пайдаланылатын тауарлар сатып ала
бастады. Нақты активтер ақшалай қорларды құнсызданудан, инфляциядан
қорғайтын ең басты құрал болып табылды. Салымдар үшін төлейтің банк
пайыздары инфляциядан туындайтын шығынның орның жаппады. Мекемелер мен
жергілікті тұрғандардың жинақ ақшаларын жұмылдырудың жеткіліксіздігіне
байланысты, несиелік ресурстар жеткіліксіздігі банктердің тиімді
мекемелерге несие беруге мүмкіндік бермейді.
Несиелік ресурстарды үлестіру сипатына мемлекетгік кәсіпорындарға
субсидиялық және жеңілдетілген несиелерді беру тәжірибесі кері ықпалын
тигізді. Субсидиялық несиелер деп - кәсіпорындардың өздеріне тән
шығындарының орның толтыруы әлеуметтік қорғауға арналған, сонымен бірге,
кәсіпорынның дәстүрлі тиімсіз жұмыстарын көрсететің шығындар, т.б. Олар
Ұлттық банктің қайта қаржыландыратын несиелерге қарағанда, төменгі пайыздық
(1992 ж. IV тоқсаныңда 65% төмен) мөлшерлеме бойынша берілді.
Қаражаттандырылған несиелер саясаты кәдімгі несие мен мемле-кетгік дотация
арасындағы айырмашылықгы мүлде жойды. Бұл карыздарды кәсіпорындар өтемеді.
Ауыл шаруашылық кәсіпорындарға және есеп айырысуда өзара есептесуді
жүргізу үшін жеңілдікті несиелерді беру тәжірибесі кеңінен қолданады. 1992
ж. Ұлттық банктің бұндағы несиелерінің үлесі барлық қайта қаражыландырған
несиелердің 70%-ын немесе барлық несиелік салымның 42%-ын құрады.
Жеңілдікті несиелердің негізгі бөлігі ауыл шаруашылық және дайындаушы
кәсіпорындардың үлесіне тиді.
1993ж. мақсаты үкіметтік бағдарламаларға берілетің орталықтандырылған
несиелер жеңілдетілген пайыздық мөлшерлемелермен (3%, 25% және 65%)
беріледі. Банктердің барық берген несиелерінің 7,5 млрд теңге жалпы
сомасынан олардың үлесіне 76% тиді, себебі 1992ж. коммерциялық
Уанктердің пайыздық мөлшерлемеге қойылатын шектеулер алынып
тастағаннан кейін, Ұлттық банктің орталықтандырылған нссиелік
ресурстарының есебінен банктерге беретің несиелері бойынша маржа 3%
мөлшерінде сақталды. Нәтижесінде, орташа пайыздық мөлшерлеме
орталықтандырылған несиелер жөнінен 1993 ж. жалпы республика бойынша 48,2%
құрады. Сол жылы тұтыну бағаларының индексі 2269,8% деңгейде
анықталды.
Ұлттық банк кәсіпорындар қарыздарының жаппай есеп айырысуын (клиринг)
жүргізу кезінде қарыз-кәсіпорындарға субсидиялық жеңілдетілген несиелер
берді. 1992 ж. осы мақсаттарға берілген несиелердің үлесі барлық жеңілдік
несиелердің 30%-зы болды. Несиенің негізгі бөлігі өтелмей қалды. Дегенмен
жоғарыда аталған несиелер кәсіпорындардың қаржылық жағдайын жақсартуға
берілгенімен де, олар кәсіпорындар шығындарын қаржыландырудың құралына
айналды. Сонымен қатар, субсидиялық және жеңілдетілгең несиелер бойынша
номиналды пайыздық мөлшерлемесі мен инфляция деңгейінің арасындағы үлкен
айырмашылық - қаржылық алып-сатарлыққа мүмкіндік туғызды.
Несиелік жұмсалымдардың жалпы сомасында мемлекеттік емес қарыз
бюджетіңің тапшылығын жабу үшін үкіметке берілгсн несиенің үлес салмағы
жоғары: 1992 ж. 1 қаңтарында олар тиісінше 13,7 және 11%құраса, 1993 ж. 1
қаңтарда - 1,5 және 2%, ал 1993 ж. бюджеттік тапшылықты жабуға - 877 млн
теңге берілді немесе ол несиенің барлық сомасының - 11,8%-ын құрады.
Нәтижесінде несиелік жұмсалымдар құрылымы әлдеқайда нашарлады, мерзімі
өтіп кеткен несиелер үлесі ұлғайды. Пайыздық мөлшерлеменің төмен болуынан
ұлттық банктің ұтылғаны мен капиталды жоғалту сомасы өте жоғары болды. 1992
ж. Республикада басталған төлемсіздік дағдарысы кәсіпорындардың қаржылық
жағдайына және жалпы экономикаға қатты әсер етті және әлі де әсер етуде.
Көптеген кәсіпорындар өнім өндіруді төмендетуге, ал кейбіреулері өндірісті
тіпті тоқтатуға мәжбүр болды. Есеп айырысуда тауарлар мен
көрсетілген қызметтерге алдын ала төлем бартер қолданады.
1991 ж. 1 қаңтарда уақытында төленбеген есеп айырысу; құжаттары 5 млн
теңге құраса, 1992 ж. 1 қаңтарына - 11,2 млн теңгені, ал 1992 ж. маусымында
- 384 млн теңге нё месе жалпы ұлттық өнімнің - 12,3 % немесе алынған
банктік несиелердің жалпы сомасының - 84,1% құрады. 1993 ж. мерзімі өтіп
кеткен төлемдер 91,5 млн теңгеден 5,5 млрд. теңгеге дейін немесе 60 есе
жоғары өсті. Сөйтіп, банктердін қарыздары бойынша мерзімі өтіп кеткен
қарыздар 12,6 млн теңгеден 1,7 млрд теңгеге дейін немесе 135 есеге ұлғайды.
Мұндағы құбылыс көптеген себептермен түсіндіріледі: бірінші төлемдер
жүйесінің тиімсіздігі және несиелік нарықтың мәселелері. Әсіресе, олар 1992
ж. басында Ұлттық банк кәсіпорындарға несие беруді шектей бастаған кезде
пақда болды. Кәсіпорындар жөнелтілген тауарлары үшін басқа кәсіпорындардан
төлемдерін ала алмауынан төлемдер жарты жылға немесе одан да көп
уақытқа кешіктірілді. Жағдайы жақсы, төлем қабілеттілігі бар, тіпті төлем
қабілетіңсіз кәсіпорындар да қауіпті жағдайларға ұшырады.
Несиелік нарықтың мәселелері қолма-қолсыз есеп айырысудың бұрынғы
жүйесі және есеп айырысу құжаттары бойынша несиелеу жойылған кезде
байқалды. Кәсіпорындар өздерінің өнімдерін алушыларға жабдықтаудың келісімі
мен жоспарына сәйкес жөнелтіп, олардың төлем қабілеттілігін тексермеді.
Егер сатып алушының шотында ақша қаражаты болмаса, онда банк оған бірден
несие беретің, бұл кезде төлемсіздік тәуекелі деген болмайтын. Бұл жүйені
алып тастаған соң (кәсіпорындар несие төлеуге қабілетсіз болса, оларға
банктер несие бермейтің болды) төлемсіздік дағдарысы орын алады; төлемдерді
кешіктіру немесе бірқатар кәсіпорындардың тауарлар мен қызметтер үшін төлем
төлей алмауы - төлемсіздік тізбегін туғызды.
Сонымен бірге, төлемдердің кешіктірілуі ескірген құралдар мен
банктердің техниқалық жарақтарының артта қалуымен де (ескірген ЭЕМ және
оларды ақпараттық қамтамасыз етулер торабы) байланысты болды.
Кәсіпорындар арасындағы төлемсіздік дағдарысынан шығуда үлкен 3шараны
жүзеге асырады: Біріншіден, басқа да өміршең кәсіпорындардың қарыз көлемін
азайту мақсатында тиімді немесе өміршең кәсіпорындардың қарызын қайта
қаржыландырды. ұлттық банк бұрынғы мамандандырылған банктер арқылы қайта
қаржыландыруға 245,6 млн теңге несие берді. Екіншіден, үкімет жаңа төлем
құралдарын енгізді. Мемлекеттік кәсіпорындарға чектер немесе төлем,
тапсырма бойынша алдын ала төлеуді талап ететің төлем құралдарын
пайдалануға рұқсат етілді. Үшіншіден, бұрынғы одақтас республиқалар
республикааралық есеп айырысу банктерін қайта құру келісіміне келді. 1992
ж. соңында Қазақстан мен Ресей, екі елдің кәсіпорындарының қарыздарын өзара
есепке алу туралы екі жақты келісімге қол қойды, ол қарыздар сомасы 1992 ж.
аяғында 80 млн. теңгені құраған.
Бұл шаралар төлемсіздік дағдарысына төтеп бере алмады, себебі бірқатар
маңызды мәселелер шешілмей қалды. Кәсіпорындардың өзара қарыздар болуынан
туындаған несиелік нарық пен төлем жүйесінің тиімсіздігі жойылған жоқ;
мәселен, төлемдерді кешіктіру және кәсіпорындарда қаржылық тәртіптің
болмауына қатысты мәселелер шешусіз қалды. Төлемсіздік дағдарысы 1992ж.
соңында тағыда қайталанды, ол кезде үкімет қарызды жабуға тағы 600 млн
теңге, ал 1993 жылы I тоқсанда мемлекеттік кәсіпорындардың айналым
капиталын толықтыруға 800 млн теңгеге жеңілдетілген пайыз мөлшерлемесінде
(25% жылдық) несие белуге мәжбүр болды.
1993ж. қараша айында Ұлттық банкке ұлттық валютаның енуімен ақша-несие
саясатын жүзеге асыру; бюджетпен, банктермен өзара қарым-қатынаста
классиқалық қағидаларды ендіруі, банктердің қызметтерін реттеу жүйесін
нығайтуға қатысты толық жауапкершілік жүктелді.
Ұлттық валютаның енгізілуі сәтіңен бастап, 1995 жылға дейін Орталық
банктің қызметің атқару, жүйе қызметің реттеп отыратын нормативтік
құжаттарды қарастыру және қабылдау тұрғысындағы дәстүрлерімен тәжірибесі
жоқ Ұлттық банк дербес түрде ақшалай-несиелік саясат жүргізу тәжірибесін
қолға алды. Бұл кезең, сондай-ақ ұлттық валютаның бағаларды ырықтандыру
саясатына орай шарттасылған ақша-несие құралдарының және факторлардың
әрекетіңе бейімделуі болатын
1. НЕСИЕНІҢ ФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ТҮРЛЕРІ
Несие экономиқалық категория ретіңде формаларға ие. Форма
әруақытта қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың
жиынтығын білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік
қатынастар кұрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер
кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға
берілгені құнға қатысты кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай
өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтің ретіңдегі мазмұнын білдіреді.
Экономиқалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы
қарастырылады: коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген
жарияланымдарда несие формаларынан тұтыну, мемлекеттік, халықаралық,
үкіметаралық фирмалық және т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы
формасының объектісі ретіңде тауарлық капитал қызмет атқарады.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы
өнеркәсіптік капиталмен біріккен, ал оның мақсаты – тауарларды өткізуді
жылдамдату.
Әр түрлі тауарларды өндіру және өткізу бірдей емес уақыт кезеңін және
көбінесе белгілі бір маусымға сәйкестендіруді талап етеді. Қандай да бір
тауар өндіруші өз тауарларын нарықка ұсынған кезде осы тауарды қажет етіп
тұрған басқа тауар өндірушінің қолма-қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін.
Нәтижесінде тауарларды несиеге сату қажеттілігі туындайды. Коммерциялық
несиенің құрылымы вексель – жазбаша қарыздық міндеттеме болып табылады. Ол
оның иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін, борышқордан вексельде
көрсетілген ақшалай соманы талап етуге кұкық береді. Коммерциялық несиенің
шектелген деңгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп тұрған капиталистердің
резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген, яғни олардың әрқайсысы
коммерциялық несиені тек өзіне, сол кезде айналым үшін қажет емес
капиталдың шегінде ғана бере алады. Екіншіден, коммерциялық несие өзінің
бағыты бойынша шектелген: оны өндіріс құралдарын шығаратын салалар осы
құрал-жабдықтарды тұтынатын салаларға береді, бірак керісінше емес. Мысалы,
машина құрылыс кәсіпорнының иесі тоқыма станоктарын несиеге тоқыма
фабрикасына сата алады, ал тоқыма фабрикасы машина құрылыс кәсіпорнына
коммерциялық несие бере алмайды, өйткені маталар машина құрылысында өндіріс
құрал- жабдығы бола алмайды.
Монополияға дейінгі капитализм кезеңінде коммерциялық несие өндіріс
пайызының және тауарларды өткізудің үздіксіздігін қамтамасыз ете отырып,
несиелік жүйенің негізі болды.
Қазіргі уақытта фирмалар өз өнімдерін өткізудің бұл формасын – төлемді
кейінге қалдыра отырып сатуды белсенді қолданады. Бұл ұсақ және орта
фирмалардың төлем қабілеттілігінің шамалылығымен, тауарлар құнының өсуімен,
банктік қарыз алуды қиындататын несиелік шектеулермен түсіндіріледі.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық
кәсіпорындар балансының жалпы сомасында коммерциялық талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есепппен 30%-ға жетеді, француз фирмаларын – 20-
25%. Олардан кейінгі орында ағылшындық, американдық және германиялық
компаниялар кіреді. Төлеуді кейінге қалдыруды тек қаржылық мүмкіндігі
шектеулі ұсақ фирмалар ғана пайдаланбайды, сонымен қатар кредитор және
карыз алушы ретіңде бола отырып, едәуір қаражаттарды және банктік несие ала
алатын ірі компаниялар да пайдаланады.
Коммерциялық несиенің сақталуының негізгі себептерінің бірі –
тауарлардың ұдайы жеткізілуін талап ететің кәсіпорындардың экономиқалық
байланыстарының үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады.
Басқа да несие формаларының жедел өсуіне байланысты коммерциялық
несиенің ролі оның көмегінің абсолютті шамада ұлғаюына қарамастан қысқарып
кетті.
Батыстың экономиқалық әдебиеттерінде коммерциялық несие терминімен
банктің коммерциялық мақсаттарға беретің қарыздары түсіндіріледі. Жұмыс
істеп тұрған капиталистердің бір-біріне тауарларды төлемді кейінге қалдыру
шарттарымен сатуы коммерциялық фирмааралық несие деп аталады. К. Маркстің
айтуы бойынша, әрбір жұмыс істеп тұрған капиталист бір қолымен несие
береді және екінші қолымен несие алады. Сондықтан жекелеген кәсіпорын
тұрғысынан алғанда, коммерциялық несие шамасын төлеуді кейінге қалдыру
шартымен, сатып алушыларға қойылған тауарлар және осындай шартпен
жабдықтаушылардан алынған тауарлар арасындағы айырмашылық ретіңде анықтауға
болады. Кейбір экономистер несие көлемін анағұрлым анықтау үшін тауарлардьг
жеткізу кезінде қолданылатын аванстық төлемдерді де ескеру керек деп
есептейді.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: карыз келісімі – аясы тар
мақсат емес, ол сатып алу-сату келісіміне косақталып жүреді. Қарыз келісімі
тауарлардың өткізілуін жеңілдетеді. Төлемді кейінге қалдыру мерзімі
жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы сауда келісімі жасалған уақытта жеке
анықталады. Әдетте төлеуді кейінге қалдырудың ен жоғары мерзімі 90 күнге
белгіленеді. Төлемді кейінге қалдыру тауарлардың түріне және басқа
факторларға (мысалы, азық-түлік тауарларын төлеу қыска мерзім ішінде жүзеғе
асырылады) байланысты. Төлемді кейінге қалдыру кезеңін ұзарту сатып алушы
мүддесіне сай келеді, оны өткізілетің тауарлар бағаларының төлемдерімен
салыстыруға болады.
Несиенің бұл формасын таңдаудың басқа факторы бәсекелестік кезінде
мәнді роль атқаратын оның құны болып табылады. Коммерциялық несие
бойынша мөлшерлеме ақша нарығының мөлшерлемелеріне ілесіп отырады, бірақ,
әдетте анағұрлым жоғары деңгейде белгіленеді. Коммерциялық несие қазіргі
уақытта несиенің басқа формаларынан жеке өмір сүрмейді. Несиенің негізгі
екі формасының байланысы банкте қарыз міндеттемелерін есептеу мысалында
көрінеді. Тауар өткізуді мақсат еткен алғашқы мәміле вексель арқылы банкте
басқа сападағы несиелік мәмілеге айналады, оның негізінде қарыз капиталының
қозғалысы жатыр. Банкте вексельдерді есептеу мүмкіндіғі коммерциялық
несиенің көмегімен ұлғайтылады, жабдықтаушылар банкте вексельді оның төлем
мерзімі жеткенге дейін қиындықсыз есептете алатының біле отырып, өз
клиенттеріне ынталы түрде төлемді кейін жүргізуді ұсынады, яғни вексельді
есептеу механизмі кәсіпорындардың. Сатып алушыларға төлемді кейінге
қалдыруды ұсынуда шектелген мүмкіндіктерін кеңейтеді.
Соңғы он жылдықта несиенің екі формасының арасындағы өзара байланыс
нығайып келеді. Банктік несиені коммерциялық несиемен салыстырғандағы
артықшылық күшейе түсуде. Коммерциялық несие көбіне бағынышты роль
атқаруда, өйткені онда банктік мекемелердің қызмет ету ережелерінің
өзгерістері көрінеді.
Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар.
Уақыт шектеулігі, өлшемдері, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден
басқа төлемді белгілі бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие
болады; тауарларды төлеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушылар сатып
алушылардың қаржылық жағдайы туралы әруақтата жақсы хабардар болмайды, ал
бұл олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі бір тәуекел туғызады. Төлеуді
кейінге қалдыру – банктік сфераның ықпалынан күшті әсер көреді (атап
айтқанда, ол жабдықтаушы оңай түрде банктс вексельді қаншалықты есептете
алатынына байланысты). Көрсетілген кемшіліктер коммерциялық несиенің ролін
төмендетеді.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие-қаржылық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос к ақшалай капиталын
банкке орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс
кәсіпорнына қарызға береді.
Банктік несие сферасы коммерциялық несие сферасына қарағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы әр түрлі. Коммерциялық
несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымының ұлғаюымен жоғарылайды және
олардың азаюымен қысқарады. Өнеркәсіптің дамуы кезеңінде оған ұсыныс және
сұраныс жоғарылайды, ал дағдарыстар кезінде азаяды. Өндіріс дағдарыстары
әсерінен тауарлардың өндірілуі мен өткізілуі де қысқарады, ал қарыздарды
төлеу үшін банктік несиеге деген сұраныс өседі. Өндірістің жанданып,
жоғарылаған кезінде нағыз капиталдың көлемі өседі, өндірістік мақсаттар
үшін банктік қарыздарға деген сұраныс жоғарылайды. Қоғамдық капиталдың
ұдайы ендірілуі тұрғысынан банктік қарыз капиталына (қарыз алушылар
каражаттарды жұмыс істеп тұрған капиталдын көлемін ұлғайту үшін
пайдаланғанда) және ақша бөлінеді. Жеке капиталды ұдайы өндіріс тұрғысынан
алғанда, бұл бөліну қарыздың қамтамасыз етілуіне байланысты және карыз
алушы капиталының шамасына несиенің әр түрлі әсерін көрсетеді. Несие алу
кезінде тауарларды, бағалы қағаздарды кепілдікке қоя отырып, борышкер
банктен қосымша капитал алмайды. Оның көзкарасы тұрғысынан, бұл –ақша
қарызы.
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, едәуір
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байланысты. Қазіргі уақытта ол мәміленің екі
қатысушыларымен банкирлер және жұмыс істеп жүрген капиталистермен шектеліп
қалмайды. Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банктерден басқа әр түрлі
мекемелер (қаржылық компаниялар, өзара несие банктері) жүзеге асырады.
Қарыз капиталымен мәміле жасаушы жаңа типтегі мекемелер кейде банктік
емес деген атқа ие, ал бұл жағдай олардың мәнің өзгертпейді (мысалы,
ұлыбританиядағы кұрылыс қоғамы олардың қызметі тұрғын үй несиесін берумен
байланысты). Екінші жағынан, қарыз алушылардың құрамы өзгереді. Жұмыс істеп
тұрған капиталистерден басқа (акционерлік компаниялар және жеке
кәсіпорындар) қарыз алушылар – несиелік-қаржылық мекемелер, тұрғындар,
үкімет және жергілікті үкімет орғандары болып табылады. Банктік мекемелерде
қарыз алушыларға ақшалай қаражаттарды берудің әр түрлі мүмкіндіктері бар.
Несиелік мүмкіндіктер ғана емес, сонымен қатар берілген қарыздардың
көлемдері де өзгереді. Несиелік операциялардың көлеміне ішкі және сыртқы
факторлар әсер етеді. Біріншіге банктің қолында бар ресурстардың көлемі
жатады. Ресурстардың өсуіне оның несиелік мүмкіндіктеріне әсер етеді және
активтік опсрациялардың ұлғаюына жағдай жасайды.
Банктің белгілі бір шетке капитал шығару және оны қарыз алушыларға беру
мүмкіндігі бар. Қазіргі жағдайда депозиттер банктік ресурстардың бірден-бір
көзі болып табылмайды. Несиелік мекемелер ақшалай қаражаттарды банк аралық
нарықтан қарызға алады, сонымен қатар көрсетілген мақсатқа облигациялық
қарыздарды да белсенді пайдаланады.
Банктік несиенің шамасына ақшалай-чектік эмиссиямен толтырылған нақтылы
ресурстардың көлемі ғана емес, оған өнеркәсіптік компаниялар, жеке тұлғалар
және мемлекеттік мекемелер тарапынан қарыз қаражаттарына деген сұраныс та
әсер етеді. Осылайша экономиқалық төмендеу кезінде қарыз капиталы нарығының
конъюнктурасын айқындаушы негізгі фактор болып, банктердің ресурстары емес,
несиеге деген әлсіз сұраныс болып табылды.
Несиелік жүйе мемлекет тарапынан болатын ықпалға ұшырайды. Мемлекеттік
орғандар және орталық банктер ұдайы қолданылатын несиелік шектеулер,
активтік операциялардың жасанды түрде қысқарылуын тудырады. Осылайша,
несиенің экономикалық ғана емес, оның әкімшіліктік те шектері бар.
Банктер өз саясатын қайта қарастыра отырып және несиенің берілуі мен
қызметтің баска түрлері арасындағы қолайлы арақатынасты табуға тырысады.
Мысалы, қаржылық инженеринг жүйесі - әр түрлі экономиқалық кеңес беруді
қоса алғандағы, қаржылай қызмет көрсетулердің толық комплектісін ұсыну
дамытылады.
Кредитор ретіңде банктердің ролі біршама төмендегеніне қарамастан, ол
едәуір шамада қысқаруы мүмкін деп есептеуге негіз жоқ. Өйтқені көптеген
кәсіпорынның косымша каражаттарға деген қажеттіліктері, бірінші кезекте,
банктік несие есебінен қанағаттандырылуы мүмкін, ол өнеркәсіптік
компаниялар үшін, жеке тұлғалар үшін де қарыз қаражаттарын алудың анағұрлым
ыңғайлы формасы болып келеді. Осылайша, несиелік жүйенің негізін ірі
банктер құрайды, ал банктік несие өзінің басымдық жағдайында қалады.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек-сауда орындары
арқылы төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік
(тұтыну мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесінің
негізгі міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға колдау көрсету. Бұл
несие бөлшек саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар
айналымының ұлғаюымен несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған
сұраныс несисге де сұраныс тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды
несиелеудің өсуі төлем қабілеттіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік,
әсіресе, қазіргі уақытта нарықтың тауарлармен толығу жағдайында көрінеді.
Несиенің бұл түрін әр түрлі елдерде салыстыру оның дамуының әр түрлі
деңгейін көрсетеді. Италия мен Жапонияда тұрғындардың жалпы қарыз сомасының
катынасы, осы елдердің жалпы ішкі өнімдеріне 10% деңгейінде, ГФР және
Францияда – 30%, ал Ұлыбритания мен АҚШ-та – 60%-дан астам. Тұтыну несиесі
негізінен қымбат тұратын тауарларды сатып алу кезінде: автомобильдерді,
электр тұрмыстық құралдарды, жиһаздарды және т.б. пайдаланылады. Тауар
қымбат болған сайын, несие де жиі қолданылады. Капиталистік елдерде несие
көлемінің жартысынан көбі автомобильдерді – сатудың үлесіне тиеді. Қалған
тауарлар көбінесе қолма-қол төлеу шартымен сатылады.
70-жылдардан бастап бірқатар елдерде жеке тұлғаларға тұрақты несиелер
ашу тәжірибесі кең таралды. Бұл жерде айтылатын нәрсе тауарларды сырттай
каталогтардың көмегімен немесе ірі әмбебаптардан сатып алатын алушылар
туралы болып отыр. Тұтыну несиесінің бұл түрінің мақсаты – клиенттерді
жоғалтпай сақтап қалу және оларды көбейту, сонымен қатар сәйкесінше
фирманың сауда айналымын ұлғайту.
Сондай-ақ, банктік мекемелер тұтыну несиесі жүйесіне қосылған. АҚШ-пен
және Ұлыбританияның коммерциялық банктері жеке тұлғаларға дербес несиелер
деп аталатын несиелерді беруді қолдана бастады. Бұл несиелерді тұтыну
несиенің бір түрі деп қарастыруға болады, бірақ олардың тауарларды
қаржыландырудан бірқатар мәнді айырмашылықтары бар.
Біріншіден, дербес несиелер – бұл жеке тұлғаларға ақшалай формада
беретің банктік қарыздар; екіншіден, бұл несиелер нақтылы коммерциялық
мәмілеге бекітілген, сондықтан олар сатып алынған тауар үшін төлемді
кейінге қалдыруға қарағанда анағұрлым икемді болып табылады; үшіншіден,
делдалдардың болмауы мұндай несиелер жүйесін едәуір икемді және қарапайым
етеді, өйткені оған тек банк пен қарыз алушы қатысады.
Дербес несиелер тұтыну тауарларын сатып алу мен белгілі бір қызметтерді
алу үшін (мысалы, туристік сапарларды төлеу) кезінде пайдаланылады. Бұл
несиелерді көбінесе жас жанұялар және білім алудың бүкіл кезеңіне
қарыздарын 5 жыл ішінде өтеу үшін оқуға түскен студенттер алады. Әдетте
дербес несиенің сомасы қарыз алушының 3 айлық еңбекақы мөлшерімен
шектеледі, өтелу мерзімі – 36 ай.
Қазіргі уақытта дербес несиені пайдалану ережелері анағұрлым біркелкі
бағытталынған. Бұған несиелік карточкаларды жаппай қолдану жағдай жасады.
Бұл төлем карточкаларының көптеген түрлері бар. Олардың барлығын ортақ
сипат біріктіреді яғни тауарды болашақта төлемін төлеу бойынша сатып алу
мүмкіндігі туады.
Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында үлкен роль атқарады,
сондықтан ол мемлекеттік орғандар тарапынан белсенді реттеуге ұшырайды. Бұл
реттеуді екі түрге бөлуге болады: беру деңгейі және пайдалану деңгейі
бойынша. Беру сатысында мемлекет тұтынушыларды несиелеуді кейде қолдап, кей
кезде тежейді. Банктер және каржылық компаниялар қызметтерінің бұл түріне
несиелік шектеу әрекеті таралады.
Экономикалық құлдырау және әлсіз сұраныс жағдайында мемлекеттің саясаты
елде іскерлік белсенділікті ынталандыруға бағытталған. Бұл үшін тұтыну
несиесіне жеңілдік жағдайлар енгізілген: тауар бағасының қолма-қол
түрде төленетін бөлігін қысқарту, несиенің мерзімін ұзарту,
оның құнының төмендетілуі. Экономиканың қызып кеткен, ақшаның инфляциялық
құнсыздануы күшейуі жағдайында қарама-қарсы саясат жүргізіледі: қолма-қол
төлемнің үлесі жоғарылайды, несиенің мерзімі қысқарады және пайыздық
мөлшерлеме жоғарылайды. Дамыған елдерде тұтыну несиесінің маңызы өте
жоғары. Ол тұрғындардың тауарларға сұранысын ынталандырады және
олардың өндірісі мен өткізілуінің ұлғаюына жағдай жасайды.
Тұтыну несиесін көбінесе табыс деңгейі орташа жұмысшылар мен қызметкерлер
пайдаланады. Бірақ ұзақ пайдаланыстағы тауарларды несиеге алу жеке
тұлғаларға қолма-қол мәміле арқылы алғанға қарағанда едәуір
қымбатқа түседі.
КСРО-да тұтыну несиесі 60-70-жылдары дамыды. Несие, ұзақ қолданыстағы
тұрмыстық заттарды сатып алу үшін 1-2% жылдық мөлшерлемемен 6-24 айға
берілді.
Тұтыну несиесі жеке тұлғаларға ұзақ мерзімді банктік қарыз
формасында тұрғын үй алуға және салуға берілуі мүмкін.
Қазақстанда осы үіпін мамандандырылған Мемлекеттік тұрғын үй құрылыс банкі
құрылған.
Жаңа тұрғын үй саясатының Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес азаматтарға
қызмет көрсету үшін Тұрғын үй құрылыс банкінде қарыз-жинақ шоттары ашылады.
Қарыз-жинақ шоттарын құрылысты бастауға, аяқталмаған құрылысты
жалғастыруға, жарналарды жинақтау мен, тұрғын үй сатып алуға және осы
мақсаттарға жеңілдік несиелерін беру үшін пайдаланылады.
Ипотекалық несие –жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретіңде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
–мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер,
тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады. Қысқа мерзімді
қазыналық міндеттемелер (вексельдер және де басқа несиелік міндеттемелер)
ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін шығарылады, бірақ
іс жүзінде – бюджет тапшылығына байланысты шығарылады. Қазақстанда 1994
жылдың сәуір айынан бастап қазыналық вексельдер аукционы үнемі өткізіліп
тұрады.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарылымдылық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалық катынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Кредиторлар жәме қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Қазақстан Республикасының жетекші халықаралық қаржылық ұйымдарға мүше
болуы, экономиқалық реформалар жүргізу үшін қосымша қаржылық көздерге қол
жеткізуге мүмкіндік берді.
Халықаралық валюта қорымен 185,6 млн СДР (арнайы қарыз құқығы) сомасын
стенд-бай несиесі шеңберінде келісімге қол қойылды. Стенд-бай –
резервтік несие – кредитор қажет болған жағдайда және көрсетілген талаптар
орындалған кезде (бұл жағдайда сөз Қазақстандағы экономикалық реформалардың
бағыттары бойынша ХВҚ-.мен келісімнің шарттары орындалуы туралы болып отыр)
ақшалай қаражаттардың белгілі бір сомасы келісілген уақыт аралығында
несиеге берілетіні туралы келісім.
Келісімнің әрекет етуінің барлық кезені бойында ХВҚ миссиясымен стенд-
бай бағдарламасының жүзеге асуының нәтижелеріне талдау жасалынды және
кредитор займның кезекті траншын бөлу туралы шешім қабылданды.
Қысқа мерзімді бағдарламаның жетістікті орындалуы ХВҚ-ның 1996-1998
жылдары орта мерзімді бағдарламасы туралы келісім жасауға мүмкіндік берді.
1993 жылы Халықаралық қайта құру және даму банкімен 1993 жылы
құрылымдық реформалардың үкіметтік бағдарламасын қолдауға бағытталған 180
млн АҚШ доллары сомасында медеттік займ бөлу туралы және Қазакстанның
экономикалық қаржылық, әлеуметтік қорғау, денсаулық сақтау, ауыл
шаруашылығы сияқты секторларына техникалық көмек көрсетуге бағытталған 38
млн АҚЩ доллары сомасында техникалық көмек қарызын бөлу туралы келісімге
қол қойылды.
Еуропалық кайта құру және даму банкі Қазакстанда шағын және орта
кәсіпорындарды дамыту бағдарламасына 100 млн ЭКЮ сомасында несие бөлді.
Бұл бағдарламаға экономиканың төмендегідей секторларындағы жобалар
кіргізілді: қонақ үй шаруашылығы, алтыны бар рудаларды қайта өңдеу, диірмен
құрылысы, косметика өндірісі, құрылыс және медицина саласындағы жобалар.
Жапонияның экспорт-импорт банкі ХКДБ-мен қатар қоса қаржыландыруға заем
бөлді.
Азиялық даму банкі мен Қазақстан Республикасы арасында 1994жылы 40 млн
АҚШ доллары сомасында арнайы көмек займы туралы келісімге қол қойылды.
Халықаралық займдарды пайдалануды екінші денгейдегі банктер де белсенді
қолдануда.
Несиенің түрлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретіңде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиеттерге ие оның бір түрі.
Түрдің формадан айырмашылығы – диалектика категориясы болып табылмайды,
ол несиені ерекше түрдегі экономикалық қатынастар ретінде түсінуді
анықтайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
мерзімдері бойынша: а) қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
ә)орта мерзімді (1 жылдан 3-5 жылға дейін), б) ұзақ мерзімді

(3-5 жылдан жоғары);
несиелеу объектілері бойынша: а) негізгі қорларға берілетің
несие ә) айналым қорларына берілетін несие;
несиелеу әдістері бойынша: а) қалдық бойынша несиелеу;
ә)айналым бойынша несиелеу. Айналым бойынша сауда және

жабдықтаушы-өткізуші ұйымдар несиеленеді, ал қалғандарында

айналым бойынша да, қалдық бойынша да несиелеудің
элементтері бар.
Мысалы, тұтыну несиенің түрлері тауарлы және ақшалай болуы мүмкін, ал
халықаралық несиені төмендегідей жіктеуге болады:
несиелеу объектісі бойынша: тауарлы және қаржылық
несиелер;
экономиқалық мазмұны бойынша: сыртқы сауда
операцияларымен байланысты коммерциялық және қаржылық -
кез келген мақсат үшін пайдаланылады (қарызды етеуге,
бағалы қағаздарға инвестициялау);
несие субъектілері бойынша: жеке, үкіметтік және
халықаралық қаржылық ұйымдар беретін;
мерзімдері бойынша: қысқа мерзімді, орта мерзімді, ұзақ
мерзімді.
Шетелдік әдебиеттерде несиелердің келесі жіктеулері кездеседі.
Несиелердің категориялары:
а) Қарыз алушының типі бойынша:
Тұтыну.
Бөлшек көтерме.
Ауыл шаруашылығы.
Коммерциялық өнеркәсіптік.
Қозғалмайтын мүлік
Энергия.
7. Үкімет – (жергілікті үкімет, штаттар, ұлттық) федералдық.
ә) Мақсаты бойынша:
Тұтыну (мысалы, тұтыну тауарлары, автомобильдер).
Айналым капиталы.
Құрылғылар.
Ғимараттар.
Жобалар.
Лизингтік қаржыландыру.
ә) Әрекет ету мерзімі бойынша:
Қысқа мерзімді (бір жылдан кем емес). .
Орта мерзімді (1 жылдан 4 жылға дейін)
Ұзақ мерзімді (5 жыл және одан жогары)
в) Өтелу кестесі бойынша:
Бірдей төлемдермен (мысалы, тұтыну несиесі үшін ай сайын).
Кезеңді төлемдермен (тоқсан сайын, жарты жыл сайын, жеңілдікті кезенді
немесе жеңілдіксіз кезенді, модификацияланған несие – шар, яғни
өтелуі кезінде бұрын жүргізілген төлемдерге қарағанда анағұрлым көп төлемді
талап ететін несие).
3. Бір рет төлемді (қысқа, орта және ұзақ мерзімді несие – шар).
г) Қамтамасыз етілуі бойынша:
Қамтамасыз етілмеген.
Кепілмен қамтамасыз етілген (колма-кол бағалы кағаздармен,
дебиторлық қарыздармен, корлар.мсн. кұрылғылармен, жермен,
ғимараттармен)
Кепілдендірілген.
Басқа да қамтамасыз етілулер (міндеттеме, келісім, міндеттемесі бар
хат).
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған.
1. Ұлттық банктің несиелері:
— аукциондық— Ұлттық банктің акша несие саясатының уақытша құралы болып
табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде, республика
банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді несиелерге деген
қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін несие;
ломбардтық – Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып, жоғары пайызбен берілетің қысқа мерзімді несиенің түрі;
бюджеттік – Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қайтарымдылық (нарықтық) шартымен беретін несиесі.
Ұлттық банктің республикалық бюджетті несиелеуі қысқарып және бұл 1998
жылдан бастап бюджет тапшылығын инфляциялық емес жабуға көшумен байланысты
тоқтатылады.
2. Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
өз айналым қаражатгарының жеткіліксіздігін уақытша
толықтыруға;
күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетің
импорт; ,
ипотекалық;
несиелік желі негізінде - қарыз алушының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған
несие беру туралы банктің заңцық рәсімделген міндеттемесі;
консорциялық - несиелік, кепілдік немесе баска да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін кандай да бір ірі
банктің қамқорлығымен уақытша бірлескен екі немесе одан да
көп банктер беретің несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай
да
бір себептерге байланысты бұл фуикцияларды дербес жүргізуге жетпеуі
мүмкін.
тұтыну мақсаттарына;
банкаралық.
Банкаралық несиелердің негізгі көлемі ұйымдастырылған банкаралық
нарықта аукциондық сату арқылы ұсынылады. Негізгі кредиторлар ретінде ірі
банктер (Халықтық банк, Қазкоммерцбанк) болады.
3. Қарыз портфелін жіктеу және екінші деңгейдегі банктердің несиелік
қызметіңен келетің шығындарды жабу үшін резервтер (провизиялар) кұру
тәртібі туралы ережеге сәйкес.
Ұлттық банк қарыздардьщ сапалары бойынша олардың келесі бөлінулерін
белгіледі:
• стандартты - кайтарылу мерзімі әлі жетпегсн және сапасы
күмән туғызбайтын несие; • стандартты емес - несиенің қайтарылуы
30 күнге кешіктірілуімен байланысты тәуекелі аз жэне бір реттен артық
емес ұзартылған несие;
қанағатганарлықсыз - ұзартылу мерзімі ұзартылған қарыз шотына жатқызылған
күннен бастап 30 бен 60 күн аралығында және бір реттен артық емсс
ұзартылған несие;
1. күдікті- қарыздың ұзартылған қарыздар шотына жатқызылған куннен бастап
ұзартылу мерзімі 60-күннен 90 күнге дейінгі несие;
• шығынды - ұзартылу мерзімі 90 күннен артық несие. Пайыздар есептеу
карыздың ұзартылган қарыздар шотына жазылған күннен бастап 90 күн
өткеннсн соң тоқтатылады. Пайыздардың есептелуінің токтатылуы
банктің балансында есептелген пайыздардын өсуінің тоқтатылғанын
білдіреді. Есептелген пайыздардың есебі баланстан тыс жүргізіледі.
Банктердің қарыз портфелінің жіктелуі, оның сапасының жоғарылауы және
несиелік қызметтен болуы мүмкін шығындарды жабу үшін резервтер
(провизиялар) күру максатын көздейді және жалпы алғанда банктік жүйенін
тұрақты даму мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
НЕСИЕНІҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ
Алдын ала сұрақтың терминологиялық жағына тоқталамыз. "Функция"
түсінігі ғылымда және тәжірибеде кең түрде қолданылады. "Функция" латынша
"атқару", "жүзеге асыру" деген мағынаны білдіреді. Философиялық сөздікте
"функцияның" анықтамасы былайша беріледі: "Берілген қатынастар
жүйесіндегі қандай да бір объекті қасиеттерінің сыртқы көрінісі.
Мысалы, сезім органдарының функциялары, ақшаның функциялары, мемлекеттің
функциялары және т.б." Жаратылыстану ғылымында функция деп
қасиет, жұмыс, тәуелділікті түсіндіріледі. Күнделікті тұрмыста функция
әрекет ретінде анықталады.
Экономикалық теорияда функция деп құндык категориялар мәнінің көрінісі
түсіндіріледі. Демек, несиенің функциясы деп оның мәнінің ерекше көрінісін
түсіну орынды, алайда несиенің функциясы - оның мәні емес, тек осы мәнінің
көрінісі. Біз қарастыратын несиенің кез келген көрініс оның функциясы
ретінде ерекше.
Несиенің функцияларын қарастыру үшін келесідей ғылыми амалдар орынды.
Біріншіден, бәрінен бүрын функция да несиенің мәні сияқты объективті
сипатта. Функция кредитор мен қарыз алушы арасында несиелік қатынасқа түсе
отырып орындайтын белгілі бір "жұмыстың" көрінісін сипаттайды.
Екіншіден, несиенің функциясын талдау кезінде тағы да бір жағдайды
ескеру керек: несие өзінің қозғалыс процесінің әрбір кезеңінде
барлық функцияларымен емес, олардың біреуімен немесе бірнешеуімен
өз мәнін көрсетеді. Демек, әрбір кезенде несие өзінің
қозғалысының белгілі бір сатысында болады, сондықтан өзінің мәнді
көріністерінің барлық жиынтығын бірден көрсете алмайды. Мысалы, ақша
төлем құралы функциясында бір мезгілде айналыс құралы
функциясын немесе қор жинау функциясын атқара алмайды. Несие де сол сияқты.
Үшіншіден, функция - бұл қатып қалған емес, өзгермелі категория. Несиенің
мәнінің өзгеруімен қатар оның көрінісі де өзгереді. Төртіншіден,
функция несиенің біртұтас процесс ретіндегі ерекше көрінісін білдіреді.
Бұл функцияның жеке кредиторға немесе қарыз алушыға емес, жалпы
несиелік қатынасқа жататындығымен түсіндіріледі; несиенің көрінуі, тек егер
ол тең дәрежеде несиелік мәміленің екі қатынасушысына да катысты болса
ғана, оның функциясы ретінде анықталуы мүмкін.
Мұнан басқа, функция несиенің барлық формалары мен түрлерінің ерекше
көріністерін сипаттауы керек. Коммерция-лық несиенің, банктік несиенің жеке
бөл'ектенген функциялары жок. Функцияны несиенің формалары немесе түрлері
емес, оның экономикалық категория ретіндегі мәні тудырады. Несиенің
теориясында оның келесі функциялары бөлініп шығарылады: қайта бөлу, нақты
ақшаларды несиелік опера-циялардың ауыстыруы.
Кредитор мен қарыз алушы арасында несиелік катынас айырбас
процесінде уакытша босаған кұннын карыз алушыға берілуі жолымен кайта бөлу
сатысында пайда болады, сонан соң бұл құн өзінің алғашқы иесіне қайта
оралады. Осыған байланысты несиенің кайта бөлу функциясын көрсету керек.
Бірінші жағдайда кредитор қарыз мэмілесі аркылы карыз алушыға
тауарлы - материалдық кұндылықтарды берс алса, басқа жағдайда
ақшалай қаражаттарды береді. бірак екі жағдайда да беру
объектісінің формалары әр турлі болганы-мен оның мазмұны біреу - кұн
кайта бөлінеді, Осылайша, қайта бөлу функциясының көмегімен кұн кайта
бөлінеді.
Қайта бөлу қандай белгілер бойынша жүретініне байланысты мынандай
түрлерге белінеді: аумақ аралық, салааралық, салаішілік және
шаруашылықаралық. Қанта бөлудін барлық түрлерінде берілген құнға меншік
иесі өзгермейтінін ескерте кету керек. Берілген кұнға меншік иесі
кредиторда сақталады.
Егер несиелік қатынасқа кредитор мен карыз алушы ретінде олардың
орналасқан жерлеріне тәуелсіз әр түрлі заңды тұлғалар түсетін болса, құнның
қайта бөлінуін аумакаралық деп айтуға болады. Салаішілік қайта бөлу салалық
банктерден несие алған кезде орын алады. Егер кұн бір саланын өкілі болып
табылатын кредитордан, басқа саланың кәсіпорны болып табылатын қарыз
алушыға берілген жағдайда несиенің көмегімен салааралық қайта бөлу орын
алады.
Егер кредитор бір шаруашылық субъектісінің уақытша бос ақшалай
қаражаттарын тартып, оны басқа субъектілерге қарызға беру көзі ретінде
пайдаланылса, онда құнның шаруашылықаралық қайта бөлінуі орын алады.
Несие арқылы ресурстардың қайта бөлінуін әр түрлі деңгейде
қарастыруға болады. Несиелік катынастардын субъектілері
деңгейінде құнның жеке шенбер айналымында және айналымында тауарлы-
материалдык құндылықтардың да ақшалай қаражаттардың да қайта
бөлінуі журеді. Халық шаруашылығы деңгейінде құнның жиынтық
шеңбер айналымында оның қозғалысы несие арқылы жиынтық ұлггык өнім
мен ұлттық табыстың қайта бөлінуіне ұласады. Не-сиенің қайта
бөлу функциясы құнның жалпы қайта бөлінуін емес, уақытша босаған
құнның қайта бөлінуін козғайды.
Сонымен катар несие арқылы жүзеге асырылатын қайта бөлу, өткізу
процесінің жалғасы болуы да мүмкін. Коммерциялық несие кезівде тауар
өндіруші өз өнімін сатып алушыға төлеуді кейінге калдыру шартымен сатады,
яғни несиелік негізде. Алайда, мұндай кейінге калдыру үшін тауар өндірушіде
оның өнімін төлеу көзіне дейін бос ресурстары болуы керек. Немесе оларды
ұдайы өндірістің басқа субъектілерінен (банктен) уақытша пайдалануға алу
керек. Екі жағдайда да шаруашылықтың әр түрлі буындарында жасалып қойған
нәрселер қайта бөлінеді.
Несиенің кайта бөлу функциясының төменде берілгендей ерекшеліктері бар:
• біріншіден, несиенің көмегімен тек материалдык игіліктердің, өндіріс
қүрал жабдықтарының және тұтыну затының, яғни бір жыл ішінде өндірілген
жалдьг ұлттық өнімнің құны гана бөлініп қоймайды, сонымен қатар
елдің экономикасының дамуының алдыңғы кезеңдерінде жасалған құн да қайта
бөлінеді;
екіншіден, несиенің қайта бөлу функциясы құнның жалпы қайта
бөлінуін қозғамайды, уақытша босаған құнның қайта бөлінуін сөз етеді;
үшіншіден, қайта бөлу функциясының мәнділігі уақытша босаған күнды
уақытша пайдалануға беру процесі болып табылады;
төртіншіден, несиенің көмегімен уақытша босаған құнның берілуі
нарықтық экономикаға тән делдал банктердің және басқа несиелік
мекемелердің қатысуымен жүзеге асырылады.
Несиенің тағы бір функциясы ретінде нақты ақшалардың орнын несиелік
операциялардың басуы болып табылады. Тауар шаруашылығында нақты ақшалардың
орнын несиелік операциялардың басуы үшін қажетті жағдайлар жасалған.
Қарызға берілген құнды тауарлы-материалдық құндылықтар, қызметтер, өзара
талаптарды есептеуді аяқтау, аккредитивтер ашу, тұрғындардың тұтыну
тауарларын алуы үшін шоттарды төлеуге пайдалану, қолма-қол ақшалай
төлемдерді қысқартуға, ақша айналымының құрылымын жақсартуға, төлем
айналымын ұлғайтуға мүмкіндік береді, осылайша айналыс шығындарын
азайтады. Қазіргі тауар шаруашыльиьшда қарызға берілген құнның шаруашылық
айналымына снуі ақшаның жалпылама орнын басу функциясын орындамайды, ал
экономикалық айналымда олардың уакытша орнын басу функциясын орындайды.
Қарыз алушынын алған ж:шс шаруашылық, айналымына енген қарызға берілген кұн
акшага тән жұмысты орындай бастайды (тауарлы-материалдық құндылықтарды
алу үшін жалақыны төлеу жэне жше т.б. пайдаланылады).
Нақты ақшалардың орнын несиелік операциялар басуы-ның келесідей
алғышарттары бар:
біріншіден, банктік жүйенің дамуы және төлем айналымын ұйымдастыруда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.