Инновациялық қызметті реттеу
Кіріспе 6
1. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
9
1.1 Инноватика теориясының қалыптасуы және оның қазіргі кездегі қағидаттары
9
1.2 Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу механизмдері 19
1.3 Инновациялық қызметті реттеудің шетелдік тәжірибесі 26
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
31
2.1 Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайына сараптама 31
2.2 Инновациялық қызметтің дамуын мемлекеттік реттеу ерекшеліктері 41
2.3 Қазақстан Республикасындағы венчурлық бизнестің даму ерекшеліктері 52
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
58
3.1 Инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер және оларды шешу жолдары
58
3.2 Ұлттық инновациялық жүйенің даму болашағы 67
Қорытынды
78
Пайдаланылған әдебиеттер
82
1. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
9
1.1 Инноватика теориясының қалыптасуы және оның қазіргі кездегі қағидаттары
9
1.2 Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу механизмдері 19
1.3 Инновациялық қызметті реттеудің шетелдік тәжірибесі 26
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
31
2.1 Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайына сараптама 31
2.2 Инновациялық қызметтің дамуын мемлекеттік реттеу ерекшеліктері 41
2.3 Қазақстан Республикасындағы венчурлық бизнестің даму ерекшеліктері 52
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
58
3.1 Инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер және оларды шешу жолдары
58
3.2 Ұлттық инновациялық жүйенің даму болашағы 67
Қорытынды
78
Пайдаланылған әдебиеттер
82
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасының қазіргі даму тенденциясы күрделі өзгерістермен есте қалуда. Бір жағынан, бұл өзгерістер бүкіл әлемді қамтып үлгерген жаһандану үрдісінің алға қойып отырған талаптары десек, екіншіден еліміздің қарыштап дамып, әлемдік қоғамдастықтан лайықты орын алуының бірден-бір жолы екені даусыз. Бұл жөнінде президентіміз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жодауында экономиканы әртараптандыру – табыс кілті және таяудағы онжылдықта тұрлаулы да теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады деді [1.-2б.]. Егер ХХ ғасыр техника ғасыры болды десек, онда ХХІ ғасырдың жүзжылдығы білім мен ғылым, сондай-ақ инновация ғасыры болып саналуы да тегін емес. Демек, зерттеудің ерекшелігі қоғам дамуының бүгінгі сұранысына толық сәйкес келуінде болып отыр. Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғам дамуының кез келген жүйесінде болмасын, айрықша маңызға ие болғаны белгілі. Олай болса, инновациялық даму үрдістері де әрдайым мемлекет тарапынан реттеп, қолдап отыруды қажет ететіні сөзсіз. Мұндай сипаттағы реттеу мен қолдаудың қажеттілігі ғылыми жаңалықтар мен инновациялық жетістіктердің үнемі өзгеріп, жаңарып отыратындығымен, сондай-ақ тәуекелінің жоғары болып келуімен байланысты түсіндіріледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының экономикасын инновациялық дамытуды мемлекеттік реттеу мәселелеріне ғылыми талдау жасап, оның ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы рөлі бойынша теориялық және іс-тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады.
Алға қойған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалады:
- инновацияның теориялық мәселелері жан-жақты зерттеледі;
- инновациялық дамуды мемлекеттік реттеу механизмдері мен шетелдік тәжірибесі ғылыми тұрғыда сараланады;
- Қазақстандағы инновациялық қызметтің қазіргі кездегі даму жағдайына талдау жасалады;
- ұлттық экономиканың инновациялық дамуындағы венчурлық қорлардың үлесі зерттеледі;
- Қазақстандағы инновациялық үрдістерді дамыту және технологиялық жаңғырту мәселелері жан-жақты зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Республиканың, ішінара аймақтар мен облыстар экономикасының инновациялық даму жағдайы дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Ұлттық экономиканың инновациялық даму жолдары, оны құқықтық қамтамасыз ету мәселелері және инновациялық даму саласындағы экономикалық қатынастар дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының экономикасын инновациялық дамытуды мемлекеттік реттеу мәселелеріне ғылыми талдау жасап, оның ұлттық экономиканың бәсекеге қабілеттілігін арттырудағы рөлі бойынша теориялық және іс-тәжірибелік тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады.
Алға қойған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалады:
- инновацияның теориялық мәселелері жан-жақты зерттеледі;
- инновациялық дамуды мемлекеттік реттеу механизмдері мен шетелдік тәжірибесі ғылыми тұрғыда сараланады;
- Қазақстандағы инновациялық қызметтің қазіргі кездегі даму жағдайына талдау жасалады;
- ұлттық экономиканың инновациялық дамуындағы венчурлық қорлардың үлесі зерттеледі;
- Қазақстандағы инновациялық үрдістерді дамыту және технологиялық жаңғырту мәселелері жан-жақты зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Республиканың, ішінара аймақтар мен облыстар экономикасының инновациялық даму жағдайы дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Ұлттық экономиканың инновациялық даму жолдары, оны құқықтық қамтамасыз ету мәселелері және инновациялық даму саласындағы экономикалық қатынастар дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып табылады.
1. «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері». Қазақстан Республикасы Президнтінің халыққа жолдауы. // Егемен Қазақстан. – 2010ж. - 30 қаңтар. -№ 33/35. – 1-2б.
2. Й.Шумпетер Теория экономического развития. - М.: Прогресс, 1982. – 454 бет;
3. Яковец Ю.В. Эпохальные инновации ХХІ века. – М.: Экономика. - 2004ж. – 14б.
4. Косинцева Ю.Ф. Инновации в социальной сфере и проблемы новаторства в социальной работе. Под. ред. Е.Н. Шиянова. Ставрополь: СКСИ, - 2004 г.
5. Жаңсықбаева А.С. Инновациялық қызметтің даму жолы және оның бүгінгі жағдайы // ҚазЭУ Хабаршысы. – Алматы. – 2008. - №4. – 120-125б.
6. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 13 шілдедегі «Инновациялық қызметтi туралы» заңы // www.government.kz
7. Замбинова Г.К. Формирование инновационной экономики в Казахстане: теория, институты и механизмвы развития. Экономика ғылым. кандидаты дисс. 08.00.05. Қарағанды 2010ж. 13б.
8. Бекбасова А.Ж. Роль инновации в национальной экономике. КаЭУ хабаршысы №4 2010ж. 139 б.
9. Әмірбекұлы Е. Инновациялық инфрақұрылымды дамытудың экономикалық механизмі. Алматы– 2010 14-15б.
10. Иванова Н. Национальные инновационные системы //Вопросы экономики. - 2001. - № 7. – 60-65б.
11. Купешова С.Т. «Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны» // Саясат №2, 2001 жыл. Даму институты., 64-67 бет.
12. Ставбуник Е.А. Роль государства в регулировании инновационной деятельности. // Аль-Пари. -2004ж. - №2-3. – 84б.
13. Дуденков С.В. Государственное регулирование инновационной деятельности ч.1. М. 2009. http://www.eftcentre.ru/Materials/innov.pdf
14. Барлыбава Н.А. Национальная инновационная система США // Промышленность Казахстана – 2006. - №10. – 36-39б.
15. Елшібаева Е.Қ. Инновацияны мемлекеттік қолдаудың шет елдік озық тәжірибелері // ҚазЭУ Хабаршысы №3. - 2010ж. 102-108 б.
16. Кыстаубаева А.Б. Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдаудың шет елдік тәжірибесі // Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – 2010ж. 50-51б.
17. Тургинбаева А.Н. Проблемы и перспективы инновационного развития в Казахстане: Монаграфия. – Алматы. - 2010ж. – 37-38б.
18. Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму стратегиясы. – Астана. 2003ж.
19. Қазақстан Республикасының Үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің жеке сайты. // http://www.mit.kz/kz. - Астана. - 2010ж.
20. ҚР Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің 2010 жылғы қорытындылары. // www.mit.kz - Астана 2011ж.
21. Тулембаева А.Н., Дуламбаева Р.Т. Государство и инновационное развитие в РК // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы, №3(73). 2009ж. 95-98 б.
22. Қазақстан Республикасының Стастика агенттігінің жеке сайты. // www.stat.kz
23. Каликов М.А. Қазақстанның инновациялық дамуының қазіргі жағдайы және даму болашағы. // ҚазЭУ Хабаршысы. - №4. – 2010ж. -146-148б.
24. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан дағдарыстан кейінгі әлемде: болашаққа интелекетуалдық серпіліс. Президенттің әл-Фараби атындағы ҚазҰУ оқыған дәрісі.// www.kaznu.kz/1853/.
25. Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің жеке сайты. www.mit.kz
26. Майлыбаев Б. По пути инновационного развития // Казахстанская правда. - 2010. 7 қараша. – 12б.
27. Freeman C. The Nationals systems of innovation in historical perspective. // In Cambridge journal of economics. – London. - 1995. -5-7 pp.
28. Бимендиев Ж. Инновациялық саланы мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары. // Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – 2010ж. 92-94б.
29. Қазақстан инвестициялық қоры туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 6 шiлдедегi № 575 Заңы. // "Егемен Қазақстан" 2004 жылғы 16 шiлде № 177-178. – 15б.
30. 24.01.2011 «Қазақстанның Инвестициялық қоры» АҚ 2010 жылғы жұмыс қорытындылары және 2011 жылға міндеттері туралы ақпарат. // http://www.ifk.kz/index
31. Шеденов Ө.Қ., Шайхина Л.Т. Қазақстан Республикасындағы инновациялық процестер мен инновациялық қызметтің қазіргі жағдайы. / Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» ІІІ Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – 2009ж. -58б.
32. Ұлттық инновациялық қордың жеке сайты // www.nif.kz
33. Притворова Т.П., Ситенко Д.А. Проблемы инновационной инфраструктуры Казахстана: институты и механизмы взаймодействия // АльПари. - №3. - 2010ж. 183-184б.
34. Қазақстан Республикасының Инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау туралы заңы "Егемен Қазақстан" 2006 жылғы 31 наурыз № 71-72. – 2006ж. 7-8б.
35. Қазақстан Республикасының патент заңы. 1999 жыл 16 шiлдедегi № 427 Заң. // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, ЮРИСТ жүйесі. -2011ж. 216 ауд.
36. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шiлдедегi № 319 Бiлiм туралы Заңы. "Егемен Қазақстан" 2007 жыл 15 тамыз № 254-256, 12-13б.
37. Новаселов М.В. Венчурная инновационная деятельность в мезо и микро экономических системах: эконом. Ғылым. кондидаты дисс.: 08.00.05. – Екатеринбурк - 2006. – 224 б.
38. Садықова А. Венчурлық бизнес ерекшеліктері. // Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – 2010ж. 116-118б.
39. Рисковый бизнес с высокой степенью отдачи (Обзор по венчурному рынку РК). - АСТАНА. 2010ж. 13 наурыз. // www.BNews.kz
40. Каширин А.И. Семенов А.С. Венчурное финансирование инновационной деятельности. // Инновации. – 2010ж. - №1. 19-21б.
41. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз. Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы. // Егемен Қазақстан. – 2011ж. 29 қаңтар. №29/30. - 1-3б.
42. Айтекенов К., Исекешев А., Орынбаев Е. Приоритеты индустриально-инновационного развития Казахстана и роль государственных институтов. // Экономист. – 2008ж. - №11. – 25-29б.
43. Кубаев К.Е. Инновационные технологии как ведущий фактор устойчивого экономического развития // Индустрия Казахстана. -2006 - №1. – 6-10б.
44. Кубаев К.Е. Механизм трансфера НИОКР и технологий: линейная модель снятия рисков на этапах инновационного процесса // Вестник КазНУ. -2007 - №5 (63). – 61-64б.
45. Акчурин А. «Некоторые проблемы инновационного развития РК» // Қаржы-қаражат. - №3.- 2009 г. – 120-121б.
46. Замбинова Г.К. Формирование инновационной экономики в Казахстане: теория, институты и механизмы развития: экон. кылым. кандидаты. диссер. – Қарағнды. – 2010ж. 65-66б.
47. Хэмильтон А. Инновацияонная и корпаративная реструктуризация в миравой экономике. // Проблемы теории и практики управления. - 2005 ж. - №6. – 19б.
48. Адекенов Н.Н. Совершенствование механизма управления инновационной деятельности: экон. ғылым. кандидат. диссер. – Қарағнды. – 2008ж. – 52б.
49. Мотина Ю. Японская стратегия разработки и рыночной экспанции новой продукции. // Российский экономически журнал. – 1995ж. - №9. – 77-81б.
50. Кахарман Н. Управление инновационным развитием Казахстана: концепции и практика реализации.: экон. ғылым. кондидат. диссер. – Алматы. – 2007ж. 43-44б.
51. Сұңғат ӘЛІПБАЙ. ҚР Инновациясының болашағы қандай. Егемен Қазақстан. – 2012ж. 20 қаңтар. №49/15. - 1-3б.
2. Й.Шумпетер Теория экономического развития. - М.: Прогресс, 1982. – 454 бет;
3. Яковец Ю.В. Эпохальные инновации ХХІ века. – М.: Экономика. - 2004ж. – 14б.
4. Косинцева Ю.Ф. Инновации в социальной сфере и проблемы новаторства в социальной работе. Под. ред. Е.Н. Шиянова. Ставрополь: СКСИ, - 2004 г.
5. Жаңсықбаева А.С. Инновациялық қызметтің даму жолы және оның бүгінгі жағдайы // ҚазЭУ Хабаршысы. – Алматы. – 2008. - №4. – 120-125б.
6. Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 13 шілдедегі «Инновациялық қызметтi туралы» заңы // www.government.kz
7. Замбинова Г.К. Формирование инновационной экономики в Казахстане: теория, институты и механизмвы развития. Экономика ғылым. кандидаты дисс. 08.00.05. Қарағанды 2010ж. 13б.
8. Бекбасова А.Ж. Роль инновации в национальной экономике. КаЭУ хабаршысы №4 2010ж. 139 б.
9. Әмірбекұлы Е. Инновациялық инфрақұрылымды дамытудың экономикалық механизмі. Алматы– 2010 14-15б.
10. Иванова Н. Национальные инновационные системы //Вопросы экономики. - 2001. - № 7. – 60-65б.
11. Купешова С.Т. «Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны» // Саясат №2, 2001 жыл. Даму институты., 64-67 бет.
12. Ставбуник Е.А. Роль государства в регулировании инновационной деятельности. // Аль-Пари. -2004ж. - №2-3. – 84б.
13. Дуденков С.В. Государственное регулирование инновационной деятельности ч.1. М. 2009. http://www.eftcentre.ru/Materials/innov.pdf
14. Барлыбава Н.А. Национальная инновационная система США // Промышленность Казахстана – 2006. - №10. – 36-39б.
15. Елшібаева Е.Қ. Инновацияны мемлекеттік қолдаудың шет елдік озық тәжірибелері // ҚазЭУ Хабаршысы №3. - 2010ж. 102-108 б.
16. Кыстаубаева А.Б. Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдаудың шет елдік тәжірибесі // Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – 2010ж. 50-51б.
17. Тургинбаева А.Н. Проблемы и перспективы инновационного развития в Казахстане: Монаграфия. – Алматы. - 2010ж. – 37-38б.
18. Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму стратегиясы. – Астана. 2003ж.
19. Қазақстан Республикасының Үдемелі индустриялық-инновациялық дамуының 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің жеке сайты. // http://www.mit.kz/kz. - Астана. - 2010ж.
20. ҚР Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің 2010 жылғы қорытындылары. // www.mit.kz - Астана 2011ж.
21. Тулембаева А.Н., Дуламбаева Р.Т. Государство и инновационное развитие в РК // ҚазҰУ Хабаршысы. Экономика сериясы, №3(73). 2009ж. 95-98 б.
22. Қазақстан Республикасының Стастика агенттігінің жеке сайты. // www.stat.kz
23. Каликов М.А. Қазақстанның инновациялық дамуының қазіргі жағдайы және даму болашағы. // ҚазЭУ Хабаршысы. - №4. – 2010ж. -146-148б.
24. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан дағдарыстан кейінгі әлемде: болашаққа интелекетуалдық серпіліс. Президенттің әл-Фараби атындағы ҚазҰУ оқыған дәрісі.// www.kaznu.kz/1853/.
25. Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің жеке сайты. www.mit.kz
26. Майлыбаев Б. По пути инновационного развития // Казахстанская правда. - 2010. 7 қараша. – 12б.
27. Freeman C. The Nationals systems of innovation in historical perspective. // In Cambridge journal of economics. – London. - 1995. -5-7 pp.
28. Бимендиев Ж. Инновациялық саланы мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары. // Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – 2010ж. 92-94б.
29. Қазақстан инвестициялық қоры туралы Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 6 шiлдедегi № 575 Заңы. // "Егемен Қазақстан" 2004 жылғы 16 шiлде № 177-178. – 15б.
30. 24.01.2011 «Қазақстанның Инвестициялық қоры» АҚ 2010 жылғы жұмыс қорытындылары және 2011 жылға міндеттері туралы ақпарат. // http://www.ifk.kz/index
31. Шеденов Ө.Қ., Шайхина Л.Т. Қазақстан Республикасындағы инновациялық процестер мен инновациялық қызметтің қазіргі жағдайы. / Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» ІІІ Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – 2009ж. -58б.
32. Ұлттық инновациялық қордың жеке сайты // www.nif.kz
33. Притворова Т.П., Ситенко Д.А. Проблемы инновационной инфраструктуры Казахстана: институты и механизмы взаймодействия // АльПари. - №3. - 2010ж. 183-184б.
34. Қазақстан Республикасының Инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау туралы заңы "Егемен Қазақстан" 2006 жылғы 31 наурыз № 71-72. – 2006ж. 7-8б.
35. Қазақстан Республикасының патент заңы. 1999 жыл 16 шiлдедегi № 427 Заң. // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, ЮРИСТ жүйесі. -2011ж. 216 ауд.
36. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шiлдедегi № 319 Бiлiм туралы Заңы. "Егемен Қазақстан" 2007 жыл 15 тамыз № 254-256, 12-13б.
37. Новаселов М.В. Венчурная инновационная деятельность в мезо и микро экономических системах: эконом. Ғылым. кондидаты дисс.: 08.00.05. – Екатеринбурк - 2006. – 224 б.
38. Садықова А. Венчурлық бизнес ерекшеліктері. // Жас ғалымдар және студенттердің «Ғылым әлемі» Халықаралық конгресінің материалдары. – Алматы: әл-Фараби атындағы ҚазҰУ. – 2010ж. 116-118б.
39. Рисковый бизнес с высокой степенью отдачи (Обзор по венчурному рынку РК). - АСТАНА. 2010ж. 13 наурыз. // www.BNews.kz
40. Каширин А.И. Семенов А.С. Венчурное финансирование инновационной деятельности. // Инновации. – 2010ж. - №1. 19-21б.
41. Болашақтың іргесін бірге қалаймыз. Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы. // Егемен Қазақстан. – 2011ж. 29 қаңтар. №29/30. - 1-3б.
42. Айтекенов К., Исекешев А., Орынбаев Е. Приоритеты индустриально-инновационного развития Казахстана и роль государственных институтов. // Экономист. – 2008ж. - №11. – 25-29б.
43. Кубаев К.Е. Инновационные технологии как ведущий фактор устойчивого экономического развития // Индустрия Казахстана. -2006 - №1. – 6-10б.
44. Кубаев К.Е. Механизм трансфера НИОКР и технологий: линейная модель снятия рисков на этапах инновационного процесса // Вестник КазНУ. -2007 - №5 (63). – 61-64б.
45. Акчурин А. «Некоторые проблемы инновационного развития РК» // Қаржы-қаражат. - №3.- 2009 г. – 120-121б.
46. Замбинова Г.К. Формирование инновационной экономики в Казахстане: теория, институты и механизмы развития: экон. кылым. кандидаты. диссер. – Қарағнды. – 2010ж. 65-66б.
47. Хэмильтон А. Инновацияонная и корпаративная реструктуризация в миравой экономике. // Проблемы теории и практики управления. - 2005 ж. - №6. – 19б.
48. Адекенов Н.Н. Совершенствование механизма управления инновационной деятельности: экон. ғылым. кандидат. диссер. – Қарағнды. – 2008ж. – 52б.
49. Мотина Ю. Японская стратегия разработки и рыночной экспанции новой продукции. // Российский экономически журнал. – 1995ж. - №9. – 77-81б.
50. Кахарман Н. Управление инновационным развитием Казахстана: концепции и практика реализации.: экон. ғылым. кондидат. диссер. – Алматы. – 2007ж. 43-44б.
51. Сұңғат ӘЛІПБАЙ. ҚР Инновациясының болашағы қандай. Егемен Қазақстан. – 2012ж. 20 қаңтар. №49/15. - 1-3б.
Мазмұны
Кіріспе 6
1. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
9
1.1 Инноватика теориясының қалыптасуы және оның қазіргі кездегі
қағидаттары 9
1.2 Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу механизмдері 19
1.3 Инновациялық қызметті реттеудің шетелдік тәжірибесі 26
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ 31
2.1 Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайына сараптама 31
2.2 Инновациялық қызметтің дамуын мемлекеттік реттеу ерекшеліктері 41
2.3 Қазақстан Республикасындағы венчурлық бизнестің даму ерекшеліктері 52
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ 58
3.1 Инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер және оларды
шешу жолдары 58
3.2 Ұлттық инновациялық жүйенің даму болашағы 67
Қорытынды 78
Пайдаланылған әдебиеттер 82
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасының қазіргі даму
тенденциясы күрделі өзгерістермен есте қалуда. Бір жағынан, бұл өзгерістер
бүкіл әлемді қамтып үлгерген жаһандану үрдісінің алға қойып отырған
талаптары десек, екіншіден еліміздің қарыштап дамып, әлемдік қоғамдастықтан
лайықты орын алуының бірден-бір жолы екені даусыз. Бұл жөнінде
президентіміз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жодауында экономиканы
әртараптандыру – табыс кілті және таяудағы онжылдықта тұрлаулы да
теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады деді [1.-2б.].
Егер ХХ ғасыр техника ғасыры болды десек, онда ХХІ ғасырдың жүзжылдығы
білім мен ғылым, сондай-ақ инновация ғасыры болып саналуы да тегін емес.
Демек, зерттеудің ерекшелігі қоғам дамуының бүгінгі сұранысына толық сәйкес
келуінде болып отыр. Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғам дамуының кез
келген жүйесінде болмасын, айрықша маңызға ие болғаны белгілі. Олай болса,
инновациялық даму үрдістері де әрдайым мемлекет тарапынан реттеп, қолдап
отыруды қажет ететіні сөзсіз. Мұндай сипаттағы реттеу мен қолдаудың
қажеттілігі ғылыми жаңалықтар мен инновациялық жетістіктердің үнемі
өзгеріп, жаңарып отыратындығымен, сондай-ақ тәуекелінің жоғары болып
келуімен байланысты түсіндіріледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасының экономикасын инновациялық дамытуды мемлекеттік
реттеу мәселелеріне ғылыми талдау жасап, оның ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттырудағы рөлі бойынша теориялық және іс-тәжірибелік
тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады.
Алға қойған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалады:
- инновацияның теориялық мәселелері жан-жақты зерттеледі;
- инновациялық дамуды мемлекеттік реттеу механизмдері мен шетелдік
тәжірибесі ғылыми тұрғыда сараланады;
- Қазақстандағы инновациялық қызметтің қазіргі кездегі даму жағдайына
талдау жасалады;
- ұлттық экономиканың инновациялық дамуындағы венчурлық қорлардың үлесі
зерттеледі;
- Қазақстандағы инновациялық үрдістерді дамыту және технологиялық
жаңғырту мәселелері жан-жақты зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Республиканың, ішінара аймақтар мен
облыстар экономикасының инновациялық даму жағдайы дипломдық жұмыстың
зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Ұлттық экономиканың инновациялық даму
жолдары, оны құқықтық қамтамасыз ету мәселелері және инновациялық даму
саласындағы экономикалық қатынастар дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып
табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазіргі кездегі кәсіпкерліктің
инновациялық сипаттарын көрсететін экономикалық қатнастардың қазіргі
заманғы теориясын келесідей шетелдік зерттеушілер дамытты. Олар:
Й.Шумпетер, П.Самуэльсон, Кэмпбэлл, С.Брю, Э.Роджерс пен Р. Шумейкер, Р.
Нельсон, Л. Водачек, П. Друкер, К. Фриман, Дж. Доси, К. Перес және т.б.
зерттеушілерді жатады.
Өзіміздің отандас ғалымдарымыздың ішінде инновациялық қызмтті,
инновациялық стратгияны, мемлекеттік және салалық инновациялық саясатты,
сондай-ақ инновациялық үрдістерді басқару мәселелері академиктер Р.Алшанов,
У.Баймұратов, Ә.Сатыбалдин, К.Сағадиев, А.Қошанов, О.Сабден, сонымен қатар
А.Марков, В.Гончаров, Ф.Днишев, К.Кажымұратов, Д.Мұқанов, С.Әбдіғаппарова,
Н.Барлыбаева, А.Саттарова, К. Е. Кубаев, С.Т. Купешова, А.Н. Тургинбаева,
Н.Н. Адекенов, Н. Кахарман, Г.А. Мырзалиева, А.А. Булашева, Г.К. Замбинова
және т.б. ғалымдардың жұмыстарынан көрініс табуда.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 3 бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралып, 79 бет, 11 кесте, 10 суреттен
тұрады.
1 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инноватика теориясының қалыптасуы және оның қазіргі кездегі
концепциялары
Экономикалық қатынастар жүйесінен инновацияның алатын орны орасан зор.
Себебі инновациялық тәжірибені өндіріске қолданбастан, бәсекеге қабілетті
өнім алу мүмкін еместігін дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы
салаға жұмсап келеді. Осыған байланысты нарықтық экономика кезеңіндегі
бәсекелестік күресте инновация өнімінің өзіндік құнын азайту, инвестициялар
ағынын арттыру, өнім өндірушінің имиджін қалыптастыру және жаңа нарықтарды,
оның ішінде сыртқы нарықтарды бағындырудағы аса тиімді таптырмас құралға
айналуда деп зерттеулер негізінде тұжырымдауға болады.
Теориялық талдау негізінде инновацияны түсіндіруде екі көзқарастың
қалыптасқаны анықталды:
- біріншісі, инновация жаңа идеялар мен үрдістер ретінде қарап, оны
қолдану арқылы ең сапалы өнімдер мен технологияны жасауға
әкелетін қоғамдық-техникалық-экономикалық үрдіс ретінде
қарастырған (Б.Твисс, Ф.Никсон, Б.Сантон, т.б.);
- екіншісі, инновацияны тұтыну тауарларының жаңа түрлерін, жаңа
өндірістік және тасымал құралдарын, нарықтар мен өнеркәсіптегі
ұйымдастыру формаларын енгізу және қолдану мақсатындағы
өзгерістер ретінде түсіндіреді (И.Шумпетер). Инновация – бұл тек
жаңа енгізулер емес, бұл өндірістің жаңа қызметі. Оның негізі -
өнім өндіру технологиясын өзгерту қажеттігі, ұйымдастырушылық,
қаржылық, ғылыми-зерттеу және басқа салаларда жаңалықтар енгізу
болып табылады.
Нарықтық экономикадағы ғылыми қызметтің нәтижелерін пайдалану
мүмкіншілігінің мол болуы, инновация деген экономикалық категорияны
өмірге әкелді. Қоғамдық қатынастардағы пайда болған осы құбылыс жаңалық
енгізу деген мағынаны білдіретін инновация сөзімен атала бастады.
Инновация сөзі 1440 жыл француз тіліндегі жаңғыру және жаңа намесе
зат жасаудың жаңа жолы деген мағынаны білдіретін innovatіon сөзінен
пайда болған.
Инновация термині, жаңалық және ашылым түсініктерімен тығыз
байланысты болады. Жаңалық түсінігі, адаммен шығарылған жаңа құралдар,
механизмдер, жабдықтармен түсіндіріліеді. Ашылым түсінігі, бұрын
белгісіз болған мәліметтерді алу үрдісі және бұрын белгісіз болған табиғи
құбылыстардың көрінісімен түсіндіріледі. Инновацияға қарағанда, ашылым
термині ең алғашқы сатыда жасалады және қандай да бір кіріс алу мақсатын
көздемейді.
Қазіргі кезде бұл инновацияға деген көп көз-қарас бар, әркім әртүрлі
анықтама берген, солардың ең алғашқысы және инновация теориясын
қалыптастырушы - Й.Шумпетер болатын. 1920 жылдары Австриялық ғалым
Й.Шумпетер өзінің Экономикалық өсу теориясы еңбегінде алғаш рет
инновация түсінігіне көңіл аударды. Оның ойынша экономикалық тұрақтылықты
жаңашыл кәсіпкерлер бұзады. Бұл кәсіпкерлер рынокқа жаңа өнім енгізіп
сонысымен басқа кәсіпкерлерді бәсекелестікке шақырады. Әр кәсіпкер
бәсекеден озу үшін, өз тарапынан басқа да жаңа өнімдер ойлап табуға
ұмтылады және мәжбүр болады. Й.Шумпетердің айтуынша әр кәсіпорынның ішкі
факторларын жаңадан біріктіру арқылыда да жаңалық алуға болады деді.
Й.Шумпетер теориясы бойынша жаңа комбинациялардың бес түрі бар, оларға:
- жаңа өнімді қалыптастыру;
- жаңа технология пайдалану;
- өндіріс үрдісін ұйымдастырудың жаңа түрлерін пайдалану;
- сатудың жаңа рыноктарыға шығуы;
- ресурстардың жаңа түрлерін немесе жаңа қайнар көздерін пайдалану
жатады [2-454 б.].
Й. Шумпетерден кейін Джеймс Брайен Куинн инновацияның жалпы сипаттарына
тоқталып келесілерді атады: қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады;
ықтималды сипатқа ие; күрделілігімен ерекшеленеді; көп уақытты талап
етеді; кедергінің пайда болуына, қарсыласуға, тоқтатылымға және шапшаң
дамуға бейім деп атап көрсетті [3. 14б.].
Ағылшынша-қазақша сөздікке сәйкес, инновация - жаңадан енгізу,
жаңашылдық, өзгеріс. Дегенмен интеллектуалды еңбектің нәтижесі болып
жаңашылдық табылады. Жаңашылдық, қысқа мағынада – интеллектуалды қызметтің
жемісі, кең мағынасында – ноу-хаудың, ұтымды ұсыныстардың, тауар
белгісінің, патенттің, өнертапқыштық, ашылымдардың бейнесінде жасалған
инновациялық үдерістің нәтижесі. Егер, жаңадан енгізудің экономикалық
немесе әлеуметтік құндылығы болмаса, ол инновация ретінде саналмайды,
өйткені инновация болуы үшін белгілі бір пайдалы әсерді қамтамасыз ететін
инновациялық үдерістің өндіріске енгізген нәтижесі болуы қажет.
Ал В.А. Макаренконың редакциясымен шыққан заманауи түсніктер мен
терминдердің қысқаша сөздігінде толығырақ анықтама берілген. Инновация
(ағыл. innovation – жаңа енгізу, жаңалық, лат. innovation – қайта жаңару,
жаңару) бұл:
1. Техникалар мен технологиялардың буынын қамтамасыз ету үшін, экономикаға
қаржы салу;
2. Ғылыми-техникалық үдерістің нәтижесі болып табылатын жаңа техника,
технологиялар ойлап табу;
3. Жаңа идеяларды жасау мен жинақтау, жаңа теория, модель жасау, оларды
жүзеге асыру: қайталанбайтын, жеке саяси бағдарламалар;
4. Тіл білімінде – жаңа өскін, салыстырмалы жаңа құбылыс, әсіресе
морфологияда.
Қазіргі қолданыстағы Инновациялық қызмет туралы Қазақстан
Республикасының Заңының 1-бабы бойынша, инновация – жаңа немесе
жетілдірілген өнім, жаңа немесе жетілдірген техникалық прогресс, жаңа
ұйымдастырушылық техникалық, қаржылық – экономикалық немесе басқа да
өнеркәсіп немесе қоғамды басқару салаларына прогрессивті ықпал ететін, әр
түрлі қоғамдық қатынастар салаларындағы шешімдер ретіндегі жүзеге
асырылынған, инновациялық қызмет нәтижелері [3]. Ең алдымен, бұл
анықтамада инновацияның құқықтық қатынастардағы түрлі көріністері
көрсетілген. Екіншіден, инновация – инновациялық қызметтің нәтижесі ретінде
келтірілген.
Инновация түсінігінің базалық әртүрлі анықтамалары бар. Әлеуметтік
мағынасы жағынан Г. Мюлганның айтуы бойынша әлеуметтік инновация – бұл
негізгі мақсаты әлеуметтік бағытты білдіретін, ұйымдардың көмегімен
таралатын, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыратын қызмет көрсету және
инновациялық қызмет. Аталған автор негізгі мақсаты табыс табу болып
табылатын әлеуметтік және бизнес инновациялар аралығындағы айырмашылықты
көрсеткен. Бірақта әлеуметтік инновацияның ұтымды үлгісін көрсететін
әлуметтік кәсіпкерлік, бір кезде әлеуметтік мәселелерді шешеді және
тұтынушылар мен кәсіпкерлерге табыс табуға мүмкіндік береді [3-41б.].
Т.А. Тумина әлеуметтік инновацияларды былай анықтайды:
а) қызметтердің жаңа немесе жетілдірілген өнімдері және
технологиялары, соның ішінде ең біріншіден халықтың өмір сүру деңгейін
көтеруге және адам капиталын дамытуға бағытталған әлеуметтік басқару
технологиясы; б) осындай жаңалықтарды жасау және тәжірибеде жүзеге асыру
үрдістері әдтте жобалық қызмет қағидаларына негізделеді [3-10б.]. Бұл
жағдайда әлеуметтік инновация әлеуметтік бағыттағы инновациялық қызметтің
нәтижесі және үрдісі ретінде көрсетілген.
Ю.Ф. Косинцева әлеуметтік инновациямен материалды-техникалық
инновацияны ажыратуды ұсынады. Ол әлеуметтік инновацияны жаңа, ойлап
табумен, игерумен, қолданумен байланысты жаңалықтарды қоғамда тарату мен
байланыстырды. Ю.Ф. Косинцева әлеуметтік инновациялардың топтамасын ұсынды.
Мазмұны жағынан әлеуметтік инновациялар келесідей бөлімдерге бөлінеді:
- экономикалық (еңбкті әлеуметтік ұйымдастыру және материалдық
ынталандыру саласындағы инновация);
- ұйымдастырушылық - басқарушылық (жаңа ұйымдастырушылық құрылымдар,
еңбекті ұйымдастыру формасы, шешім қабылдау және олардың орындалуын
бақылау);
- әлеуметтік-басқарушылық (ұжым ішіндегі қарым-қатынастың өзгеруі);
- құқықтық (құқық объектілері мен субъктілері арасындағы жаңалық);
- саяси (әлеуметтік топтар қарым-қатынасы саласындағы мақсатты
өзгерістер) [4.3-5б.].
Экономикалық мағынасы жағынан менеджмент теориясында және тәжірибеде
қолданылуы жағынан инновацияның бес тобын бөліп көрсетуге болады.
Әртүрлі экономикалық анықтамалар түсінігі жаңа технологияларды
қолдануда, инновациялық қызметті коммерцияландыруда, әлеуметтік жүйеде,
экономикалық дамуда және әлеуметтік-экономикалық саясаттың бағыттарын
қалыптастыруда қолданылады. Экономикалық мағынасы жағынан инновацияны
келесідей бес топқа бөледі (1-кесте).
Кесте 1
Инновацияның экономикалық мазмұны жағынан бөлінуі
Инновация Анықтамасы
...
ретінде
Мақсат Инновация – шығармашылық ойды жүзеге асыру
Инновация – жаңалық ашу мен жаңа ойлардың экономикалық,
техникалық, әлеуметтік және де басқа салалардағы енуі.
Инновация – экономикалық тиімділікті, сапаны, ұйым
тұтынушыларының жаңалықтар енгізілуі арқылы қанағаттандырылуын
жоғарылату
Стратегия Инновация – білімнің ақшаға айналуы
Инновация – кәсіпорынның әлеуметтік немесе экономикалық
әлеуетінің мақсатты өзгеруі
Инновация – жаңалықтарды жасау траекториясы
Үрдіс Инновация – жаңалықтар енгізу жолымен жақсарту үрдісі
Инновация – жаңа ойларды ұтымды қолдану
Нәтиже Инновация – инновациялық үрдістің соңғы нәтижесі.
Инновация – жаңа ой, әдіс немесе құрал.
Инновация – қызметтегі жаңа аспектіні қалыптастыратын өзгеріс.
Жүйе Инновация – ұйым және білімді өнімге айналдыру ортасы мен
адамдар арасындағы күрделі қарым-қатынас жүйесі.
Инновация – адамдар арасындағы қарым-қатынастар жүйесінің
өзгеруі
Ескерту: Автордың құрастыруы бойынша
Инновация түсінігіне басқа да ғалымдардың көзқарасы бар, солардың бірі
Р. Нельсон. Ол экономикалық эволюцияда бірінші рет инновация түсінігіне
байланысты екі үрдісті атады, олар өндірістік инновациялардың пайда болуын
білдіретін өзгермелілік (variation) және бәсекеге төзімді және
бейімделгіш таңдау (selection) үрдісі деді. Ал Л. Водачек инновацияны
Кәсіпорынның жүйе ретінде қызмет етуінің мақсатты өзгерістері деп атады
[4-200б.].
Экономикалық зерттеулердің барысында инновацияға деген екі көзқарасты
байқауға болады, яғни инновация шығармашылық үрдістің нәтижесі ретінде және
жаңалық енгізу үрдісі ретінде. Я. Кук және П. Майерс инновацияны нарықта
жүзеге асатын, пайда болған идеядан бастап дайын өнімге дейінгі толық
үрдісті айтты. Б. Твиссте инновацияны үрдіс деді бірақ ол жаңа жасалым
экономикалық мазмұнға ие болатын үрдіс деді. [4-271б.]
Инновация терминіне, алғаш рет идеяның пайда болу көзіне байланысты П.
Друкер келесідей типология ұсынды:
- инновацияның негізінде күтпеген оқиға жатыр;
- инновацияның негізінде ақиқат және оны көре алу
арасындағы сәйкессіздік жатыр;
- инновация, өндіріс үрдістерінің сұранысына негіз болып табылады;
- инновация, нарықтың немесе саланың құрылымының
өзгерістерінің нәтижесі;
- инновация, құндылықтарды белгілеу және көңіл-күйдегі,
қабылдаудағы өзгерістердің негізі;
- инновация жаңа білімнің негізі болып табылады.
Сонымен қатар оның құрастырған инновация теориясының тағы бір аспектісі
ғылыми-техникалық жаңалықтардың әртүрлі білімдердің негізінде жасалатындығы
және ол білімнің ғылым мен техникаға қатысы болуы міндетті емес.
К. Фриман, Дж. Доси. К. Перес өздерінің зерттеу әдістемесінде
экономикалық динамиканың және экономикалық өсудің негізгі қозғаушы
факторлары деп келесілерді көрсетті: инновация негізінде бәсекелестік;
экономикалық дамуда білім мен зияткерлік қасиет маңызды рөл атқарады және
инновациялық қызметті институционализациялау оның мазмұны мен құрылымына
тікелей әсер етуші фактор балып табылады [5-271б.].
Инновация теориясын зерттей келе біз әртүрлі көзқарастарға кездестік.
Біреулер инновацияны зияткерлік қызметтің нәтижесі десе, басқа біреулер оны
белгілі бір саладығы өзгерістерге теңейді, ал кейбір ғалымдар инновацияны
білімді өнімге айналдыру дейді. Соңғы жылдары инновацияға бұрын нарықта
болмаған жаңа немесе жетілдірілген өнім деген анықтама берілген. Сонымен
халықаралық стандарттарға сәйкес инновация - (инновациялық қызметтің соңғы
нәтижесі) жаңа немесе жетілдірілген өнімге айналған, жаңа немесе
жетілдірілген технологиялық үрдіс нарығына енгізілген, тәжірибе жүзінде
пайдаланылатын немесе әлеуметтік қызметтерге қатысты пайдаланылатын
инновациялық қызметтердің соңғы нәтижесі.
Инновацияның әртүрлі анықтамаларын талдау нәтижесінде, инновацияның
спецификалық мазмұнын өзгерістер құрайды, ал инновациялық қызметтің негізгі
функциясы өзгеріс функциясы болатынын анықтадық.
Біздің бұдан байқайтынымыз, осы уақытқа дейін инновация терминіне бір
тұрақты анықтама берілмеген. Біз инновация түсінігіне қатысты әртүрлі
көзқарастарды зерттей келе, оларды бір жүйеге келтіруге тырыстық. Мұндай
талпыныс бізге инновация түсінігіне келесідей анықтама беруге мүмкіндік
беріп отыр. Инновация – адамның ақыл-ой еңбегінің нәтижесінде пайда
болған, ғылыми негізделген жаңа өнім немесе қызмет түрі, сонымен қатар,
белгілі бір өнімді өндіруде немесе қызмет көрсетуде қолданылатын жаңа әдіс-
тәсілдердің жиынтығы. Сонымен қатар, біз инновацияның пайда болуындағы
негізгі мақсаттарын атап көрсеттік. Инновацияның негізгі мақсатттары 1-
суретте көрсетілген.
Сурет 1. Инновацияның негізгі мақсаттары.
*Ескерту: Сызба автордың жеке зерттеулері нәтижесінде құрастырылған.
Қазіргі таңда әлемнің дамыған және дамушы елдері инновацияға қатты
көңіл бөлуде. Өйткені әлемдік нарықтағы жағдай көрсетіп тұрғандай
инновацияға негізделген экономика ғана бәсекеге қабілетті болады. Белгілі
бір салада инновацияның пайда болуы белгілі бір кезеңдерден өтеді:
1. Келіп түсетін идеяларды бір жүйеге келтіру;
2. Идеяларды сұрыптау және жаңа өнім туралы идеяны өңдеу;
3. Жаңа өнімнің экономикалық тиімділігін талдау;
4. Жаңа өнімді құру;
5. Нарықты тестілеу;
6. Өнім жөніндегі маркетинг бағдарламасы негізінде өндіріске жаңа
өнімді енгізу туралы шешімді қабылдау. Аталған кезеңдерден байқайтынымыз.
инновациялық өнімді қалыптастыру және оны нарыққа енгізу өзіндік ерекшелігі
бар белгілі бір кезеңдерден өтеді. Сонымен қатар, инновацияның өзіндік
мақсаттары бар. Инновацияның негізгі мақсаттары 1-суретте көрсетілген.
Қазіргі таңда әлемде көптеген елдер экономикасына инновацияларды
енгізуде өзара төрт шешуші ресурс үшін бәсекелестікке түседі:
– табиғи ресурстар;
– адам ресурстары (дарындар);
– қаржылық ресурстар;
– замануаи тауарлар мен қызмет көрсетулердің жаһандық нарығы [5
- 32б.]. Аталған ресурстарды тиімді пайдаланып экономиканың
бәсеге қабілеттілігін арттыру үшін әлемнің дамыған және дамушы
елдері экономикасын иннновацияға негіздеу барысында өздерінің
ғылыми-техникалық әлеуетін арттыруда. Яғни ресурстарды тиімді
пайдалану үшін инновациялық өнім мен инновациялық қызмттерді
дамытуы керек.
Зерттеу барысында анықталған инновацияға деген әртүрлі көз-қарас
бізге инновацияны сипаттарына қарай келсідей жіктеуге негіз болды.
Инновацияның жіктемесі 2-кестеде көрсетілген.
Кесте 2
Инновацияның жіктелуі
Жаңалық деңгейіне байланысты Пайдалануына байланысты инновациялар
инновациялар келесідей жіктеледі: келесідей жіктеледі:
Жақсартылған инновациялар Ғылыми инновациялар
Базистік Ұйымдастырушылық басқарушылық
Кешенді Технологиялық (өндірістік)
Радикалды инновациялар инновациялар
Экологиялық
Рухани саладағы инновациялар
Технологиялық параметрлеріне Жаңалық түріне қарай инновациялар:
байланысты:
азық-түлік инновациялары; әлемдік;
үрдістік инновациялар (жаңа елдегі;
технологиялар). кәсіпорындаға.
Жүйедегі орнына байланысты Өзгерістердің күрделілігіне
(кәсіпорындағы, фирмадағы): байланысты инновациялар:
кәсіпорын кірісіндегі инновациялар; - Радикалды инновациялар
кәсіпорынның өндірісіндегі - Комбинаторлы инновациялар
инновациялар; - Модификациялық инновациялар
кәсіпорынның жүйелілік құрылымындағы
инновациялар.
Ескертпе: [3],[5] мәліметтері негізінде автор құрастырған.
Аталған инновацияның жіктемесі инновация түсінігінің экономикалық мәні
мен мағынасын ашады. Сонымен қатар инновацияның мақсаттарын, жаңалық
деңгейін, қоғамдық жүйедегі орнын және технологиялық параметрлерін
көрсетеді. Экономикада инновация саласында жиі қолданылатын инновациялық
қызмет деген түсінік бар. Бұл түсінікке толығырақ тоқталатын болсақ.
Инновациялық қызмет дегеніміз – инновациялық идеяны іздеумен басталады және
өнімді өндіру мен оны нарықта жылжыту мен аяқталады.
Инновациялық қызметке келесідей қызмет түрлері жатады:
- инновациялық өнімді жасау үшін ғылыми-зерттеулік,
тәжірибелік-конструкторлық, және технологиялық жұмыстарды жүргізу;
- инновациялық өнімді жасау үшін кешенді жұмыстар жүргізу,
яғни ғылыми-тхникалық, индикативтік жоспарлау және мақсатты
бағдарламалар жасау ұйымдастырушылық және нормативтік-құқықтық
қамтамасыз ету;
- технологияны немесе инновациялық өнімді шығаруға өндірісті
дайындау және технологиялық жабдықтау;
- инновациялық өнімді тұтынушыларға өткізу және сынақтан өткізу;
- технологияны коммерцияландыру үрдістерін басқару;
- инновациялық өнімнің ішкі және әлемдік нарыққа шығарылуы
және өнімдегі интелектуалды қызмет нәтижелерінің құқығын қорғау;
- инновациялық инфрақұрылымның қалыптасуы және дамуы;
- инновациялық өнімді қалыптастыру, жүзеге асыру және
жетілдіру бойынша кеңес берушілік (консультациялық), ақпараттық,
заңнамалық сараптама жүргізу [7-139б.].
Инновациялық қызмет саласы үш компоненттен тұрады: жаңалықтар нарығы,
инвестициялар – капитал нарығы, жаңа енгізулер (новациялар) – жаңалықтар
нарығының таза бәсекесі. Осы компаненттердің жиынтығы инновациялық қызметті
құрайды.
Экономиканы инновациялық тұрғыда дамыту үшін ең алдымен инновациялық
инфрақұрылымды дамыту керек. Инновациялық инфрақұрылымды дамыту
инновациялық қызмет субъектілерін ынталандыру мен байланысты.
Инновациялық инфрақұрылым – материалдық-техникалық, қаржылық,
әдістемелік-ұйымдастырушылық, ақпараттық, кеңес берушілік және т.б.
қызметтерді атқаратын инновациялық қызмет субъектілері мен объектілері.
ЮНЕСКО-ның ұсынысы бойынша инновациялық инфрақұрылымға кең мағынада
келесі қызметтерді атқаратын ұйымдар жатады:
- ғылыми-техникалық ақпаратты тарататын (институттар,
орталықтар, кітапханалар, мұражайлар, ботаникалық және зоологиялық
бақтар);
- ғылыми-техникалық ақпаратты интернет арқылы тарату, соның
ішінде нақты тапсырыс бойынша (жүйелі орталықтар, провацдерлер);
- ғылыми-техникалық әдебиеттерді шығару, түзету және аудару,
соның ішінде электронды нұсқасында;
- пайдалы қазбаларды іздеу (географиялық,
гидрологиялық, топографиялық, метеорологиялық, кадастрлық);
- әлеуметтік-экономикалық құбылыстар жайлы мәлімет жинау
(әлеуметтік сауалнама, маркетингтік, экологиялық сараптама);
- өнім және технология сапасын бақылау және
стандарттауды, метрологияны, сертификаттауды сынақтан өткізу;
- патенттік-лицензиялық қызмет;
- техника өлшеуіштерді, ғылыми жабдықтарды лизингке және жалға
алу және т.с.с. [7. 51-57б.].
Аталған қызметтерді жүзеге асыру, инновациялық қызметті жүзеге асыру
барысындағы шаруашылық субъектілерінің қарым-қатнасы инновациялық үрдісті
қамтиды. Инновациялық үрдісті жаңашылдарды өткізу үрдісінде болатын
ғылыми-техникалық, технологиялық және ұйымдастырушылық өзгерістердің
жиынтығы ретінде анықтауға болады. Ал жаңашылдарды құру, тарату және
пайдалануды инновациялық цикл деп атайды. Инновациялық үрдіс белгілі бір
кезеңдерден тұрады.
Инновациялық үрдістің негізгі кезеңдері:
– идеяның пайда болуы;
– идеяны өндіріске енгізу үшін оның тиімділігін негіздеу;
– инновациялық жоба жасау;
– технологиялық игеру;
– алынған өнімді жарнамалап нарыққа ұсыну;
– өнімнің нарықтағы өмір сүру ұзақтығын қамтамасыз ететін
шаралар жүргізу;
– құлдырау кезңіндегі инновациялық өнімді жаңарту жұмыстары
[7,14б.].
Инновациялық үрдістің өзі циклдық сипатқа ие. Инновациялық үрдістің
келесідей түрлері бар: іргелі зерттеулер; қолданбалы зерттеулер;
жасау(өңдеу); жобалау; құрылыс; игеру; өнеркәсіптік өндіріс; маркетингтік
зерттеу; өнімді өткізу.
Инновациялық үрдістің ең алғашқы кезеңдері көбінесе ғылыми зертеулермен
және ғылыми қызметпен байланысты және де инновациялық цикл элементтерінің
әрқайсысы ғылыммен толық байланыты болып табылады. Қазіргі кезде әлемдік
тәжірибе көрсеткендей фундаменталды зерттеулердің 10% ғана тәжірибеде
қолданыс табады екен, ал қалған 90% теріс нәтиже беруде. Сондықтан ғылым
жетістіктерін тәжірибеде тиімді жүзеге асыру үшін инновациялық
менеджменттің орны ерекше. Қазіргі кездегі инновациялық менеджменттің
мағынасы – инновациялық қызметтерді және үрдістрді, осы үрдіске қатысатын
және инновациялық қызметпен айналысатын ұйымдық құрылымдарды және сол
ұйымдардағы қызмткерлерді тиімді басқару қағидалары, әдістері және
формаларының жиынтығы болып табылады. Инновациялық менеджментке өз алдына
мақсат қою және стратегияны таңдау тән. Инновациялық менеджменттің өзіндік
циклдық кезеңдері бар және инновацияны басқару осы кезеңдер арқылы жүзеге
асырылады. Инновацияны басқару схемасы 2-суретте келтірілген:
Аталған циклдардың әрбір кезеңінде инновациялық қызметке байланысты
белгілі бір мәселелер шешіледі. Нақтырақ айтсақ жоспарлау кезеңінде
стратегияны жүзеге асыру жоспары құрылады. Шарттарды анықтау және
ұйымдастыру кезеңінде – инновациялық циклды жүзеге асыру үшін қажетті
ресурстарды анықтап жұмысшыдардың алдына негізгі мәселелер қойылады және
жұмысты ұйымдастыру жүзеге асырылады. Жоспарды орындау кезеңінде ғылыми
зерттеулер мен жасалымдарды жүзеге асыру және жоспарды іске қосу. Ал
басшылық ету кезеңінде атқарылып жатқан жұмыстарды бақылау және талдау,
негізгі іс-әрекеттерге түзетулер енгізу, тәжірибе жинақтау және т.б. жүзеге
асырылады. Сонымен қатар Инновациялық жобаларды басқаруда қабылданатын
шешімдерге жаңалықтарды қолдану тиімділігін бағалау жүзеге асырылады.
Сурет 2. Инновацияны басқару схемасы
*Ескертпе: Сызба автордың жеке зерттеулері нәтижесінде құрастырылған.
Инновациялық қызметті сәтті және тиімді басқару үшін инновацияны жете
зерттеу қажет. Негізінен инновациялар ғылыми техникалық прогрестің
жылжуының нәтижесінде пайда болады. ҒТП өзіндік кзеңдері бар және сол
кезеңдерге байланысты инновациялар ерекшеленеді және келесідей салаларда
пайда болады:
- техникалық – жаңа немесе жетілдірілген қасиеттермен өнім
өндірісінде пайда болады;
- технологиялық – өнімді өндірудің жаңа немесе жетілдірілген
әдістерін қолдану барысында пайда болады;
- ұйымдастырушылық басқару – өндірісті, өнімді өткізуді және
қамтамасыз етуді тиімді ұйымдастыру үрдісімен байланысты пайда болады;
- әлеуметтік – еңбек жағдайын жақсартуға, денсаулық сақтау, білім
беру, мәдениет саласындағы мәселелерді шешуге бағытталған және т.б.
[8.60-65б.].
Сонымен инновациялық үрдіс – экономиканы жаңа өніммен немесе қызмет
түрімен қамтамасыз ету барысында ғылыми-техникалық және ақпараттық
ағымдарды қолдана отырып өндірісті ұйымдастыру және басқару қызмттерінің
жиынтығын қамтиды. Экономиканы инновациялық тұрғыда дамыту және бәсекеге
қабілеттігін арттыру әрдайым қоғамдық үрдістердің жаңалықтар негізінде
дамып отыруын қажет етеді. Инновацияның пайда болуы мен дамуы қазіргі
кездегі компютердердің пайда болуы және космостық жер серіктерінің дамуы,
байланыс желілерінің дамуы және роботатехниканың дамуымен түсіндіріледі.
Ал инновация бұл бір мезгілде екі бірдей әлемнің атап айтқанда
техника әлемі мен бизнес әлемінің көрініс табуы. Өзгеріс тек технология
деңгейінде қатысты болғанда Шумпетер оны өнер табыс деп, ал өзгертуге
бизнес араласса, онда ол инновация болып табылады дейді.
Әр түрлі сипаттамаларды қорыта келе, инновация - өтімділігі жоғары жаңа
өнімді ойлап табу деген ұғым туады. Бұл тұрғыдан алғанда ашылған жаңалықтың
барлығы инновацияға жатпайтынын айтқан жөн.
1.2 Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу механизмдері
Инновация – өндірістің және қоғамды басқарудың түрлі салаларына
енгізілуі экономикалық тұрғыдан тиімді және әлеуметтік, экологиялық
тұрғыдан маңызды болып табылатын, зияткерлік меншік объектісі болып
саналатын ғылыми және ғылыми-техникалық қызметтің нәтижесі.
Біздің еліміздің болашағы оның интеллектуалды қоры, ғылым және
инновация жетістіктерінде. Бұл сөздер Президент Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
арналған жолдауында айтылған болатын. Өмір өзі көрсеткендей, шикізат сатуға
бейімделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы
ғылыми жетістіктеріне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы
көркейтіп, халық өмірін жақсартуға қабілетті. Сондықтан да, ғылымға және
ғылыми-техникалық және инновациялық саясатқа ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту
жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама - мемлекет
басшысының Нұр-Отан халықтық-демократиялық партиясының 2009 жылғы 15
мамырдағы кезектен тыс ХII съезінде берген тапсырмасын, мемлекет басшысының
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері
атты Қазақстан халқына Жолдауын орындау үшін, сондай-ақ Қазақстанның 2030
жылға дейінгі даму стратегиясын іске асырудың екінші кезеңі болып табылатын
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарының
түйінді бағыттарына сәйкес әзірленді [1].
Инновациялық прогрестің инновациялық саясатпен тікелей байланысты
екендігі ақиқат. Осы тұрғыда алғанда, инновациялық прогресті жаңа жағдайда
мемлекеттік реттеу былай түсіндіріледі [9]:
- ірі инновациялық жобаларды іске асыруда белгілі бір уақытта
кәсіпорын өзін-өзі қаржыландыра алмаса, оған мемлекет
тарапынан құрылған орталықтың көмегі керек болады. Бұл өз
кезегінде ғылыми ізденістің тәуекелшілік элементтерімен
байланысын көрсетеді;
- мемлекеттік үйлестірушілік қызметін керек ететін және
технологиялық жүйелердің мызғымастығын анықтайтын кешенді
өндірісті білдіретін, өнеркәсіптің тиімділігін арттыратын
және технологиялық жылжушылыққа әкелетін ғылым мен
техниканың жетістігін жариялайтын жеке басылымдар шығарылуы керек;
- ірі зерттеулерді ұйымдастыру және оларды қоғамның денсаулық
сақтау, мәдениет, білім беру, қоршаған ортаны қорғау,
инфрақұрылым салаларын қолдану, сонымен қатар мемлекеттік
деңгейде тәжірибеден өткізу мүмкіндігін қарастыру.
Инновациялық саясаттың басты ерекшелігі – оның әрдайым мемлекет
назарында болуы. Қызықтысы ғылым мен техника нарық жағдайында басқа салалар
сияқты өз алдына дербес дами беруге кейде қабілетсіз болып келеді.
Өнеркәсіпте инновацияның екі түрін бөліп қарастырады: өнімдік инновация
және процестік инновация.
Өнімдік инновацияға технологиялық жаңа және технологиялық жетілдірілген
өнімдерді әзірлеу және енгізу кіреді.
Процестік инновацияға технологиялық жаңа немесе өнімдерді табыстау
әдістерін әзірлеу және енгізу кіреді. Мұндай инновациялар жаңа өндірістік
жабдықты, өндірістік процесті ұйымдастырудың жаңа әдістерін немесе олардың
жиынтықтарын пайдалануда негізделуі мүмкін. Әдетте мұндай инновациялар
өндірістің тиімділігін арттыруға немесе кәсіпорындарда бар өнімдерді
табыстауға бағытталған, бірақ сондай-ақ кәдімгі өндірістік тәсілдерді
пайдалана отырып, өндіруге немесе жеткізуге келмейтін технологиялық жаңа
немесе жетілдірілген өнімдерді өндіруге немесе жеткізуге арналуы мүмкін
[9].
Алайда, ғылым жеке меншік өндіріске жұмыс істеген жағдайда, оның
нарықтық сұраныс пен ұсыныс заңдылығы арқылы даму мүмкіндігі жоғары
екендігі сөзсіз. Мұны қазіргі күні АҚШ, Жапония, Оңтүстік Корея сияқты
елдердің тәжірибелері толықтай дәлелдеп отыр. Ғылыми-техникалық саясаттың
жетістіктері индустриалды қоғамды әрі қарай дамытуға жол көрсетеді.
Инновациялық саясатты жүзеге асыру барысында өндіріс өнімінің көлемін
ұлғайту тұрғысында сападан алшақтамау бірінші кезектегі мәселе болары
сөзсіз. Тек шикізат орталығымен ғана шектеліп қоймай, өндірістен -
өндіріске қағидасын ұстаған абзал. Мұның мәні – шикізат өндіре отырып одан
дайын өнім шығаруға ұмтылу. Өндірістен - өндіріске қағидасы бүгінгі күні
Қазақстан үшін ең қажетті қағидалардың бірі болып отыр. Бұл қағида
өндірісте шығынды жағы өте жоғары әрі сапасыз артық өнім шығарудан
сақтандырады. Осындай адамзат үшін тиімді және оңтайлы болып отырған
инновациялық саясаттың негізгі бағыттары төмендегідей болып келеді:
- жоғары бәсекелестікке ұмтылған, шығыны аз, керісінше, пайдаланатын
ресурстарды қолданудың сапалы, жаңа деңгейін қалыптастыру. Ресурстарды
үнемдеу арқылы өндіріс өзінің өсімін көбейтеді. Ресурстарды үнемдеудің
нәтижесі ретінде халық шаруашылығының құрылымдарындағы ішкі саудада қазба
байлықтарының үлес салмағы кеміп, керісінше, оларды өңдейтін өндіріс
орындарының мөлшері артуы қажет;
- елдердің техникалық артта қалуын тоқтатып, жаңа технологияларға қол
жеткізу. Арнайы техникалардың сапасының әлсіздігінен инженерлік басқару
технологияларының заман талабына сай болмауы дамуды біршама тежейді. Енді
осы саланы инновациялау керек. Бәсекелестікке ұмтылған әрбір мемлекет
саясаты технологияларды игеруді басты міндет деп санайды;
- өнім өндірмейтін салалардағы құрылымдық алға жылжу, яғни
технологиялық негізде қамтамасыз ету;
- мемлекеттің қатысуымен маманданған венчурлік қорлар құру және
венчурлік капиталды ғылыми-техникалық және инновациялық салаға тарту;
- инновациялық қызмет субъектілерін мемлекеттік қолдау нысандары мен
әдістерін әзірлеу;
- инновациялық қызметтің мемлекеттік, салааралық, салалық және өңірлік
сипаттағы маманданған субъектілерін құруға енетін инновациялық
инфрақұрылымды қалыптастыру;
- өнеркәсіптің базалық салаларында жаңа технологиялық құрылым
қалыптастыру [10].
Иновациялық қызметті мемлекеттік реттеу үшін ең бірінші құқықтық
нысандары елімізде жоғарыдағы стратегия бойынша орындалуда. Ал мемлекеттік
қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды құру үшін оған көп мөлшерде
қаржы керек. Осы мәселе қазір елімізде күрделі мәселенің бірі болып отыр,
сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция тартуға негізделген
инвестициялық, инновациялық қорлар, даму банкі, экспорттық несиелер мен
инвестицияны сақтандыру коорпорациясы сияқты даму институттары құрылды (3-
суретте көрсетілген).
Сурет 3. Инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсету [10].
Жапонияда инновацияларға II дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың
негізін құрайды. 4-суретте көрсетілгендей инновациялар саласындағы
мемлекеттің 2 қызметін атауға болады:
Сурет 4. Мемлекеттің инновациялық қызметтері [10].
Ал мемлекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-ын құраса, олардың ЖІӨ-дегі үлесі
52%-ды құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлікті қолдаудың мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы
деректерді сәйкестендіру болып табылады.
Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдері алдында тұрған өзекті
мәселелердің бірі индустриалды-инновациялық процестерді басқару негізінде
тұрақты экономикалық өсуге жету. Ертеректе, технологиялық инновациялар кез
келген ұлттық экономикаға тән және автоматикалық режимде жүретін табиғи
процесс деп қарастырылатын.
Индустриалды-инновациялық саясатты жүргізуді ескере отырып, ЖІӨ
динамикасын төмендегі 3-кестеде берілгендей болжауға болады.
Кесте 3
ЖІӨ динамикасының Индустриалды-инновациялық саясатты жүзеге асыру
барысындағы болжамы [19]
Көрсеткіштер Физикалық көлемнің орта Млрд.теңге, 2000
жылдық өсуі ж.бағасы бойынша
Индустриялық-инновациялық қызметті мемлекеттік реттеудің қолданыстағы
саясатын талдауға келетін болсақ, Қазақстан Республикасы Индустрия және
жаңа технологиялар министрлігі индустриялық-инновациялық даму саласындағы
саясатты әзірлеу мен іске асыруға жауапты уәкілетті мемлекеттік орган болып
табылады, оның функцияларына мыналар кіреді: инновациялық қызметінің басым
бағыттары бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметіне ұсыныстарды енгізу;
инновациялық гранттарды бөлу; инновациялық гранттар есебінен жүзеге
асырылатын инновациялық жобаларды іске асыру мониторингін жүргізу және
орындау тиімділігін бағалау; инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау
туралы Қазақстан Республикасының заңнамасын орындауды, оның ішінде
инновациялық дамудың шаралар кешенін атқаруды мемлекеттік бақылау.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі елде жүргізілетін
барлық іргелі және қолданбалы зерттеулерді қалыптастыруға, іске асыруға
және үйлестіруге, ғылыми-зерттеу инфрақұрылымның жағдайы мен дамуына,
ғылыми кадрларды даярлау мен біліктілігін арттыруына, сондай-ақ,
мемлекеттік бюджет есебінен іске асырылатын ғылыми жобалар мен
бағдарламалардың Мемлекеттік ғылыми-зерттеу сараптамасын жүргізуге жауапты
болып табылады. Елдегі инновациялық қызмет Қазақстан
Республикасының Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы
мен Ғылым туралы Заңдарымен реттеледі [11].
Инновациялық қызмет саласындағы қолданыстағы заңнаманың кемшілігіне
елдің инновациялық-технологиялық дамуы саласындағы бірыңғай мемлекеттік
саясатты қалыптастыру мен іске асыруға жауапты орталықтың болмауы және
тиісінше мемлекеттік органдар мен институттар, ғылыми-зерттеу ұйымдары мен
экономиканың нақты секторлар кәсіпорындары арасындағы бірыңғай инновациялық
және үйлестіру стратегиясының болмауы жатады.
Қазіргі кезде мемлекеттің негізгі міндеті инновациялық дамудың
инфрақұрылымын жетілдіру болып табылады. Технопарктер және бизнес
инкубаторлары секілді инновациялық инфрақұрылымды құраушылардың дамуына
олардың аймақтарда жеткіліксіздігін көрсететін рационалды инфрақұрылым,
квалификациялық менеджмент себепші болады.
ҚР инновациялық даму бағдарламасын талдауда жинақталған интеллектуалдық
потенциалды аймақтық бағдарлама арқылы модернизациялауды қарастыратын
біртұтас механизм құру мүмкіндігі пайда болды. Қазіргі кезде неғұрлым
тиімді форма болып инновациялық орталық табылады.
Инновациялық орталықтың функциялары:
– инновациялық процесті ұйымдық сүйемелдеу, нарыққа ғылыми өнімді
шығаруға әкелетін инновациялық қызметтің субьектілеріне заңдық, ақпараттық,
консалтингтік қызмет көрсету;
–маркетинг стратегияларын, өнімді сертификаттау, патенттеу
интеллектуалды жеке меншікті қорғау, технологияны беру жолдарын таңдау
облысындағы консалтингтік қызметтер;
–қызығушылықтары бойынша фирманың коорпоративтік байланыстар ұйымы;
–потенциалды стратегиялық серіктестер мен инвесторлар іздеу бойынша
ақпараттық қызметті құру, жарнамалық компаниялар өткізу;
–аймақтың ғылыми және инновациялық потенциалы бойынша мәліметтер
базасын құру, инновациялық жобалардың менеджерлер кадрларын дайындау;
–зерттеушілар мен өнеркәсіп арасында қызметтестік пен кооперацияларды
қамтамасыз ету;
–экономикалық, техникалық және заңдық сараптама жүргізу;
–фирманың бар ғылыми талдаулар мен технлолгиялар туралы ақпарат беруі;
–өнеркәсіптік кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің ғылыми қажеттілік пен
сұрауларына дейін жеткізу;
–менеджмент облысындағы қызметкерлерді дайындау және оқыту [11].
Инновациялық жобалардың жеделдетіліп енгізілуіне инновациялық
орталықтарды құрумен қатар өзіндік жеке құрылым ретінде қызмет ететін
инновациялық қор да себепші болады. Инновациялық қор қызметінің
бағыттарының бірі инновациялық жобаларды венчурлік қаржыландыру болуы
мүмкін.
Инновациялық қордың негізгі міндеттері:
–республикалық және жергілікті бюджеттік және жергілікті емес бюджеттік
қаржылық ресурстарды орталықтандыру, олардың аймақтық артықшылықтарын
қолдауға бағытталуы;
– инновациялық сфераға жеке инвестициялар ағынын ынталандыру үшін
шектелген ресурстарды қолдану;
–аймақтық инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыруды ресурстық қолдау;
инновациялық жобаларды жүзеге асыру үшін қажетті неғұрлым қымбат тұратын
мамандырылған қызметтің жартылай өтемі;
–қажетті мөлшерде коммерциялық инвесторлардың қаражатын
мобилизациялауға жол бермейтін жекелей жобаларды жеңілдікті жағдайда
қаржылық қолдау [12].
Қазіргі кезде әлемнің көптеген елдерінде мемлекет инновациялық қызметке
құқықтық, ұйымдастырушылық және қаржылық жағынан көмек көрсетуде. Бұл
елдердің ішінде Қазақстан да бар. Мемлекеттік инновациялық саясатты ҚР
Үкіметі әзірлейді және жүзеге асырады. Қазақстандағы инновациялық қызметті
мемлекеттік қолдаудың келесі бағыттары бар:
- ұйымдастырушылық және экономикалық шарттарын құру, соның ішінде
мемлекеттік инновациялық қызметті ынталандыру;
- инновациялық дамудың негізгі басымдықтарын анықтау;
- инновациялық инфрақұрылымды құру және дамыту;
- инновацияларды құру мен енгізуде мемлекеттің қатысуы;
- сыртқы нарықтарға отандық инновацияларды шығару мен өткізу;
- технологиялар трансфертін қоса алғанда, инновациялық қызмет сферасында
халықаралық қарым-қатынасты орнату [12].
Мемлекет қолдауымен ҚР-да ұлттық инновациялық жүйенің белсенді құрылуы
байқалып отыр. Оның құрамды элементтері: ғылыми әлеует, инновациялық
кәсіпкерлік, инновациялық және қаржылық инфрақұрылым. ҚР Үкіметінің 6 қазан
2003 жылдағы №1027 ҚР Үкіметінің 20 қаңтар 2003 жылғы №54 қаулысына
өзгерістер енгізу туралы қаулысына сәйкес сауда және индустрия Министрлігі
инновациялық қызметті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыратын
уәкілетті орган болып белгіленді. Мемлекеттің инновациялық дамуын тиімді
басқару үшін уәкілетті органдар, яғни инновациялық қызметті дамыту
мемлекеттік саясатты жүзеге асыратын сауда және ндустрия Министрлігі және
ғылым мен ғылыми-техникалық қызметті жүзеге асыратын білім және ғылым
Министрлігі бірігіп, келесі функцияларды жүзеге асыруда:
- мемлекет экономикасының инновациялық дамуын ғылыми-техникалық жағынан
қамтамасыз ету үшін ғылымның басымды бағыттарын анықтау,ғылыми-
техникалық өнім нарығын құру, іргелі және қолданбалы ҒЗТКЖ-ларды
қаржыландыратын бюджеттік бағдарламаларға бақылау орнату;
- басқару, ғылыми, инженерлік,кәсіптік дайындау мен біліктілігін
көтеретін орта және жоғары оқу орындарын қоса алғанда, инновациялық
қызмет үшін кадрларды дайындау және біліктілігін көтеру жүйесін құру;
- инновациялық өнімді өндіретін кәсіпорындар, инновациялық кәсіпорындар
мен өндірістерді құруға көмектесетін мекемелер, технологиялық парктер,
бизнес-инкубаторлар, арнайы конструкторлық -технологиялық бюролар
және тағы басқа инфрақұрылым субъектілерін тізбектеп құру;
- отандық жоғары технологиялы өнімдерді ішкі және сыртқы
- нарықтарға шығару жүйесін құру және осындай өнімдерді өндіруші
кәсіпорындар үшін жеңілдіктер мен жұмыс жасау үшін қолайлы жағдайлар
туғызу;
- инновациялық жобалар мен бағдарламаларды жасайтын әзірлеушілер мен
жаңалық ашушылардың зияткерлік және интеллектуалдық меншігін
қорғайтын заң жүйесін құру [13].
Республикамызда Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру
үшін даму институттары құрылды. Олар Қазына тұрақты даму қоры құрамына
кіреді.Оған Қазақстанның Даму Банкі АҚ, Қазақстанның инвестициялық
қоры АҚ, Ұлттық инновациялық қоры АҚ, Орта кәсіпкерлікті даму қоры АҚ,
Маркетингтік-талдамалық зерттеу орталығы АҚ, Экспортты және
инвестицияларды сақтандыру жөнідегі мемлекеттік сақтандыру ұйымы АҚ,
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ, ҚазИнвест, Қазқстанның ипотекалық
компаниясы, Өмірді сақтандыру жөніндегі компания сынды даму институттары
кіреді. Қазақстанның Даму Банкі АҚ-ы, Ұлттық инновациялық қоры АҚ-ы
сияқты даму институттары алғашқы тұрақтану кезеңінен өтіп, инновациялық
жобаларды кешенді қолдау тәртібіне көшті.
1.3 Инновациялық қызметті реттеудің шетелдік тәжірибесі
Инновациялық қызметтегі мемлекеттің орны оның ғылымға бөлген
қаражаттарымен анықталады. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, дамыған елдерде
ғылымға бөлген қаражаттары жыл сайын өсіп, ЖҰӨ-нің 2,5-3,8%-ын құрап отыр.
Бұл қаражаттың 25-34%-ы мемлекет үлесіне тиесілі. Бұндай мемлекеттерге
Оңтүстік Корея, Израиль, Швейцария, Жапония, Швеция, Финляндия кіреді. 90-
шы жылдардың соңында Жапония ЖІӨ-нің 3,04%-ын, Америка 2,64%-ын, Еуропа
Одағы 1,92%-ын ғылымға бөлді [14,15].
Ғылыми зерттеулерді қаржыландыруда мемлекеттің және коммерциялық
құрылымдардың қатысу деңгейі Еуропа мен одан тыс жерлерде әптүрлі: егер
Жапония мен АҚШ-та ғылымдағы коммерциялық құрылымдардардың үлестері
сәйкесінше 75 және 77%-ы құраса, Еуропада 66%-ды құрайды. Еуропа елдерінің
ішінен ҒЗТКЖ-ларды мемлекеттік қазынадан қаржыландырудан келесілер алдынғы
орындарды алып отыр: Португалия (70%), Италия мен Греция (50%-ға жуық),
Польша (58%), Венгрия (53%), Словакия (48%) және Чехия (42%). Әлемдік
нарыққа ғылыми өнімді шығарудан көшбасшы тұрған елдер ЖІӨ есебінен ғылымға
бөлінген қаражаттарға қатаң бақылау орнатады. Ол үшін мемлекет тарапынан
салықтық жеңілдіктер, бюджеттік қолдау, инвестициялар тарту, құрал-
жабдықтар лизингі сияқты экономикалық механизмдер қолданылады. Әдетте әлсіз
дамыған елдерде ЖІӨ есебінен ғылымға бөлінетін үлес- 0,5%-ды құрайды.
Қазақстан да осындай елдердің құрамына кіреді. 2005 жылы Қазақстан
зерттеулер мен әзірлемелерге ЖІӨ-нің 0,29%-ын бөлді, соның ішінде бюджеттің
қатысуы 51,2%-ды құрап отыр. Осындай шектеулі қаржыландырудың арқасында
Қазақстанның әлемдік нарыққа ғылыми өнімді шығару деңгейі нөлге тең болады.
Басқа елдермен салыстырсақ, ғылыми өнімді шығару жағынан әлемдік нарықтағы
Ресей үлесі 0,3-0,5%, Еуропа Одақ елдері-35%, АҚШ-25%, Жапония-11%,
Сингапур-7%, Оңтүстік Корея-4%, Қытай-2%. Ғылыми өнімді шығару жағынан
әлемдік нарықтағы мемлекеттер үлесі ғылыми-техникалық және инновациялық
қызмет тиімділігінің көрсеткіші болып табылады. Инновациялық қызметті
дамыту жолында жетістіктерге жеткен мемлекеттердегі басқарудың мемлекеттік
институттары жаңа техниканы енгізудің тәуекелдіктерді төмендету, ақпаратқа
қол жеткізуді қамтамасыз ету, нарық субъектілерінің ғылыми-зерттеу
әзірлемелер бағытындағы басымдықтарды анықтайды. Ғылыми-техникалық
прогреспен байланысты қауіп-қатерлерді төмендету үшін мемлекет дамыту
субъектісі ретінде үлкен қаражаттар жұмсайды [14,15].
Еуропа мен Солтүстік Американың дамыған елдерінде инновациялық қызмет
экономиканы дамытудың негізгі факторы болып табылады. Еуропаның түрлі
елдерінде ірі және шағын инновациялық кәсіпорындардың үлесі 60-тан 90%-ға
дейін жетеді. Қазақстан Республикасы инновациялық қызметті мемлекеттік
баспалдақтарында тұр. Қазақстан үшін инновациялық қызметті қолдаудың
экономикалық жағынан дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен танысу өте
маңызды болып келеді. Мысалы АҚШ-тың мол тәжірибесімен танысу инновациялық
қызметті мемлекеттік қолдаудың күрделі жүйесінің құрылымы туралы көптеген
қорытындылар жасауға көмек береді. АҚШ-тың инновациялық инновациялық
қызметінің заңнамалық негізі 1980-1990 жылдары Конгреспен қабылданған
мемлекеттік актілері болып табылады. Олардың ішіндегі маңыздылары: Доул-
Бейлидің Федералды патенттік саясат туралы, С.Уайлдердің Технологияларды
жіберу туралы (1980,1986), Бәсекеқабілеттілік пен технологияларды жіберу
туралы (1988), Критикалық технологиялар туралы, Американдық
технологияның артықшылықтары туралы, Технологияларды мемлекеттік жіберу
туралы (1995). АҚШ-та инновациялық қызметтегі мемлекеттік саясатты
анықтайтын 20-ға жуық федералды заң мен актілері бар [15].
АҚШ-та инновациялық қызметті басқаратын әртүрлі мемлекеттік органдар
мен мекемелер бар. Алайда мемлекетте инновациялық қызмет үшін жауапты
бірегей орган жоқ. Федералды деңгейде инновациялық қызметке қатысы бар
енгізгі органдар: Президент әкімшілігі жанынан құрылған ғылыми-техникалық
саясат басқармасы, Конгресстің ғылыми комитеттері, оның зерттеу қызметтері,
бюджеттік басқарма. Ғылыми-техникалық саясатты құруда маңызды рөлді
мемлекеттік емес органдар атқарады: Ұлттық зерттеу одағы, ғылымды дамытудың
Американдық ассоциациясы, РЭНД корпорациясы және т.б. Өндіріске
жаңалықтарды енгізу процесін тездету мен технологиялық прогресті үйлестіру
жұмыстарын бақылауға жауапты мемлекеттік орган – Сауда Министрлігі. Оның
құрамында стандарттар мен технологиялардың ұлттық институты, технологиялық
ақпараттың ұлттық мекемесі және технологиялық саясат басқармасы сияқты үш
құрылымды біріктіретін технологиялар әкімшілігі құрылды.
Технологиялық саясат басқармасы – федералды үкіметте ұлттық
инновациялық саясатты жүзеге асыруда бірден бір маңызды орган. Яғни бұл
орган өндіріс салаларының даму ерекшеліктері мен қажеттіліктерін зерттейді,
отандық және әлемдік нарықтарға инновациялық технологияларды өндірістік
компаниялардың тездетіп шығаруы мен әзірлемелер жасауына әсер ететін
факторларды анықтайды. Қазіргі кезде АҚШ-тың инновациялық дамыту
облысындағы мемлекеттік саясат келесі міндеттерді атқаруға бағытталған:
- жеке сектордың бәсекеқабілеттілігін арттыратын,инновация саласындағы
қызметін белсенді жүргізу үшін қолайлы климат жасау;
- инновациялық әзірлемелерді іске асыру және ғылыми зерттеулерді
қаржыландыру;
- АҚШ өндірісінің бәсекеқабілеттілігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 6
1. ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
9
1.1 Инноватика теориясының қалыптасуы және оның қазіргі кездегі
қағидаттары 9
1.2 Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу механизмдері 19
1.3 Инновациялық қызметті реттеудің шетелдік тәжірибесі 26
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫН
ТАЛДАУ 31
2.1 Қазақстандағы инновациялық саланың бүгінгі жағдайына сараптама 31
2.2 Инновациялық қызметтің дамуын мемлекеттік реттеу ерекшеліктері 41
2.3 Қазақстан Республикасындағы венчурлық бизнестің даму ерекшеліктері 52
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІ ЖЕТІЛДІРУ
МӘСЕЛЕЛЕРІ 58
3.1 Инновациялық саланың дамуына кедергі жасайтын мәселелер және оларды
шешу жолдары 58
3.2 Ұлттық инновациялық жүйенің даму болашағы 67
Қорытынды 78
Пайдаланылған әдебиеттер 82
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан экономикасының қазіргі даму
тенденциясы күрделі өзгерістермен есте қалуда. Бір жағынан, бұл өзгерістер
бүкіл әлемді қамтып үлгерген жаһандану үрдісінің алға қойып отырған
талаптары десек, екіншіден еліміздің қарыштап дамып, әлемдік қоғамдастықтан
лайықты орын алуының бірден-бір жолы екені даусыз. Бұл жөнінде
президентіміз Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жодауында экономиканы
әртараптандыру – табыс кілті және таяудағы онжылдықта тұрлаулы да
теңдестірілген даму жедел әртараптандыру және ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттыру есебінен қамтамасыз етілетін болады деді [1.-2б.].
Егер ХХ ғасыр техника ғасыры болды десек, онда ХХІ ғасырдың жүзжылдығы
білім мен ғылым, сондай-ақ инновация ғасыры болып саналуы да тегін емес.
Демек, зерттеудің ерекшелігі қоғам дамуының бүгінгі сұранысына толық сәйкес
келуінде болып отыр. Экономиканы мемлекеттік реттеу қоғам дамуының кез
келген жүйесінде болмасын, айрықша маңызға ие болғаны белгілі. Олай болса,
инновациялық даму үрдістері де әрдайым мемлекет тарапынан реттеп, қолдап
отыруды қажет ететіні сөзсіз. Мұндай сипаттағы реттеу мен қолдаудың
қажеттілігі ғылыми жаңалықтар мен инновациялық жетістіктердің үнемі
өзгеріп, жаңарып отыратындығымен, сондай-ақ тәуекелінің жоғары болып
келуімен байланысты түсіндіріледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты
Қазақстан Республикасының экономикасын инновациялық дамытуды мемлекеттік
реттеу мәселелеріне ғылыми талдау жасап, оның ұлттық экономиканың бәсекеге
қабілеттілігін арттырудағы рөлі бойынша теориялық және іс-тәжірибелік
тұрғыдан ұсыныстар дайындау болып табылады.
Алға қойған мақсатқа сәйкес келесідей міндеттер орындалады:
- инновацияның теориялық мәселелері жан-жақты зерттеледі;
- инновациялық дамуды мемлекеттік реттеу механизмдері мен шетелдік
тәжірибесі ғылыми тұрғыда сараланады;
- Қазақстандағы инновациялық қызметтің қазіргі кездегі даму жағдайына
талдау жасалады;
- ұлттық экономиканың инновациялық дамуындағы венчурлық қорлардың үлесі
зерттеледі;
- Қазақстандағы инновациялық үрдістерді дамыту және технологиялық
жаңғырту мәселелері жан-жақты зерттеледі.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны. Республиканың, ішінара аймақтар мен
облыстар экономикасының инновациялық даму жағдайы дипломдық жұмыстың
зерттеу нысаны болып табылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні. Ұлттық экономиканың инновациялық даму
жолдары, оны құқықтық қамтамасыз ету мәселелері және инновациялық даму
саласындағы экономикалық қатынастар дипломдық жұмыстың зерттеу пәні болып
табылады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Қазіргі кездегі кәсіпкерліктің
инновациялық сипаттарын көрсететін экономикалық қатнастардың қазіргі
заманғы теориясын келесідей шетелдік зерттеушілер дамытты. Олар:
Й.Шумпетер, П.Самуэльсон, Кэмпбэлл, С.Брю, Э.Роджерс пен Р. Шумейкер, Р.
Нельсон, Л. Водачек, П. Друкер, К. Фриман, Дж. Доси, К. Перес және т.б.
зерттеушілерді жатады.
Өзіміздің отандас ғалымдарымыздың ішінде инновациялық қызмтті,
инновациялық стратгияны, мемлекеттік және салалық инновациялық саясатты,
сондай-ақ инновациялық үрдістерді басқару мәселелері академиктер Р.Алшанов,
У.Баймұратов, Ә.Сатыбалдин, К.Сағадиев, А.Қошанов, О.Сабден, сонымен қатар
А.Марков, В.Гончаров, Ф.Днишев, К.Кажымұратов, Д.Мұқанов, С.Әбдіғаппарова,
Н.Барлыбаева, А.Саттарова, К. Е. Кубаев, С.Т. Купешова, А.Н. Тургинбаева,
Н.Н. Адекенов, Н. Кахарман, Г.А. Мырзалиева, А.А. Булашева, Г.К. Замбинова
және т.б. ғалымдардың жұмыстарынан көрініс табуда.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, 3 бөлім, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралып, 79 бет, 11 кесте, 10 суреттен
тұрады.
1 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Инноватика теориясының қалыптасуы және оның қазіргі кездегі
концепциялары
Экономикалық қатынастар жүйесінен инновацияның алатын орны орасан зор.
Себебі инновациялық тәжірибені өндіріске қолданбастан, бәсекеге қабілетті
өнім алу мүмкін еместігін дамыған елдер ертерек түсініп, бар күшті осы
салаға жұмсап келеді. Осыған байланысты нарықтық экономика кезеңіндегі
бәсекелестік күресте инновация өнімінің өзіндік құнын азайту, инвестициялар
ағынын арттыру, өнім өндірушінің имиджін қалыптастыру және жаңа нарықтарды,
оның ішінде сыртқы нарықтарды бағындырудағы аса тиімді таптырмас құралға
айналуда деп зерттеулер негізінде тұжырымдауға болады.
Теориялық талдау негізінде инновацияны түсіндіруде екі көзқарастың
қалыптасқаны анықталды:
- біріншісі, инновация жаңа идеялар мен үрдістер ретінде қарап, оны
қолдану арқылы ең сапалы өнімдер мен технологияны жасауға
әкелетін қоғамдық-техникалық-экономикалық үрдіс ретінде
қарастырған (Б.Твисс, Ф.Никсон, Б.Сантон, т.б.);
- екіншісі, инновацияны тұтыну тауарларының жаңа түрлерін, жаңа
өндірістік және тасымал құралдарын, нарықтар мен өнеркәсіптегі
ұйымдастыру формаларын енгізу және қолдану мақсатындағы
өзгерістер ретінде түсіндіреді (И.Шумпетер). Инновация – бұл тек
жаңа енгізулер емес, бұл өндірістің жаңа қызметі. Оның негізі -
өнім өндіру технологиясын өзгерту қажеттігі, ұйымдастырушылық,
қаржылық, ғылыми-зерттеу және басқа салаларда жаңалықтар енгізу
болып табылады.
Нарықтық экономикадағы ғылыми қызметтің нәтижелерін пайдалану
мүмкіншілігінің мол болуы, инновация деген экономикалық категорияны
өмірге әкелді. Қоғамдық қатынастардағы пайда болған осы құбылыс жаңалық
енгізу деген мағынаны білдіретін инновация сөзімен атала бастады.
Инновация сөзі 1440 жыл француз тіліндегі жаңғыру және жаңа намесе
зат жасаудың жаңа жолы деген мағынаны білдіретін innovatіon сөзінен
пайда болған.
Инновация термині, жаңалық және ашылым түсініктерімен тығыз
байланысты болады. Жаңалық түсінігі, адаммен шығарылған жаңа құралдар,
механизмдер, жабдықтармен түсіндіріліеді. Ашылым түсінігі, бұрын
белгісіз болған мәліметтерді алу үрдісі және бұрын белгісіз болған табиғи
құбылыстардың көрінісімен түсіндіріледі. Инновацияға қарағанда, ашылым
термині ең алғашқы сатыда жасалады және қандай да бір кіріс алу мақсатын
көздемейді.
Қазіргі кезде бұл инновацияға деген көп көз-қарас бар, әркім әртүрлі
анықтама берген, солардың ең алғашқысы және инновация теориясын
қалыптастырушы - Й.Шумпетер болатын. 1920 жылдары Австриялық ғалым
Й.Шумпетер өзінің Экономикалық өсу теориясы еңбегінде алғаш рет
инновация түсінігіне көңіл аударды. Оның ойынша экономикалық тұрақтылықты
жаңашыл кәсіпкерлер бұзады. Бұл кәсіпкерлер рынокқа жаңа өнім енгізіп
сонысымен басқа кәсіпкерлерді бәсекелестікке шақырады. Әр кәсіпкер
бәсекеден озу үшін, өз тарапынан басқа да жаңа өнімдер ойлап табуға
ұмтылады және мәжбүр болады. Й.Шумпетердің айтуынша әр кәсіпорынның ішкі
факторларын жаңадан біріктіру арқылыда да жаңалық алуға болады деді.
Й.Шумпетер теориясы бойынша жаңа комбинациялардың бес түрі бар, оларға:
- жаңа өнімді қалыптастыру;
- жаңа технология пайдалану;
- өндіріс үрдісін ұйымдастырудың жаңа түрлерін пайдалану;
- сатудың жаңа рыноктарыға шығуы;
- ресурстардың жаңа түрлерін немесе жаңа қайнар көздерін пайдалану
жатады [2-454 б.].
Й. Шумпетерден кейін Джеймс Брайен Куинн инновацияның жалпы сипаттарына
тоқталып келесілерді атады: қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады;
ықтималды сипатқа ие; күрделілігімен ерекшеленеді; көп уақытты талап
етеді; кедергінің пайда болуына, қарсыласуға, тоқтатылымға және шапшаң
дамуға бейім деп атап көрсетті [3. 14б.].
Ағылшынша-қазақша сөздікке сәйкес, инновация - жаңадан енгізу,
жаңашылдық, өзгеріс. Дегенмен интеллектуалды еңбектің нәтижесі болып
жаңашылдық табылады. Жаңашылдық, қысқа мағынада – интеллектуалды қызметтің
жемісі, кең мағынасында – ноу-хаудың, ұтымды ұсыныстардың, тауар
белгісінің, патенттің, өнертапқыштық, ашылымдардың бейнесінде жасалған
инновациялық үдерістің нәтижесі. Егер, жаңадан енгізудің экономикалық
немесе әлеуметтік құндылығы болмаса, ол инновация ретінде саналмайды,
өйткені инновация болуы үшін белгілі бір пайдалы әсерді қамтамасыз ететін
инновациялық үдерістің өндіріске енгізген нәтижесі болуы қажет.
Ал В.А. Макаренконың редакциясымен шыққан заманауи түсніктер мен
терминдердің қысқаша сөздігінде толығырақ анықтама берілген. Инновация
(ағыл. innovation – жаңа енгізу, жаңалық, лат. innovation – қайта жаңару,
жаңару) бұл:
1. Техникалар мен технологиялардың буынын қамтамасыз ету үшін, экономикаға
қаржы салу;
2. Ғылыми-техникалық үдерістің нәтижесі болып табылатын жаңа техника,
технологиялар ойлап табу;
3. Жаңа идеяларды жасау мен жинақтау, жаңа теория, модель жасау, оларды
жүзеге асыру: қайталанбайтын, жеке саяси бағдарламалар;
4. Тіл білімінде – жаңа өскін, салыстырмалы жаңа құбылыс, әсіресе
морфологияда.
Қазіргі қолданыстағы Инновациялық қызмет туралы Қазақстан
Республикасының Заңының 1-бабы бойынша, инновация – жаңа немесе
жетілдірілген өнім, жаңа немесе жетілдірген техникалық прогресс, жаңа
ұйымдастырушылық техникалық, қаржылық – экономикалық немесе басқа да
өнеркәсіп немесе қоғамды басқару салаларына прогрессивті ықпал ететін, әр
түрлі қоғамдық қатынастар салаларындағы шешімдер ретіндегі жүзеге
асырылынған, инновациялық қызмет нәтижелері [3]. Ең алдымен, бұл
анықтамада инновацияның құқықтық қатынастардағы түрлі көріністері
көрсетілген. Екіншіден, инновация – инновациялық қызметтің нәтижесі ретінде
келтірілген.
Инновация түсінігінің базалық әртүрлі анықтамалары бар. Әлеуметтік
мағынасы жағынан Г. Мюлганның айтуы бойынша әлеуметтік инновация – бұл
негізгі мақсаты әлеуметтік бағытты білдіретін, ұйымдардың көмегімен
таралатын, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыратын қызмет көрсету және
инновациялық қызмет. Аталған автор негізгі мақсаты табыс табу болып
табылатын әлеуметтік және бизнес инновациялар аралығындағы айырмашылықты
көрсеткен. Бірақта әлеуметтік инновацияның ұтымды үлгісін көрсететін
әлуметтік кәсіпкерлік, бір кезде әлеуметтік мәселелерді шешеді және
тұтынушылар мен кәсіпкерлерге табыс табуға мүмкіндік береді [3-41б.].
Т.А. Тумина әлеуметтік инновацияларды былай анықтайды:
а) қызметтердің жаңа немесе жетілдірілген өнімдері және
технологиялары, соның ішінде ең біріншіден халықтың өмір сүру деңгейін
көтеруге және адам капиталын дамытуға бағытталған әлеуметтік басқару
технологиясы; б) осындай жаңалықтарды жасау және тәжірибеде жүзеге асыру
үрдістері әдтте жобалық қызмет қағидаларына негізделеді [3-10б.]. Бұл
жағдайда әлеуметтік инновация әлеуметтік бағыттағы инновациялық қызметтің
нәтижесі және үрдісі ретінде көрсетілген.
Ю.Ф. Косинцева әлеуметтік инновациямен материалды-техникалық
инновацияны ажыратуды ұсынады. Ол әлеуметтік инновацияны жаңа, ойлап
табумен, игерумен, қолданумен байланысты жаңалықтарды қоғамда тарату мен
байланыстырды. Ю.Ф. Косинцева әлеуметтік инновациялардың топтамасын ұсынды.
Мазмұны жағынан әлеуметтік инновациялар келесідей бөлімдерге бөлінеді:
- экономикалық (еңбкті әлеуметтік ұйымдастыру және материалдық
ынталандыру саласындағы инновация);
- ұйымдастырушылық - басқарушылық (жаңа ұйымдастырушылық құрылымдар,
еңбекті ұйымдастыру формасы, шешім қабылдау және олардың орындалуын
бақылау);
- әлеуметтік-басқарушылық (ұжым ішіндегі қарым-қатынастың өзгеруі);
- құқықтық (құқық объектілері мен субъктілері арасындағы жаңалық);
- саяси (әлеуметтік топтар қарым-қатынасы саласындағы мақсатты
өзгерістер) [4.3-5б.].
Экономикалық мағынасы жағынан менеджмент теориясында және тәжірибеде
қолданылуы жағынан инновацияның бес тобын бөліп көрсетуге болады.
Әртүрлі экономикалық анықтамалар түсінігі жаңа технологияларды
қолдануда, инновациялық қызметті коммерцияландыруда, әлеуметтік жүйеде,
экономикалық дамуда және әлеуметтік-экономикалық саясаттың бағыттарын
қалыптастыруда қолданылады. Экономикалық мағынасы жағынан инновацияны
келесідей бес топқа бөледі (1-кесте).
Кесте 1
Инновацияның экономикалық мазмұны жағынан бөлінуі
Инновация Анықтамасы
...
ретінде
Мақсат Инновация – шығармашылық ойды жүзеге асыру
Инновация – жаңалық ашу мен жаңа ойлардың экономикалық,
техникалық, әлеуметтік және де басқа салалардағы енуі.
Инновация – экономикалық тиімділікті, сапаны, ұйым
тұтынушыларының жаңалықтар енгізілуі арқылы қанағаттандырылуын
жоғарылату
Стратегия Инновация – білімнің ақшаға айналуы
Инновация – кәсіпорынның әлеуметтік немесе экономикалық
әлеуетінің мақсатты өзгеруі
Инновация – жаңалықтарды жасау траекториясы
Үрдіс Инновация – жаңалықтар енгізу жолымен жақсарту үрдісі
Инновация – жаңа ойларды ұтымды қолдану
Нәтиже Инновация – инновациялық үрдістің соңғы нәтижесі.
Инновация – жаңа ой, әдіс немесе құрал.
Инновация – қызметтегі жаңа аспектіні қалыптастыратын өзгеріс.
Жүйе Инновация – ұйым және білімді өнімге айналдыру ортасы мен
адамдар арасындағы күрделі қарым-қатынас жүйесі.
Инновация – адамдар арасындағы қарым-қатынастар жүйесінің
өзгеруі
Ескерту: Автордың құрастыруы бойынша
Инновация түсінігіне басқа да ғалымдардың көзқарасы бар, солардың бірі
Р. Нельсон. Ол экономикалық эволюцияда бірінші рет инновация түсінігіне
байланысты екі үрдісті атады, олар өндірістік инновациялардың пайда болуын
білдіретін өзгермелілік (variation) және бәсекеге төзімді және
бейімделгіш таңдау (selection) үрдісі деді. Ал Л. Водачек инновацияны
Кәсіпорынның жүйе ретінде қызмет етуінің мақсатты өзгерістері деп атады
[4-200б.].
Экономикалық зерттеулердің барысында инновацияға деген екі көзқарасты
байқауға болады, яғни инновация шығармашылық үрдістің нәтижесі ретінде және
жаңалық енгізу үрдісі ретінде. Я. Кук және П. Майерс инновацияны нарықта
жүзеге асатын, пайда болған идеядан бастап дайын өнімге дейінгі толық
үрдісті айтты. Б. Твиссте инновацияны үрдіс деді бірақ ол жаңа жасалым
экономикалық мазмұнға ие болатын үрдіс деді. [4-271б.]
Инновация терминіне, алғаш рет идеяның пайда болу көзіне байланысты П.
Друкер келесідей типология ұсынды:
- инновацияның негізінде күтпеген оқиға жатыр;
- инновацияның негізінде ақиқат және оны көре алу
арасындағы сәйкессіздік жатыр;
- инновация, өндіріс үрдістерінің сұранысына негіз болып табылады;
- инновация, нарықтың немесе саланың құрылымының
өзгерістерінің нәтижесі;
- инновация, құндылықтарды белгілеу және көңіл-күйдегі,
қабылдаудағы өзгерістердің негізі;
- инновация жаңа білімнің негізі болып табылады.
Сонымен қатар оның құрастырған инновация теориясының тағы бір аспектісі
ғылыми-техникалық жаңалықтардың әртүрлі білімдердің негізінде жасалатындығы
және ол білімнің ғылым мен техникаға қатысы болуы міндетті емес.
К. Фриман, Дж. Доси. К. Перес өздерінің зерттеу әдістемесінде
экономикалық динамиканың және экономикалық өсудің негізгі қозғаушы
факторлары деп келесілерді көрсетті: инновация негізінде бәсекелестік;
экономикалық дамуда білім мен зияткерлік қасиет маңызды рөл атқарады және
инновациялық қызметті институционализациялау оның мазмұны мен құрылымына
тікелей әсер етуші фактор балып табылады [5-271б.].
Инновация теориясын зерттей келе біз әртүрлі көзқарастарға кездестік.
Біреулер инновацияны зияткерлік қызметтің нәтижесі десе, басқа біреулер оны
белгілі бір саладығы өзгерістерге теңейді, ал кейбір ғалымдар инновацияны
білімді өнімге айналдыру дейді. Соңғы жылдары инновацияға бұрын нарықта
болмаған жаңа немесе жетілдірілген өнім деген анықтама берілген. Сонымен
халықаралық стандарттарға сәйкес инновация - (инновациялық қызметтің соңғы
нәтижесі) жаңа немесе жетілдірілген өнімге айналған, жаңа немесе
жетілдірілген технологиялық үрдіс нарығына енгізілген, тәжірибе жүзінде
пайдаланылатын немесе әлеуметтік қызметтерге қатысты пайдаланылатын
инновациялық қызметтердің соңғы нәтижесі.
Инновацияның әртүрлі анықтамаларын талдау нәтижесінде, инновацияның
спецификалық мазмұнын өзгерістер құрайды, ал инновациялық қызметтің негізгі
функциясы өзгеріс функциясы болатынын анықтадық.
Біздің бұдан байқайтынымыз, осы уақытқа дейін инновация терминіне бір
тұрақты анықтама берілмеген. Біз инновация түсінігіне қатысты әртүрлі
көзқарастарды зерттей келе, оларды бір жүйеге келтіруге тырыстық. Мұндай
талпыныс бізге инновация түсінігіне келесідей анықтама беруге мүмкіндік
беріп отыр. Инновация – адамның ақыл-ой еңбегінің нәтижесінде пайда
болған, ғылыми негізделген жаңа өнім немесе қызмет түрі, сонымен қатар,
белгілі бір өнімді өндіруде немесе қызмет көрсетуде қолданылатын жаңа әдіс-
тәсілдердің жиынтығы. Сонымен қатар, біз инновацияның пайда болуындағы
негізгі мақсаттарын атап көрсеттік. Инновацияның негізгі мақсатттары 1-
суретте көрсетілген.
Сурет 1. Инновацияның негізгі мақсаттары.
*Ескерту: Сызба автордың жеке зерттеулері нәтижесінде құрастырылған.
Қазіргі таңда әлемнің дамыған және дамушы елдері инновацияға қатты
көңіл бөлуде. Өйткені әлемдік нарықтағы жағдай көрсетіп тұрғандай
инновацияға негізделген экономика ғана бәсекеге қабілетті болады. Белгілі
бір салада инновацияның пайда болуы белгілі бір кезеңдерден өтеді:
1. Келіп түсетін идеяларды бір жүйеге келтіру;
2. Идеяларды сұрыптау және жаңа өнім туралы идеяны өңдеу;
3. Жаңа өнімнің экономикалық тиімділігін талдау;
4. Жаңа өнімді құру;
5. Нарықты тестілеу;
6. Өнім жөніндегі маркетинг бағдарламасы негізінде өндіріске жаңа
өнімді енгізу туралы шешімді қабылдау. Аталған кезеңдерден байқайтынымыз.
инновациялық өнімді қалыптастыру және оны нарыққа енгізу өзіндік ерекшелігі
бар белгілі бір кезеңдерден өтеді. Сонымен қатар, инновацияның өзіндік
мақсаттары бар. Инновацияның негізгі мақсаттары 1-суретте көрсетілген.
Қазіргі таңда әлемде көптеген елдер экономикасына инновацияларды
енгізуде өзара төрт шешуші ресурс үшін бәсекелестікке түседі:
– табиғи ресурстар;
– адам ресурстары (дарындар);
– қаржылық ресурстар;
– замануаи тауарлар мен қызмет көрсетулердің жаһандық нарығы [5
- 32б.]. Аталған ресурстарды тиімді пайдаланып экономиканың
бәсеге қабілеттілігін арттыру үшін әлемнің дамыған және дамушы
елдері экономикасын иннновацияға негіздеу барысында өздерінің
ғылыми-техникалық әлеуетін арттыруда. Яғни ресурстарды тиімді
пайдалану үшін инновациялық өнім мен инновациялық қызмттерді
дамытуы керек.
Зерттеу барысында анықталған инновацияға деген әртүрлі көз-қарас
бізге инновацияны сипаттарына қарай келсідей жіктеуге негіз болды.
Инновацияның жіктемесі 2-кестеде көрсетілген.
Кесте 2
Инновацияның жіктелуі
Жаңалық деңгейіне байланысты Пайдалануына байланысты инновациялар
инновациялар келесідей жіктеледі: келесідей жіктеледі:
Жақсартылған инновациялар Ғылыми инновациялар
Базистік Ұйымдастырушылық басқарушылық
Кешенді Технологиялық (өндірістік)
Радикалды инновациялар инновациялар
Экологиялық
Рухани саладағы инновациялар
Технологиялық параметрлеріне Жаңалық түріне қарай инновациялар:
байланысты:
азық-түлік инновациялары; әлемдік;
үрдістік инновациялар (жаңа елдегі;
технологиялар). кәсіпорындаға.
Жүйедегі орнына байланысты Өзгерістердің күрделілігіне
(кәсіпорындағы, фирмадағы): байланысты инновациялар:
кәсіпорын кірісіндегі инновациялар; - Радикалды инновациялар
кәсіпорынның өндірісіндегі - Комбинаторлы инновациялар
инновациялар; - Модификациялық инновациялар
кәсіпорынның жүйелілік құрылымындағы
инновациялар.
Ескертпе: [3],[5] мәліметтері негізінде автор құрастырған.
Аталған инновацияның жіктемесі инновация түсінігінің экономикалық мәні
мен мағынасын ашады. Сонымен қатар инновацияның мақсаттарын, жаңалық
деңгейін, қоғамдық жүйедегі орнын және технологиялық параметрлерін
көрсетеді. Экономикада инновация саласында жиі қолданылатын инновациялық
қызмет деген түсінік бар. Бұл түсінікке толығырақ тоқталатын болсақ.
Инновациялық қызмет дегеніміз – инновациялық идеяны іздеумен басталады және
өнімді өндіру мен оны нарықта жылжыту мен аяқталады.
Инновациялық қызметке келесідей қызмет түрлері жатады:
- инновациялық өнімді жасау үшін ғылыми-зерттеулік,
тәжірибелік-конструкторлық, және технологиялық жұмыстарды жүргізу;
- инновациялық өнімді жасау үшін кешенді жұмыстар жүргізу,
яғни ғылыми-тхникалық, индикативтік жоспарлау және мақсатты
бағдарламалар жасау ұйымдастырушылық және нормативтік-құқықтық
қамтамасыз ету;
- технологияны немесе инновациялық өнімді шығаруға өндірісті
дайындау және технологиялық жабдықтау;
- инновациялық өнімді тұтынушыларға өткізу және сынақтан өткізу;
- технологияны коммерцияландыру үрдістерін басқару;
- инновациялық өнімнің ішкі және әлемдік нарыққа шығарылуы
және өнімдегі интелектуалды қызмет нәтижелерінің құқығын қорғау;
- инновациялық инфрақұрылымның қалыптасуы және дамуы;
- инновациялық өнімді қалыптастыру, жүзеге асыру және
жетілдіру бойынша кеңес берушілік (консультациялық), ақпараттық,
заңнамалық сараптама жүргізу [7-139б.].
Инновациялық қызмет саласы үш компоненттен тұрады: жаңалықтар нарығы,
инвестициялар – капитал нарығы, жаңа енгізулер (новациялар) – жаңалықтар
нарығының таза бәсекесі. Осы компаненттердің жиынтығы инновациялық қызметті
құрайды.
Экономиканы инновациялық тұрғыда дамыту үшін ең алдымен инновациялық
инфрақұрылымды дамыту керек. Инновациялық инфрақұрылымды дамыту
инновациялық қызмет субъектілерін ынталандыру мен байланысты.
Инновациялық инфрақұрылым – материалдық-техникалық, қаржылық,
әдістемелік-ұйымдастырушылық, ақпараттық, кеңес берушілік және т.б.
қызметтерді атқаратын инновациялық қызмет субъектілері мен объектілері.
ЮНЕСКО-ның ұсынысы бойынша инновациялық инфрақұрылымға кең мағынада
келесі қызметтерді атқаратын ұйымдар жатады:
- ғылыми-техникалық ақпаратты тарататын (институттар,
орталықтар, кітапханалар, мұражайлар, ботаникалық және зоологиялық
бақтар);
- ғылыми-техникалық ақпаратты интернет арқылы тарату, соның
ішінде нақты тапсырыс бойынша (жүйелі орталықтар, провацдерлер);
- ғылыми-техникалық әдебиеттерді шығару, түзету және аудару,
соның ішінде электронды нұсқасында;
- пайдалы қазбаларды іздеу (географиялық,
гидрологиялық, топографиялық, метеорологиялық, кадастрлық);
- әлеуметтік-экономикалық құбылыстар жайлы мәлімет жинау
(әлеуметтік сауалнама, маркетингтік, экологиялық сараптама);
- өнім және технология сапасын бақылау және
стандарттауды, метрологияны, сертификаттауды сынақтан өткізу;
- патенттік-лицензиялық қызмет;
- техника өлшеуіштерді, ғылыми жабдықтарды лизингке және жалға
алу және т.с.с. [7. 51-57б.].
Аталған қызметтерді жүзеге асыру, инновациялық қызметті жүзеге асыру
барысындағы шаруашылық субъектілерінің қарым-қатнасы инновациялық үрдісті
қамтиды. Инновациялық үрдісті жаңашылдарды өткізу үрдісінде болатын
ғылыми-техникалық, технологиялық және ұйымдастырушылық өзгерістердің
жиынтығы ретінде анықтауға болады. Ал жаңашылдарды құру, тарату және
пайдалануды инновациялық цикл деп атайды. Инновациялық үрдіс белгілі бір
кезеңдерден тұрады.
Инновациялық үрдістің негізгі кезеңдері:
– идеяның пайда болуы;
– идеяны өндіріске енгізу үшін оның тиімділігін негіздеу;
– инновациялық жоба жасау;
– технологиялық игеру;
– алынған өнімді жарнамалап нарыққа ұсыну;
– өнімнің нарықтағы өмір сүру ұзақтығын қамтамасыз ететін
шаралар жүргізу;
– құлдырау кезңіндегі инновациялық өнімді жаңарту жұмыстары
[7,14б.].
Инновациялық үрдістің өзі циклдық сипатқа ие. Инновациялық үрдістің
келесідей түрлері бар: іргелі зерттеулер; қолданбалы зерттеулер;
жасау(өңдеу); жобалау; құрылыс; игеру; өнеркәсіптік өндіріс; маркетингтік
зерттеу; өнімді өткізу.
Инновациялық үрдістің ең алғашқы кезеңдері көбінесе ғылыми зертеулермен
және ғылыми қызметпен байланысты және де инновациялық цикл элементтерінің
әрқайсысы ғылыммен толық байланыты болып табылады. Қазіргі кезде әлемдік
тәжірибе көрсеткендей фундаменталды зерттеулердің 10% ғана тәжірибеде
қолданыс табады екен, ал қалған 90% теріс нәтиже беруде. Сондықтан ғылым
жетістіктерін тәжірибеде тиімді жүзеге асыру үшін инновациялық
менеджменттің орны ерекше. Қазіргі кездегі инновациялық менеджменттің
мағынасы – инновациялық қызметтерді және үрдістрді, осы үрдіске қатысатын
және инновациялық қызметпен айналысатын ұйымдық құрылымдарды және сол
ұйымдардағы қызмткерлерді тиімді басқару қағидалары, әдістері және
формаларының жиынтығы болып табылады. Инновациялық менеджментке өз алдына
мақсат қою және стратегияны таңдау тән. Инновациялық менеджменттің өзіндік
циклдық кезеңдері бар және инновацияны басқару осы кезеңдер арқылы жүзеге
асырылады. Инновацияны басқару схемасы 2-суретте келтірілген:
Аталған циклдардың әрбір кезеңінде инновациялық қызметке байланысты
белгілі бір мәселелер шешіледі. Нақтырақ айтсақ жоспарлау кезеңінде
стратегияны жүзеге асыру жоспары құрылады. Шарттарды анықтау және
ұйымдастыру кезеңінде – инновациялық циклды жүзеге асыру үшін қажетті
ресурстарды анықтап жұмысшыдардың алдына негізгі мәселелер қойылады және
жұмысты ұйымдастыру жүзеге асырылады. Жоспарды орындау кезеңінде ғылыми
зерттеулер мен жасалымдарды жүзеге асыру және жоспарды іске қосу. Ал
басшылық ету кезеңінде атқарылып жатқан жұмыстарды бақылау және талдау,
негізгі іс-әрекеттерге түзетулер енгізу, тәжірибе жинақтау және т.б. жүзеге
асырылады. Сонымен қатар Инновациялық жобаларды басқаруда қабылданатын
шешімдерге жаңалықтарды қолдану тиімділігін бағалау жүзеге асырылады.
Сурет 2. Инновацияны басқару схемасы
*Ескертпе: Сызба автордың жеке зерттеулері нәтижесінде құрастырылған.
Инновациялық қызметті сәтті және тиімді басқару үшін инновацияны жете
зерттеу қажет. Негізінен инновациялар ғылыми техникалық прогрестің
жылжуының нәтижесінде пайда болады. ҒТП өзіндік кзеңдері бар және сол
кезеңдерге байланысты инновациялар ерекшеленеді және келесідей салаларда
пайда болады:
- техникалық – жаңа немесе жетілдірілген қасиеттермен өнім
өндірісінде пайда болады;
- технологиялық – өнімді өндірудің жаңа немесе жетілдірілген
әдістерін қолдану барысында пайда болады;
- ұйымдастырушылық басқару – өндірісті, өнімді өткізуді және
қамтамасыз етуді тиімді ұйымдастыру үрдісімен байланысты пайда болады;
- әлеуметтік – еңбек жағдайын жақсартуға, денсаулық сақтау, білім
беру, мәдениет саласындағы мәселелерді шешуге бағытталған және т.б.
[8.60-65б.].
Сонымен инновациялық үрдіс – экономиканы жаңа өніммен немесе қызмет
түрімен қамтамасыз ету барысында ғылыми-техникалық және ақпараттық
ағымдарды қолдана отырып өндірісті ұйымдастыру және басқару қызмттерінің
жиынтығын қамтиды. Экономиканы инновациялық тұрғыда дамыту және бәсекеге
қабілеттігін арттыру әрдайым қоғамдық үрдістердің жаңалықтар негізінде
дамып отыруын қажет етеді. Инновацияның пайда болуы мен дамуы қазіргі
кездегі компютердердің пайда болуы және космостық жер серіктерінің дамуы,
байланыс желілерінің дамуы және роботатехниканың дамуымен түсіндіріледі.
Ал инновация бұл бір мезгілде екі бірдей әлемнің атап айтқанда
техника әлемі мен бизнес әлемінің көрініс табуы. Өзгеріс тек технология
деңгейінде қатысты болғанда Шумпетер оны өнер табыс деп, ал өзгертуге
бизнес араласса, онда ол инновация болып табылады дейді.
Әр түрлі сипаттамаларды қорыта келе, инновация - өтімділігі жоғары жаңа
өнімді ойлап табу деген ұғым туады. Бұл тұрғыдан алғанда ашылған жаңалықтың
барлығы инновацияға жатпайтынын айтқан жөн.
1.2 Инновациялық қызметті мемлекеттік реттеу механизмдері
Инновация – өндірістің және қоғамды басқарудың түрлі салаларына
енгізілуі экономикалық тұрғыдан тиімді және әлеуметтік, экологиялық
тұрғыдан маңызды болып табылатын, зияткерлік меншік объектісі болып
саналатын ғылыми және ғылыми-техникалық қызметтің нәтижесі.
Біздің еліміздің болашағы оның интеллектуалды қоры, ғылым және
инновация жетістіктерінде. Бұл сөздер Президент Н.Ә.Назарбаевтың халыққа
арналған жолдауында айтылған болатын. Өмір өзі көрсеткендей, шикізат сатуға
бейімделген экономика құлдырауға бағытталған. Тек жоғары сапалы, ең соңғы
ғылыми жетістіктеріне сай техника мен технологиялар ғана экономиканы
көркейтіп, халық өмірін жақсартуға қабілетті. Сондықтан да, ғылымға және
ғылыми-техникалық және инновациялық саясатқа ерекше көңіл бөлінуі тиіс.
Қазақстан Республикасының үдемелі индустриялық-инновациялық дамыту
жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама - мемлекет
басшысының Нұр-Отан халықтық-демократиялық партиясының 2009 жылғы 15
мамырдағы кезектен тыс ХII съезінде берген тапсырмасын, мемлекет басшысының
Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері
атты Қазақстан халқына Жолдауын орындау үшін, сондай-ақ Қазақстанның 2030
жылға дейінгі даму стратегиясын іске асырудың екінші кезеңі болып табылатын
Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспарының
түйінді бағыттарына сәйкес әзірленді [1].
Инновациялық прогрестің инновациялық саясатпен тікелей байланысты
екендігі ақиқат. Осы тұрғыда алғанда, инновациялық прогресті жаңа жағдайда
мемлекеттік реттеу былай түсіндіріледі [9]:
- ірі инновациялық жобаларды іске асыруда белгілі бір уақытта
кәсіпорын өзін-өзі қаржыландыра алмаса, оған мемлекет
тарапынан құрылған орталықтың көмегі керек болады. Бұл өз
кезегінде ғылыми ізденістің тәуекелшілік элементтерімен
байланысын көрсетеді;
- мемлекеттік үйлестірушілік қызметін керек ететін және
технологиялық жүйелердің мызғымастығын анықтайтын кешенді
өндірісті білдіретін, өнеркәсіптің тиімділігін арттыратын
және технологиялық жылжушылыққа әкелетін ғылым мен
техниканың жетістігін жариялайтын жеке басылымдар шығарылуы керек;
- ірі зерттеулерді ұйымдастыру және оларды қоғамның денсаулық
сақтау, мәдениет, білім беру, қоршаған ортаны қорғау,
инфрақұрылым салаларын қолдану, сонымен қатар мемлекеттік
деңгейде тәжірибеден өткізу мүмкіндігін қарастыру.
Инновациялық саясаттың басты ерекшелігі – оның әрдайым мемлекет
назарында болуы. Қызықтысы ғылым мен техника нарық жағдайында басқа салалар
сияқты өз алдына дербес дами беруге кейде қабілетсіз болып келеді.
Өнеркәсіпте инновацияның екі түрін бөліп қарастырады: өнімдік инновация
және процестік инновация.
Өнімдік инновацияға технологиялық жаңа және технологиялық жетілдірілген
өнімдерді әзірлеу және енгізу кіреді.
Процестік инновацияға технологиялық жаңа немесе өнімдерді табыстау
әдістерін әзірлеу және енгізу кіреді. Мұндай инновациялар жаңа өндірістік
жабдықты, өндірістік процесті ұйымдастырудың жаңа әдістерін немесе олардың
жиынтықтарын пайдалануда негізделуі мүмкін. Әдетте мұндай инновациялар
өндірістің тиімділігін арттыруға немесе кәсіпорындарда бар өнімдерді
табыстауға бағытталған, бірақ сондай-ақ кәдімгі өндірістік тәсілдерді
пайдалана отырып, өндіруге немесе жеткізуге келмейтін технологиялық жаңа
немесе жетілдірілген өнімдерді өндіруге немесе жеткізуге арналуы мүмкін
[9].
Алайда, ғылым жеке меншік өндіріске жұмыс істеген жағдайда, оның
нарықтық сұраныс пен ұсыныс заңдылығы арқылы даму мүмкіндігі жоғары
екендігі сөзсіз. Мұны қазіргі күні АҚШ, Жапония, Оңтүстік Корея сияқты
елдердің тәжірибелері толықтай дәлелдеп отыр. Ғылыми-техникалық саясаттың
жетістіктері индустриалды қоғамды әрі қарай дамытуға жол көрсетеді.
Инновациялық саясатты жүзеге асыру барысында өндіріс өнімінің көлемін
ұлғайту тұрғысында сападан алшақтамау бірінші кезектегі мәселе болары
сөзсіз. Тек шикізат орталығымен ғана шектеліп қоймай, өндірістен -
өндіріске қағидасын ұстаған абзал. Мұның мәні – шикізат өндіре отырып одан
дайын өнім шығаруға ұмтылу. Өндірістен - өндіріске қағидасы бүгінгі күні
Қазақстан үшін ең қажетті қағидалардың бірі болып отыр. Бұл қағида
өндірісте шығынды жағы өте жоғары әрі сапасыз артық өнім шығарудан
сақтандырады. Осындай адамзат үшін тиімді және оңтайлы болып отырған
инновациялық саясаттың негізгі бағыттары төмендегідей болып келеді:
- жоғары бәсекелестікке ұмтылған, шығыны аз, керісінше, пайдаланатын
ресурстарды қолданудың сапалы, жаңа деңгейін қалыптастыру. Ресурстарды
үнемдеу арқылы өндіріс өзінің өсімін көбейтеді. Ресурстарды үнемдеудің
нәтижесі ретінде халық шаруашылығының құрылымдарындағы ішкі саудада қазба
байлықтарының үлес салмағы кеміп, керісінше, оларды өңдейтін өндіріс
орындарының мөлшері артуы қажет;
- елдердің техникалық артта қалуын тоқтатып, жаңа технологияларға қол
жеткізу. Арнайы техникалардың сапасының әлсіздігінен инженерлік басқару
технологияларының заман талабына сай болмауы дамуды біршама тежейді. Енді
осы саланы инновациялау керек. Бәсекелестікке ұмтылған әрбір мемлекет
саясаты технологияларды игеруді басты міндет деп санайды;
- өнім өндірмейтін салалардағы құрылымдық алға жылжу, яғни
технологиялық негізде қамтамасыз ету;
- мемлекеттің қатысуымен маманданған венчурлік қорлар құру және
венчурлік капиталды ғылыми-техникалық және инновациялық салаға тарту;
- инновациялық қызмет субъектілерін мемлекеттік қолдау нысандары мен
әдістерін әзірлеу;
- инновациялық қызметтің мемлекеттік, салааралық, салалық және өңірлік
сипаттағы маманданған субъектілерін құруға енетін инновациялық
инфрақұрылымды қалыптастыру;
- өнеркәсіптің базалық салаларында жаңа технологиялық құрылым
қалыптастыру [10].
Иновациялық қызметті мемлекеттік реттеу үшін ең бірінші құқықтық
нысандары елімізде жоғарыдағы стратегия бойынша орындалуда. Ал мемлекеттік
қаржылық қолдау және инновациялық құрылымдарды құру үшін оған көп мөлшерде
қаржы керек. Осы мәселе қазір елімізде күрделі мәселенің бірі болып отыр,
сондықтан қаржыландыру, сырттан инвестиция тартуға негізделген
инвестициялық, инновациялық қорлар, даму банкі, экспорттық несиелер мен
инвестицияны сақтандыру коорпорациясы сияқты даму институттары құрылды (3-
суретте көрсетілген).
Сурет 3. Инновациялық қызметке мемлекеттік қолдау көрсету [10].
Жапонияда инновацияларға II дүниежүзілік соғыстан кейін көп көңіл
бөліне бастады. Елде шағын және орта кәсіпорындар бүкіл экономиканың
негізін құрайды. 4-суретте көрсетілгендей инновациялар саласындағы
мемлекеттің 2 қызметін атауға болады:
Сурет 4. Мемлекеттің инновациялық қызметтері [10].
Ал мемлекет инновациялық саясатты солар арқылы жүргізеді. Шағын
кәсіпорындар барлық кәсіпорындардың 99%-ын құраса, олардың ЖІӨ-дегі үлесі
52%-ды құрайды. Мемлекет саясатының шағын және орта бизнестегі
кәсіпкерлікті қолдаудың мәні қажетті капитал салымы мен жұмыссыздық туралы
деректерді сәйкестендіру болып табылады.
Бүгінгі таңда әлемнің көптеген елдері алдында тұрған өзекті
мәселелердің бірі индустриалды-инновациялық процестерді басқару негізінде
тұрақты экономикалық өсуге жету. Ертеректе, технологиялық инновациялар кез
келген ұлттық экономикаға тән және автоматикалық режимде жүретін табиғи
процесс деп қарастырылатын.
Индустриалды-инновациялық саясатты жүргізуді ескере отырып, ЖІӨ
динамикасын төмендегі 3-кестеде берілгендей болжауға болады.
Кесте 3
ЖІӨ динамикасының Индустриалды-инновациялық саясатты жүзеге асыру
барысындағы болжамы [19]
Көрсеткіштер Физикалық көлемнің орта Млрд.теңге, 2000
жылдық өсуі ж.бағасы бойынша
Индустриялық-инновациялық қызметті мемлекеттік реттеудің қолданыстағы
саясатын талдауға келетін болсақ, Қазақстан Республикасы Индустрия және
жаңа технологиялар министрлігі индустриялық-инновациялық даму саласындағы
саясатты әзірлеу мен іске асыруға жауапты уәкілетті мемлекеттік орган болып
табылады, оның функцияларына мыналар кіреді: инновациялық қызметінің басым
бағыттары бойынша Қазақстан Республикасының Үкіметіне ұсыныстарды енгізу;
инновациялық гранттарды бөлу; инновациялық гранттар есебінен жүзеге
асырылатын инновациялық жобаларды іске асыру мониторингін жүргізу және
орындау тиімділігін бағалау; инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау
туралы Қазақстан Республикасының заңнамасын орындауды, оның ішінде
инновациялық дамудың шаралар кешенін атқаруды мемлекеттік бақылау.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі елде жүргізілетін
барлық іргелі және қолданбалы зерттеулерді қалыптастыруға, іске асыруға
және үйлестіруге, ғылыми-зерттеу инфрақұрылымның жағдайы мен дамуына,
ғылыми кадрларды даярлау мен біліктілігін арттыруына, сондай-ақ,
мемлекеттік бюджет есебінен іске асырылатын ғылыми жобалар мен
бағдарламалардың Мемлекеттік ғылыми-зерттеу сараптамасын жүргізуге жауапты
болып табылады. Елдегі инновациялық қызмет Қазақстан
Республикасының Инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы
мен Ғылым туралы Заңдарымен реттеледі [11].
Инновациялық қызмет саласындағы қолданыстағы заңнаманың кемшілігіне
елдің инновациялық-технологиялық дамуы саласындағы бірыңғай мемлекеттік
саясатты қалыптастыру мен іске асыруға жауапты орталықтың болмауы және
тиісінше мемлекеттік органдар мен институттар, ғылыми-зерттеу ұйымдары мен
экономиканың нақты секторлар кәсіпорындары арасындағы бірыңғай инновациялық
және үйлестіру стратегиясының болмауы жатады.
Қазіргі кезде мемлекеттің негізгі міндеті инновациялық дамудың
инфрақұрылымын жетілдіру болып табылады. Технопарктер және бизнес
инкубаторлары секілді инновациялық инфрақұрылымды құраушылардың дамуына
олардың аймақтарда жеткіліксіздігін көрсететін рационалды инфрақұрылым,
квалификациялық менеджмент себепші болады.
ҚР инновациялық даму бағдарламасын талдауда жинақталған интеллектуалдық
потенциалды аймақтық бағдарлама арқылы модернизациялауды қарастыратын
біртұтас механизм құру мүмкіндігі пайда болды. Қазіргі кезде неғұрлым
тиімді форма болып инновациялық орталық табылады.
Инновациялық орталықтың функциялары:
– инновациялық процесті ұйымдық сүйемелдеу, нарыққа ғылыми өнімді
шығаруға әкелетін инновациялық қызметтің субьектілеріне заңдық, ақпараттық,
консалтингтік қызмет көрсету;
–маркетинг стратегияларын, өнімді сертификаттау, патенттеу
интеллектуалды жеке меншікті қорғау, технологияны беру жолдарын таңдау
облысындағы консалтингтік қызметтер;
–қызығушылықтары бойынша фирманың коорпоративтік байланыстар ұйымы;
–потенциалды стратегиялық серіктестер мен инвесторлар іздеу бойынша
ақпараттық қызметті құру, жарнамалық компаниялар өткізу;
–аймақтың ғылыми және инновациялық потенциалы бойынша мәліметтер
базасын құру, инновациялық жобалардың менеджерлер кадрларын дайындау;
–зерттеушілар мен өнеркәсіп арасында қызметтестік пен кооперацияларды
қамтамасыз ету;
–экономикалық, техникалық және заңдық сараптама жүргізу;
–фирманың бар ғылыми талдаулар мен технлолгиялар туралы ақпарат беруі;
–өнеркәсіптік кәсіпорындар мен кәсіпкерлердің ғылыми қажеттілік пен
сұрауларына дейін жеткізу;
–менеджмент облысындағы қызметкерлерді дайындау және оқыту [11].
Инновациялық жобалардың жеделдетіліп енгізілуіне инновациялық
орталықтарды құрумен қатар өзіндік жеке құрылым ретінде қызмет ететін
инновациялық қор да себепші болады. Инновациялық қор қызметінің
бағыттарының бірі инновациялық жобаларды венчурлік қаржыландыру болуы
мүмкін.
Инновациялық қордың негізгі міндеттері:
–республикалық және жергілікті бюджеттік және жергілікті емес бюджеттік
қаржылық ресурстарды орталықтандыру, олардың аймақтық артықшылықтарын
қолдауға бағытталуы;
– инновациялық сфераға жеке инвестициялар ағынын ынталандыру үшін
шектелген ресурстарды қолдану;
–аймақтық инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыруды ресурстық қолдау;
инновациялық жобаларды жүзеге асыру үшін қажетті неғұрлым қымбат тұратын
мамандырылған қызметтің жартылай өтемі;
–қажетті мөлшерде коммерциялық инвесторлардың қаражатын
мобилизациялауға жол бермейтін жекелей жобаларды жеңілдікті жағдайда
қаржылық қолдау [12].
Қазіргі кезде әлемнің көптеген елдерінде мемлекет инновациялық қызметке
құқықтық, ұйымдастырушылық және қаржылық жағынан көмек көрсетуде. Бұл
елдердің ішінде Қазақстан да бар. Мемлекеттік инновациялық саясатты ҚР
Үкіметі әзірлейді және жүзеге асырады. Қазақстандағы инновациялық қызметті
мемлекеттік қолдаудың келесі бағыттары бар:
- ұйымдастырушылық және экономикалық шарттарын құру, соның ішінде
мемлекеттік инновациялық қызметті ынталандыру;
- инновациялық дамудың негізгі басымдықтарын анықтау;
- инновациялық инфрақұрылымды құру және дамыту;
- инновацияларды құру мен енгізуде мемлекеттің қатысуы;
- сыртқы нарықтарға отандық инновацияларды шығару мен өткізу;
- технологиялар трансфертін қоса алғанда, инновациялық қызмет сферасында
халықаралық қарым-қатынасты орнату [12].
Мемлекет қолдауымен ҚР-да ұлттық инновациялық жүйенің белсенді құрылуы
байқалып отыр. Оның құрамды элементтері: ғылыми әлеует, инновациялық
кәсіпкерлік, инновациялық және қаржылық инфрақұрылым. ҚР Үкіметінің 6 қазан
2003 жылдағы №1027 ҚР Үкіметінің 20 қаңтар 2003 жылғы №54 қаулысына
өзгерістер енгізу туралы қаулысына сәйкес сауда және индустрия Министрлігі
инновациялық қызметті дамыту жөніндегі мемлекеттік саясатты жүзеге асыратын
уәкілетті орган болып белгіленді. Мемлекеттің инновациялық дамуын тиімді
басқару үшін уәкілетті органдар, яғни инновациялық қызметті дамыту
мемлекеттік саясатты жүзеге асыратын сауда және ндустрия Министрлігі және
ғылым мен ғылыми-техникалық қызметті жүзеге асыратын білім және ғылым
Министрлігі бірігіп, келесі функцияларды жүзеге асыруда:
- мемлекет экономикасының инновациялық дамуын ғылыми-техникалық жағынан
қамтамасыз ету үшін ғылымның басымды бағыттарын анықтау,ғылыми-
техникалық өнім нарығын құру, іргелі және қолданбалы ҒЗТКЖ-ларды
қаржыландыратын бюджеттік бағдарламаларға бақылау орнату;
- басқару, ғылыми, инженерлік,кәсіптік дайындау мен біліктілігін
көтеретін орта және жоғары оқу орындарын қоса алғанда, инновациялық
қызмет үшін кадрларды дайындау және біліктілігін көтеру жүйесін құру;
- инновациялық өнімді өндіретін кәсіпорындар, инновациялық кәсіпорындар
мен өндірістерді құруға көмектесетін мекемелер, технологиялық парктер,
бизнес-инкубаторлар, арнайы конструкторлық -технологиялық бюролар
және тағы басқа инфрақұрылым субъектілерін тізбектеп құру;
- отандық жоғары технологиялы өнімдерді ішкі және сыртқы
- нарықтарға шығару жүйесін құру және осындай өнімдерді өндіруші
кәсіпорындар үшін жеңілдіктер мен жұмыс жасау үшін қолайлы жағдайлар
туғызу;
- инновациялық жобалар мен бағдарламаларды жасайтын әзірлеушілер мен
жаңалық ашушылардың зияткерлік және интеллектуалдық меншігін
қорғайтын заң жүйесін құру [13].
Республикамызда Индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыру
үшін даму институттары құрылды. Олар Қазына тұрақты даму қоры құрамына
кіреді.Оған Қазақстанның Даму Банкі АҚ, Қазақстанның инвестициялық
қоры АҚ, Ұлттық инновациялық қоры АҚ, Орта кәсіпкерлікті даму қоры АҚ,
Маркетингтік-талдамалық зерттеу орталығы АҚ, Экспортты және
инвестицияларды сақтандыру жөнідегі мемлекеттік сақтандыру ұйымы АҚ,
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ, ҚазИнвест, Қазқстанның ипотекалық
компаниясы, Өмірді сақтандыру жөніндегі компания сынды даму институттары
кіреді. Қазақстанның Даму Банкі АҚ-ы, Ұлттық инновациялық қоры АҚ-ы
сияқты даму институттары алғашқы тұрақтану кезеңінен өтіп, инновациялық
жобаларды кешенді қолдау тәртібіне көшті.
1.3 Инновациялық қызметті реттеудің шетелдік тәжірибесі
Инновациялық қызметтегі мемлекеттің орны оның ғылымға бөлген
қаражаттарымен анықталады. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, дамыған елдерде
ғылымға бөлген қаражаттары жыл сайын өсіп, ЖҰӨ-нің 2,5-3,8%-ын құрап отыр.
Бұл қаражаттың 25-34%-ы мемлекет үлесіне тиесілі. Бұндай мемлекеттерге
Оңтүстік Корея, Израиль, Швейцария, Жапония, Швеция, Финляндия кіреді. 90-
шы жылдардың соңында Жапония ЖІӨ-нің 3,04%-ын, Америка 2,64%-ын, Еуропа
Одағы 1,92%-ын ғылымға бөлді [14,15].
Ғылыми зерттеулерді қаржыландыруда мемлекеттің және коммерциялық
құрылымдардың қатысу деңгейі Еуропа мен одан тыс жерлерде әптүрлі: егер
Жапония мен АҚШ-та ғылымдағы коммерциялық құрылымдардардың үлестері
сәйкесінше 75 және 77%-ы құраса, Еуропада 66%-ды құрайды. Еуропа елдерінің
ішінен ҒЗТКЖ-ларды мемлекеттік қазынадан қаржыландырудан келесілер алдынғы
орындарды алып отыр: Португалия (70%), Италия мен Греция (50%-ға жуық),
Польша (58%), Венгрия (53%), Словакия (48%) және Чехия (42%). Әлемдік
нарыққа ғылыми өнімді шығарудан көшбасшы тұрған елдер ЖІӨ есебінен ғылымға
бөлінген қаражаттарға қатаң бақылау орнатады. Ол үшін мемлекет тарапынан
салықтық жеңілдіктер, бюджеттік қолдау, инвестициялар тарту, құрал-
жабдықтар лизингі сияқты экономикалық механизмдер қолданылады. Әдетте әлсіз
дамыған елдерде ЖІӨ есебінен ғылымға бөлінетін үлес- 0,5%-ды құрайды.
Қазақстан да осындай елдердің құрамына кіреді. 2005 жылы Қазақстан
зерттеулер мен әзірлемелерге ЖІӨ-нің 0,29%-ын бөлді, соның ішінде бюджеттің
қатысуы 51,2%-ды құрап отыр. Осындай шектеулі қаржыландырудың арқасында
Қазақстанның әлемдік нарыққа ғылыми өнімді шығару деңгейі нөлге тең болады.
Басқа елдермен салыстырсақ, ғылыми өнімді шығару жағынан әлемдік нарықтағы
Ресей үлесі 0,3-0,5%, Еуропа Одақ елдері-35%, АҚШ-25%, Жапония-11%,
Сингапур-7%, Оңтүстік Корея-4%, Қытай-2%. Ғылыми өнімді шығару жағынан
әлемдік нарықтағы мемлекеттер үлесі ғылыми-техникалық және инновациялық
қызмет тиімділігінің көрсеткіші болып табылады. Инновациялық қызметті
дамыту жолында жетістіктерге жеткен мемлекеттердегі басқарудың мемлекеттік
институттары жаңа техниканы енгізудің тәуекелдіктерді төмендету, ақпаратқа
қол жеткізуді қамтамасыз ету, нарық субъектілерінің ғылыми-зерттеу
әзірлемелер бағытындағы басымдықтарды анықтайды. Ғылыми-техникалық
прогреспен байланысты қауіп-қатерлерді төмендету үшін мемлекет дамыту
субъектісі ретінде үлкен қаражаттар жұмсайды [14,15].
Еуропа мен Солтүстік Американың дамыған елдерінде инновациялық қызмет
экономиканы дамытудың негізгі факторы болып табылады. Еуропаның түрлі
елдерінде ірі және шағын инновациялық кәсіпорындардың үлесі 60-тан 90%-ға
дейін жетеді. Қазақстан Республикасы инновациялық қызметті мемлекеттік
баспалдақтарында тұр. Қазақстан үшін инновациялық қызметті қолдаудың
экономикалық жағынан дамыған мемлекеттердің тәжірибесімен танысу өте
маңызды болып келеді. Мысалы АҚШ-тың мол тәжірибесімен танысу инновациялық
қызметті мемлекеттік қолдаудың күрделі жүйесінің құрылымы туралы көптеген
қорытындылар жасауға көмек береді. АҚШ-тың инновациялық инновациялық
қызметінің заңнамалық негізі 1980-1990 жылдары Конгреспен қабылданған
мемлекеттік актілері болып табылады. Олардың ішіндегі маңыздылары: Доул-
Бейлидің Федералды патенттік саясат туралы, С.Уайлдердің Технологияларды
жіберу туралы (1980,1986), Бәсекеқабілеттілік пен технологияларды жіберу
туралы (1988), Критикалық технологиялар туралы, Американдық
технологияның артықшылықтары туралы, Технологияларды мемлекеттік жіберу
туралы (1995). АҚШ-та инновациялық қызметтегі мемлекеттік саясатты
анықтайтын 20-ға жуық федералды заң мен актілері бар [15].
АҚШ-та инновациялық қызметті басқаратын әртүрлі мемлекеттік органдар
мен мекемелер бар. Алайда мемлекетте инновациялық қызмет үшін жауапты
бірегей орган жоқ. Федералды деңгейде инновациялық қызметке қатысы бар
енгізгі органдар: Президент әкімшілігі жанынан құрылған ғылыми-техникалық
саясат басқармасы, Конгресстің ғылыми комитеттері, оның зерттеу қызметтері,
бюджеттік басқарма. Ғылыми-техникалық саясатты құруда маңызды рөлді
мемлекеттік емес органдар атқарады: Ұлттық зерттеу одағы, ғылымды дамытудың
Американдық ассоциациясы, РЭНД корпорациясы және т.б. Өндіріске
жаңалықтарды енгізу процесін тездету мен технологиялық прогресті үйлестіру
жұмыстарын бақылауға жауапты мемлекеттік орган – Сауда Министрлігі. Оның
құрамында стандарттар мен технологиялардың ұлттық институты, технологиялық
ақпараттың ұлттық мекемесі және технологиялық саясат басқармасы сияқты үш
құрылымды біріктіретін технологиялар әкімшілігі құрылды.
Технологиялық саясат басқармасы – федералды үкіметте ұлттық
инновациялық саясатты жүзеге асыруда бірден бір маңызды орган. Яғни бұл
орган өндіріс салаларының даму ерекшеліктері мен қажеттіліктерін зерттейді,
отандық және әлемдік нарықтарға инновациялық технологияларды өндірістік
компаниялардың тездетіп шығаруы мен әзірлемелер жасауына әсер ететін
факторларды анықтайды. Қазіргі кезде АҚШ-тың инновациялық дамыту
облысындағы мемлекеттік саясат келесі міндеттерді атқаруға бағытталған:
- жеке сектордың бәсекеқабілеттілігін арттыратын,инновация саласындағы
қызметін белсенді жүргізу үшін қолайлы климат жасау;
- инновациялық әзірлемелерді іске асыру және ғылыми зерттеулерді
қаржыландыру;
- АҚШ өндірісінің бәсекеқабілеттілігін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz