Қазақстанның түсті металлургиясының картасын құрастыру (қара және түсті)
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯСЫ ... ... ... 4
1.1 Республиканың экономикалық.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қазақстанда түсті металлургияның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.3 Түсті металлургияның ерекшеліктері мен топтарға жіктелуі ... ... ... ... ... ...7
1.4 Қазақстанның әр аймағында кездесетін түсті металдар кен орындары ... .14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯСЫ ... ... ...20
2.1 Қара металдарға жеке түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Қара металлургияның ірі кәсіпорындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Қазақстан Республикасындағы металлургиялық кешенінің өндірістік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҮСТІ ЖӘНЕ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯ КАРТАЛАРЫН ҚҰРАСТЫРУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.1 Карталарды құрастыруда ГАЖ.дың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.2 ArcGIS бағдарламасында карталарды құрастырудың жалпы әдістері ... ...33
3.3 Қазақстанның түсті және қара металлургия карталарын ArcGIS бағдарламасында құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯСЫ ... ... ... 4
1.1 Республиканың экономикалық.географиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қазақстанда түсті металлургияның алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.3 Түсті металлургияның ерекшеліктері мен топтарға жіктелуі ... ... ... ... ... ...7
1.4 Қазақстанның әр аймағында кездесетін түсті металдар кен орындары ... .14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯСЫ ... ... ...20
2.1 Қара металдарға жеке түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Қара металлургияның ірі кәсіпорындары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.3 Қазақстан Республикасындағы металлургиялық кешенінің өндірістік жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҮСТІ ЖӘНЕ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯ КАРТАЛАРЫН ҚҰРАСТЫРУ ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
3.1 Карталарды құрастыруда ГАЖ.дың рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
3.2 ArcGIS бағдарламасында карталарды құрастырудың жалпы әдістері ... ...33
3.3 Қазақстанның түсті және қара металлургия карталарын ArcGIS бағдарламасында құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қазақстан Республикасы – егеменді, демократиялық және біртұтас мемлекет. Оның экономикасының жетекші салалары болып табылатын түсті және қара металлургияның мемлекетаралық зор маңызы бар. Берілген "Қазақстанның түсті металлургиясының картасын құрастыру (қара және түсті)" атты жұмыс еліміздің экономикасына зор үлесін қосады. Қазақстанда бұл саланың айтарлықтай орны ерекше.
Жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасының металлургиясын жаңа ГАЖ-функцияларды, картографиялық бегілерді пайдаланып картографиялау.
Зерттеліп отырған аймақтың физикалық-географиялық орны айтарлықтай республика өнеркәсібінің дамуына әсер етеді.
Алғашқы тарауда жалпы металлургияға, Қазақстанда дамыған кен орындарына басты назар аударылады. Қазақстанның түсті металлургиясының әр саласына жеке тоқталып, орналасу ерекшеліктеріне, түсті металдардың түпкілікті қай жерден табылғандығы, олардың құрамы және қазіргі таңда дамып келе жатқан, сонымен қатар шет ел компанияларымен бірігіп жұмыс істеп жатқан кен орындары туралы сөз етіледі.
Негізгі бөлімнің екінші тарауында қара металлургияға байланысты толық мағлұмат алуға болады. Оларға жеке тоқталу, Қазақстанда кездесетін ірі кәсіпорындарды баяндау. Қара металлургия - өзінің негізгі өнімдерін екінші рет қайта өңдеудің аяқталған кезеңін қамтамасыз ететін ғаламат сала және сонымен бірге басқа салалар мен өндірістердің қалдықтарын кәдеге жаратуға қабілетті болып табылады. Қазақстан үшін қара металлургия – екінші дүние жүзілік соғысынан кейінгі жылдары ғана пайда болған ауыр өнеркәсібінің салыстырмалы түрдегі жас сала. Қазақстанда шойын, болат, бұйымдарды илемдеу және ферроқорытпа өндірілетіндігіне тоқталып өту.
Жұмыстың келесі тарауы - карталарды құрастыруда әр түрлі картографиялық белгілер мен картографиялық бейнелену әдістерін жүйелі талдау, картодиаграмма және шкалаларды таңдау, экономикалық карталарды құрастырудағы типологиялық материалдарды анализдеу, картографиялаудың жаңа бағдарламалары, әдістемелері, ГАЖ-дың қазіргі карта құрудағы жаңаша ерекшеліктері, қажеттілігі, картографиялаудағы жаңа технологияның ролі туралы сипатталады.
Соңғы тарау осы жұмысты толықтай ашатын Қазақстан Республикасының металлургиясын картаға түсіру, олардың орналасу ерекшеліктері, қосымша мәлімет бойынша диаграммалар құрастыру, түсті және қара металдар өндірісін кестеде толтыру .
Жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасының металлургиясын жаңа ГАЖ-функцияларды, картографиялық бегілерді пайдаланып картографиялау.
Зерттеліп отырған аймақтың физикалық-географиялық орны айтарлықтай республика өнеркәсібінің дамуына әсер етеді.
Алғашқы тарауда жалпы металлургияға, Қазақстанда дамыған кен орындарына басты назар аударылады. Қазақстанның түсті металлургиясының әр саласына жеке тоқталып, орналасу ерекшеліктеріне, түсті металдардың түпкілікті қай жерден табылғандығы, олардың құрамы және қазіргі таңда дамып келе жатқан, сонымен қатар шет ел компанияларымен бірігіп жұмыс істеп жатқан кен орындары туралы сөз етіледі.
Негізгі бөлімнің екінші тарауында қара металлургияға байланысты толық мағлұмат алуға болады. Оларға жеке тоқталу, Қазақстанда кездесетін ірі кәсіпорындарды баяндау. Қара металлургия - өзінің негізгі өнімдерін екінші рет қайта өңдеудің аяқталған кезеңін қамтамасыз ететін ғаламат сала және сонымен бірге басқа салалар мен өндірістердің қалдықтарын кәдеге жаратуға қабілетті болып табылады. Қазақстан үшін қара металлургия – екінші дүние жүзілік соғысынан кейінгі жылдары ғана пайда болған ауыр өнеркәсібінің салыстырмалы түрдегі жас сала. Қазақстанда шойын, болат, бұйымдарды илемдеу және ферроқорытпа өндірілетіндігіне тоқталып өту.
Жұмыстың келесі тарауы - карталарды құрастыруда әр түрлі картографиялық белгілер мен картографиялық бейнелену әдістерін жүйелі талдау, картодиаграмма және шкалаларды таңдау, экономикалық карталарды құрастырудағы типологиялық материалдарды анализдеу, картографиялаудың жаңа бағдарламалары, әдістемелері, ГАЖ-дың қазіргі карта құрудағы жаңаша ерекшеліктері, қажеттілігі, картографиялаудағы жаңа технологияның ролі туралы сипатталады.
Соңғы тарау осы жұмысты толықтай ашатын Қазақстан Республикасының металлургиясын картаға түсіру, олардың орналасу ерекшеліктері, қосымша мәлімет бойынша диаграммалар құрастыру, түсті және қара металдар өндірісін кестеде толтыру .
1. Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева. Экология.- А.: Экономика, 2002
2. К.М. Джаналиева, Т.И.Будникова, Е.Н.Виселев и т.д.
Физическая география.- А.: Қазақ университеті, 1998
3. М.Ш. Ярмұхамедов. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы.- А.: 2002
4. С.Р. Ердавлетов. Экономическая и социальная география Казахстана
5. Регионы Казахстана 2005.- А.: 2005
6. Учебно-методическое пособие.- А.: КазНУ им. Аль-Фараби, 2003
7. Н. Н. Керімбай. Геоинформатика негіздері.- А: Қазақ университеті, 2006
8. Фокина. Картография с основами топографии.- Москва, 2005
9. Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясы.- А.: ҚазҰУ, 2003, 5 том
10. www. google. kz.
11. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында-2006. А.: 2006
12. Комплексное и тематическое картографирование Украинской ССР.- Киев: Наукова Думка, 1974
13. Ишмухамедов Н.К. Черная металлургия Казахстана.-А.: НИЦ "Ғылым", 2002
14. Лурье И.К. Основы геоинформациониого картографирования. М.: Изд. МГУ, 2002.
15. Конавалова Н.В., Капралов Е.Г. Введение в ГИС: Учебное пособие. Петрозаводск: Изд-во Петрозаводск, ун-та, 1995.
16. IV Жандаев оқулары атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- А.: КазҰУ, 2007
17. www. yandex. kz.
18. Салищев К.А. Картоведение.-М.: издательство Московского университета, 1976
19. Салищев К.А. Проектирование и составление карт. 2-е изд.- М.: Изд-во МГУ, 1987.
2. К.М. Джаналиева, Т.И.Будникова, Е.Н.Виселев и т.д.
Физическая география.- А.: Қазақ университеті, 1998
3. М.Ш. Ярмұхамедов. Қазақстанның экономикалық және әлеуметтік географиясы.- А.: 2002
4. С.Р. Ердавлетов. Экономическая и социальная география Казахстана
5. Регионы Казахстана 2005.- А.: 2005
6. Учебно-методическое пособие.- А.: КазНУ им. Аль-Фараби, 2003
7. Н. Н. Керімбай. Геоинформатика негіздері.- А: Қазақ университеті, 2006
8. Фокина. Картография с основами топографии.- Москва, 2005
9. Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясы.- А.: ҚазҰУ, 2003, 5 том
10. www. google. kz.
11. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында-2006. А.: 2006
12. Комплексное и тематическое картографирование Украинской ССР.- Киев: Наукова Думка, 1974
13. Ишмухамедов Н.К. Черная металлургия Казахстана.-А.: НИЦ "Ғылым", 2002
14. Лурье И.К. Основы геоинформациониого картографирования. М.: Изд. МГУ, 2002.
15. Конавалова Н.В., Капралов Е.Г. Введение в ГИС: Учебное пособие. Петрозаводск: Изд-во Петрозаводск, ун-та, 1995.
16. IV Жандаев оқулары атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.- А.: КазҰУ, 2007
17. www. yandex. kz.
18. Салищев К.А. Картоведение.-М.: издательство Московского университета, 1976
19. Салищев К.А. Проектирование и составление карт. 2-е изд.- М.: Изд-во МГУ, 1987.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Геоморфология және картография кафедрасы
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯСЫНЫҢ КАРТАСЫН ҚҰРАСТЫРУ (ҚАРА ЖӘНЕ ТҮСТІ)
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Орындаған:
4 курс студенті ______________________________ Г.Б.Жапсарбаева
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы ______________________________ Н.Н.Керімбай
Норма бақылаушы: _____________________________ А.Ғ.Көшім
г.ғ.к., доцент
Қорғауға жіберіліді
___ ________2010 ж.
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент __________________________ Н.Н.Керімбай
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
бет:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯСЫ ... ... ... 4
1.1 Республиканың экономикалық-географиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қазақстанда түсті металлургияның алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.3 Түсті металлургияның ерекшеліктері мен топтарға
жіктелуі ... ... ... ... ... ...7
1.4 Қазақстанның әр аймағында кездесетін түсті металдар кен орындары ... .14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯСЫ ... ... ...20
2.1 Қара металдарға жеке
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...20
2.2 Қара металлургияның ірі
кәсіпорындары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3 Қазақстан Республикасындағы металлургиялық кешенінің өндірістік
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҮСТІ ЖӘНЕ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯ КАРТАЛАРЫН ҚҰРАСТЫРУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
3.1 Карталарды құрастыруда ГАЖ-дың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 31
3.2 ArcGIS бағдарламасында карталарды құрастырудың жалпы әдістері ... ...33
3.3 Қазақстанның түсті және қара металлургия карталарын ArcGIS
бағдарламасында
құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...56
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы – егеменді, демократиялық және біртұтас
мемлекет. Оның экономикасының жетекші салалары болып табылатын түсті және
қара металлургияның мемлекетаралық зор маңызы бар. Берілген "Қазақстанның
түсті металлургиясының картасын құрастыру (қара және түсті)" атты жұмыс
еліміздің экономикасына зор үлесін қосады. Қазақстанда бұл саланың
айтарлықтай орны ерекше.
Жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасының металлургиясын жаңа ГАЖ-
функцияларды, картографиялық бегілерді пайдаланып картографиялау.
Зерттеліп отырған аймақтың физикалық-географиялық орны айтарлықтай
республика өнеркәсібінің дамуына әсер етеді.
Алғашқы тарауда жалпы металлургияға, Қазақстанда дамыған кен орындарына
басты назар аударылады. Қазақстанның түсті металлургиясының әр саласына
жеке тоқталып, орналасу ерекшеліктеріне, түсті металдардың түпкілікті қай
жерден табылғандығы, олардың құрамы және қазіргі таңда дамып келе жатқан,
сонымен қатар шет ел компанияларымен бірігіп жұмыс істеп жатқан кен
орындары туралы сөз етіледі.
Негізгі бөлімнің екінші тарауында қара металлургияға байланысты толық
мағлұмат алуға болады. Оларға жеке тоқталу, Қазақстанда кездесетін ірі
кәсіпорындарды баяндау. Қара металлургия - өзінің негізгі өнімдерін екінші
рет қайта өңдеудің аяқталған кезеңін қамтамасыз ететін ғаламат сала және
сонымен бірге басқа салалар мен өндірістердің қалдықтарын кәдеге жаратуға
қабілетті болып табылады. Қазақстан үшін қара металлургия – екінші дүние
жүзілік соғысынан кейінгі жылдары ғана пайда болған ауыр өнеркәсібінің
салыстырмалы түрдегі жас сала. Қазақстанда шойын, болат, бұйымдарды
илемдеу және ферроқорытпа өндірілетіндігіне тоқталып өту.
Жұмыстың келесі тарауы - карталарды құрастыруда әр түрлі картографиялық
белгілер мен картографиялық бейнелену әдістерін жүйелі талдау,
картодиаграмма және шкалаларды таңдау, экономикалық карталарды
құрастырудағы типологиялық материалдарды анализдеу, картографиялаудың
жаңа бағдарламалары, әдістемелері, ГАЖ-дың қазіргі карта
құрудағы жаңаша ерекшеліктері, қажеттілігі, картографиялаудағы жаңа
технологияның ролі туралы сипатталады.
Соңғы тарау осы жұмысты толықтай ашатын Қазақстан Республикасының
металлургиясын картаға түсіру, олардың орналасу ерекшеліктері, қосымша
мәлімет бойынша диаграммалар құрастыру, түсті және қара металдар өндірісін
кестеде толтыру .
1ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯСЫ
1.1 Республиканың экономикалық-географиялық жағдайы
Қазақстан Республикасы-егеменді, демократиялық және біртұтас мемлекет.
Еліміздің аумағы-2724,9 мың млн. шаршы шақырым. Дүниежүзі бойынша жерінің
кең байтақтығы жөнінен 9- орында.Мемлекет Ресей, Қытай, Түркменстан,
Өзбекстан, Қырғызстан жерлерімен шектесіп жатыр.Республика шаруашылығының
көптеген салаларының мамандануы мен дамуына, ең алдымен, оның физикалық-
географиялық орны айтарлықтай әсер етеді. Бұл тұрғыдан алғанда, Қазақстан
өте тиімді жағдайда деп айтуға болмайды. Ол батысында Каспий теңізі мен
Еділ өзені және шығысында Алтай таулары аралығында, солтүстігінде Батыс
Сібір жазығы мен оңтүстігінде Орта Азияның биік таулары мен шөлдері
аралығында, Еуразия материгінің түкпірінде орналасқан. Сондықтан табиғат
зоналарынан Қазақстанда климаты аса құрғақ "континеттік зоналар"- дала,
шөл және шөлейттер басым.
Республиканың экономикалық-географиялық жағдайы, яғни экономикалық даму
факторларына қатысты жағдайы, экономикалық немесе саяси өзгерістерге
байланысты-әр кезде тиімді немесе тиімсіз, қолайлы немесе қолайсыз болып
келеді. Қазіргі Қазақстан - экономикалық бірқатар салалары жөнінен зор
халықаралық маңызы бар индустриялы - аграрлы республика.
Қазіргі Қазақстан өнеркәсібінің құрамында кен байлықтарды өндіруге
байланысты дамыған салалар баршылық. Соның бірі, шаруашылық салаларының
дамыған түрі-Қазақстан Республикасының түсті металлургиясы 6.
1.2 Қазақстанда түсті металлургияның алатын орны
Металлургия - кен өндіру, қара және түсті металдарды қорыту - ауыр
өнеркәсіптің аса маңызды саласы. Ол бүкіл өнеркәсіптің өзегі - машина
жасауды дамытудың іргетасы болып табылады. Металсыз машиналар болмайды, ал
машиналар мен тиісті құрал - жабдықтар болмайынша, шаруашылықтың бірде-бір
саласы дами алмайды. Металлургия кешені бұл- байытуға және өңдеуге кен
шығатын пайдалы қазып алынатын кәсіпорындармен қоса, өнеркәсіп салаларының
жиынтығы.
Металлургия (грек тілінен аударғанда metallurgea - руда өндіремін,
металл өңдеймін, metallon- металл және ergon - жұмыс) ғылым мен техниканың
және өндірістің рудадан әртүрлі металдар т.б. материалдар өндіру, металл
қорытпалардың химиялық құрамы мен құрылымын, яғни қасиеттерін өзгерту
мәселелерімен шұғылданатын саласы.
Металлургиялық процестерге жер қойнауынан қазылып алынған руданы алдын
- ала өңдеу, бұлардан металдар мен қорытпалар өндіру және оларды бөгде
қоспалардан арылту, яғни тазарту, металдар мен қорытпаларға қажетті
пішіндер мен қасиеттер беру жұмыстары жатады.Металлургия темір негізді
қорытпалар өндіру мәселесімен шұғылданатын қара және түсті металлургия
деген екі салаға бөлінеді.
Енді түсті металлургияға тоқталатын болсақ, республика аумағында түсті
металлургия кен орындары 3 металлогенді ауданда орналасқан, олардың ең
ірілері – Орталық Қазақстан, Шығыс Қазақстан. Оңтүстік Қазақстанда түсті
металл кен орындары Жоңғар Алатауы (Текелі ) мен Қаратау жотасында
жайғасқан. Қостанай мен Торғай облыстарындағы алюминий кен орындары
пайдалануда. Едәуір көп мөлшердегі алтын кен орындары Солтүстік және Шығыс
Қазақстан аудандарында орналасқан. Сирек металдар кен орындары Орталық және
Шығыс Қазақстанда шоғырланған 1.
Қазақстанда түсті металдар шикізатының ірі базасы қалыптасқан.Олардың
ішінде жетекші орынды мырыш , қорғасын және мыс кендері алады. Бұл
металдардың республикадағы қоры бойынша тиісінше әлемде бірінші, екінші
және үшінші орын алады.Олар Қазақстан түсті металлургиясы базалық
кәсіпорындарының (Жезқазған, Балқаш, Ертіс мыс, Шымкент, Риддер, Өскемен
қорғасын мен мырыш, Павлодар алюминий қорыту зауыттары ) шикізат көзі болып
табылады. Қазақстан әлемдегі ірі мыс өндіруші елдердің бірі. Республика
аумағында мыс кентасының порфирлі, мысты құмтас, колчеданды, скарндық мысты
- цеолидті, мысты - никелді т.б. кен орындарының көптеген түрлері белгілі.
Мыскентасының ірі кен орындарына Жезқазған, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы,
Жаман - Айбат, Бозшакөл, Көксай, Қасқырмыс, Нұрқазған ( Самара ) т.б.
жатады. Жекелеген кен орындарының ( Жезқазған мыс кені, Жаманайбат мыскені
) мыс қоры 10млн т-дан асады. Қорғасын мен мырыштың 100-ден аса кен
орындары анықталып, 58-і балансқа алынған. Олардың негізгі қоры Шығыс
Қазақстанда (Кенді Алтай) және Орталық Қазақстанда шоғырланған, сондай-ақ,
Оңтүстік Қазақстанда да (Қаратау) кездеседі. Қазір қорғасын мен мырыштың 30-
ға жуық кен орындары игерілуде. Алюминий шикізаты ретінде ең көп таралғаны-
боксид. Қазақстанда боксид қоры көп. Анықталған 200 кен орындарының және
кен өніммдерінің (есепке алынғаны) 50-ден астамы платформалық типті.
Олардың ішіндегі ірілері: Краснооктябрь, Белинское, Тауынсор, Шығыс Әйет,
Көктал, Наурызым, Жоғарғы Әйет, Арқалық кен орындары. Бұлардың барлығы
Торғай ойысында орналасып, Батыс Торғай, Шығыс Торғай (Амангелді) және
Орталық Торғай боксидті аудандарын құрайды. Қазақстан сирек металдарға бай
өлке. Молибден қоры жөнінен республика әлемде төртінші, Азия елдері
арасында бірінші орынды алады.Молибден кентастарының қоры 34 кен орны
бойынша есепке алынған, олардың 26-сы баланстық. Ірілері: Көктіңкөлі,
Оңтүстік, Шалқия, Жәнет, Батыстау, Жоғарғы Қайрақты, Қараоба, Ақшатау.
Молибден кен орындары негізінен штокверктік (порфирлік) типті. Қазақстан
КСРО-дағы жоғары сапалы тантал концентраты мен ниобийдің негізгі өндірушісі
болды. Тантал бойынша өнеркәсіптік шикізат базасы төрт кен орында
шоғырланды: Бәкен, Белогор, Юбилейное және Жоғарғы Баймырза. Кен
орындарының барлығы Қалба жотасында орналасқан.Солтүстік Қазақстанда Ірі
Сырымбет пен Донецк қалайы кен орындарының ашылуы қалайы шикізат базасын
айтарлықтай ұлғайтты. Оған дейін ілеспе қалайының 5 кен орны балансқа
алынған болатын, негізгілері кешенді сирек металл кентасты Қалайытапқан
(жалпы қордың 70%-ға жуығы), Қароба, Бәкен, Юбилейное және Ахметкин кен
орындары 9.
Түсті металлургия металдар мен олардың қорытпаларын кеннен өндіру,
байыту және қорытып алуды іске асырады. Қазақстанның түсті металлургия
кәсіпорындарында Менделеев кестесіндегі 74 элемент өндіріледі, олардың 50-і
таза металл және химиялық қосылыстар түрінде тауарлы өнім құрамына енеді. 1-
суреттен көріп отырғанымыздай, Қазақстан Республикасындағы түсті металл
өндірудіңң негізгі көрсеткіштер серпіні 2003-2006 жылдар аралығында өзгеріп
отырған
Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіп өнімдері нақты
көлемінің индекстері, алдындағы жылға пайызбен
Түсті металл өндірудегі нақты көлемнің индекстері,
алдындағы жылға пайызбен
1-сурет. Қазақстан Республикасындағы түсті металл өндірудің негізгі
көрсеткіштер серпіні.
1.3 Түсті металлургияның ерекшеліктері мен топтарға жіктелуі
Түсті металдар мынадай топтарға бөлінеді:
1) ауыр металдар (мыс,қорғасын, мырыш, никель, қалайы);
2) жеңіл металдар (алюминий, титан, магний);
3) асыл металдар (алтын, күміс, платина);
4) сирек және шашыранды металдар (вольфрам, молибден, бериллий,
ванадий).
Түсті металдардың бір ерекшелігі – кенде пайдалы құрам бөліктерінің өте
аз мөлшерде кездесуі, негізінен металл бірнеше проценттен : оның жүздік,
тіпті мыңдық үлестеріне дейін ғана болады.
Түсті металлургияның екінші ерекшелігі – олардың кешендігі, яғни кенде
бірнеше пайдалы құрам бөліктерінің қатар кездесуі. Сондықтан түсті
металлургияда шикізатты кешенді өңдейтін комбинаттар құрылып, әрбір элемент
(металл) кеннен жеке цехта бөлініп алынады.
Түсті металдар алу көп энергия шығынын керек етеді. Олар энергияны көп
қажет ететінін өндірістер деп аталады, оның үстіне олар материалды көп
қажет етеді. Сондықтан түсті металлургия кәсіпорындары арзан электр
энергиясы көздеріне жақын жерге салынады.
Түсті металлургия кендерінің кешенді сипаты негізінен металдармен қоса
10-15 өнім түрін алуға мүмкіндік береді 4.
Түсті металдардың бағалы қасиеттері: тотығуға төзімді, электр өткізгіш,
берік, қиын балқиды. Осындай бағалы қасиеттердің арқасында түсті
металлургия Қазақстан халық шаруашылығында кеңінен қолданылады. Халық
шаруашылығының түсті металдарды пайдаланбайтын бірде-бір саласы жоқ: мыс
пен алюминий – электр техникасы мен кабель өнеркәсібінің негізгі металдары,
мырыш, никель, вольфрам, молибден- қара металлургияда сапалы болат
өндірудің негізі; титан, кремний, германий және басқа сирек металдар ғарыш
техникасында, радиоэлектртехникада, прибор жасауда, есептегіш машина,
теледидар жасауда, алюминий- авиация, автомобиль және машина жасау
өнеркәсібінің басқа да салаларында; қорғасын, күміс, сурьма, қалайы-
аккумулятор, кабель өндірісінде, атом өнеркәсібінде қолданылады. Көріп
отырғанымыздай, түсті металдардың қолданылу аясы өте кең.
Қазақстанда түсті металлургия қара металлургияға қарағанда көбірек
дамыған. Ол Алтайда 18 ғасырдың 20- жылдарында-ақ құрылған, ал бұдан 100
жыл өткен соң түсті металлургия Орталық Қазақстанда да пайда болды. Бірақ
бұл сала тек 1928 жылдан бастап, республикада алғашқы ірі кәсіпорындар –
Лениногор полиметалл комбинаты және Қарсақпай мыс қорыту зауыты салынғаннан
кейін ғана қарыштап дами бастады. Сол кезден былай Қазақстанда алуан түрлі-
түсті металдарды өндіретін көптеген кеніштер мен карьерлер жасалған, осы
заманғы кен байыту фабрикалары, металлургия зауыттары мен тұтас комбинаттар
салынған. Қазір Қазақстан түсті металдарды 30-ға жуық елдерге шығарады 3.
Мыс,қорғасын-мырыш және таяуда пайда болған алюминий мен титан-магний
өндірісі – Қазақстан металлургиясының басты салалары. Бұл салалардың
әрқайсысының халықаралық зор маңызы бар және олардың кейде ірі комбинаттар
түзетін кеніштері мен карьерлері, кен байыту комбинаттары мен зауыттары
болады. Қазақстанда түсті металдар өндірісін ұйымдастырудың мұндай формасы
олардың кендерінің ерекшеліктеріне байланысты, бұл кендерде таза металл аз-
1-ден 5-6 %-ға дейін, ал шашыранды металдар кендері әлденеше рет байыталған
соң ғана, құрамында металы көп концентрат алынады. Оның үстіне, әдетте
кенде бірнеше пайдалы элементтер кездеседі және олардың әрқайсысы әртүрлі
цехтарда шикізаттарды кешенді өңдеу принципі бойынша жекелеп алынады.
1) Ауыр металдар
Түсті металдардың ішінде мыс кені халық шаруашылығындағы салаларда өте
кең қолданылады. Қазақстанда мыс кендерінің қоры өте мол. Ірі мыс кен
орындарына Бозшакөл, Шатыркөл, Жыланды, Орлов, Николаев жатады. Олардың
қоры көпке жетеді 9
Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағының өндірілетін мыстың едәуір бөлігін
береді және осы металды өндіру жөнінен ол тек Оралдан кейінгі орынды алады.
Мысты өндіру және қорыту республиканың орталық және шығыс бөліктеріне
шоғырланған. Балқаш және Жезқазған кен – металлургия комбинаттары –мыс
өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорындары.Олар Қоңырат,Саяқ және Жезқазған мыс
кендерімен жұмыс істейді. Өскеменге жақын орналасқан Глубокое елді
мекеніндегі Ертіс зауыты және Жезқазған маңындағы Қарсақпай зауыты қуатты
шағын мыс қорыту зауыттары. 1990 жылдарға дейінгі Қазақстан 400 мың тонна
мыс өндіретін, қазір оның көлемі 300-340 мың тонна шамасында.
Аса ірі мыс кен орындары Жезқазған ауданында орналасқан. Жезқазған
маңайынан тобы табылды. Ондағы мыс кенінің аса мол қоры жер бетіне жақын
орналасқан. Жезқазған ауданындағы мыс кен орындары дүниежүзі бойынша ең
ірілерінен бірінен саналады. Осы кен орындары базасында Жезқазған комбинаты-
тазартылмаған және тазартылған мыс пен түсті прокат шығаратын аса ірі
кәсіпорын бой көтерді. Үлкен Жезқазған қазіргі кезде Оралдың барлық мыс
қорытатын зауыттары шығарғаннан артық мыс өндіреді. Мыс балқыту комбинаты,
кеніштер, алып шахталар ең жаңа автоматтандырылған және механикаландырылған
техникамен жарақталған. Жезқазған комбинатында мыс кеніндегі барлық
серіктес элементтер ( олар-21) айырып алынады. Бұл айырып алынатын
элементтердің құны негізгі өнім- мыстың құнынан асып кетеді.
Қоңырат және Саяқ мыс кен орындары базасында аса ірі Балқаш кен-
металлургия комбинаты салынды.
Балқаш кен- металлургия комбинаты бұрынғы Кеңес Одағындағы ең озық
кәсіпорын болды. Бұл комбинатта кен өндіріп, байытудан бастап металл
қорытуға дейінгі барлық өндіріс циклі толық іске асырылады. Ол елімізге ең
арзан мыс береді 3.
Қорғасын алғашқы кезде күміс галамитінен ажыратылып алынады. Бұл
процесс руданы күйдіруден көрікпен немесе ликвациялық балқытулардан тұрады.
Қазіргі кезде қорғасын полиметалл рудаларын фиотациялық байыту ,
агломерациялық күйдіру , шахталық пеште тотықсыздандыру және тазалау
тәсілдері бойынша өндіріледі.
Мырышты қорытпалар- құрамыы негізінен мырыштан тұратын қорытпалар. Бұл
қорытпаны алу үшін мырышқа әр шамада алюминий, мыс және магний қосылады.
Құймалық қасиеттерін арттыру үшін мырышты қоспаларға 5-10%-ке дейін қалайы
қосылады. Бұл қорытпалардан күрделі пішінді детальдар құйылады.
Қорғасын-мырыш кен орындары Қаратауда (Ақсоран,Байжансай, Түйетас),
Талас Алатауында (Жетімсай, Киікбайсай) белгілі.Сонымен қатар бұл
металдардың шоғырлануы Көкшетау-Тяньшань системасының оңтүстік-шығысында
герцен кезеңіне тән. Іле Алатауының батысында (Қастек қыраты)- Шыналысай
кен орны, ал шығысы мен орталығы – Қаскелең, Қарақой, Шынтүрген жерлеріне
қорғасын-мырыш тән.Біршама қызығушылық Түйік кен орнындағы мыс-қорғасын-
барит металдарына тән.
Қазақстанның шығысы мен оңтүстігінде қорғасын-мырыш немесе полиметалл
өнеркәсібі дамыған. Алайда бұл саланың ежелгі орталығы Лениногор және ең
жаңа орталығы Өскемен қалалары. Олар жергілікті кен байыту комбинаттарының
қорғасын және мырыш концентраттарын пайдаланады. Республиканың оңтүстігінде
Қаратау кенін пайдаланып, Шымкент қорғасын зауыты жұмыс істейді. Жоңғар
Алатауындағы Текелі және Орталық Қазақстандағы Жәйрем де полиметалл
өнеркәсібінің маңызды орталықтары болып табылады.
Қорғасын-мырыш кендері полиметалл кеніне жатады. Өзінің полиметалл
немесе көпметалды деген атауын толық ақтайды., өйткені, оның құрамында
негізгі металдар- қорғасын және мырышпен қоса алтын, күміс, мыс, сурьма,
мышьяк, висмут, кадмий, индий, германий т.б. кездеседі. Қазақстан қорғасын
мен мырыш өндіретін ірі аудан. Ол бұрынғы Кеңес Одағында қорғасынның 70%-
ін, мырыштың 50%-ін өндірді. Бұл кендердің негізгі қоры Шығыс Қазақстанда
орналасқан. Әсіресе, қазба байлықтары мол Кенді Алтай дүниежүзіне белгілі.
Ондағы негізгі полиметалл белдеуінің ені шамамен 50 шақырым, ұзындығы 500
шақырымға созылады. Бұл жерде өнеркәсіптік маңызы бар 70 пайдалы элементтер
анықталған.
Кенді Алтай полиметалл кендері базасында толық аяқталған өндіріс циклі
бар аса ірі кәсіпорын- Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты жұмыс істейді. Ол
шығаратын өнім көлемі, технология деңгейі, білікті кадрлары жағынан түсті
металлургия салаларындағы ең озық кәсіпорын болып табылады.
Лениногорда (бұрынғы Риддер) ірі полиметалл комбинаты жұмыс істейді.
Шығарылған кеннен байыту фабрикасында қорғасын, мырыш, мыс концентраттары
өндіріледі.
Қазақстанның оңтүстігіндегі ірі қорғасын-мырыш кен орындарына Қаратау
тауларындағы Мырғалымсай жатады. Кеңсай және Ащысай кеніштері негізінде
Шымкент қорғасын зауыты жұмыс істейді.
Жоңғар Алатауы тауларында қорғасын кен орындарының Текелі тобы жұмыс
істеуде. Балқыту кезінде қорғасын-мырыш және мыс концентраттарынан қосымша
өнім ретінде күміс, барий және басқа да элементтер бөліп алынады.
Орталық Қазақстанда әзір пайдаға жаратылмай жатқан қорғасын мен мырыш
кен орындары бар.
Қорғасын-мырыш (полиметалл) кендері Кенді Алтайда, Сарыарқада, Қаратау
мен Жоңғар Алатауында таралған. Олардың негізінде ірі тау-кен байыту және
металлургиялық кәсіпорындар Лениногорскіде, Зыряновскіде, Өскеменде,
Текеліде, Шымкентте, Қарағайлыда, Кентауда және т.б. жұмыс істейді.
Полиметалл кендерінің құрамында қорғасын мен мырыш немесе мыс пен мырыш
немесе қорғасын мен мыс немесе тек мырыш болады.
Ғарыш ғасыры металдарына сирек және шашыранды металдар жатады.
Мысал. Халық шаруашылығының дамуы үшін сирек металдардың маңыздылығы
ескеріліп, Ертіс мыс қорыту комбинатының базасында кеннен сирек металдар
айырып алатын қуатты Шығыс Қазақстан полиметалл комбинаты салынды 3.
Сарыарқада Атасу типіндегі полиметалл кендері Қарағанды және Жезқазған
облыстарында орналасқан.Комплексті, қосымша компоненттері бар кен орындары
Балқаштың солтүстігінде орналасқан. Бірнеше полиметалл кендерінен біреуі
ғана — Ақжол іске қосылған.
Қаратауда Ащысайдан басқа Аралтау, Ақсораң, Байжансай кен орындары бар.
Жоңғар Алатауында Текелі, Көксу, Суықтөбе, Орталық Суықтөбе және т.б. кен
орындары барланып, іске қосылған.
Никель және кобальт кендері Ақтөбе, Қостанай, Жезқазған,
Карағанды, Павлодар, Семей және Жамбыл облыстарында таралған. Ақтөбедегі
Кемпірсай бассейнінде никель кен орындарының 30-ның ішінен 14-і жұмыс
істейді Жоғары сапалы никель кенінің үлкен қоры Қостанай облысындағы
Аққарға мен Ақтауда шоғырланған. Силикатты никель кендері Кемпірсайдан
басқа Семей және Жезқазған облыстарында ашылған. Олардан металлургиялык
өңдеу барысында кобальт та алынады 1.
2) Жеңіл және аса жеңіл металдар тобына Кенді Алтайда кең тараған титан
мен магний жатады. Оларды өндіру үшін энергия алюминий өндіруге
жұмсалатыннан да көп кетеді. 1 тонна металл алуға 20 мың кВт сағат электр
энергиясы жұмсалады.
Магнийлі шикізат (магнезит, доломит, бишофит, карналит) аса жеңіл және
отқа төзімді материалдар алуға пайдаланылады.
Алюминий және титан-магний өндірісі- Қазақстандағы түсті металлургияның
жаңа салалары. Олар республикада 1960 жылдардың орта шенінен дами бастады.
Энергияны көп қажет ететін бұл металдар арзан электр энергиясын көп
өндіретін ірі жылу және су электр станциялары бар Павлодар мен Өскеменде
қорытылады, өйткені бір тонна алюминий қорыту үшін 18-20 кВт. сағат, ал
титан мен магний қорыту үшін одан да көбірек электр энергиясы жұмсалады.
Титан кендері Қостанайда, Көкшетауда, Ақмола мен Ақтөбе облыстарында
барланған. Ұлытау, Оңтүстік Алтайда және Жезқазған облысындағы қоры
Алюминий кендерінің ішінде бокситтер ерекше орын алады. Келешегі бар
аудандарға Сарыарқаның батысы мен солтүстігі, Торғай ойпаты, Сырдария
өзенінің бассейні, Каспий маңы және Арал маңы ойпаты. Аманкелді, Обаған,
Жоғарғы Тобыл, Теңіз, Таскөл және Шаған, Мұғалжар, Шымкент қаласының
маңындағы кен орындарын атауға болады.
Алюминий өнеркәсібі үшін шикізат ретінде Қостанай мен Торғай
далаларының бокситтері пайдаланылады. Байытылған кен (глинозем) Арқалықтан
Павлодар зауытына жеткізіледі. Көп уақытқа дейін алюминий негізінен ұшақ
жасауға пайдаланып келсе, қазір электроникада, көліктік машина жасауда,
құрылыс саласында, ауылшаруашылығында қолданылуда.
Төмендегі суретте 2005-2008 жылдар аралығындағы алюминий, тазартылған
мыс, өңделмеген қорғасын, өңделмеген мырыш статистикалық мәлімет бойынша
мың тоннамен алғандағы көрскткіші.
белгілі.
2005 2006
2007
өңделмеген алюминий,алюминий тотығы, мың
пісірілген, илеуге, соққылауға ұшырамаған
бұйымдардан басқа,дайындама түріндегі
тазартылған мыс, мың тонна
өңделмеген қорғасын, мың тонна
2008
өңделмеген мырыш, мың тонна
2-сурет. 2005-2008 жылдар аралығындағы өнімдерді заттай көрінісінде
өндіру.
3) Асыл металдар.
Халықаралық валюта металы- алтынның маңызы зор. Алтын кен орындары
Солтүстік, Орталық Қазақстан аудандарында орналасқан. Түсті металлургия
кәсіпорындарында негізінен: металды қорытып шығару кезінде едәуір алтын
алынады.
1991 жылы дүниежүзінде 2 мың 160 тонна алтын өндірілді, соның 29
тоннасы (1,35%) Қазақстан үлесіне тиді, сол кездері республика қоры 2 мың
тоннаға бағаланды. Алдымыздағы ғасырдың 30-40 жылдары Солтүстік Қазақстанда
кен байыту орындары ашылды: Бестөбе, Майқайың, Ақсу т.б.Ал 50-60 жылдары
олардың қатарына республикадағы ірі кәсіпорындар-Васильков, Бақыршық,
Ақбақай және Юбилейное. Шығыс және Орталық Қазақстанда 40 %-ке дейінгі
алтын полиметалдық, алтынды- мысты аралас болды. Өсім қоры жылына 50
тоннаға дейін өседі деп жоспарланды.
Басқа да өндіріс салалары секілді алтын өндіру 1990 жылдың басында
әртүрлі қиыншылықтар мен түсініспеушіліктерді басынан кешірді. Алайда 1997
жылға дейін алтын жобалары мұнайдан басқа пайдалы қазбаларды артта
қалдырып, рентабельді жобалардың қатарына енді.Ал 1997 жылдың күзінде
алтынға деген сұраныс азайып, құны төмендеді, республикада коммерциялық қор
2 есе қысқартылды. 1999-2000 жылдары Қазақстанда алтынға деген қызығушылық
қайтадан арта түсті 6.
Қазақстанда күміс ертеден өндіріледі. Оны өндіру көлемі бойынша
республика Азия елдері ішінде бірінші орын алады. Оны полиметалл кентасын
кешенді өңдеу кезінде бөліп алады.
Герцен кезеңінің аяқталу кезеңінде Көкшетау-Тяньшань системасында алтын
рудалары пайда болды.
Алтын мен күміс ертеден Қазақстанның шығысы мен солтүстігінде өндіріліп
келген. Солтүстікте — Ақсу, Майқайың, Жусалы, Жаңғабыл, Төртқұдық және т.б
кен орындары. Шығыста — Қалба алтынды аумағы. Алтын Оңтүстік Қазақстанда
Жоңғар Алатауы мен Шy және Іле тауларында табылған.
Көкшетау жақын жылдары негізгі алтын өндіруші аймаққа айналады.
Өндірілетін алтын мөлшерін қазіргі жылына 10- 15 - тен 100- 120 тоннаға
дейін арттыруға болады.
Асыл металдардың ішінде рений сияқты сирек металл да кездеседі, ол
дүниежүзілік рыногта басқа сирек металдардан 100 есе, ал күмістен 50 есе
қымбат. Рений Жезқазғанның мыс кендерінен табылды.
4) Сирек және шашыранды металдар Қазақстан жерінде кеңінен таралған.
Қалайы- Адамзаттың көне заманда игерген алғашқы металдардың бірі. Ол
қарапайым шахталық пештерде қорытылып, бөгде қоспалардан ликвациялық және
тотықтандыру тәсілдері бойынша арылтылатын. Қалайының рудадағы мөлшері
қорғасынға қарағанда өте аз, әрі онда неше түрлі бөгде қоспалар (күкірт,
мышьяк, сурьма, висмут, күміс т.б.) болады. Сондықтан да қалайы күрделі
технологиялық процестер (руданы байыту, күйдіру, концентраттағы үстеме
қоспаларды қышқылдандыру, магниттік сепарациялау, электр немесе шахталық
пештерде тотықсыздандыру негізінде тазартылмаған қалайы алу және мұны
тазарту арқылы өндіріледі.
3-сурет. өңірлер бойынша алтын, күміс өндіру
Қалайы-вольфрам кен орнының шығуы Солтүстік Қазақстандағы Көкшетау
массивтерінің кембрийге дейінгі жарылымдар мен сынықтарға тартылатын жерлер
бұлар-Баян, Чебан, Түскен, Дальнее, Орлиногор.
Девон кезінде пайда болған вольфрам, молибден, қалайы металдары Шу-Іле
тауларында орналасқан. Ең белгілі кен орындары – Шалқия,Көгілдір Шоқылар
(Майкөл). Бұл граниттер тастарды қаптау ретінде де қолданылады.
Сирек кездесетін металдар Іле Алатауында белгілі. Солардың бірі Бұғыты
кен орны көп қызығушылықты білдіреді 2.
Тантал-ниобий кендері Қалба мен Мұғалжарда таралған. Комплексті ниобий
кендері Семей және Көкшетау облыстарының гранитті шөгінділерінен табылған.
Сонымен қатар Белогор, Асубұлақ, Үлбі, Қараш, Қалғұты т.б. кен орындарында
кездеседі.
Вольфрам қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын алады. Вольфрам
қорының 53%-дан астамы 16 кен орында шоғырланған, оның 12-сі баланстық.
Вольфрам кенінің басым типтері – кварц- желілі-гейзенді және штокверкті,
оларға Қараоба, Ақшатау, Жоғарғы Қайрақты, Бұғыты, т.б. кен орындары
жатады. Вольфрамға бай кентастар скарндық-грейзендік кен орындарында
(Солтүстік Қатпар, Баян) немесе олардың мүжілген қатпарларында (Көктіңкөлі)
кездеседі. Вольфрамның 16 кен орны есепке алынған. Оның 85%-на жуығы
штокверг кендері (Шығыс Қайрақты, Бұғыты, Көктіңкөлі, Қараоба, т.б.),
ондағы вольфрам триоксидінің мөлшері 0,12-0,19%. Негізгі қорлар 6 ірі және
аса ірі: Жоғарғы Қайрақты, Бұғыты, Көктіңкөлі, Солтүстік Қатпар, Қараоба
(штокверг), Баян, Ақсоран кен орындарында шоғырланған. Вольфрам мен
молибденнің өнеркәсіптік кен орындары Сарыарқада (Байназар,
Ақмая, ІІІалқия, Саран, Батыстау және т.б.), Таулы Алтайда (Көкшіл,
Шындығатай), Іле Алатауында ашылған.
Цирконий Сарыарқаның батысы мен солтүстігінде, Торғай ойпатында, Арал
маңы мен Мұғалжарда таралған.
Висмут қорғасынды, мырышты және мыс кендерінде кездеседі.
Сирек металдардың қасиеттері мен алыну технологияларын
меңгеруде үлкен еңбек сіңірген ССРО-ның Мемлекеттік сыйлығының
лауреаты, академик Е.А. Букетов бағаланады.
Ванадий кендері Қаратау мен Жабағылтауда табылған.Кендегі ванадийдің
мөлшері шамамен 1% және молибден 0,22 %. Кеннің сапасы жоғары емес. Ванадий
бар кендер Шыңғыс тауларында, Бетпақдалада, Кіндіктаста, Теріскей Алатауы
мен Жезқазған аймағында кездеседі.
Галий Амангелді және Торғай бокситінде, Алтайдың полиметалл кендерінде
кездеседі.
Индий Мырғалымсай, Текелі, Майқайыңның полиметалл кендерінен алынады.
Қаратаудың қорғасын-мырыш кен орындарының кендерінде индий элементі бар. Ол
1963 жылы ашылды.Бұл күмістей ақ, жұмсақ металл. Теңіз кемелері, авиация
мен автомобиль өнеркәсібінде қолданылады. Әсіресе, индийге Мырғалымсай
кендері бай.
Талий Алтай кендерінен (Лениногорск, Зыряновск, Ертіс маңы), Сарыарқа
(Жайрем, Ақжал, Ұзынжал, Қарағайлы), Жезқазған және Қоңырат кен орындарынан
алынады.
Селен мен тилур Кенді Алтай, Майқайыңның, Шыңғыс тауының полиметалл
кендерінен, Саяқ, Қоңырат, Бозшакөлдің, Шатыркөл, Жезқазған және т.б. мысты
кендерінен алынады 1.
1.4 Қазақстанның әр аймағында кездесетін түсті металдар кен орындары
Оңтүстік Қазақстан облысының түсті металлургия кен орындары. Облыс
аумағында полиметалдық кендердің құрамында қорғасын,мырыш, сонымен қатар
сирек жер элементтері (мыс, күміс, индий т.б.) болады. 110 кен орындары
белгілі (Ащысай, Мырғалымсай, Қарасай, Байжансай т.б.). Оңтүстік Қазақстан
облысы республикада қорғасын өндіру бойынша үшінші орын, мырыш-төртінші, ал
полиметалдық кендерді өндіру мөлшері бойынша Шығыс Қазақстан облысынан
кейінгі екінші орынды иеленеді.
Қаратау тауындағы тау-кен өндірісі ертеден белгілі. Қаратау тауы
жүздеген шақырымға, ал оның оңтүстік-батыс етегінде тізбектеліп қорғасынды-
мырыш кен орындары созылып жатыр.
Қаратау тау жотасының кен орындары мен кен іздері карбонаттық
жыныстардың арасында орналасқан 1.
Мырғалымсай кен орнын 1930 жылы Қарасай геолог, тау-кен барлау
партиясының коллекторы Мырғалым Фахрезетдинов ашты. Ащысай кендері-
2-кесте. Түсті металдардың пирометалллургиялық циклі
нен ерекшелігі Мырғалымсай кенінің құрамында бөліп алуға болатын күміс,
барий т.б. пайдалы компоненттері бар.
Байжансайдың қорғасын және мырыш кендері жер бетіне жақын орналасқан.
Оны жергілікті тұрғындар тапқан. Қорғасын мен мырыштың қоры бойынша орташа
кен орнына жатады. 1
Жетекші шет ел компанияларымен бірігіп жұмыс істеп жатқан түсті
металдар кәсіпорындары:
"Қазмырыш"ААҚ -1997жылы 7 қаңтарда "Өскемен қорғасын-мырыш
комбинаты","Лениногор полиметалл комбинаты","Зырян мырыш комбинаты"
3-кесте. Қазақстаның әр аймағында кездесетін түсті металдар кен
орындары
Мыс кен орындары :
I. Жезқазған тобы: 1) Жезқазған 2) Милықұдық 3) Қосқұдық 4) Айнакөл
5) Зланок 6) Шайтантас 7) Раймунд
II. Жартос тобы: 1) Бектас 2) Сорқұдық
III Жыланды тобы: 1)Талдыбұлақ 2) Көкқұдық 3) Доңызауыз 4) Итауыз 5)
Айранбай 6) Күлмен
IV Қоңырат кен 1) Шығыс Қоңырат 2) Кеңқұдық 3) Қасқырқазған
орындары:
V. Саяқ тобы: 1) Саяқ1 2) Саяқ2 3)Саяқ3 4)Саяқ4 5)Малдыбай 6) Тастау
7) Тесіктас 8) Миөзек 9) Тастыөзек 10) Жамбас
VI. Приод кен 1) Аванг 2) Приор 3) Тастыбұлақ 4) Осенние 5) Весенние
тобы: 6) Летние
VII Қаратас тобы 1) Қаратас1; 1) Қаратас2;1) Қаратас3; 1) Қаратас4
Жеке кен орындары:1) Ақтоғай (Ақтоғай станциясы) 2) Бозшанкөл (Павлодар
облысы); 3) НикоVлаев-Кручков (Установ станциясы) 4)
Жайсан-Шатыркөл (Шу станциясы) 5)Ақбастау-Құсмұрын
(Аягөз) 6) Ірі су (Ленгор-Шымкент қаласы маңында) 7)
Көксай (Талдықорған)
Қорғасын-мырыш кен орындары:
I Жәйрем тобы: 1) Жәйрем 2) Бестөбе 3) Қужал 4) Ұзынжал 5)Жомарт
6) Қамыс
IIҚарағайлы тобы: Қарағайлы-Алайғыр
III Ащысай тобы: 1)Мырғалымсай 2) Байжансай 3) Ақсай 4) Шалқия
5) Қрасай
IV Текелі тобы: 1) Батыс Текелі, 2) Желжота, 3) Суықтөбе, 4)
Центрльная, 5) Тұйық 6) Көксу
V Зырян тобы: 1)Зырян 2)Грехов 3)Малеев
VI Ертіс тобы 1)Ертіс, 2)Белаусов 3)Березов 4)Глубочан
VIIЛениногор тобы:1) Лениногор 2( Тишин 3) Шоқпар
Алюминий кен 1) Наурызым 2) Козырев 3)Беллин 4) Шығыс Аят
орындары 5) Құсмұрын 6) Амангелді
Титан-магний кен 1) Обухов 2) ұмкөл 3) Тобыл 4) Айтарқызыл 5)Асубұлақ
орындары
Алтын-күміс кен 1) Жолынбет 2) Бестөбе 3) Ақсу 4)Ақбейіт 5)Ешкіөлмес
орындары 6)Майқайың 7)Сувенир 8)Жусалы 9)Миөзек 10)Ақбастау
11) Алтай алтын комбинаты 12) Ақтөбе: Юбилейный
Платина кен 1) Бетпақдала 2) Солтүстік Балқаш маңы 3) Солтүстік
орындары: Қазақстан 4) Алтай
акционерлік қоғамдарының, сондай-ақ,Текелі кен байыту комбинаты мен
Бұқтырма су-энергетикалық кешендерінің негізінде құрылған. Басқарушы
компания - "Қазастур Цинк АГ"фирмасы (Швейцария).
Металды мырыш,тазартылған қорғасын, мыс концентраты,металл кадмий,
күкірт қышқылы, электр және жылу энергиясы өндіріледі.
"Қазақмыс корпорациясы" ААҚ. Оның құрамындағы акционерлік қоғамдар:
"Жезқазғантүстіметалл", "Балқаш кен-металлургия комбинаты" (БКМК), "Жезкент
кен байыту комбинаты" және корпорацияның "ШығысҚазмыс" филиалы. Жетекші
компания - "Самсунг Дойчланд" (Германия).
Өндірілетін өнім мен негізгі қызмет түрлері:
• катодты мыс, қорытылған күміс, қорытылған алтын, мырыш концентраты,
қорғасын тозаңы, күкірт қышқылы, сирек металл тұздары;
• электр және жылу энергиясын өндіру мен тарату, ғылыми-зерттеу,
тәжірибелік құрастыру, жобалау-іздестіру жұмыстары, өнеркәсіптік және
азаматтық құрылыс, жүк және жолаушы тасымалдау. Жобалық қуаттылығы –
жылына 400 мың тонна тазартылған мыс.
Өнімді өткізу : катодты мыстың 99,9 %- түйіршіктелген күміс пен алтын
алыс шет елдерге экспортталады, негізгі тұтынушы - "Самсунг"фирмасы.
"Жезқазғантүстіметалға" жер асты (Шығыс, Оңтүстік және Батыс кеніштері)
мен ашық (Солтүстік кеніші) кен орындары, байыту фабрикалары, мыс қорыту
зауыттары, ғылыми-зерттеу және жобалау-құрастыру жұмыстарының кешені мен
т.б. нысандар енеді.
Балқаш кен металлургия комбинаты кеніштеріне "Қоңырат", "Саяқ", "Шығыс
Қоңырат", сондай-ақ, байыту фабрикасы,мыс қорыту және мыс электролит
өндірісі, күкірт қышқылын өндіретін цех, Балқаш ЖЭС-і, аффинаж зауыты
кіреді. Жамбыл облысында Шатыркөл кен орны пайдаланыла бастады.
Мыс өнімдерін өндірудегі кәсіпорынның өз шикізатының үлес салмағы
17,5%, қалғаны мыс концентраттары, мыс қоспасы түрінде Қазақстанның басқа
кәсіпорындарынан, таяу және алыс шет елдерден келеді 10.
Қорғасын-мырыш кен орындары Қаратауда (Ақсоран,Байжансай, Түйетас),
Талас Алатауында (Жетімсай, Киікбайсай) белгілі.Сонымен қатар бұл
металдардың шоғырлануы Көкшетау-Тяньшань системасының оңтүстік-шығысында
герцен кезеңіне тән. Іле Алатауының батысында (Қастек қыраты)- Шыналысай
кен орны, ал шығысы мен орталығы – Қаскелең, Қарақой, Шынтүрген жерлеріне
қорғасын-мырыш тән.Біршама қызығушылық Түйік кен орнындағы мыс-қорғасын-
барит металдарына тән.
"Қазақстан алюминийі" ААҚ. Қазақстан Үкіметінің 1996 жылы 9 наурызда
қабылдаған қаулысымен құрылған. Оның құрамына енген акционерлік қоғамдар:
"Павлодар алюминий зауыты", "Торғай боксит кен басқармасы",
"Краснооктябрьск кен басқармасы" және "Керегетас" кен акционерлік қоғамы.
Өндірілетін өнім мен негізгі қызмет түрлері: глинозем, металды галий,
боксит кентасы, отқа төзімді қыш, әктас, электр және жылу энергиясын өндіру
мен сату. Глинозем өндірісінің жобалық қуаты – 1050 мың тонна.
Өнім, негізінен, Ресейдің Батыс және Шығыс Сібірінде орналасқан
алюминий зауыттарына жөнелтіледі. Галий алыс шет елдерге экспортталады.
"Өскемен титан-магний комбинаты" ААҚ- ТМД-дағы жоғары сапалы титан,
магний қорытпалары мен металды магний өндіретін бірегей кәсіпорын.
Басқарушы компания- "Спешиалити металс компани" (Канада).
Өндірістің құрамдас бөліктері : титан мен магнийді электролиз әдісімен
өндіру цехы, төрт хлорлы- термиялық әдіспен өндіру, кеуекті титанды магний-
термиялық әдіспен өндіру.
Кәсіпорын, негізінен, импорттық шикізатпен жұмыс істеп келгендіктен,
қазақстандық титанды шикізат базасын дамыту мақсатында Титан-магний
өнеркәсібін дамыту бағдарламасы қабылданды. Вольфрам қоры жөнінен Қазақстан
әлемде бірінші орын алады. Вольфрам қорының 53%-дан астамы 16 кен орында
шоғырланған, оның 12-сі баланстық. Вольфрам кенінің басым типтері – кварц-
желілі-гейзенді және штокверкті, оларға Қараоба, Ақшатау, Жоғарғы Қайрақты,
Бұғыты, т.б. кен орындары жатады. Вольфрамға бай кентастар скарндық-
грейзендік кен оындары, титан "Спешиалити металс компани" фирмасының
келісімшарттары бойынша алыс шет елдерге- АҚШ, Жапония, Франция, Германияға
және т.б. елдерге сатылады 10.
Қазақстанда өндірілетін түсті металлургия 2005 жылғы көрсеткіш бойынша
1990-2000 жылдармен салыстырғанда әртүрлі пайызда өндірілді. Бұл
көрсеткішті төмеде тұрғызылған диаграммадан көруге болады.
3-сурет. 2006-2008 жылдардағы түсті металлургия өнімдерін өндіру
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯСЫ
2.1 Қара металдарға жеке түсінік
Темір кендерінің қоры 8 млрд. тоннадан астам. Оның 80% Торғай теміркен
бассейнінде орналаскан. Басейннің ірі кен орындарына Соколов, Сарыбай,
Қашар, Лисаков және Аят кен орындары жатады. Металлургилық процесте темір
кенінен басқа ванадий, алюминий оксиді, фосфаттың шлактар алынады. Олар
минералдық тыңайтқыш ретінде пайдаланылады.
Алатау темірмарганец бассейнінде шамамен 500 -дей кен орындары мен
металл іздері табылған. Бассейндегі темір кендерінің коры 500 млн. тонна
және марганецті кендер — 80 млн. тоннаны құрайды.
Ұлытаудағы Қарсақбай темір кен орындарында 500 млн. тонна темір кені
бар.Шағын теміркен орындары Кеңтөбеде (Қарағанды); Атансарда (Көкшетау),
Қаратаста (Жезқазған), Иірсуде (Оңтүстік Қазақстан) және т.б. жерлерде
табылған.
Марганец кендері Атасу темірмарганец бассейнінен басқа Сарыарқада,
Ұлытауда, Қаратауда, Маңғыстау мен Семейде анықталған.
Хромит кендері негізінен табылған орындары Ақтөбеде, Кемпірсай
массмвінде шамамен 30 кен бар. Еннің ұзындығы 80 км, ені 0,6-дан 30 км-ге
дейін созылған, қалыңдығы жүздеген метрге жетеді. Кендегі хром тотығының
мөлшері 20-дан 60%-ға дейін. Бұл кен орнына дүние жүзінде тең келетін кен
орны жоқ.Хромит кенін өндіру бойынша Казақстан дүние жүзінде бірінші
орынға шықты. Хромит кендері Қостанайдағы Жетіқарада, Құнды-байда,
Аққарғада, Ақтауда, Семейде табылған.
Ванадий кендері Қаратау мен Жабағылтауда табылған. Кендегі ванадийдің
мөлшері шамамен 1% және молибден 0,22 %. Кеннің сапасы жоғары емес. Ванадий
бар кендер Шыңғыс тауларында, Бетпақдалада, Кіндіктаста, Теріскей Алатауы
мен Жезқазған аймағында кездеседі.
Титан кендері Қостанайда, Көкшетауда, Ақмола мен Ақтөбе облыстарында
барланған. Ұлытау, Оңтүстік Алтайда және Жезқазған облысындағы қоры
белгілі.
Қазақстан түсті, бағалы және сирек металдардын, көп түрлілігімен,
байлығымен сипатталады.
Алюминий кендерінің ішінде бокситтер ерекше орын алады. Келешегі бар
аудандарға Сарыарқаның батысы мен солтүстігі, Торғай ойпаты, Сырдария
өзенінің бассейні, Каспий маңы және Арал маңы ойпаты. Аманкелді, Обаған,
Жоғарғы Тобыл, Теңіз, Таскөл және Шаған, Мұғалжар, Шымкент қаласының
маңындағы кен орындарын атауға болады. Алюминий шикізатының бокситтен басқа
түрлері де барланған.
Никель және кобальт кендері Ақтөбе, Қостанай, Жезқазған, Қарағанды,
Павлодар, Семей және Жамбыл облыстарында таралған. Ақтөбедегі Кемпірсай
бассейнінде никель кен орындарының 30-ың ішінен 14-і жұмыс істейді. Жоғары
сапалы никель кенінің үлкен қоры Қостанай облысындағы Аққарға мен Ақтауда
шоғырланған. Силикатты никель кендері Кемпірсайдан басқа Семей және
Жезқазған облыстарында ашылған. Олардан металлургиялық өңдеу барысында
кобальт та алынады.
Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат ресурстары. Пайдалы қазбалар.
Оңтүстік Қазақстан облысы полиметаллдық кендердің, фосфаттардың қоймасы
болып табылады. Облыс территориясындағы полиметаллдық кендердің құрамында
қорғасын, мырыш, сонымен қатар сирек жер элементтері (мыс, күміс, индий
және т.б.) болады. 110 кен орындары белгілі (Ащысай, Мырғалымсай, Қарасай,
Байжансай және т.б.) Оңтүстік Қазақстан облысы республикада қорғасын өндіру
бойынша үшінші орын, мырыш — төртінші, ал полиметаллдық кендерді өндіру
мөлшері бойынша Шығыс Қазақстан облысынан кейінгі екінші орынды иеленеді.
Қаратау тауындағы тау-кен өндірісі ертеден белгілі. Қаратау
тауы жүздеген километрге, ал оның оңтүстік-батыс етегінде
тізбектеліп қорғасынды-мырыш кен орындары созылып жатыр.Қаратау тау
жотасының кен орындары мен кен іздері карбонаттық жыныстардың арасында
орналасқан.
Ащысай кен орны Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейінде Түркістан
қаласьнан 70 км жерде орналаскан. Оны 1873 жылы белгілі орыс табиғат
зерттеушісі Н.А. Северцев ашқан.
Мырғалымсай кен орнын 1930 жылы Қарасай геолог, тау-кен барлау
партиясының аға коллекторы Мырғалым Фахрезетдинов ашты. Ащысай кендерінен
ерекшелігі Мырғалымсай кенінің құрамында бөліп алуға болатын күміс, барий
және т.б. пайдалы компоненттері бар.
Байжансайдың қорғасын және мырыш кендері жер бетіне жақын орналасқан.
Оны жергілікті тұрғындар тапқан. Қорғасын мен цинктің қоры бойынша орташа
кен орнына жатады. Өндірісі 1954 жылы басталған.
Қаратаудың қорғасын-мырыш кен орындарының кендерінде индий элементі
бар. Ол 1963 жылы ашылды. Бұл күмістей ақ, жұмсақ металл. Теңіз кемелері,
авиация мен автомобиль өнеркәсібінде қолданылады. Әсіресе, индийге
Мырғалымсай кендері бай.
Ленгір мен Келте Машатта қоңыр көмір кен орны бар, бірақ қоры үлкен
емес. Облыс керамзитті сазға бай. Одан өндірілетін керамзит құрылыс
материалы ретінде қолданылады.
Оңтүстік Қазақстан облысында құрылыс материалдарының қоры көп.
Карбонаттық жыныстар құрылыстық тас, қиыршақ тас, тау тас түрінде болады.
Белгілі кен орындарына Бадам (гранит), Қаратас, Түлкібас, Тұздықұдық және
т.б. жатады 13.
2.2 Қара металлургияның ірі кәсіпорындары
Қара металлургияның ірі кәсіпорындары ішкі технологиялық байланысының
түрі бойынша металлургия-энергохимиялық комбинаттарын ұсынады. Болатты
тоқтаусыз құюуы қазіргі кездегі металлургияның бірден-бір ірі жетістіктері
болып табылады. Оны пайдалану өндірістік процессті айрықша жеңілдетеді және
құю процессінде толық механизациялау және автоматтандыру үшін жағдай
жасайды.
4-сурет. Қазақстан Республикасының металлургия өнімдерінің таралу
түрлері.
Ірі болатты балқыту зауыттары біртұтас өңірлердің экономикалық әл-
ауқатын анықтайтын кәсіпорындар болып табылады. Яғни, бар жоғы үш
конверторлық болатты балқыту пешінде жылына 5 млн. т жуық болатты
балқытатын "Миттал Стил Теміртау" АҚ (бұрынғы Қарағанды металлургиялық
комбинаты) тұрақты жұмысы жоғары білікті он мың мамандарға қызмет
көрсететін бірқатар ірі кәсіпорындардың қауыртты және келісілген жұмыстарын
талап етеді. Электро энергиялық өндірушілері мен жеткізушілерді, сондай-ақ
теміржол және автокөлік жолдарының жүктемесін есепке ала отырып, Қарағанды
көмір шахтасының, руда кенін және Қостанай, Қарағанды, Ақмола және
Қазақстанның басқа облыстарының флюстық қосындыларының қызметін үйлестіруді
талап етеді.
Бірақ, "Миттал Стил Теміртау" АҚ-ң барлық өнімдері түржиыны бойынша бір
типті – табақты болып табылады. Еліміздің тұрақты экономикалық дамуын
қамтамасыз ету және саланың аз тәуелсіздігімен сұраным конъюнктурасынан осы
өнімнің түріне Қазақстанда және болат өнімдерінің сұрыптамасы бойынша аса
икемді басқа өндірістерді құру қажет.
Біршама көлемде және шектелген түржиынында сұрыптап прокаттауды
Павлодар қаласындағы трактор зауытының базасында құрылған "Кастинг" фирмасы
жүргізеді. Кәсіпорында өнімнің мынадай түрлерін өндіру меңгерілген: 125х125
және 1850х150, ұзындығы 11,7 м болаттан құйылған қима дайындау; диаметрі
40,60 және 11 мм ұсақтайтын шар; диаметрі 100 мм, ұзындығы 4200, 5300 м
ұсақтайтын стержендер; А-3 класындағы, диаметрі 12,16 және 20мм арматуралық
болат.
Ішкі нарықтағы тапшылыққа байланысты, Қазақстанда сұрыптап прокаттау
импортының жалпы көлемі соңғы бес жыл ішінде 7-ден аса өсті және 2004 жылы
кедендік статистика бойынша 766 мың т. жетті.
5-сурет. Сортты прокат импортының орташа жылдық бағасы
Болат құбырларын өндіру көлемі республикада сондай-ақ айрықша емес.
1988 жылы Теміртау қаласы "Кармет" АҚ-мен РД 20-86 электро балқыту
қондырғысының жұмысы іске қосылған болатын, мұнда сумен қамтамасыз ету
жүйесі үшін 15-86 мм. Диаметріндегі құбырлар дайындалады және желінің
өнімділігі жылына 20 мың тоннаға дейін. 1991 жылы РГТО заутында
("Қарағандыкөмір" АҚ) өнімділігі жылына 15 мың тоннаға дейінгі құбырлық
балқыту қондырғысы дайындалған., шығарылған құбырлардың диаметрі – 114,
127, 159 мм. 1999 жылы Алматы қаласы "Меридиан" фирмасы өнімділігі жылына 5
мың тоннаға дейінгі құбырлық балқыту қондырғысы шығарылды, шығарылған
құбырлардың диаметрі 114 мм. Осы өндірістің қуаттылығы құбырларды шетелге
экспорттау туралы айтпағанда, Қазақстанның ішкі нарығының қажеттілігін
қамтамасыз ету жажағдайы жоқ.
Қазақстанда болат құбырларын импорттау көлемі соңғы 4 жылда 200 мың т.
көтеріледі және 459 мың т. жетті, сонымен бірге 2002-2004 жылы мұнай газ
түржиыны құбырларын импорттау 260 мың т. деңгейіне тұрақтанды. Осылай
көмірсутекті жеткізуге қатыссыз, салаларда болат құбырларына сұранымның
өсуін құрастыру айқын көрінеді.
Қазақстанның жер қойнауында болат өнімдерін кең ассортиментте және
жоғары сапада өндіру үшін барлық қажетті шикізат материалдары бар.
Республикадағы қайта жаңғырған тау-уақытта болат балқытып өзгертудің
қазіргі кездегі технологиясын меңгеруге қабілетті. Келешекте болат балқыту
кешенінің шикізат базасы еріндік темірді- доғалық пештерде болаттты балқыту
кезінде шойын мен металдың орнын басатын жоғары сапалы шикізатты алумен,
Қазақстанда руда мен концентратардан темірді тікелей қалпына келтіру
технологиясын меңгерумен айрықша кеңейуі мүмкін.
Қара металлургияда қазіргі кездегі материалдарды алудың жаңа
технологиясын құру көмірсутекті төмен легірленген, таттанбайтын және
болаттың басқа маркаларын жоғары төғары төзімді және икемді сұрыптап
қақтауды алудың технологиясын әзірлеуге жағдай жасайды. Мұндай өнімдерді
шығару сұрыптап қақтауды импортының көлемін қысқартуға жағдай жасайды және
болашақта оны экспорттау, инновациялық дамуды қамтамасыз ету үшін негіз
болуы мүмкін. "Қазақстанның Инвестициялық қоры" АҚ болатты қақтауды – тік
жікті құбырларды, орта сортты қақтау, металды конструкциялау, метиздер,
жабынды бұйымдар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Геоморфология және картография кафедрасы
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯСЫНЫҢ КАРТАСЫН ҚҰРАСТЫРУ (ҚАРА ЖӘНЕ ТҮСТІ)
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
Орындаған:
4 курс студенті ______________________________ Г.Б.Жапсарбаева
Ғылыми жетекші:
Аға оқытушы ______________________________ Н.Н.Керімбай
Норма бақылаушы: _____________________________ А.Ғ.Көшім
г.ғ.к., доцент
Қорғауға жіберіліді
___ ________2010 ж.
Кафедра меңгерушісі
г.ғ.к., доцент __________________________ Н.Н.Керімбай
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
бет:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯСЫ ... ... ... 4
1.1 Республиканың экономикалық-географиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Қазақстанда түсті металлургияның алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.3 Түсті металлургияның ерекшеліктері мен топтарға
жіктелуі ... ... ... ... ... ...7
1.4 Қазақстанның әр аймағында кездесетін түсті металдар кен орындары ... .14
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯСЫ ... ... ...20
2.1 Қара металдарға жеке
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...20
2.2 Қара металлургияның ірі
кәсіпорындары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.3 Қазақстан Республикасындағы металлургиялық кешенінің өндірістік
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҮСТІ ЖӘНЕ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯ КАРТАЛАРЫН ҚҰРАСТЫРУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .31
3.1 Карталарды құрастыруда ГАЖ-дың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 31
3.2 ArcGIS бағдарламасында карталарды құрастырудың жалпы әдістері ... ...33
3.3 Қазақстанның түсті және қара металлургия карталарын ArcGIS
бағдарламасында
құрастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...56
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы – егеменді, демократиялық және біртұтас
мемлекет. Оның экономикасының жетекші салалары болып табылатын түсті және
қара металлургияның мемлекетаралық зор маңызы бар. Берілген "Қазақстанның
түсті металлургиясының картасын құрастыру (қара және түсті)" атты жұмыс
еліміздің экономикасына зор үлесін қосады. Қазақстанда бұл саланың
айтарлықтай орны ерекше.
Жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасының металлургиясын жаңа ГАЖ-
функцияларды, картографиялық бегілерді пайдаланып картографиялау.
Зерттеліп отырған аймақтың физикалық-географиялық орны айтарлықтай
республика өнеркәсібінің дамуына әсер етеді.
Алғашқы тарауда жалпы металлургияға, Қазақстанда дамыған кен орындарына
басты назар аударылады. Қазақстанның түсті металлургиясының әр саласына
жеке тоқталып, орналасу ерекшеліктеріне, түсті металдардың түпкілікті қай
жерден табылғандығы, олардың құрамы және қазіргі таңда дамып келе жатқан,
сонымен қатар шет ел компанияларымен бірігіп жұмыс істеп жатқан кен
орындары туралы сөз етіледі.
Негізгі бөлімнің екінші тарауында қара металлургияға байланысты толық
мағлұмат алуға болады. Оларға жеке тоқталу, Қазақстанда кездесетін ірі
кәсіпорындарды баяндау. Қара металлургия - өзінің негізгі өнімдерін екінші
рет қайта өңдеудің аяқталған кезеңін қамтамасыз ететін ғаламат сала және
сонымен бірге басқа салалар мен өндірістердің қалдықтарын кәдеге жаратуға
қабілетті болып табылады. Қазақстан үшін қара металлургия – екінші дүние
жүзілік соғысынан кейінгі жылдары ғана пайда болған ауыр өнеркәсібінің
салыстырмалы түрдегі жас сала. Қазақстанда шойын, болат, бұйымдарды
илемдеу және ферроқорытпа өндірілетіндігіне тоқталып өту.
Жұмыстың келесі тарауы - карталарды құрастыруда әр түрлі картографиялық
белгілер мен картографиялық бейнелену әдістерін жүйелі талдау,
картодиаграмма және шкалаларды таңдау, экономикалық карталарды
құрастырудағы типологиялық материалдарды анализдеу, картографиялаудың
жаңа бағдарламалары, әдістемелері, ГАЖ-дың қазіргі карта
құрудағы жаңаша ерекшеліктері, қажеттілігі, картографиялаудағы жаңа
технологияның ролі туралы сипатталады.
Соңғы тарау осы жұмысты толықтай ашатын Қазақстан Республикасының
металлургиясын картаға түсіру, олардың орналасу ерекшеліктері, қосымша
мәлімет бойынша диаграммалар құрастыру, түсті және қара металдар өндірісін
кестеде толтыру .
1ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТҮСТІ МЕТАЛЛУРГИЯСЫ
1.1 Республиканың экономикалық-географиялық жағдайы
Қазақстан Республикасы-егеменді, демократиялық және біртұтас мемлекет.
Еліміздің аумағы-2724,9 мың млн. шаршы шақырым. Дүниежүзі бойынша жерінің
кең байтақтығы жөнінен 9- орында.Мемлекет Ресей, Қытай, Түркменстан,
Өзбекстан, Қырғызстан жерлерімен шектесіп жатыр.Республика шаруашылығының
көптеген салаларының мамандануы мен дамуына, ең алдымен, оның физикалық-
географиялық орны айтарлықтай әсер етеді. Бұл тұрғыдан алғанда, Қазақстан
өте тиімді жағдайда деп айтуға болмайды. Ол батысында Каспий теңізі мен
Еділ өзені және шығысында Алтай таулары аралығында, солтүстігінде Батыс
Сібір жазығы мен оңтүстігінде Орта Азияның биік таулары мен шөлдері
аралығында, Еуразия материгінің түкпірінде орналасқан. Сондықтан табиғат
зоналарынан Қазақстанда климаты аса құрғақ "континеттік зоналар"- дала,
шөл және шөлейттер басым.
Республиканың экономикалық-географиялық жағдайы, яғни экономикалық даму
факторларына қатысты жағдайы, экономикалық немесе саяси өзгерістерге
байланысты-әр кезде тиімді немесе тиімсіз, қолайлы немесе қолайсыз болып
келеді. Қазіргі Қазақстан - экономикалық бірқатар салалары жөнінен зор
халықаралық маңызы бар индустриялы - аграрлы республика.
Қазіргі Қазақстан өнеркәсібінің құрамында кен байлықтарды өндіруге
байланысты дамыған салалар баршылық. Соның бірі, шаруашылық салаларының
дамыған түрі-Қазақстан Республикасының түсті металлургиясы 6.
1.2 Қазақстанда түсті металлургияның алатын орны
Металлургия - кен өндіру, қара және түсті металдарды қорыту - ауыр
өнеркәсіптің аса маңызды саласы. Ол бүкіл өнеркәсіптің өзегі - машина
жасауды дамытудың іргетасы болып табылады. Металсыз машиналар болмайды, ал
машиналар мен тиісті құрал - жабдықтар болмайынша, шаруашылықтың бірде-бір
саласы дами алмайды. Металлургия кешені бұл- байытуға және өңдеуге кен
шығатын пайдалы қазып алынатын кәсіпорындармен қоса, өнеркәсіп салаларының
жиынтығы.
Металлургия (грек тілінен аударғанда metallurgea - руда өндіремін,
металл өңдеймін, metallon- металл және ergon - жұмыс) ғылым мен техниканың
және өндірістің рудадан әртүрлі металдар т.б. материалдар өндіру, металл
қорытпалардың химиялық құрамы мен құрылымын, яғни қасиеттерін өзгерту
мәселелерімен шұғылданатын саласы.
Металлургиялық процестерге жер қойнауынан қазылып алынған руданы алдын
- ала өңдеу, бұлардан металдар мен қорытпалар өндіру және оларды бөгде
қоспалардан арылту, яғни тазарту, металдар мен қорытпаларға қажетті
пішіндер мен қасиеттер беру жұмыстары жатады.Металлургия темір негізді
қорытпалар өндіру мәселесімен шұғылданатын қара және түсті металлургия
деген екі салаға бөлінеді.
Енді түсті металлургияға тоқталатын болсақ, республика аумағында түсті
металлургия кен орындары 3 металлогенді ауданда орналасқан, олардың ең
ірілері – Орталық Қазақстан, Шығыс Қазақстан. Оңтүстік Қазақстанда түсті
металл кен орындары Жоңғар Алатауы (Текелі ) мен Қаратау жотасында
жайғасқан. Қостанай мен Торғай облыстарындағы алюминий кен орындары
пайдалануда. Едәуір көп мөлшердегі алтын кен орындары Солтүстік және Шығыс
Қазақстан аудандарында орналасқан. Сирек металдар кен орындары Орталық және
Шығыс Қазақстанда шоғырланған 1.
Қазақстанда түсті металдар шикізатының ірі базасы қалыптасқан.Олардың
ішінде жетекші орынды мырыш , қорғасын және мыс кендері алады. Бұл
металдардың республикадағы қоры бойынша тиісінше әлемде бірінші, екінші
және үшінші орын алады.Олар Қазақстан түсті металлургиясы базалық
кәсіпорындарының (Жезқазған, Балқаш, Ертіс мыс, Шымкент, Риддер, Өскемен
қорғасын мен мырыш, Павлодар алюминий қорыту зауыттары ) шикізат көзі болып
табылады. Қазақстан әлемдегі ірі мыс өндіруші елдердің бірі. Республика
аумағында мыс кентасының порфирлі, мысты құмтас, колчеданды, скарндық мысты
- цеолидті, мысты - никелді т.б. кен орындарының көптеген түрлері белгілі.
Мыскентасының ірі кен орындарына Жезқазған, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы,
Жаман - Айбат, Бозшакөл, Көксай, Қасқырмыс, Нұрқазған ( Самара ) т.б.
жатады. Жекелеген кен орындарының ( Жезқазған мыс кені, Жаманайбат мыскені
) мыс қоры 10млн т-дан асады. Қорғасын мен мырыштың 100-ден аса кен
орындары анықталып, 58-і балансқа алынған. Олардың негізгі қоры Шығыс
Қазақстанда (Кенді Алтай) және Орталық Қазақстанда шоғырланған, сондай-ақ,
Оңтүстік Қазақстанда да (Қаратау) кездеседі. Қазір қорғасын мен мырыштың 30-
ға жуық кен орындары игерілуде. Алюминий шикізаты ретінде ең көп таралғаны-
боксид. Қазақстанда боксид қоры көп. Анықталған 200 кен орындарының және
кен өніммдерінің (есепке алынғаны) 50-ден астамы платформалық типті.
Олардың ішіндегі ірілері: Краснооктябрь, Белинское, Тауынсор, Шығыс Әйет,
Көктал, Наурызым, Жоғарғы Әйет, Арқалық кен орындары. Бұлардың барлығы
Торғай ойысында орналасып, Батыс Торғай, Шығыс Торғай (Амангелді) және
Орталық Торғай боксидті аудандарын құрайды. Қазақстан сирек металдарға бай
өлке. Молибден қоры жөнінен республика әлемде төртінші, Азия елдері
арасында бірінші орынды алады.Молибден кентастарының қоры 34 кен орны
бойынша есепке алынған, олардың 26-сы баланстық. Ірілері: Көктіңкөлі,
Оңтүстік, Шалқия, Жәнет, Батыстау, Жоғарғы Қайрақты, Қараоба, Ақшатау.
Молибден кен орындары негізінен штокверктік (порфирлік) типті. Қазақстан
КСРО-дағы жоғары сапалы тантал концентраты мен ниобийдің негізгі өндірушісі
болды. Тантал бойынша өнеркәсіптік шикізат базасы төрт кен орында
шоғырланды: Бәкен, Белогор, Юбилейное және Жоғарғы Баймырза. Кен
орындарының барлығы Қалба жотасында орналасқан.Солтүстік Қазақстанда Ірі
Сырымбет пен Донецк қалайы кен орындарының ашылуы қалайы шикізат базасын
айтарлықтай ұлғайтты. Оған дейін ілеспе қалайының 5 кен орны балансқа
алынған болатын, негізгілері кешенді сирек металл кентасты Қалайытапқан
(жалпы қордың 70%-ға жуығы), Қароба, Бәкен, Юбилейное және Ахметкин кен
орындары 9.
Түсті металлургия металдар мен олардың қорытпаларын кеннен өндіру,
байыту және қорытып алуды іске асырады. Қазақстанның түсті металлургия
кәсіпорындарында Менделеев кестесіндегі 74 элемент өндіріледі, олардың 50-і
таза металл және химиялық қосылыстар түрінде тауарлы өнім құрамына енеді. 1-
суреттен көріп отырғанымыздай, Қазақстан Республикасындағы түсті металл
өндірудіңң негізгі көрсеткіштер серпіні 2003-2006 жылдар аралығында өзгеріп
отырған
Қазақстан Республикасындағы өнеркәсіп өнімдері нақты
көлемінің индекстері, алдындағы жылға пайызбен
Түсті металл өндірудегі нақты көлемнің индекстері,
алдындағы жылға пайызбен
1-сурет. Қазақстан Республикасындағы түсті металл өндірудің негізгі
көрсеткіштер серпіні.
1.3 Түсті металлургияның ерекшеліктері мен топтарға жіктелуі
Түсті металдар мынадай топтарға бөлінеді:
1) ауыр металдар (мыс,қорғасын, мырыш, никель, қалайы);
2) жеңіл металдар (алюминий, титан, магний);
3) асыл металдар (алтын, күміс, платина);
4) сирек және шашыранды металдар (вольфрам, молибден, бериллий,
ванадий).
Түсті металдардың бір ерекшелігі – кенде пайдалы құрам бөліктерінің өте
аз мөлшерде кездесуі, негізінен металл бірнеше проценттен : оның жүздік,
тіпті мыңдық үлестеріне дейін ғана болады.
Түсті металлургияның екінші ерекшелігі – олардың кешендігі, яғни кенде
бірнеше пайдалы құрам бөліктерінің қатар кездесуі. Сондықтан түсті
металлургияда шикізатты кешенді өңдейтін комбинаттар құрылып, әрбір элемент
(металл) кеннен жеке цехта бөлініп алынады.
Түсті металдар алу көп энергия шығынын керек етеді. Олар энергияны көп
қажет ететінін өндірістер деп аталады, оның үстіне олар материалды көп
қажет етеді. Сондықтан түсті металлургия кәсіпорындары арзан электр
энергиясы көздеріне жақын жерге салынады.
Түсті металлургия кендерінің кешенді сипаты негізінен металдармен қоса
10-15 өнім түрін алуға мүмкіндік береді 4.
Түсті металдардың бағалы қасиеттері: тотығуға төзімді, электр өткізгіш,
берік, қиын балқиды. Осындай бағалы қасиеттердің арқасында түсті
металлургия Қазақстан халық шаруашылығында кеңінен қолданылады. Халық
шаруашылығының түсті металдарды пайдаланбайтын бірде-бір саласы жоқ: мыс
пен алюминий – электр техникасы мен кабель өнеркәсібінің негізгі металдары,
мырыш, никель, вольфрам, молибден- қара металлургияда сапалы болат
өндірудің негізі; титан, кремний, германий және басқа сирек металдар ғарыш
техникасында, радиоэлектртехникада, прибор жасауда, есептегіш машина,
теледидар жасауда, алюминий- авиация, автомобиль және машина жасау
өнеркәсібінің басқа да салаларында; қорғасын, күміс, сурьма, қалайы-
аккумулятор, кабель өндірісінде, атом өнеркәсібінде қолданылады. Көріп
отырғанымыздай, түсті металдардың қолданылу аясы өте кең.
Қазақстанда түсті металлургия қара металлургияға қарағанда көбірек
дамыған. Ол Алтайда 18 ғасырдың 20- жылдарында-ақ құрылған, ал бұдан 100
жыл өткен соң түсті металлургия Орталық Қазақстанда да пайда болды. Бірақ
бұл сала тек 1928 жылдан бастап, республикада алғашқы ірі кәсіпорындар –
Лениногор полиметалл комбинаты және Қарсақпай мыс қорыту зауыты салынғаннан
кейін ғана қарыштап дами бастады. Сол кезден былай Қазақстанда алуан түрлі-
түсті металдарды өндіретін көптеген кеніштер мен карьерлер жасалған, осы
заманғы кен байыту фабрикалары, металлургия зауыттары мен тұтас комбинаттар
салынған. Қазір Қазақстан түсті металдарды 30-ға жуық елдерге шығарады 3.
Мыс,қорғасын-мырыш және таяуда пайда болған алюминий мен титан-магний
өндірісі – Қазақстан металлургиясының басты салалары. Бұл салалардың
әрқайсысының халықаралық зор маңызы бар және олардың кейде ірі комбинаттар
түзетін кеніштері мен карьерлері, кен байыту комбинаттары мен зауыттары
болады. Қазақстанда түсті металдар өндірісін ұйымдастырудың мұндай формасы
олардың кендерінің ерекшеліктеріне байланысты, бұл кендерде таза металл аз-
1-ден 5-6 %-ға дейін, ал шашыранды металдар кендері әлденеше рет байыталған
соң ғана, құрамында металы көп концентрат алынады. Оның үстіне, әдетте
кенде бірнеше пайдалы элементтер кездеседі және олардың әрқайсысы әртүрлі
цехтарда шикізаттарды кешенді өңдеу принципі бойынша жекелеп алынады.
1) Ауыр металдар
Түсті металдардың ішінде мыс кені халық шаруашылығындағы салаларда өте
кең қолданылады. Қазақстанда мыс кендерінің қоры өте мол. Ірі мыс кен
орындарына Бозшакөл, Шатыркөл, Жыланды, Орлов, Николаев жатады. Олардың
қоры көпке жетеді 9
Қазақстан бұрынғы Кеңес Одағының өндірілетін мыстың едәуір бөлігін
береді және осы металды өндіру жөнінен ол тек Оралдан кейінгі орынды алады.
Мысты өндіру және қорыту республиканың орталық және шығыс бөліктеріне
шоғырланған. Балқаш және Жезқазған кен – металлургия комбинаттары –мыс
өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорындары.Олар Қоңырат,Саяқ және Жезқазған мыс
кендерімен жұмыс істейді. Өскеменге жақын орналасқан Глубокое елді
мекеніндегі Ертіс зауыты және Жезқазған маңындағы Қарсақпай зауыты қуатты
шағын мыс қорыту зауыттары. 1990 жылдарға дейінгі Қазақстан 400 мың тонна
мыс өндіретін, қазір оның көлемі 300-340 мың тонна шамасында.
Аса ірі мыс кен орындары Жезқазған ауданында орналасқан. Жезқазған
маңайынан тобы табылды. Ондағы мыс кенінің аса мол қоры жер бетіне жақын
орналасқан. Жезқазған ауданындағы мыс кен орындары дүниежүзі бойынша ең
ірілерінен бірінен саналады. Осы кен орындары базасында Жезқазған комбинаты-
тазартылмаған және тазартылған мыс пен түсті прокат шығаратын аса ірі
кәсіпорын бой көтерді. Үлкен Жезқазған қазіргі кезде Оралдың барлық мыс
қорытатын зауыттары шығарғаннан артық мыс өндіреді. Мыс балқыту комбинаты,
кеніштер, алып шахталар ең жаңа автоматтандырылған және механикаландырылған
техникамен жарақталған. Жезқазған комбинатында мыс кеніндегі барлық
серіктес элементтер ( олар-21) айырып алынады. Бұл айырып алынатын
элементтердің құны негізгі өнім- мыстың құнынан асып кетеді.
Қоңырат және Саяқ мыс кен орындары базасында аса ірі Балқаш кен-
металлургия комбинаты салынды.
Балқаш кен- металлургия комбинаты бұрынғы Кеңес Одағындағы ең озық
кәсіпорын болды. Бұл комбинатта кен өндіріп, байытудан бастап металл
қорытуға дейінгі барлық өндіріс циклі толық іске асырылады. Ол елімізге ең
арзан мыс береді 3.
Қорғасын алғашқы кезде күміс галамитінен ажыратылып алынады. Бұл
процесс руданы күйдіруден көрікпен немесе ликвациялық балқытулардан тұрады.
Қазіргі кезде қорғасын полиметалл рудаларын фиотациялық байыту ,
агломерациялық күйдіру , шахталық пеште тотықсыздандыру және тазалау
тәсілдері бойынша өндіріледі.
Мырышты қорытпалар- құрамыы негізінен мырыштан тұратын қорытпалар. Бұл
қорытпаны алу үшін мырышқа әр шамада алюминий, мыс және магний қосылады.
Құймалық қасиеттерін арттыру үшін мырышты қоспаларға 5-10%-ке дейін қалайы
қосылады. Бұл қорытпалардан күрделі пішінді детальдар құйылады.
Қорғасын-мырыш кен орындары Қаратауда (Ақсоран,Байжансай, Түйетас),
Талас Алатауында (Жетімсай, Киікбайсай) белгілі.Сонымен қатар бұл
металдардың шоғырлануы Көкшетау-Тяньшань системасының оңтүстік-шығысында
герцен кезеңіне тән. Іле Алатауының батысында (Қастек қыраты)- Шыналысай
кен орны, ал шығысы мен орталығы – Қаскелең, Қарақой, Шынтүрген жерлеріне
қорғасын-мырыш тән.Біршама қызығушылық Түйік кен орнындағы мыс-қорғасын-
барит металдарына тән.
Қазақстанның шығысы мен оңтүстігінде қорғасын-мырыш немесе полиметалл
өнеркәсібі дамыған. Алайда бұл саланың ежелгі орталығы Лениногор және ең
жаңа орталығы Өскемен қалалары. Олар жергілікті кен байыту комбинаттарының
қорғасын және мырыш концентраттарын пайдаланады. Республиканың оңтүстігінде
Қаратау кенін пайдаланып, Шымкент қорғасын зауыты жұмыс істейді. Жоңғар
Алатауындағы Текелі және Орталық Қазақстандағы Жәйрем де полиметалл
өнеркәсібінің маңызды орталықтары болып табылады.
Қорғасын-мырыш кендері полиметалл кеніне жатады. Өзінің полиметалл
немесе көпметалды деген атауын толық ақтайды., өйткені, оның құрамында
негізгі металдар- қорғасын және мырышпен қоса алтын, күміс, мыс, сурьма,
мышьяк, висмут, кадмий, индий, германий т.б. кездеседі. Қазақстан қорғасын
мен мырыш өндіретін ірі аудан. Ол бұрынғы Кеңес Одағында қорғасынның 70%-
ін, мырыштың 50%-ін өндірді. Бұл кендердің негізгі қоры Шығыс Қазақстанда
орналасқан. Әсіресе, қазба байлықтары мол Кенді Алтай дүниежүзіне белгілі.
Ондағы негізгі полиметалл белдеуінің ені шамамен 50 шақырым, ұзындығы 500
шақырымға созылады. Бұл жерде өнеркәсіптік маңызы бар 70 пайдалы элементтер
анықталған.
Кенді Алтай полиметалл кендері базасында толық аяқталған өндіріс циклі
бар аса ірі кәсіпорын- Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты жұмыс істейді. Ол
шығаратын өнім көлемі, технология деңгейі, білікті кадрлары жағынан түсті
металлургия салаларындағы ең озық кәсіпорын болып табылады.
Лениногорда (бұрынғы Риддер) ірі полиметалл комбинаты жұмыс істейді.
Шығарылған кеннен байыту фабрикасында қорғасын, мырыш, мыс концентраттары
өндіріледі.
Қазақстанның оңтүстігіндегі ірі қорғасын-мырыш кен орындарына Қаратау
тауларындағы Мырғалымсай жатады. Кеңсай және Ащысай кеніштері негізінде
Шымкент қорғасын зауыты жұмыс істейді.
Жоңғар Алатауы тауларында қорғасын кен орындарының Текелі тобы жұмыс
істеуде. Балқыту кезінде қорғасын-мырыш және мыс концентраттарынан қосымша
өнім ретінде күміс, барий және басқа да элементтер бөліп алынады.
Орталық Қазақстанда әзір пайдаға жаратылмай жатқан қорғасын мен мырыш
кен орындары бар.
Қорғасын-мырыш (полиметалл) кендері Кенді Алтайда, Сарыарқада, Қаратау
мен Жоңғар Алатауында таралған. Олардың негізінде ірі тау-кен байыту және
металлургиялық кәсіпорындар Лениногорскіде, Зыряновскіде, Өскеменде,
Текеліде, Шымкентте, Қарағайлыда, Кентауда және т.б. жұмыс істейді.
Полиметалл кендерінің құрамында қорғасын мен мырыш немесе мыс пен мырыш
немесе қорғасын мен мыс немесе тек мырыш болады.
Ғарыш ғасыры металдарына сирек және шашыранды металдар жатады.
Мысал. Халық шаруашылығының дамуы үшін сирек металдардың маңыздылығы
ескеріліп, Ертіс мыс қорыту комбинатының базасында кеннен сирек металдар
айырып алатын қуатты Шығыс Қазақстан полиметалл комбинаты салынды 3.
Сарыарқада Атасу типіндегі полиметалл кендері Қарағанды және Жезқазған
облыстарында орналасқан.Комплексті, қосымша компоненттері бар кен орындары
Балқаштың солтүстігінде орналасқан. Бірнеше полиметалл кендерінен біреуі
ғана — Ақжол іске қосылған.
Қаратауда Ащысайдан басқа Аралтау, Ақсораң, Байжансай кен орындары бар.
Жоңғар Алатауында Текелі, Көксу, Суықтөбе, Орталық Суықтөбе және т.б. кен
орындары барланып, іске қосылған.
Никель және кобальт кендері Ақтөбе, Қостанай, Жезқазған,
Карағанды, Павлодар, Семей және Жамбыл облыстарында таралған. Ақтөбедегі
Кемпірсай бассейнінде никель кен орындарының 30-ның ішінен 14-і жұмыс
істейді Жоғары сапалы никель кенінің үлкен қоры Қостанай облысындағы
Аққарға мен Ақтауда шоғырланған. Силикатты никель кендері Кемпірсайдан
басқа Семей және Жезқазған облыстарында ашылған. Олардан металлургиялык
өңдеу барысында кобальт та алынады 1.
2) Жеңіл және аса жеңіл металдар тобына Кенді Алтайда кең тараған титан
мен магний жатады. Оларды өндіру үшін энергия алюминий өндіруге
жұмсалатыннан да көп кетеді. 1 тонна металл алуға 20 мың кВт сағат электр
энергиясы жұмсалады.
Магнийлі шикізат (магнезит, доломит, бишофит, карналит) аса жеңіл және
отқа төзімді материалдар алуға пайдаланылады.
Алюминий және титан-магний өндірісі- Қазақстандағы түсті металлургияның
жаңа салалары. Олар республикада 1960 жылдардың орта шенінен дами бастады.
Энергияны көп қажет ететін бұл металдар арзан электр энергиясын көп
өндіретін ірі жылу және су электр станциялары бар Павлодар мен Өскеменде
қорытылады, өйткені бір тонна алюминий қорыту үшін 18-20 кВт. сағат, ал
титан мен магний қорыту үшін одан да көбірек электр энергиясы жұмсалады.
Титан кендері Қостанайда, Көкшетауда, Ақмола мен Ақтөбе облыстарында
барланған. Ұлытау, Оңтүстік Алтайда және Жезқазған облысындағы қоры
Алюминий кендерінің ішінде бокситтер ерекше орын алады. Келешегі бар
аудандарға Сарыарқаның батысы мен солтүстігі, Торғай ойпаты, Сырдария
өзенінің бассейні, Каспий маңы және Арал маңы ойпаты. Аманкелді, Обаған,
Жоғарғы Тобыл, Теңіз, Таскөл және Шаған, Мұғалжар, Шымкент қаласының
маңындағы кен орындарын атауға болады.
Алюминий өнеркәсібі үшін шикізат ретінде Қостанай мен Торғай
далаларының бокситтері пайдаланылады. Байытылған кен (глинозем) Арқалықтан
Павлодар зауытына жеткізіледі. Көп уақытқа дейін алюминий негізінен ұшақ
жасауға пайдаланып келсе, қазір электроникада, көліктік машина жасауда,
құрылыс саласында, ауылшаруашылығында қолданылуда.
Төмендегі суретте 2005-2008 жылдар аралығындағы алюминий, тазартылған
мыс, өңделмеген қорғасын, өңделмеген мырыш статистикалық мәлімет бойынша
мың тоннамен алғандағы көрскткіші.
белгілі.
2005 2006
2007
өңделмеген алюминий,алюминий тотығы, мың
пісірілген, илеуге, соққылауға ұшырамаған
бұйымдардан басқа,дайындама түріндегі
тазартылған мыс, мың тонна
өңделмеген қорғасын, мың тонна
2008
өңделмеген мырыш, мың тонна
2-сурет. 2005-2008 жылдар аралығындағы өнімдерді заттай көрінісінде
өндіру.
3) Асыл металдар.
Халықаралық валюта металы- алтынның маңызы зор. Алтын кен орындары
Солтүстік, Орталық Қазақстан аудандарында орналасқан. Түсті металлургия
кәсіпорындарында негізінен: металды қорытып шығару кезінде едәуір алтын
алынады.
1991 жылы дүниежүзінде 2 мың 160 тонна алтын өндірілді, соның 29
тоннасы (1,35%) Қазақстан үлесіне тиді, сол кездері республика қоры 2 мың
тоннаға бағаланды. Алдымыздағы ғасырдың 30-40 жылдары Солтүстік Қазақстанда
кен байыту орындары ашылды: Бестөбе, Майқайың, Ақсу т.б.Ал 50-60 жылдары
олардың қатарына республикадағы ірі кәсіпорындар-Васильков, Бақыршық,
Ақбақай және Юбилейное. Шығыс және Орталық Қазақстанда 40 %-ке дейінгі
алтын полиметалдық, алтынды- мысты аралас болды. Өсім қоры жылына 50
тоннаға дейін өседі деп жоспарланды.
Басқа да өндіріс салалары секілді алтын өндіру 1990 жылдың басында
әртүрлі қиыншылықтар мен түсініспеушіліктерді басынан кешірді. Алайда 1997
жылға дейін алтын жобалары мұнайдан басқа пайдалы қазбаларды артта
қалдырып, рентабельді жобалардың қатарына енді.Ал 1997 жылдың күзінде
алтынға деген сұраныс азайып, құны төмендеді, республикада коммерциялық қор
2 есе қысқартылды. 1999-2000 жылдары Қазақстанда алтынға деген қызығушылық
қайтадан арта түсті 6.
Қазақстанда күміс ертеден өндіріледі. Оны өндіру көлемі бойынша
республика Азия елдері ішінде бірінші орын алады. Оны полиметалл кентасын
кешенді өңдеу кезінде бөліп алады.
Герцен кезеңінің аяқталу кезеңінде Көкшетау-Тяньшань системасында алтын
рудалары пайда болды.
Алтын мен күміс ертеден Қазақстанның шығысы мен солтүстігінде өндіріліп
келген. Солтүстікте — Ақсу, Майқайың, Жусалы, Жаңғабыл, Төртқұдық және т.б
кен орындары. Шығыста — Қалба алтынды аумағы. Алтын Оңтүстік Қазақстанда
Жоңғар Алатауы мен Шy және Іле тауларында табылған.
Көкшетау жақын жылдары негізгі алтын өндіруші аймаққа айналады.
Өндірілетін алтын мөлшерін қазіргі жылына 10- 15 - тен 100- 120 тоннаға
дейін арттыруға болады.
Асыл металдардың ішінде рений сияқты сирек металл да кездеседі, ол
дүниежүзілік рыногта басқа сирек металдардан 100 есе, ал күмістен 50 есе
қымбат. Рений Жезқазғанның мыс кендерінен табылды.
4) Сирек және шашыранды металдар Қазақстан жерінде кеңінен таралған.
Қалайы- Адамзаттың көне заманда игерген алғашқы металдардың бірі. Ол
қарапайым шахталық пештерде қорытылып, бөгде қоспалардан ликвациялық және
тотықтандыру тәсілдері бойынша арылтылатын. Қалайының рудадағы мөлшері
қорғасынға қарағанда өте аз, әрі онда неше түрлі бөгде қоспалар (күкірт,
мышьяк, сурьма, висмут, күміс т.б.) болады. Сондықтан да қалайы күрделі
технологиялық процестер (руданы байыту, күйдіру, концентраттағы үстеме
қоспаларды қышқылдандыру, магниттік сепарациялау, электр немесе шахталық
пештерде тотықсыздандыру негізінде тазартылмаған қалайы алу және мұны
тазарту арқылы өндіріледі.
3-сурет. өңірлер бойынша алтын, күміс өндіру
Қалайы-вольфрам кен орнының шығуы Солтүстік Қазақстандағы Көкшетау
массивтерінің кембрийге дейінгі жарылымдар мен сынықтарға тартылатын жерлер
бұлар-Баян, Чебан, Түскен, Дальнее, Орлиногор.
Девон кезінде пайда болған вольфрам, молибден, қалайы металдары Шу-Іле
тауларында орналасқан. Ең белгілі кен орындары – Шалқия,Көгілдір Шоқылар
(Майкөл). Бұл граниттер тастарды қаптау ретінде де қолданылады.
Сирек кездесетін металдар Іле Алатауында белгілі. Солардың бірі Бұғыты
кен орны көп қызығушылықты білдіреді 2.
Тантал-ниобий кендері Қалба мен Мұғалжарда таралған. Комплексті ниобий
кендері Семей және Көкшетау облыстарының гранитті шөгінділерінен табылған.
Сонымен қатар Белогор, Асубұлақ, Үлбі, Қараш, Қалғұты т.б. кен орындарында
кездеседі.
Вольфрам қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын алады. Вольфрам
қорының 53%-дан астамы 16 кен орында шоғырланған, оның 12-сі баланстық.
Вольфрам кенінің басым типтері – кварц- желілі-гейзенді және штокверкті,
оларға Қараоба, Ақшатау, Жоғарғы Қайрақты, Бұғыты, т.б. кен орындары
жатады. Вольфрамға бай кентастар скарндық-грейзендік кен орындарында
(Солтүстік Қатпар, Баян) немесе олардың мүжілген қатпарларында (Көктіңкөлі)
кездеседі. Вольфрамның 16 кен орны есепке алынған. Оның 85%-на жуығы
штокверг кендері (Шығыс Қайрақты, Бұғыты, Көктіңкөлі, Қараоба, т.б.),
ондағы вольфрам триоксидінің мөлшері 0,12-0,19%. Негізгі қорлар 6 ірі және
аса ірі: Жоғарғы Қайрақты, Бұғыты, Көктіңкөлі, Солтүстік Қатпар, Қараоба
(штокверг), Баян, Ақсоран кен орындарында шоғырланған. Вольфрам мен
молибденнің өнеркәсіптік кен орындары Сарыарқада (Байназар,
Ақмая, ІІІалқия, Саран, Батыстау және т.б.), Таулы Алтайда (Көкшіл,
Шындығатай), Іле Алатауында ашылған.
Цирконий Сарыарқаның батысы мен солтүстігінде, Торғай ойпатында, Арал
маңы мен Мұғалжарда таралған.
Висмут қорғасынды, мырышты және мыс кендерінде кездеседі.
Сирек металдардың қасиеттері мен алыну технологияларын
меңгеруде үлкен еңбек сіңірген ССРО-ның Мемлекеттік сыйлығының
лауреаты, академик Е.А. Букетов бағаланады.
Ванадий кендері Қаратау мен Жабағылтауда табылған.Кендегі ванадийдің
мөлшері шамамен 1% және молибден 0,22 %. Кеннің сапасы жоғары емес. Ванадий
бар кендер Шыңғыс тауларында, Бетпақдалада, Кіндіктаста, Теріскей Алатауы
мен Жезқазған аймағында кездеседі.
Галий Амангелді және Торғай бокситінде, Алтайдың полиметалл кендерінде
кездеседі.
Индий Мырғалымсай, Текелі, Майқайыңның полиметалл кендерінен алынады.
Қаратаудың қорғасын-мырыш кен орындарының кендерінде индий элементі бар. Ол
1963 жылы ашылды.Бұл күмістей ақ, жұмсақ металл. Теңіз кемелері, авиация
мен автомобиль өнеркәсібінде қолданылады. Әсіресе, индийге Мырғалымсай
кендері бай.
Талий Алтай кендерінен (Лениногорск, Зыряновск, Ертіс маңы), Сарыарқа
(Жайрем, Ақжал, Ұзынжал, Қарағайлы), Жезқазған және Қоңырат кен орындарынан
алынады.
Селен мен тилур Кенді Алтай, Майқайыңның, Шыңғыс тауының полиметалл
кендерінен, Саяқ, Қоңырат, Бозшакөлдің, Шатыркөл, Жезқазған және т.б. мысты
кендерінен алынады 1.
1.4 Қазақстанның әр аймағында кездесетін түсті металдар кен орындары
Оңтүстік Қазақстан облысының түсті металлургия кен орындары. Облыс
аумағында полиметалдық кендердің құрамында қорғасын,мырыш, сонымен қатар
сирек жер элементтері (мыс, күміс, индий т.б.) болады. 110 кен орындары
белгілі (Ащысай, Мырғалымсай, Қарасай, Байжансай т.б.). Оңтүстік Қазақстан
облысы республикада қорғасын өндіру бойынша үшінші орын, мырыш-төртінші, ал
полиметалдық кендерді өндіру мөлшері бойынша Шығыс Қазақстан облысынан
кейінгі екінші орынды иеленеді.
Қаратау тауындағы тау-кен өндірісі ертеден белгілі. Қаратау тауы
жүздеген шақырымға, ал оның оңтүстік-батыс етегінде тізбектеліп қорғасынды-
мырыш кен орындары созылып жатыр.
Қаратау тау жотасының кен орындары мен кен іздері карбонаттық
жыныстардың арасында орналасқан 1.
Мырғалымсай кен орнын 1930 жылы Қарасай геолог, тау-кен барлау
партиясының коллекторы Мырғалым Фахрезетдинов ашты. Ащысай кендері-
2-кесте. Түсті металдардың пирометалллургиялық циклі
нен ерекшелігі Мырғалымсай кенінің құрамында бөліп алуға болатын күміс,
барий т.б. пайдалы компоненттері бар.
Байжансайдың қорғасын және мырыш кендері жер бетіне жақын орналасқан.
Оны жергілікті тұрғындар тапқан. Қорғасын мен мырыштың қоры бойынша орташа
кен орнына жатады. 1
Жетекші шет ел компанияларымен бірігіп жұмыс істеп жатқан түсті
металдар кәсіпорындары:
"Қазмырыш"ААҚ -1997жылы 7 қаңтарда "Өскемен қорғасын-мырыш
комбинаты","Лениногор полиметалл комбинаты","Зырян мырыш комбинаты"
3-кесте. Қазақстаның әр аймағында кездесетін түсті металдар кен
орындары
Мыс кен орындары :
I. Жезқазған тобы: 1) Жезқазған 2) Милықұдық 3) Қосқұдық 4) Айнакөл
5) Зланок 6) Шайтантас 7) Раймунд
II. Жартос тобы: 1) Бектас 2) Сорқұдық
III Жыланды тобы: 1)Талдыбұлақ 2) Көкқұдық 3) Доңызауыз 4) Итауыз 5)
Айранбай 6) Күлмен
IV Қоңырат кен 1) Шығыс Қоңырат 2) Кеңқұдық 3) Қасқырқазған
орындары:
V. Саяқ тобы: 1) Саяқ1 2) Саяқ2 3)Саяқ3 4)Саяқ4 5)Малдыбай 6) Тастау
7) Тесіктас 8) Миөзек 9) Тастыөзек 10) Жамбас
VI. Приод кен 1) Аванг 2) Приор 3) Тастыбұлақ 4) Осенние 5) Весенние
тобы: 6) Летние
VII Қаратас тобы 1) Қаратас1; 1) Қаратас2;1) Қаратас3; 1) Қаратас4
Жеке кен орындары:1) Ақтоғай (Ақтоғай станциясы) 2) Бозшанкөл (Павлодар
облысы); 3) НикоVлаев-Кручков (Установ станциясы) 4)
Жайсан-Шатыркөл (Шу станциясы) 5)Ақбастау-Құсмұрын
(Аягөз) 6) Ірі су (Ленгор-Шымкент қаласы маңында) 7)
Көксай (Талдықорған)
Қорғасын-мырыш кен орындары:
I Жәйрем тобы: 1) Жәйрем 2) Бестөбе 3) Қужал 4) Ұзынжал 5)Жомарт
6) Қамыс
IIҚарағайлы тобы: Қарағайлы-Алайғыр
III Ащысай тобы: 1)Мырғалымсай 2) Байжансай 3) Ақсай 4) Шалқия
5) Қрасай
IV Текелі тобы: 1) Батыс Текелі, 2) Желжота, 3) Суықтөбе, 4)
Центрльная, 5) Тұйық 6) Көксу
V Зырян тобы: 1)Зырян 2)Грехов 3)Малеев
VI Ертіс тобы 1)Ертіс, 2)Белаусов 3)Березов 4)Глубочан
VIIЛениногор тобы:1) Лениногор 2( Тишин 3) Шоқпар
Алюминий кен 1) Наурызым 2) Козырев 3)Беллин 4) Шығыс Аят
орындары 5) Құсмұрын 6) Амангелді
Титан-магний кен 1) Обухов 2) ұмкөл 3) Тобыл 4) Айтарқызыл 5)Асубұлақ
орындары
Алтын-күміс кен 1) Жолынбет 2) Бестөбе 3) Ақсу 4)Ақбейіт 5)Ешкіөлмес
орындары 6)Майқайың 7)Сувенир 8)Жусалы 9)Миөзек 10)Ақбастау
11) Алтай алтын комбинаты 12) Ақтөбе: Юбилейный
Платина кен 1) Бетпақдала 2) Солтүстік Балқаш маңы 3) Солтүстік
орындары: Қазақстан 4) Алтай
акционерлік қоғамдарының, сондай-ақ,Текелі кен байыту комбинаты мен
Бұқтырма су-энергетикалық кешендерінің негізінде құрылған. Басқарушы
компания - "Қазастур Цинк АГ"фирмасы (Швейцария).
Металды мырыш,тазартылған қорғасын, мыс концентраты,металл кадмий,
күкірт қышқылы, электр және жылу энергиясы өндіріледі.
"Қазақмыс корпорациясы" ААҚ. Оның құрамындағы акционерлік қоғамдар:
"Жезқазғантүстіметалл", "Балқаш кен-металлургия комбинаты" (БКМК), "Жезкент
кен байыту комбинаты" және корпорацияның "ШығысҚазмыс" филиалы. Жетекші
компания - "Самсунг Дойчланд" (Германия).
Өндірілетін өнім мен негізгі қызмет түрлері:
• катодты мыс, қорытылған күміс, қорытылған алтын, мырыш концентраты,
қорғасын тозаңы, күкірт қышқылы, сирек металл тұздары;
• электр және жылу энергиясын өндіру мен тарату, ғылыми-зерттеу,
тәжірибелік құрастыру, жобалау-іздестіру жұмыстары, өнеркәсіптік және
азаматтық құрылыс, жүк және жолаушы тасымалдау. Жобалық қуаттылығы –
жылына 400 мың тонна тазартылған мыс.
Өнімді өткізу : катодты мыстың 99,9 %- түйіршіктелген күміс пен алтын
алыс шет елдерге экспортталады, негізгі тұтынушы - "Самсунг"фирмасы.
"Жезқазғантүстіметалға" жер асты (Шығыс, Оңтүстік және Батыс кеніштері)
мен ашық (Солтүстік кеніші) кен орындары, байыту фабрикалары, мыс қорыту
зауыттары, ғылыми-зерттеу және жобалау-құрастыру жұмыстарының кешені мен
т.б. нысандар енеді.
Балқаш кен металлургия комбинаты кеніштеріне "Қоңырат", "Саяқ", "Шығыс
Қоңырат", сондай-ақ, байыту фабрикасы,мыс қорыту және мыс электролит
өндірісі, күкірт қышқылын өндіретін цех, Балқаш ЖЭС-і, аффинаж зауыты
кіреді. Жамбыл облысында Шатыркөл кен орны пайдаланыла бастады.
Мыс өнімдерін өндірудегі кәсіпорынның өз шикізатының үлес салмағы
17,5%, қалғаны мыс концентраттары, мыс қоспасы түрінде Қазақстанның басқа
кәсіпорындарынан, таяу және алыс шет елдерден келеді 10.
Қорғасын-мырыш кен орындары Қаратауда (Ақсоран,Байжансай, Түйетас),
Талас Алатауында (Жетімсай, Киікбайсай) белгілі.Сонымен қатар бұл
металдардың шоғырлануы Көкшетау-Тяньшань системасының оңтүстік-шығысында
герцен кезеңіне тән. Іле Алатауының батысында (Қастек қыраты)- Шыналысай
кен орны, ал шығысы мен орталығы – Қаскелең, Қарақой, Шынтүрген жерлеріне
қорғасын-мырыш тән.Біршама қызығушылық Түйік кен орнындағы мыс-қорғасын-
барит металдарына тән.
"Қазақстан алюминийі" ААҚ. Қазақстан Үкіметінің 1996 жылы 9 наурызда
қабылдаған қаулысымен құрылған. Оның құрамына енген акционерлік қоғамдар:
"Павлодар алюминий зауыты", "Торғай боксит кен басқармасы",
"Краснооктябрьск кен басқармасы" және "Керегетас" кен акционерлік қоғамы.
Өндірілетін өнім мен негізгі қызмет түрлері: глинозем, металды галий,
боксит кентасы, отқа төзімді қыш, әктас, электр және жылу энергиясын өндіру
мен сату. Глинозем өндірісінің жобалық қуаты – 1050 мың тонна.
Өнім, негізінен, Ресейдің Батыс және Шығыс Сібірінде орналасқан
алюминий зауыттарына жөнелтіледі. Галий алыс шет елдерге экспортталады.
"Өскемен титан-магний комбинаты" ААҚ- ТМД-дағы жоғары сапалы титан,
магний қорытпалары мен металды магний өндіретін бірегей кәсіпорын.
Басқарушы компания- "Спешиалити металс компани" (Канада).
Өндірістің құрамдас бөліктері : титан мен магнийді электролиз әдісімен
өндіру цехы, төрт хлорлы- термиялық әдіспен өндіру, кеуекті титанды магний-
термиялық әдіспен өндіру.
Кәсіпорын, негізінен, импорттық шикізатпен жұмыс істеп келгендіктен,
қазақстандық титанды шикізат базасын дамыту мақсатында Титан-магний
өнеркәсібін дамыту бағдарламасы қабылданды. Вольфрам қоры жөнінен Қазақстан
әлемде бірінші орын алады. Вольфрам қорының 53%-дан астамы 16 кен орында
шоғырланған, оның 12-сі баланстық. Вольфрам кенінің басым типтері – кварц-
желілі-гейзенді және штокверкті, оларға Қараоба, Ақшатау, Жоғарғы Қайрақты,
Бұғыты, т.б. кен орындары жатады. Вольфрамға бай кентастар скарндық-
грейзендік кен оындары, титан "Спешиалити металс компани" фирмасының
келісімшарттары бойынша алыс шет елдерге- АҚШ, Жапония, Франция, Германияға
және т.б. елдерге сатылады 10.
Қазақстанда өндірілетін түсті металлургия 2005 жылғы көрсеткіш бойынша
1990-2000 жылдармен салыстырғанда әртүрлі пайызда өндірілді. Бұл
көрсеткішті төмеде тұрғызылған диаграммадан көруге болады.
3-сурет. 2006-2008 жылдардағы түсті металлургия өнімдерін өндіру
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРА МЕТАЛЛУРГИЯСЫ
2.1 Қара металдарға жеке түсінік
Темір кендерінің қоры 8 млрд. тоннадан астам. Оның 80% Торғай теміркен
бассейнінде орналаскан. Басейннің ірі кен орындарына Соколов, Сарыбай,
Қашар, Лисаков және Аят кен орындары жатады. Металлургилық процесте темір
кенінен басқа ванадий, алюминий оксиді, фосфаттың шлактар алынады. Олар
минералдық тыңайтқыш ретінде пайдаланылады.
Алатау темірмарганец бассейнінде шамамен 500 -дей кен орындары мен
металл іздері табылған. Бассейндегі темір кендерінің коры 500 млн. тонна
және марганецті кендер — 80 млн. тоннаны құрайды.
Ұлытаудағы Қарсақбай темір кен орындарында 500 млн. тонна темір кені
бар.Шағын теміркен орындары Кеңтөбеде (Қарағанды); Атансарда (Көкшетау),
Қаратаста (Жезқазған), Иірсуде (Оңтүстік Қазақстан) және т.б. жерлерде
табылған.
Марганец кендері Атасу темірмарганец бассейнінен басқа Сарыарқада,
Ұлытауда, Қаратауда, Маңғыстау мен Семейде анықталған.
Хромит кендері негізінен табылған орындары Ақтөбеде, Кемпірсай
массмвінде шамамен 30 кен бар. Еннің ұзындығы 80 км, ені 0,6-дан 30 км-ге
дейін созылған, қалыңдығы жүздеген метрге жетеді. Кендегі хром тотығының
мөлшері 20-дан 60%-ға дейін. Бұл кен орнына дүние жүзінде тең келетін кен
орны жоқ.Хромит кенін өндіру бойынша Казақстан дүние жүзінде бірінші
орынға шықты. Хромит кендері Қостанайдағы Жетіқарада, Құнды-байда,
Аққарғада, Ақтауда, Семейде табылған.
Ванадий кендері Қаратау мен Жабағылтауда табылған. Кендегі ванадийдің
мөлшері шамамен 1% және молибден 0,22 %. Кеннің сапасы жоғары емес. Ванадий
бар кендер Шыңғыс тауларында, Бетпақдалада, Кіндіктаста, Теріскей Алатауы
мен Жезқазған аймағында кездеседі.
Титан кендері Қостанайда, Көкшетауда, Ақмола мен Ақтөбе облыстарында
барланған. Ұлытау, Оңтүстік Алтайда және Жезқазған облысындағы қоры
белгілі.
Қазақстан түсті, бағалы және сирек металдардын, көп түрлілігімен,
байлығымен сипатталады.
Алюминий кендерінің ішінде бокситтер ерекше орын алады. Келешегі бар
аудандарға Сарыарқаның батысы мен солтүстігі, Торғай ойпаты, Сырдария
өзенінің бассейні, Каспий маңы және Арал маңы ойпаты. Аманкелді, Обаған,
Жоғарғы Тобыл, Теңіз, Таскөл және Шаған, Мұғалжар, Шымкент қаласының
маңындағы кен орындарын атауға болады. Алюминий шикізатының бокситтен басқа
түрлері де барланған.
Никель және кобальт кендері Ақтөбе, Қостанай, Жезқазған, Қарағанды,
Павлодар, Семей және Жамбыл облыстарында таралған. Ақтөбедегі Кемпірсай
бассейнінде никель кен орындарының 30-ың ішінен 14-і жұмыс істейді. Жоғары
сапалы никель кенінің үлкен қоры Қостанай облысындағы Аққарға мен Ақтауда
шоғырланған. Силикатты никель кендері Кемпірсайдан басқа Семей және
Жезқазған облыстарында ашылған. Олардан металлургиялық өңдеу барысында
кобальт та алынады.
Оңтүстік Қазақстан облысының табиғат ресурстары. Пайдалы қазбалар.
Оңтүстік Қазақстан облысы полиметаллдық кендердің, фосфаттардың қоймасы
болып табылады. Облыс территориясындағы полиметаллдық кендердің құрамында
қорғасын, мырыш, сонымен қатар сирек жер элементтері (мыс, күміс, индий
және т.б.) болады. 110 кен орындары белгілі (Ащысай, Мырғалымсай, Қарасай,
Байжансай және т.б.) Оңтүстік Қазақстан облысы республикада қорғасын өндіру
бойынша үшінші орын, мырыш — төртінші, ал полиметаллдық кендерді өндіру
мөлшері бойынша Шығыс Қазақстан облысынан кейінгі екінші орынды иеленеді.
Қаратау тауындағы тау-кен өндірісі ертеден белгілі. Қаратау
тауы жүздеген километрге, ал оның оңтүстік-батыс етегінде
тізбектеліп қорғасынды-мырыш кен орындары созылып жатыр.Қаратау тау
жотасының кен орындары мен кен іздері карбонаттық жыныстардың арасында
орналасқан.
Ащысай кен орны Қаратаудың оңтүстік-батыс беткейінде Түркістан
қаласьнан 70 км жерде орналаскан. Оны 1873 жылы белгілі орыс табиғат
зерттеушісі Н.А. Северцев ашқан.
Мырғалымсай кен орнын 1930 жылы Қарасай геолог, тау-кен барлау
партиясының аға коллекторы Мырғалым Фахрезетдинов ашты. Ащысай кендерінен
ерекшелігі Мырғалымсай кенінің құрамында бөліп алуға болатын күміс, барий
және т.б. пайдалы компоненттері бар.
Байжансайдың қорғасын және мырыш кендері жер бетіне жақын орналасқан.
Оны жергілікті тұрғындар тапқан. Қорғасын мен цинктің қоры бойынша орташа
кен орнына жатады. Өндірісі 1954 жылы басталған.
Қаратаудың қорғасын-мырыш кен орындарының кендерінде индий элементі
бар. Ол 1963 жылы ашылды. Бұл күмістей ақ, жұмсақ металл. Теңіз кемелері,
авиация мен автомобиль өнеркәсібінде қолданылады. Әсіресе, индийге
Мырғалымсай кендері бай.
Ленгір мен Келте Машатта қоңыр көмір кен орны бар, бірақ қоры үлкен
емес. Облыс керамзитті сазға бай. Одан өндірілетін керамзит құрылыс
материалы ретінде қолданылады.
Оңтүстік Қазақстан облысында құрылыс материалдарының қоры көп.
Карбонаттық жыныстар құрылыстық тас, қиыршақ тас, тау тас түрінде болады.
Белгілі кен орындарына Бадам (гранит), Қаратас, Түлкібас, Тұздықұдық және
т.б. жатады 13.
2.2 Қара металлургияның ірі кәсіпорындары
Қара металлургияның ірі кәсіпорындары ішкі технологиялық байланысының
түрі бойынша металлургия-энергохимиялық комбинаттарын ұсынады. Болатты
тоқтаусыз құюуы қазіргі кездегі металлургияның бірден-бір ірі жетістіктері
болып табылады. Оны пайдалану өндірістік процессті айрықша жеңілдетеді және
құю процессінде толық механизациялау және автоматтандыру үшін жағдай
жасайды.
4-сурет. Қазақстан Республикасының металлургия өнімдерінің таралу
түрлері.
Ірі болатты балқыту зауыттары біртұтас өңірлердің экономикалық әл-
ауқатын анықтайтын кәсіпорындар болып табылады. Яғни, бар жоғы үш
конверторлық болатты балқыту пешінде жылына 5 млн. т жуық болатты
балқытатын "Миттал Стил Теміртау" АҚ (бұрынғы Қарағанды металлургиялық
комбинаты) тұрақты жұмысы жоғары білікті он мың мамандарға қызмет
көрсететін бірқатар ірі кәсіпорындардың қауыртты және келісілген жұмыстарын
талап етеді. Электро энергиялық өндірушілері мен жеткізушілерді, сондай-ақ
теміржол және автокөлік жолдарының жүктемесін есепке ала отырып, Қарағанды
көмір шахтасының, руда кенін және Қостанай, Қарағанды, Ақмола және
Қазақстанның басқа облыстарының флюстық қосындыларының қызметін үйлестіруді
талап етеді.
Бірақ, "Миттал Стил Теміртау" АҚ-ң барлық өнімдері түржиыны бойынша бір
типті – табақты болып табылады. Еліміздің тұрақты экономикалық дамуын
қамтамасыз ету және саланың аз тәуелсіздігімен сұраным конъюнктурасынан осы
өнімнің түріне Қазақстанда және болат өнімдерінің сұрыптамасы бойынша аса
икемді басқа өндірістерді құру қажет.
Біршама көлемде және шектелген түржиынында сұрыптап прокаттауды
Павлодар қаласындағы трактор зауытының базасында құрылған "Кастинг" фирмасы
жүргізеді. Кәсіпорында өнімнің мынадай түрлерін өндіру меңгерілген: 125х125
және 1850х150, ұзындығы 11,7 м болаттан құйылған қима дайындау; диаметрі
40,60 және 11 мм ұсақтайтын шар; диаметрі 100 мм, ұзындығы 4200, 5300 м
ұсақтайтын стержендер; А-3 класындағы, диаметрі 12,16 және 20мм арматуралық
болат.
Ішкі нарықтағы тапшылыққа байланысты, Қазақстанда сұрыптап прокаттау
импортының жалпы көлемі соңғы бес жыл ішінде 7-ден аса өсті және 2004 жылы
кедендік статистика бойынша 766 мың т. жетті.
5-сурет. Сортты прокат импортының орташа жылдық бағасы
Болат құбырларын өндіру көлемі республикада сондай-ақ айрықша емес.
1988 жылы Теміртау қаласы "Кармет" АҚ-мен РД 20-86 электро балқыту
қондырғысының жұмысы іске қосылған болатын, мұнда сумен қамтамасыз ету
жүйесі үшін 15-86 мм. Диаметріндегі құбырлар дайындалады және желінің
өнімділігі жылына 20 мың тоннаға дейін. 1991 жылы РГТО заутында
("Қарағандыкөмір" АҚ) өнімділігі жылына 15 мың тоннаға дейінгі құбырлық
балқыту қондырғысы дайындалған., шығарылған құбырлардың диаметрі – 114,
127, 159 мм. 1999 жылы Алматы қаласы "Меридиан" фирмасы өнімділігі жылына 5
мың тоннаға дейінгі құбырлық балқыту қондырғысы шығарылды, шығарылған
құбырлардың диаметрі 114 мм. Осы өндірістің қуаттылығы құбырларды шетелге
экспорттау туралы айтпағанда, Қазақстанның ішкі нарығының қажеттілігін
қамтамасыз ету жажағдайы жоқ.
Қазақстанда болат құбырларын импорттау көлемі соңғы 4 жылда 200 мың т.
көтеріледі және 459 мың т. жетті, сонымен бірге 2002-2004 жылы мұнай газ
түржиыны құбырларын импорттау 260 мың т. деңгейіне тұрақтанды. Осылай
көмірсутекті жеткізуге қатыссыз, салаларда болат құбырларына сұранымның
өсуін құрастыру айқын көрінеді.
Қазақстанның жер қойнауында болат өнімдерін кең ассортиментте және
жоғары сапада өндіру үшін барлық қажетті шикізат материалдары бар.
Республикадағы қайта жаңғырған тау-уақытта болат балқытып өзгертудің
қазіргі кездегі технологиясын меңгеруге қабілетті. Келешекте болат балқыту
кешенінің шикізат базасы еріндік темірді- доғалық пештерде болаттты балқыту
кезінде шойын мен металдың орнын басатын жоғары сапалы шикізатты алумен,
Қазақстанда руда мен концентратардан темірді тікелей қалпына келтіру
технологиясын меңгерумен айрықша кеңейуі мүмкін.
Қара металлургияда қазіргі кездегі материалдарды алудың жаңа
технологиясын құру көмірсутекті төмен легірленген, таттанбайтын және
болаттың басқа маркаларын жоғары төғары төзімді және икемді сұрыптап
қақтауды алудың технологиясын әзірлеуге жағдай жасайды. Мұндай өнімдерді
шығару сұрыптап қақтауды импортының көлемін қысқартуға жағдай жасайды және
болашақта оны экспорттау, инновациялық дамуды қамтамасыз ету үшін негіз
болуы мүмкін. "Қазақстанның Инвестициялық қоры" АҚ болатты қақтауды – тік
жікті құбырларды, орта сортты қақтау, металды конструкциялау, метиздер,
жабынды бұйымдар, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz