Еліміздегі бағалы қағаздар нарығы
Кіріспе
1. Еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы және ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық сипаттамасы.
1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы
1.2 ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық сипаттамасы.
1.3 Қазақстанның бағалы қағаздары нарығының қазіргі кездегі күйі және мемлекеттік реттеуді жүргізу қағидалары.
2. Акционерлік қоғамдағы бағалы қағаздар түрлері және оның бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 Акционерлік қоғамның меншікті акцияларының қозғалысы бойынша операцияларының есебі
2.2 Қаржылық міндеттемелері бойынша операцияларының есебі
2.3 Бағалы қағаздардың құнсыздануы бойынша операциялар есебі
3. Бағалы қағаздардың есебінің аудиті және мемлекеттік бақылау жолдары
3.1 Бағалы қаздар операцияларын аудиторлық тексерудің ақпараттық көздері және жүргізу тәртібі
3.2 Бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің қызметін бақылау
3.3 2009—2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарды жүзеге асыру шеңберінде Агенттік қаржы құралдарын ендіруге қатысты нақты іс.шаралары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1. Еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы және ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық сипаттамасы.
1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы
1.2 ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық сипаттамасы.
1.3 Қазақстанның бағалы қағаздары нарығының қазіргі кездегі күйі және мемлекеттік реттеуді жүргізу қағидалары.
2. Акционерлік қоғамдағы бағалы қағаздар түрлері және оның бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 Акционерлік қоғамның меншікті акцияларының қозғалысы бойынша операцияларының есебі
2.2 Қаржылық міндеттемелері бойынша операцияларының есебі
2.3 Бағалы қағаздардың құнсыздануы бойынша операциялар есебі
3. Бағалы қағаздардың есебінің аудиті және мемлекеттік бақылау жолдары
3.1 Бағалы қаздар операцияларын аудиторлық тексерудің ақпараттық көздері және жүргізу тәртібі
3.2 Бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің қызметін бақылау
3.3 2009—2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарды жүзеге асыру шеңберінде Агенттік қаржы құралдарын ендіруге қатысты нақты іс.шаралары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады. Осыған сай өзімнің дипломдық жұмысымның өзектілігі мен нарықтық экономикадағы қажеттіліктерін, атқаратын қызметтерін және дамуы мен оны жетілдіру жолдары зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылдан «социализм» мен «капитализм» деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдейді. Сол «капитализм» экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизімдеріднің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып жазылған. Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы оны жетілдіру қағидалары және ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық сипаттамасы қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері, операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының бухгалтерлік есебі ұсынылған.
Ал, үшінші тарауда бағалы қағаздардың есебінің аудиті және мемлекеттік бақылау жолдары, сонымен қатар 2009—2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарды жүзеге асыру шеңберінде Агенттік қаржы құралдарын ендіруге қатысты нақты іс-шаралары қарастырылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік кезеңді басылымдар қолданылды. Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизімдеріднің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып жазылған. Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы оны жетілдіру қағидалары және ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық сипаттамасы қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері, операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының бухгалтерлік есебі ұсынылған.
Ал, үшінші тарауда бағалы қағаздардың есебінің аудиті және мемлекеттік бақылау жолдары, сонымен қатар 2009—2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарды жүзеге асыру шеңберінде Агенттік қаржы құралдарын ендіруге қатысты нақты іс-шаралары қарастырылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік кезеңді басылымдар қолданылды. Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік.
1. Тусаева А.К. Бағалы қағаздар нарығының халықаралық үлгілері және Қазақстан нарығында мемлекеттік реттеуді жетілдірудің бағыттары // Қазақстан экономикасының бәсекеге қабілеттілігі: ұлттық экономиканы жеделдетілген жаңғырту және корпоративтік құрылымдардың дамуы: Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция. Алматы: әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, 2008. - 2 бөлім. – 208-211 бб., 0,3 б.т.
2. Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты 2009 жыл.
3. «Алматы қаласының аймақтық қаржы орталығы» АҚ-ның есебі мен аналитикалық көрсеткіштері.2009 жыл
4. Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі басқармасының 2006 жылғы 15 сәуір № 94қаулысы
5. «Лицензиялау туралы» 2007 жылғы 11 қаңтардағы ҚР Заңы
6. «Бағалы қағаздар рыногы туралы» 2003 жылғы 2 шілдедегі Қазақстан Республикасының №461-II Заңы
7. «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жылғы 13 мамырдағы Қазақстан Республикасының №415-II Заңы
8. «Алматы қаласындағы өңірлік қаржы орталығы туралы» 2006 жылғы 5 маусымдағы Қазақстан Республикасының №145-IIІ Заңы
9. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2007 жылғы 30 сәуірдегі № 117 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар рыногындағы қызметті лицензиялау ережесі
10. «Бағалы қағаздар рыногында кәсiби қызмет түрлерiн қоса атқару туралы» Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2003 жылғы 27 қазандағы № 379 қаулысы
11. Бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асыру үшін лицензия алуға өтініш берушінің және лицензия негізінде бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғаның жарғылық капиталының барынша төмен мөлшері туралы Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2008 жылғы 28 қарашадағы № 197 Қаулысы
12. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы». 22.05.2006 жылғы Заңы
13. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы. 28.22.2007 жыл.
14. Бухгалтерлiк есептiң типтiк жоспары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi, Алматы 2007ж.
15. Бухгалтерлiк есептiң ұлттық стандарттары-2. Алматы, 2007 ж.
16. Қаржылық есеп берудiң халықаралық стандарттары, 2005 ж.
17. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Типтік бағдарлама экономика мамандығын дайындайтын студенттеріне арналған. - Алматы: Экономика, 2000.
18. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит». Алматы 2006 ж.
19. Әбдіманапов Ә., «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері». Оқулық, - Алматы 2006 ж
20. Баймұханова С.Б. «Бухгалтерлiк есеп», Алматы 2001 ж.,
21. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004 ж.
22. Глушков.И.В.Бухгалтерский учет на современном предприятии.Москва 2005 г.
23. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г «Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001ж.
24. Дюсембаев К.Ш., «Аудит и анализ в системе управления финансами» Алматы 2000г.,
25. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаева З.Т. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2001ж.
26. Мейірбеков А.Қ, Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы
27. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»: Оқулық, Алматы: Экономика, 2005 ж
28. Есімжанова С.Р. «Маркетинг» Алматы 2003ж.
29. Ілиясов А.К. «Маркетинг» Алматы 2002 ж.
30. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». Алматы 2002 ж.
31. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика,2005.
32. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000г.
33. Сатубалдин С.С. Перейти к международным стандартам, Финансы 2001 г.
34. Толпаков Ж.С., Бухгалтерский учет, Караганда , 2004 г.
35. Ковалев А.И. Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. М.: Центр экономики маркетинга, 2000.
36. Статистикалық анықтама тізімі. 2009 жыл
2. Қазақстан қор биржасының (KASE) стратегиялық мақсаты 2009 жыл.
3. «Алматы қаласының аймақтық қаржы орталығы» АҚ-ның есебі мен аналитикалық көрсеткіштері.2009 жыл
4. Қазақстан Республикасының қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі басқармасының 2006 жылғы 15 сәуір № 94қаулысы
5. «Лицензиялау туралы» 2007 жылғы 11 қаңтардағы ҚР Заңы
6. «Бағалы қағаздар рыногы туралы» 2003 жылғы 2 шілдедегі Қазақстан Республикасының №461-II Заңы
7. «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жылғы 13 мамырдағы Қазақстан Республикасының №415-II Заңы
8. «Алматы қаласындағы өңірлік қаржы орталығы туралы» 2006 жылғы 5 маусымдағы Қазақстан Республикасының №145-IIІ Заңы
9. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2007 жылғы 30 сәуірдегі № 117 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар рыногындағы қызметті лицензиялау ережесі
10. «Бағалы қағаздар рыногында кәсiби қызмет түрлерiн қоса атқару туралы» Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының 2003 жылғы 27 қазандағы № 379 қаулысы
11. Бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асыру үшін лицензия алуға өтініш берушінің және лицензия негізінде бағалы қағаздар рыногындағы қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғаның жарғылық капиталының барынша төмен мөлшері туралы Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2008 жылғы 28 қарашадағы № 197 Қаулысы
12. Қазақстан Республикасының «Аудиторлық қызмет туралы». 22.05.2006 жылғы Заңы
13. Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлiк есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы. 28.22.2007 жыл.
14. Бухгалтерлiк есептiң типтiк жоспары, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлiгi, Алматы 2007ж.
15. Бухгалтерлiк есептiң ұлттық стандарттары-2. Алматы, 2007 ж.
16. Қаржылық есеп берудiң халықаралық стандарттары, 2005 ж.
17. Абленов Д.О. Аудит негіздері: Типтік бағдарлама экономика мамандығын дайындайтын студенттеріне арналған. - Алматы: Экономика, 2000.
18. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. «Аудит». Алматы 2006 ж.
19. Әбдіманапов Ә., «Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері». Оқулық, - Алматы 2006 ж
20. Баймұханова С.Б. «Бухгалтерлiк есеп», Алматы 2001 ж.,
21. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М., «Аудит»: оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004 ж.
22. Глушков.И.В.Бухгалтерский учет на современном предприятии.Москва 2005 г.
23. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г «Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау» Алматы 2001ж.
24. Дюсембаев К.Ш., «Аудит и анализ в системе управления финансами» Алматы 2000г.,
25. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаева З.Т. т.б. «Қаржылық есеп». Алматы 2001ж.
26. Мейірбеков А.Қ, Әлімбетов Қ.Ә. «Кәсіпорын экономикасы» Алматы
27. Назарова В.Л. «Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»: Оқулық, Алматы: Экономика, 2005 ж
28. Есімжанова С.Р. «Маркетинг» Алматы 2003ж.
29. Ілиясов А.К. «Маркетинг» Алматы 2002 ж.
30. Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп». Алматы 2002 ж.
31. Рахимбекова Р.М., «Финансовый учет на предприятии»: Учебник. Алматы: Экономика,2005.
32. Сейдахметова Ф.С. «Современный бухгалтерский учет». Алматы 2000г.
33. Сатубалдин С.С. Перейти к международным стандартам, Финансы 2001 г.
34. Толпаков Ж.С., Бухгалтерский учет, Караганда , 2004 г.
35. Ковалев А.И. Привалов В.П. Анализ финансового состояния предприятия. М.: Центр экономики маркетинга, 2000.
36. Статистикалық анықтама тізімі. 2009 жыл
Мазмұны
Кіріспе
1. Еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы және ҚР қаржылық
орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің
экономикалық сипаттамасы.
1. Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы
1.2 ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің
қызметінің экономикалық сипаттамасы.
1.3 Қазақстанның бағалы қағаздары нарығының қазіргі кездегі күйі және
мемлекеттік реттеуді жүргізу қағидалары.
2. Акционерлік қоғамдағы бағалы қағаздар түрлері және оның
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 Акционерлік қоғамның меншікті акцияларының қозғалысы бойынша
операцияларының есебі
2.2 Қаржылық міндеттемелері бойынша операцияларының есебі
2.3 Бағалы қағаздардың құнсыздануы бойынша операциялар есебі
3. Бағалы қағаздардың есебінің аудиті және мемлекеттік бақылау
жолдары
3.1 Бағалы қаздар операцияларын аудиторлық тексерудің ақпараттық
көздері және жүргізу тәртібі
3.2 Бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің қызметін бақылау
3.3 2009—2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарды жүзеге асыру
шеңберінде Агенттік қаржы құралдарын ендіруге қатысты нақты іс-шаралары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік қатынастарын және
шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін
сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның
барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан
қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары
арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің
өзгерістері болып табылады. Осыған сай өзімнің дипломдық жұмысымның
өзектілігі мен нарықтық экономикадағы қажеттіліктерін, атқаратын
қызметтерін және дамуы мен оны жетілдіру жолдары зерттеліп, ұсынылған.
Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде ежелден дамып, соңғы 70
жылдан социализм мен капитализм деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің
өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдейді. Сол
капитализм экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы
үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық
шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы
қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады
және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын толтыру
мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір
тиімді механизімдеріднің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі
мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық субъектілеріне
инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып
жазылған. Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы
оны жетілдіру қағидалары және ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін
реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық сипаттамасы қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері,
операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының
бухгалтерлік есебі ұсынылған.
Ал, үшінші тарауда бағалы қағаздардың есебінің аудиті және мемлекеттік
бақылау жолдары, сонымен қатар 2009—2011 жылдарға арналған Стратегиялық
жоспарды жүзеге асыру шеңберінде Агенттік қаржы құралдарын ендіруге қатысты
нақты іс-шаралары қарастырылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік
кезеңді басылымдар қолданылды. Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы
заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды
шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда
болғанын айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді,
математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны
ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы
қағаздармен қызмет жасайтын жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт
талабы. Әрине бұндай істе нақты көмекті қазіргі батыс және отандық
авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге болады, сонымен бірге өткен
тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың кепілі. Революцияға дейінгі
Ресейде бағалы қағаздар, қор биржалары және коммерциялық банктер туралы
ғылым кең тараған. Демек, ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу
Агенттігінде өткен тәжірбиені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі
қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы туралы негіздей отырып осы
дипломдық жұмысымды зерттеп орындадым.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – бағалы
қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның
жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы
маңызын көрсету және бағалы қағаздардың бухгалтерлік есепте көрсетілу және
аудиттеу тәртібі. Жоғарыда көрсетілген мәселелер тақырыпты таңдаудың себеп
болды. Бұл жұмысты жазу барысында тек қана қазақстандық авторлар оқулықтары
ғана емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы
дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды
1.Еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы және ҚР қаржылық
орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық
сипаттамасы.
1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымдық
жіктелуі.
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын
қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде,
қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған
нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл
механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың
басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері –
экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі. Бағалы қағаз нарығы
субъектілерінің қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негізделеді.
Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді.
Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шетеліп қоймайды. Бағалы қағаздар
кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар
арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылыды. Дәлірек
айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ен тиімді саласына
жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектәлер ғана ала
алады. Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
каржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 – шы жылдардың басында құрыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей шаруашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері–халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып,
оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы
ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар
нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығаруменшұғылданады. Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді
қаржыландырудың басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген
өзара байланысты элементтерден тұрады:
- эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын
шаруашылық субъектілері;
- инвесторлар, яғни уықытша бос ақша иелері – заңды және
жеке тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер
дилерлер,инвестициялықбасқарушылар, маркетмейкерлер,инвестициялық
компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және т.б. қорлары;
- қор биржаларды, депозиттік, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды
тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамудың бүгінгі
кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті ерекше
бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды мегеру және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынын қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап етеді.
Қаржылық нарығының айрықша бөлігі, ол – бағалы қағаздар нарығы екендігін
жоғарыда айтып өттік. Ал қаржылық инвестициямен осы бағалы қағаздар нарығы
тікелей байланысты. Бүгінгі күні елімізде көптеген акционерлік қоғамдар,
сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы
қоры, сонымен қатар басқы кәсіпорындар мен ұйымдар тіркелген. Осы жоғарыда
аталған кәсіпорындар мен ұйымдардың барлығыда еліміздегі бағалы қағаздар
нарығының потенцианалды қатысушылар қатарына жатқызылады. Олардың
кейбіреулері эмитент, яғни айналымға бағалы қағаздар шығарушылар болып
табыласа, ал екіншілері инвестор ретінде қызымет атқарады. Кәсәпорындар мен
ұйымдар жаңа технология еңгізу, өндірісті жаңғырту (модернизациялау), қайта
құру (реконструкциялау) әрқашан ірі капитал салым керек етеді. Ал мұндай
жұмыс атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Сондықтан
да кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен
заимдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса,
онда еліміцде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Қаржылық активтердің қайта нарығындағы бағалы қағаздар операциялары әр
түрлілігімен көзге түседі. Бұл процестің өзіндік көптеген ерекшеліктері мен
қыр-сыры бар.
Акция мен облигациялардың инвестициялық қасиеттерін және олардың
шығарған эмитенттердің рейтенгтік бағалауын тәуелсіз рейтенгтік компаниялар
анықтайды. Анықтамалық мәліметтер негізінде олар барлық бағалы қағаздардың
потеционалды сатып алушы үшін сенімділік дәрежесіне байланысты топтайды.
Бағалы қағаздарды таңдауда басшылыққа алатын негізгі құралы рейтенгтік
бағалау болып табылады. Қаржылық активтер үш топқа жіктеледі: жоғары сапалы
бағалы қағаздар, орташа бағалы қағаздар, жоғары табысты бағалы қағаздар.
Бұл дипломдық жұмыста бухгалтерлік есептегі бағалы қағаздардың
операцияларын ең басты тұстарын қарастырамыз олар, яғни: акционерлік
қоғамның меншікті акцияларының қозғалысы бойынша операцияларының есебі,
дивиденттер есебі, қор нарығының акцияларымен операцияларының есебі, борыш
міндеттемелері бойынша операцияларының есебі, бағалы қағаздардың құнсыздану
бойынша операциялар. Бағалы қағаздардың түсініктемесіне келетін болсақ:
Іс жүзінде акция, облигация және басқада бағалы қағаздарын шығару арқылы
капиталды таратуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және
сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың)
алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.
Эмитенттің кім болғанына байланысты бағалы қағаздар төмендегідей үш
түрге бөлінеді:
– мемлекеттік;
– муниципалды;
– корпоративтік.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан
Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын
қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен эмитенттелінетін бағалы қағаз
болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін шығара
отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны
болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы
ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың мынадай түрлері бар:
– Ұлттық жинақ облигациялары;
– Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ)
– Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)
Муниципалдық бағалы қағаздар – бұл бағалы қағаздардың мұндай түрі
жергілікті бюджеттен эмиссиланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен
шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат – құрылыс,
яғни ауыруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер,
жолдардың жағдайын жақсарту және тағы басқадай аймақтың әлеуметтік
мәселелерін шешу болып табылады.
Корпоративтік бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардыдың заң күшіне
сүйене отырып, өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық
қызыметін жүзеге асыру үшін шығарылатын бағалы қағаздарын корпоративтік
бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда
акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент болып табылады.
Бағалы қағаздарды жалпы мынадай екі топқа бөлуге болады:
а) ақшалай бағалы қағаздар;
б) капиталды бағалы қағаздар.
Ақшалай бағалы қағаздар – ақшаны қарызға алғандығын білдіреді.
Бағалы қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ
сертификаттарын жатқызуға болады. Жалпы ақшалай бағалы қағаздардан табыс
бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай бағалы қағаздар қысқа мерзімді
болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.
Капиталды бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардың қорын
(капиталын) құру немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады. Акция мен
облигация осы аталған бағалы қағаздардың түріне жатқызылады.
Өздерінен алынатын табысқы байланысты бағалы қағаздар мынадай екі топқа
бөлінеді:
– Қарыздық бағалы қағаздар;
– инвестициялық бағалы қағаздар.
Қарыздық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі бойынша эмитент
көрсетілген уақыт барысында белгіленген пайыз көлемінде (процентімен)
тиісті қарыздарын өтуге (төлеуге) міндетті. Қарыздық бағалы қағаздарға
облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы басқа бағалы қағаздар
жатқызылады.
Инвестициялық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі иемденуші
активтің бір бөлігін иемденуге құқық береді. Бағалы қағаздардың бұл түріне
акцияны жатқызуға болады.
Бағалы қағаздар шығарылу мақсатына байланысты мынадай екі түрге
бөлінеді:
– Қорлы бағалық ағаздар;
– Саудалық бағалы қазаздар.
Қорлы бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар қор биржаларында
айналысқан түсіеді және көп мөлшерде эммиссияланады. Бағалы қағаздардың бұл
түріне акциялар және облигациялар жатқызылады.
Саудалық бағалы қазаздар – бағалы қағаздың бұл түрі белгілі бір
коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған.
Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты бағалы қағаздар
мынадай болып екіге бөлінеді:
– нарықтық бағалы қағаздар;
– нарықтық емес бағалы қағаздар.
Нарықтық бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар айналыста еркін
сатылып немесе сатып отырылады.
Нарықтық емес бағалы қағаздар – бұл аталған бағалы қағаздар қолдан–қолға
еркін жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға түсепейді.
Атқаратын қызметіне және рөліне байланысты бағалы қағаздар мынадай үш топқа
бөлінеді:
– негізгі (акция, облигация);
– көмекші (чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар;
– туынды (варранттар, опциондар, фьючерстер, бондар тағы да басқалар).
Акция дегеніміз кәсіпорындар мен ұйымдардың қандайда бір акционерлік
қоғамды дамыту үшін қаржы салғандығын куәландыратын және иесіне акционерлік
қоғамның пайдасының бір бөлігін дивидент түрінде (табыс ретінде) алуға
құқылы беретін бағалы қағаз болып табылады. Акциялар айналым мерзімі
белгіленбей-ақ шығарыла береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарды басқаруға қатысу
құқығына сәйкес акциялар мынадай түрлерге бөлінеді:
– Жәй акциялар;
– Артықшылығы бар акциялар.
Жәй акциялар акционерлік қоғамды басқаруға құқық береді. Бір жәй акция
ұйымның акционерлер жиналысында осы кәсіпорынға қатысты мәселелерді шешу
барысында бір дауысқа ие бола алады. Жәй акциялар үшін дивидент төлеу
акционерлік қоғамның таза пайдасынан (толықтырғанан) кейін және артықшылығы
бар акциялар бойынша дивиденттер төленгеннен кейін жүргізіледі.
Артықшылығы бар акциялар – басқаруға қатысу құқығын бермей, әйтсе де
олар иесіне тұрақты белгіленген мөлшерде дивиденттер алу құқығын береді,
яғни оларға белгілі бір мөлшерде табыс әкеліп тұрады. Сонымен қатар
артықшылығы бар акциялар ұйымның таза табысын акционерлер арасында бөлу
кезінде немесе қоғамның жойылуы кезінде жәй акциялар мен салыстырғанда
артықшылыққа ие болады.
Облигация дегеніміз оның иесінің ақша салғандығын куәландыратын және
оған көрсетілген мерзім ішінде осы бағалы қағаздың атауы (номиналды) құнына
белгіленген пайызды (процентті) төлей отырып, өтеу міндеттемесін
мақұлдайтын бағалы қағаз болып табылады. Облигациялар сияқты кісіпорын үшін
инвестицияның маңызды көзі болып табылады.
Қаржылык салымдар - бұл кәсіпорынның бағалы қағаздарды сатып алу,
еншілес және басқа кәсіпорындарға қаржылар салу, сондай-ақ вексель және
басқа да қаржылық міндеттемелер негізінде басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға
ұзақ мерзімді қарыз беруге арналған қаржылық салымдары.
Есепте каржылық салымдар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып
бөлінеді. Бір жылдан кем мерзімде сақталатын (ұсталатын) акциялар,
облигациялар мен басқа бағалы қағаздарға қаржылық салымдар, сонымен қатар
бір жылдан кем мерзімге берілген қарыздар қысқа мерзімді болып саналады.
Бір жылдан артық мерзімге табыстар алу үшін оларды сақтау (ұстау)
ниетпен бағалы қағаздарды сатып алуға кеткен шығындар, еншілес
кәспорындардың жарғылық немесе пайлық қорларына салымдар, бір жылдан артық
мерзімге қарызға берілген қаржылар ұзақ мерзімді қаржылық салымдар болып
саналады.
Қаржылық салымдар құрамында ақша кұжаттары болып саналатын бағалы
қағаздар, акциялар, облигациялар, жинақ сертификаттары, вексельдер және
т.б. елеулі орын алады.
Акциялар кәсіпорынның даму мақсаттарына оның иесіне қаржы салғандығын
куәландырады және оған дивиденд түрінде пайданың бір бөлігін алуға құқық
береді.
Облигациялар да олардың иесіне қаржы салғандығын куәландырады, бірақ
оған белгілеп қойылған сыйақы алуға құқық береді. Егер кәсіпорынның
қаржылық мүмкіндіктері акциялар бойынша дивидендтер және облигациялар
бойынша сыйакыларды бір мезгілде төлеуге мүмкіндік бере алмаса, табыс алуға
облигация иелерінің ерекше құқығы бар. Табыстың жетіспеушілік жағдайында
облигациялар бойынша сыйақылар резервтік қордың есебінен төленеді, ал
акциялар (пұрсатты) бойынша - сол мақсат үшін құрылған арнайы қорлар
есебінен төленеді.
Жинақ сертификаттары - бұл банктердің салымшыларға белгілі мерзімге ақша
каражаттары (депонирлеу) салынғаны туралы берілетін куәліктері. Бұл мерзім
біткеннен кейін ақша салушы өзінің салымын (депозитін) және ол бойынша
сыйақысын қоса алады. Әдеттегі жинақ щоттарынан мұның айырмашылығы клиентке
кітапша емес банктің қарыз қолхатьның ролін атқаратын сертификат (куәлік)
беріледі. Мұндай салымнан қаржыны белгілеп қойылған мерзімге жетпей алуға
болады, бірақ бұл жағдайда айыппұл (белгілі процент) төленеді.
Бұрын бағалы қағаздар тек қана көрнекті қағаз үлгіде болған және арнайы
қағаз бланкілерінде баспа түрінде басылған.
Соңғы уақытга бағалы қағаздардың айналымы айтарлықтай көбеюіне
байланысты олардың көбісі есеп кітабында жазу түріңде, сондай-ақ ақпараттың
әр түрлі сақтаушыларында (оның ішінде дискеталарда) жасала бастады, яғни
табиғи көрнекті емес (қағазсыз) үлгіге көшті. Сондықтан, бағалы қағаздар
нарығында бағалы қағаздармен қатар олардың орнын алмастырушылар да
шығарылады, айналымда болады, жойылады. Бағалы кағаздың иесіне мұндай
жағдайда меншік құқығын куәландыратын құжат - бағалы қағаздың сертификаты
беріледі.
1. ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің
қызметінің экономикалық сипаттамасы.
Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын құру туралы жоба Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен дүниеге келді.
Аталған жоба жайында Елбасы алғашқы рет 1995 жылы өткен Қазақстандық
банктер ассоцияциясының кездесуі мен 2004 жылдың қараша айындағы Қазақстан
қаржыгерлерінің конгресі барысында жариялады.
Жобаны жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Үкіметі тарапынан
Сингапур мен Тайланд қаржы орталықтарын құру мен дамытуға тікелей
ат салысқан Boston Consulting Group компаниясы тартылды.
Компанияның негізгі міндеті Қазақстан қаржы нарығын дамытудағы
артықшылықтар мен кемшіліктерді анықтау, Алматы қаласында құрылған өңірлік
қаржы орталығының құқықтық, инфрақұрылымдық, басқарушылық позициялары
бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Қазақстан Республикасында қаржы секторын дамыту жөніндегі тапсырма
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстанның
әлемдегі бәсекелестікке қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы атты
жолдауында анықталды.
Сонымен қатар, Орта Азия аймағындағы басты қаржы орталық ретінде Алматы
қаласының дамуына ерекше көңіл бөлінді. Осыған сәйкес, ірі аймақтық бизнес-
жобалар үшін қаржы және сақтандыру қызметі мен қарыздар беруде ірі қаржы
ұйымдарына қолайлы жағдайлар мен мүмкіндіктер жасалынып, қаржы орталықтары
қажетті инфрақұрылымдармен қамтамасыз етілді.
2006 жылы 5 маусымда Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан
Республикасының Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы № 145-ІІІ
Заңына қол қойды.
Сол жылы қаржы орталығының өкілетті органы — Қазақстан Республикасы
Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі
өз жұмысын бастады.
Агенттіктің функциялары, қаржы орталығының статусы, қатысушылары мен
инфрақұрылымы элементтері Өңірлік қаржы орталығы туралы жəне Алматы
қаласының өңірлік қаржы орталығын құру мəселелері бойынша Қазақстан
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізу туралы
заңдарында анықталған.
Салық жеңілдіктерін ұтымды пайдалану мен мүмкін қиянатшылықтардың алдын
алу мақсатында АӨҚО статусы ерекше құқықтық режим ретінде анықталған.
Мұндай статус қаржы орталығының қатысушылары болып табылатын брокерлер мен
дилерлерге кеңселерін тек қана Алматы қаласының территориясында ғана ашуға
міндеттейді.
АӨҚО территориясында Қазақстанның сот жүйесіне кіретін арнайы қаржы соты
құрылды. Бұл соттың статусы облыстық сотқа теңестірілгендіктен сот үкіміне
шағымдану процедурасы тек қана Қазақстан Республикасының Жоғары Сотында
қаралатын болады.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мен қадағалауды іске асыратын өкілетті
органның (бұдан əрі - ҚҚА) брокерлік жəне дилерлік іс-əрекетпен айналысуға
рұқсат ететін лицензиясын иеленген жəне заңды тұлға ретінде мемекеттік
тіркеуден өткен ұйымдар АӨҚО-ның бағалы қағаздар нарығының кəсіби
қатысушылары болып табылады. Осылайша, салық жеңілдіктері іс-əрекеті
тікелей қаржы орталығындағы жұмыспен байланысты ұйымдарға ғана берілетін
болады. Агенттік қарамағындағы Халықаралық Кеңес кеңес беру органы болып
табылады жəне оның құрамына қаржы секторында беделі жоғары, қаржы жəне
инвестициялау сфераларының халықаралық деңгейдегі сарапшылары енеді.
Халықаралық кеңес келесі бағыттар бойынша қызмет етеді:
– АӨҚО көрсететін қызметтерді, операцияларды, құқықтық режимді жəне
қатысушыларды тарту бойынша ынталандыруды жетілдіру мақсатында АӨҚО
қызметіне қатысты мəселерде жетік халықаралық тəжірибені пайдалану
бойынша ұсыныстар дайындау;
– АӨҚО-ның қазіргі немесе келешек инвесторларына жəне басқа
қатысушыларына ұсынылатын жағдайларға немесе АӨҚО беделіне нұқсан
келтіруі мүмкін жағдайлардың теріс əсерлерін ретке келтіру бойынша
ұсыныстар дайындау;
Жоғарыда көрсетілген қаржы орталығының институттары қазіргі уақытта
қалыптастырылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылдың 1 наурызындағы
Қазақстанның əлемнің бəсекеге барынша қабілетті елу елінің қатарына қосылу
стратегиясы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың
жалпыұлттық жоспарын орындаудың Желілік кестесімен операцияларды жүргізу
үшін қажетті техникалық инфрақұрылыммен жадықталған қаржы орталығының
арнайы сауда алаңын құру қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы
туралы Заңына сəйкес Алматы қаласының территориясында функциялайтын қор
биржасының сауда алаңы қаржы орталығының арнайы сауда алаңы болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан қор биржасы АҚ Алматы қаласының
территориясындағы жалғыз қор биржасы болып табылады. Бірақ та оның
материалды-техникалық жағдайы бағалы қағаздар нарығының халықаралық кəсіби
қатысушыларын тартуды ескеретін болсақ қажеттіліктерді қанағаттандыра
алмайды.
Сондықтан да, Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы қызметінің кешенді
дамуы мен халықаралық тəжірибені, жəне Агенттік мемлекеттік орган ретінде
операциялық (коммерциялық) іс-əрекетпен айналыса алмайтынын ескере отырып
2007 жылы 100% мемлекет қатысуымен акционерлік қоғам түріндегі коммерциялық
ұйым – Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы АҚ-мын құру жоспары іске
асты.
АӨҚО АҚ мүлкі респубикалық бюджеттен 2007-2010 жылдарға арналып
бөлінетін қаражат есебінен құралады жəне сол арқылы оның жарғылық капиталы
мен функциялауы қалыптастырылады.
АӨҚО АҚ қызметінің негізгі бағыттары келесідей :
– қаржы орталығының инфрақұрылымын дамыту, демеу жəне əкімшілік ету;
– Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының арнайы сауда алаңын
дамытуға жəне басқаруға қатысу;
– қаржы орталығының қатысушыларына риэлторлық, рекрутингтік, кеңес
беру жəне ақпараттық қызмет көрсету;
– бағалы қағаздар бойынша жасалынған келісімшарттар бойынша
ақпараттық-аналитикалық шолулар дайындау;
– меркетингтік зерттеулер жүргізу.
АӨҚО АҚ мемлекеттің жүз пайыздық қатысуымен құрылған. Алғашқы кезеңде
АӨҚО АҚ қызметін қамтамасыз ету, қаржы орталығының инфрақұрылымын құруға
бағытталған АӨҚО АҚ жарғылық қоры республикалық бюджет есебінен
қалыптастырылады.
Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының инфрақұрылымын дамыту үшін
Алматы қаласының территориясында инфрақұрылымы толық бизнес-орталығын
(кеңселер) түзу қажет. Бизнес-орталығын құру, əкімшілік ету жəне
функциялауын қамтамасыз ету жəне соған байланысты қызметтің барлық түрін
көрсету отандық жəне шетелдік институционалды инвесторларға жетекші əлемдік
қаржы орталықтарымен салыстыруға келетін жағдайлар туғызуға мүмкіндік
береді жəне бұл өз кезегінде мемлекет экономикасына батыстық инвесторлардың
қызығушылығын арттырып, қосымша инвестиция тартып биржаның əрі қарай
капитализациясына жағымды əсерін тигізетін болады.
1.3 Қазақстанның бағалы қағаздары нарығының қазіргі кездегі күйі және
мемлекеттік реттеуді жүргізу қағидалары.
Қазақстанда бағалы қағаздар функциялауының нормативтік құқықтық базасы
құрылды жəне қор нарығы, орталық депозитарий жəне басқа да кəсіби
қатысушылардан құралатын негізгі қатысушылары анықталды.
Қаржы құралдарын, пруденциалды нормативтер мен институционалды
инвесторлардың инвестициялау ережелерін жасау жəне жетілдіру аймағында
заңнамаларды жетілдіру, миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау мен
корпоративтік басқару ережелерін жетілдіру, ұжымдық инвестициялау түрлерін
дамыту жəне жеке тұлғаларды бағалы қағаздар нарығында инвестор ретінде
жұмыс істеуге тарту бойынша жұмыстар жалғастырылуда, сонымен қатар заңсыз
жолмен табылған табыстарды заңдастыру мен терроризмді қаржыландыруға қарсы
заңды қабылдау жоспарланып отыр. Бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының
жоғарыда көрсетілген элементтері мен нормативтік құқықтық база өңірлік
қаржы орталығын əрі қарай дамуының негізін қалаушы элементтері болады.
Отандық капитал нарығының ерекшелігі оның құрамдас бөліктерінің даму
деңгейінің тең еместігінде. Банк секторы қаржыларының есебінен экономиканың
нақты секторын несиелеу көлемдерінің қарқынды түрде өсуі себебінен
шаруашылық субъектілерінің отандық бағалы қағаздар нарығының механизмдерін
аз пайдаланады жəне соның нəтижесінде пайда болған жинақтаушы зейнетақы
қорлары, сақтандыру ұйымдары мен жарналық инвестициялық қорларынан
құралатын институционалды инвесторлардың қаржыларының мобилизациясын
байқауға болады. Зейнетақы жəне сақтандыру активтері түріндегі ішкі
жинақтардың айтарлықтай бөлігі банк секторын қаржыландыруға, жанамаланған
түрде нақты экономиканы қаржыландыруға пайдаланылады. Үлестік бағалы
қағаздар нарығы инвестициялық жобаларды қаржыландыру көзі ретінде əрекет
етпейді жəне қазақстандық компаниялардың нарықтық бағасын көрсетпейді.
Әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарығының сипатын зерделей
келе келесі тұжырымдама жасауға болады:
- бағалы қағаздар нарық үлгі түсінігінің жеткілікті деңгейде
қарастырылмауы;
- бағалы қағаз нарығын дамытуда нақты үлгіге сүйенбеуі;
- ұлттық бағалы қағаз нарығын қалыптастыруда үлгіні құрастырушы
факторлардың ескерілмеуі.
Біздің пікірімізше, бағалы қағаз нарығының үлгісі – бұл елдің
өндірістік, экономикалық, дәстүрлік факторларды ескере отырып, қоғам
субъектілеріне бағалы қағаз арқылы тиімді жүйесін құру болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының үлгісін тек қатысушы институттарға ғана
байланысты емес, сондай-ақ корпоративтік басқару, қаржы нарығының
құрылымына байланысты анықтау қажет. Осыған байланысты, қаржы нарығының
құрылымына байланысты республиканың бағалы қағаздар үлгісі – жапон-немістік
үлгі деп танысақ, ал корпоративтік басқару жағынан – немістік үлгі деп
анықтаймыз.
Ішкі инвестициялық ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар мәселеге
айналды. Экономиканың нақты секторларына инвестицияны тартуды қамтамасыз
ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын-алу үшін келесідей шаралар
жиынтығы жүргізілуі тиіс:
– бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмін зерттеу;
– бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін себептерді анықтау;
– бағалы қағаздар нарығының тиімді дамуына әсер ететін мемлекеттік
әсер ету шараларын жүргізу.
Осыған орай, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің
маңыздылығын, қажеттілігін байқауға болады. Қазақстан Республикасы
мемлекеттік реттеу органдары республиканың даму сатысына қарай өзгерді.
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттік реттеуді
жүргізуіне байланысты. Бағалы қағаздар нарығын реттеудің құралдарын,
әдістерін және бағыттарын таңдау нарыққа ғана емес, мемлекеттің бүкіл
экономикалық жүйесіне әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығын реттеу – бұл
өкілетті қатысушылардың қызмет процесінде пайда болатын қарым-қатынастар
жиынтығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығын реттеу нарықтың барлық
қатысушылары, ресурстары, қызметтері мен операциялары қамтылады. Реттеудің
2 негізгі үлгісі бар: мемлекеттік және өзін-өзі реттеу.
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу тікелей және жанама түрде жүзеге
асырылады. Тікелей мемлекеттік реттеуге келесілер жатады: нарық
субъектілерінің қызметтеріне қатысты заңнамаларды шығару, нарық
субъектілерін лицензиялау, инвесторларды қорғау шараларын жасау және т.б.
жатады. Ал, жанама мемлекеттік реттеу мемлекеттің экономикалық тұтқалары
және капиталдары арқылы жүзеге асырылады. Мұндай тұтқалар мен капиталдарға
салық, ақша саясаты, мемлекеттік сатып алулар, мемлекеттік меншік, сыртқы
экономикалық байланыстар жатқызылады.
Ал, Қаржылық қадағалау және АӨҚО қызметін реттеу Агенттіктері
жоғарыдағы мемлекеттік органдарға қарағанда кеш құрылуына қарамастан, қаржы
нарығындағы, соның ішінде бағалы қағаздар нарығындағы беделі төмен емес.
Олардың ҚР-да бағалы қағаздар нарығындағы негізгі қызметтері – бұл
қатысушылардың қызметтерін лицензиялау мен олардың қызметтерін тәртіпке
келтіру, қаржылық құралдардың шығаруын ынталандыру мен олардың талаптарға
сай келуін сақтау және бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық механизмнің
арасындағы қатысушылардың қызметтерін үйлестіру.
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы еліміздің
егемендігін алғаннан басталды. ҚР-да бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеуді негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар
нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға
байланысты.
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай, қазіргі уақытта ҚР бағалы
қағаздар нарығын реттеудің негізгі 4 мемлекеттік органдары бар. ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар нарығындағы негізгі рөлі – бұл мемлекеттік
бағалы қағаздарды шығару және мемлекеттегі қаржылық институттардың
өтімділігін ұстап тұру. ҚР Ұлттық банк ЕДБ-дің актив бөлігіндегі
өтімділікті сақтау арқылы өзінің бағалы қағаздарын шығару қызметін
атқарады.
Бағалы қағаздардың даму үдерісі, қатысушылар саны бірқалыпты жағдайда
дамыды. Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасу мен даму
кезеңдерін негізінен нарықта реттеу жүргізетін органдарға байланыстыруын
ұсынамыз.
Сурет 1 – ҚР бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қазіргі
үлгісі. Ескерту – автормен құрастырылған
Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2006 жылы, 165%-
ға 2007 жылы жоғарлануын және 2008 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз. МБҚ
төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына,
республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін
сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.
Сурет 2 – 2005-2008 жылдар аралығындағы МБҚ құрылымы
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы
қағаздар алады. 2005 жылы және 2007 жылы олардың үлесі 38,73% және 31,8%-ы
құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында қомақты бөлігін, яғни 2006 және
есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат алды.
ҚР Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің ақша-несие саясатының құралы бола
отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне жатқызылады. Сонымен қатар, қор биржа
мәмілесінде пайда табудың ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың үлесі 2005
жылы және 2007 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі 59,83%-ды
және 67,82%-ды құрайды.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан талдау жүргізсек, ҚР
Қаржы министрлігі және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың арасындағы
құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына және 2007
жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР
Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына қарағанда ҚР Ұлттық банктің
ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-
ақша несие саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді
жүргізгенін куәландырады. Алайда, 2005 және 2007 жылдың қорытындысы
бойынша, республикалық бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі және жинақтаушы
зейнетақы қорлардың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.
ҚР бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы ғана
емес, сонымен қатар корпоративтік бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның
көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын
біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция
нарығына тоқталайық.
Сурет 3 – Акция нарығының негізгі көрсеткіштері
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Суретте акционерлік қоғамдар санының және олардың акция шығарылымының
санының серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік қоғамдардың
жабылуы және олардың санының қысқарылуы байқалады. Тек, соңғы жылда
акционерлік қоғамдар санының біршама өскенін байқаймыз.
Акция нарығынан басқа, корпоративтік бағалы қағаздарға облигациялар да
жатады. ҚР-да акция нарығына қарағанда облигация шығарылымы аз көлемде
шығарылады.
Сурет 4 – Акция және облигация шығарылымдарын салыстыру
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Акцияға қарағанда облигация шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару
эмитентке акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне –
облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін жатқызамыз.
Бекітілген мерзімде эмиссиялық бағалы қағаздардың ішінен тек акция
нарығы салыстырмалы түрде дамыған деп айтуға болады. Олардың даму үрдісі 7
есе сипат алады. Акцияларды шығару негізінен акционерлік қоғамдар тіркеу
кезіндегі негізгі шарт екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, акция
инвестицияның бір түрі – оның өтеуін қайтару немесе сыйақыны төлеу бойынша
акционерлік қоғамда міндет туындамайды.
Сурет 5 – Эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымын салыстыру
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Қор биржаның листинг В тобына қарағанда листинг А тобындағы
шығарылымдар жоғары екінін байқауға болады. Ең алдымен, бұл эмитенттердің
қаржылық тұрақтылығының жоғарлығын куәландырады. Сонымен қатар, эмитент
қор биржаға айналысына бағалы қағаздарды енгізу кезінде листинг А
секторына енгізуіне атсалысады. Себебі, бұл эмитенттің беделіне әсер етеді.
Сонымен қатар, бағалы қағаздардың сенімділігінің, бағалы қағаздардың
нарықтық бағасының өсуіне әкеледі.
Сурет 6 – Қор биржаның ресми листингісіндегі шығарылымдар серпіні
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
6-шы суреттен байқағанымыздай, листинг А тобындағы шығарылымдар саны
листинг В қарағанда 3 есе артық. Сондай-ақ, листинг А тобында бағалы
қағаздардың шығарылымы қарқынды өсуі байқалса, листинг В тобында бағалы
қағаздардың шығарылымының өсуі онша байқалмайды.
KASE жалпы капиталдануы ЖІӨ-нің қатынасы негізінде көрсеткішке талдау
жүргізу кезінде, осы көрсеткіштің ең жоғарғы деңгеңі 2006 жылы байқалады.
Алдыңғы жылдары 21,62% (01.01.2005) және 35,02% (01.01.2006) деңгейінде
көрініс тапты. 2007 жылдың 1 қаңтар айында аталған көрсеткіш 87,06%-ын
құраса, есепті жылы 64,94%-ы деңгейіне төмендеді. 2007 жылғы 1 қаңтардағы
жағдай бойынша А және В санаты бойынша ресми тізіміне енгізілген
мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықта жалпы капиталдандыру
тиісінше 8451466 млн. теңге және 375554 млн. теңге болды. Бұл ретте
облигациялар бойынша капиталдандыру 36,12%-ға өсті, акциялар бойынша 5,11
есе өсті. KASE жалпы капиталдандыру 2007 жылдың 1 қаңтар жағдайы бойынша
8827020 млн. теңгені құрады, ол ЖІӨ-нің 101,17%-ын құрады. 2006 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша осындай көрсеткіш 35,02% болды. Қор нарығының
капиталдануының ұлғаюымен қатар, ЖІӨ-ге қор нарығын капиталдану
көрсеткішінің өсуі де байқалды.
Сурет 7 – KASE жалпы капиталдануында ЖІӨ-нің қатынасы
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Есепті жылдың мәліметіне сәйкес, А және В санаты бойынша ресми
тізімге енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықты
капиталдандыру 8005664 млн. теңге және тиісінше 258732 млн. теңге болды.
Сонымен қатар, облигациялар бойынша нарығын капиталдандыру 9,23 %-ға өсті,
акциялар бойынша 9,93 %-ға кеміді.
Сурет 8 – Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құрайтын
қатысушылардың даму серпіні
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
2005-2008 жылдар аралығындағы кәсіби қатысушылар санының серпінін 8-ші
суреттен көруге болады. Кәсіби қатысушылардың ішінен брокер-дилерлік
лицензияны алу сұранысы жоғары екенін атап өтуге болады. Оның даму серпіні
жыл сайын өсуде. Бұған себеп ретінде – ҚР бағалы қағаздар нарығындағы
институционалды инвесторлар қаражаттарының көбеюі қарастырылады.
Қарастырылған кезеңдерде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімінің жүйесін
жүргізу ұйымдар санының біршама төмендегенін көреміз. 2005-2006 жылдар
аралығында тіркеушілердің саны – 18 болса, келесі жылдары серпіні төмендеп
отыр – 2007 жылы 11%-ға, 2008 жылы (базистік жылмен салыстырғанда) 5%
төмендеп отыр. Аталған қатысушылар санының төмендеуі уәкілетті органның
талаптарына сай болмауы себеп болып отыр.
Листингтік компания, яғни өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарыққа
енгізетін ұйым, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы бірнеше
қатысушылармен өзара байланысы болады. Мұнда, листингтік компанияның ерікті
шешімі емес, ал мемлекет бекіткен міндетті талаптарға сай болуы негізге
алынады.
9-шы суреттен көріп отырғанымыздай, листингтік компания кем дегенде төрт
қатысушымен өзара байланыста болуы шарт. Ал, әр қатысушыға қызмет
көрсеткіні үшін сыйақы, алым төлеуі керек. Қорыта айтқанда, бағалы қағаздар
нарығының листингтік компаниялар ұйымдастырылған нарықта төмен
белсенділігінің негізгі факторы ретінде – біз қатысушылар санына байланысты
қаржылық ресурстардың қымбаттығы, яғни бағалы қағаздар бойынша шығындардың
жоғарлығын тұжырымдаймыз.
Сурет 9 – Листингтік компанияның ұйымдастырылған бағалы қағаздар
нарығында қызмет етуде қатысушылармен өзара байланысы
Ескерту – Автормен құрастырылған
Осыған сәйкес, бағалы қағаздар эмитенттері, әсіресе листингтік
компаниялардың өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарықтың айналысында
тіркеу мәселесі бойынша ұсыныс қарастырамыз. Бастапқы кезеңде бағалы
қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізетін ұйымдардың пайда болуына мемлекет
септігін тигізді. Себебі, 1997 жылдың заңнамасына сәйкес, акционерлер саны
500 ден жоғары акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін
жүргізу тек тәуелсіз тіркеушімен жүргізілуі бекітілді. Кейіннен, 2001 жылы
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР заңына сәйкес, барлық акционерлік
қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу уәкілетті органнан
лицензиясы бар ұйым ғана қызмет атқаруға құқығын анықтады. Сөйтіп,
акционерлік қоғамдарды эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару кезінде
тіркеушімен өзара келісім-шарт жасасуға міндеттеді.
Осы бағытты жүзеге асыру мақсатында, листингтік компания үшін
жеңілдік ретінде – бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізуді өздеріне беру
құқығын анықтаймыз. Бұл фактор бағалы қағаздары ұйымдасқан нарықта айналысы
жоқ эмитенттерге қарағанда бәсекелестік артықшылық береді. Аталған шартты
жүзеге асыру үшін келесідей қадамдарды қарастырамыз.
Сурет 10 – Бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізу жүйесін жетілдірудің
қадамдары
Ескерту – автормен құрастырылған
ҚР қаржылық саясат бір-біріне байланысты 2 элементтен тұрады – бұл
стратегия мен тактика. Осыған сәйкес, бағалы қағаздардың заңнамасында
өзгертулер мен толықтырулар енгізген кезде, олардың бір-бірінен шығуы сипат
алуы қажет.
Сондықтан да, бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізу
кезінде келесідей қағидаларға сүйенуін ұсынамыз.
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің
басыңқы дәрежесіне сүйенуі;
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің
бір-біріне үйлестіруі және бірігей бағыттарды ұстануы;
- бағалы қағаздар нарығындағы стратегия мен тактиканы анықтау кезінде
нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеруі;
- бағалы қағаздар нарығының қатысушылар тізімін бекітуде, тек техникалық
талаптарды ғана емес, сондай-ақ тиімділік факторын ескеруі.
Бірінші қағидаға сәйкес, бағалы қағаздар нарығы дербес сектор ғана емес,
сонымен қатар қаржы нарығының және экономикалық жүйенің элементі екені есте
сақтау қажет. Яғни, экономика немесе экономикалық жүйенің басқа
секторларына бағытталған заңнамалардың өзгерісі міндетті түрде бағалы
қағаздар нарығына әсер етеді. Сондықтан да, ҚР заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу барысында одан жоғары мәртебесі бар құжаттардың мазмұнын
ескеру керек. Бұл жағдайда, бағалы қағаздар нарығы және бағалы қағаздар
нарығының қатынастарын реттейтін заңнамаларды, стратегияларды дайындайтын
мемлекеттік органдардың өзара байланысын жетілдіру керек деп тұжырымдаймыз.
Екінші қағида бірінші қағидаға сүйенеді. Бағалы қағаздар туралы, олардың
қатысушылары туралы жағдайлар әр түрлі заңнамада сипат алады. Ал, ҚР
Президентінің Жолдауында халықтың инвестициялық біліктілігін жоғарлату
негізгі міндеттердің бірі ретінде бекітілген. Бірақ, реттеуші заңнамалар
мазмұнының әр түрлі сипат алуы, бағалы қағаздар түсінігін ашуға кері әсерін
тигізеді. Осыған сәйкес, ҚР Азаматтық кодексіне, ҚР бағалы қағаздар нарығы
туралы, Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу керек.
Азаматтық кодекске депозиттік серификатты бағалы қағаз мәртебесі бар
құралдардың ішінен шығара отырып, бағалы қағаздар нарығы бойынша
заңнамадағы сияқты бағалы қағаздар тізімін енгізу қажет. Сонымен қатар,
Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР заңына пайды бағалы қағаз мәртебесіндегі
құрал ретінде жағдайды енгізе отырып, Инвестициялық қорлар туралы ҚР
заңына қарама-қайшылық жағдайды жоюға болады. Сондай-ақ, елде инвестициялық
қорлардың акционерлік түрлері қалыптасты. Олардың негізгі жағдайлары мен
акционерлік қоғамдардан айырмашылығы Акционерлік қоғамдар туралы ҚР
заңында көрініс табу қажеттілігі бар. Сонда, акцияны тек акционерлік
қоғамдар ғана емес, сондай-ақ инвестициялық қорлар шығаруға құқығы бар
екенін және бұл жағдай тек Инвестициялық қорлар туралы заңда ғана
қарастырылмай, бағалы қағаздар нарығын реттейтін басқа заңнамаларды сипат
алады.
Келесі қағида – бұл нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеру.
Бағалы қағаздардың сан алуан түрлері бар. Акция, облигациядан басқа
опциондар, фьючерстер, своптар, депозитарлық қолхаттар, варранттар бар. ҚР-
да тек акция, облигация және пайлар даму серпіні бар. Облигацияның ішінде
мемлекеттік бағалы қағаздардың үлес салмағы жоғары. Дамыған мемлекеттерде
негізгі бағалы қағаздармен қатар, туынды бағалы қағаздар даму үстінде.
Алайда, олардың дамуын келесідей факторлармен түсіндіреміз:
- туынды бағалы қағаздардың дамуы ең алдымен тауар нарығыны дамуынан
шығады. Көптеген мемлекеттерде фьючерстік немесе опциондық биржаға
дейін, сол орында тауар биржасы қалыптасқан болатын, кейіннен тауар
нарығы өсе келе, бағаның жағымсыз жағдайынан сақтану жолы ретінде
туынды бағалы қағаздардың шығаруына әкелді. Тек 20 ғасырда, туынды
бағалы қағаздар нарығы тауар нарығының негізгі қызметін (тауарды сату
мен сатып алу орнын анықтау және дамыту) ығыстыра отырып, тауар
нарығының келеңсіз оқиғаларды алдын-алуға көмектесетін құрал ретінде
дамыды. Туынды бағалы қағаздар биржалар дамуының, мемлекеттегі тауар
айналымының негізгі индикаторы ретінде қарастырылады.
- туынды бағалы қағаздардың дамуы тек негізгі бағалы қағаздардың
дамуынан шығады. Себебі, бір жағынан елдегі бағалы қағаздар нарығы өндіріс
жағдайын білдірсе, екінші жағынан қаржылық ресурстарға деген сұраныс пен
ұсыныстың деңгейін көрсетеді. Туынды бағалы қағаздардың базистік активтері
ретінде негізгі бағалы қағаздарға да тиесілі. Әсіресе, депозитарлық қолхат
тек акцияға негізделеді. Сондықтан да, туынды бағалы қағаздардың дамуы тек
негізгі бағалы қағаздар нарығын дамыту кезеңінен кейін жүргізу қажеттілігін
қарастырамыз.
Келесі қағида – бұл экономикалық тиімділікті ескере отырып, бағалы
қағаздар нарығын дамыту. Мемлекет инвесторлардың және қатысушылардың
құқықтарын қорғау мақсатында көптеген шаралар жиынтығын атқарады. Бірақ,
олардың құқықтарын қорғау кезінде бірнеше балама нұсқаларды дайындау керек.
Агенттіктер міндетті өзара қатынастарды бекіткен кезде, олардың бағалы
қағаздар нарығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы және ҚР қаржылық
орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің
экономикалық сипаттамасы.
1. Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымы
1.2 ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің
қызметінің экономикалық сипаттамасы.
1.3 Қазақстанның бағалы қағаздары нарығының қазіргі кездегі күйі және
мемлекеттік реттеуді жүргізу қағидалары.
2. Акционерлік қоғамдағы бағалы қағаздар түрлері және оның
бухгалтерлік есебін ұйымдастыру
2.1 Акционерлік қоғамның меншікті акцияларының қозғалысы бойынша
операцияларының есебі
2.2 Қаржылық міндеттемелері бойынша операцияларының есебі
2.3 Бағалы қағаздардың құнсыздануы бойынша операциялар есебі
3. Бағалы қағаздардың есебінің аудиті және мемлекеттік бақылау
жолдары
3.1 Бағалы қаздар операцияларын аудиторлық тексерудің ақпараттық
көздері және жүргізу тәртібі
3.2 Бағалы қағаздар рыногы субъектілерінің қызметін бақылау
3.3 2009—2011 жылдарға арналған Стратегиялық жоспарды жүзеге асыру
шеңберінде Агенттік қаржы құралдарын ендіруге қатысты нақты іс-шаралары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға
өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік қатынастарын және
шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін
сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның
барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан
қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары
арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің
өзгерістері болып табылады. Осыған сай өзімнің дипломдық жұмысымның
өзектілігі мен нарықтық экономикадағы қажеттіліктерін, атқаратын
қызметтерін және дамуы мен оны жетілдіру жолдары зерттеліп, ұсынылған.
Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде ежелден дамып, соңғы 70
жылдан социализм мен капитализм деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің
өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдейді. Сол
капитализм экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы
үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық
шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы
қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады
және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет қорын толтыру
мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір
тиімді механизімдеріднің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі
мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық субъектілеріне
инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш тараудан қарастырылып
жазылған. Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы
оны жетілдіру қағидалары және ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін
реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық сипаттамасы қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері,
операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының
бухгалтерлік есебі ұсынылған.
Ал, үшінші тарауда бағалы қағаздардың есебінің аудиті және мемлекеттік
бақылау жолдары, сонымен қатар 2009—2011 жылдарға арналған Стратегиялық
жоспарды жүзеге асыру шеңберінде Агенттік қаржы құралдарын ендіруге қатысты
нақты іс-шаралары қарастырылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік
кезеңді басылымдар қолданылды. Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы
заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды
шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда
болғанын айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді,
математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны
ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы
қағаздармен қызмет жасайтын жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт
талабы. Әрине бұндай істе нақты көмекті қазіргі батыс және отандық
авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге болады, сонымен бірге өткен
тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың кепілі. Революцияға дейінгі
Ресейде бағалы қағаздар, қор биржалары және коммерциялық банктер туралы
ғылым кең тараған. Демек, ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу
Агенттігінде өткен тәжірбиені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі
қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы туралы негіздей отырып осы
дипломдық жұмысымды зерттеп орындадым.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – бағалы
қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның
жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы
маңызын көрсету және бағалы қағаздардың бухгалтерлік есепте көрсетілу және
аудиттеу тәртібі. Жоғарыда көрсетілген мәселелер тақырыпты таңдаудың себеп
болды. Бұл жұмысты жазу барысында тек қана қазақстандық авторлар оқулықтары
ғана емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы
дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды
1.Еліміздегі бағалы қағаздар нарығының маңызы және ҚР қаржылық
орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің қызметінің экономикалық
сипаттамасы.
1.1 Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және оның құрылымдық
жіктелуі.
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық қатынастар
жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын
қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде,
қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған
нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді құрайды. Ал бұл
механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа қатысушылардың
басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы қағаз түрінде
міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы міндеттемелері –
экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі. Бағалы қағаз нарығы
субъектілерінің қатынастары экономикалық – құқықтық механизмге негізделеді.
Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді.
Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шетеліп қоймайды. Бағалы қағаздар
кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар
арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылыды. Дәлірек
айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ен тиімді саласына
жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектәлер ғана ала
алады. Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
каржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 – шы жылдардың басында құрыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей шаруашылықты
жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі
дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы
қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын
бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік
қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері–халықтың меншігіне айналдыру мүмкін.
Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып,
оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық
қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы
ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар
нарығының потенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығаруменшұғылданады. Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді
қаржыландырудың басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген
өзара байланысты элементтерден тұрады:
- эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын
шаруашылық субъектілері;
- инвесторлар, яғни уықытша бос ақша иелері – заңды және
жеке тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер
дилерлер,инвестициялықбасқарушылар, маркетмейкерлер,инвестициялық
компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және т.б. қорлары;
- қор биржаларды, депозиттік, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды
тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамудың бүгінгі
кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті ерекше
бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды мегеру және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынын қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап етеді.
Қаржылық нарығының айрықша бөлігі, ол – бағалы қағаздар нарығы екендігін
жоғарыда айтып өттік. Ал қаржылық инвестициямен осы бағалы қағаздар нарығы
тікелей байланысты. Бүгінгі күні елімізде көптеген акционерлік қоғамдар,
сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес зейнетақы
қоры, сонымен қатар басқы кәсіпорындар мен ұйымдар тіркелген. Осы жоғарыда
аталған кәсіпорындар мен ұйымдардың барлығыда еліміздегі бағалы қағаздар
нарығының потенцианалды қатысушылар қатарына жатқызылады. Олардың
кейбіреулері эмитент, яғни айналымға бағалы қағаздар шығарушылар болып
табыласа, ал екіншілері инвестор ретінде қызымет атқарады. Кәсәпорындар мен
ұйымдар жаңа технология еңгізу, өндірісті жаңғырту (модернизациялау), қайта
құру (реконструкциялау) әрқашан ірі капитал салым керек етеді. Ал мұндай
жұмыс атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді. Сондықтан
да кәсіпорындар мен ұйымдар қарыз капиталы нарығына несиелер мен
заимдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын шығарса,
онда еліміцде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Қаржылық активтердің қайта нарығындағы бағалы қағаздар операциялары әр
түрлілігімен көзге түседі. Бұл процестің өзіндік көптеген ерекшеліктері мен
қыр-сыры бар.
Акция мен облигациялардың инвестициялық қасиеттерін және олардың
шығарған эмитенттердің рейтенгтік бағалауын тәуелсіз рейтенгтік компаниялар
анықтайды. Анықтамалық мәліметтер негізінде олар барлық бағалы қағаздардың
потеционалды сатып алушы үшін сенімділік дәрежесіне байланысты топтайды.
Бағалы қағаздарды таңдауда басшылыққа алатын негізгі құралы рейтенгтік
бағалау болып табылады. Қаржылық активтер үш топқа жіктеледі: жоғары сапалы
бағалы қағаздар, орташа бағалы қағаздар, жоғары табысты бағалы қағаздар.
Бұл дипломдық жұмыста бухгалтерлік есептегі бағалы қағаздардың
операцияларын ең басты тұстарын қарастырамыз олар, яғни: акционерлік
қоғамның меншікті акцияларының қозғалысы бойынша операцияларының есебі,
дивиденттер есебі, қор нарығының акцияларымен операцияларының есебі, борыш
міндеттемелері бойынша операцияларының есебі, бағалы қағаздардың құнсыздану
бойынша операциялар. Бағалы қағаздардың түсініктемесіне келетін болсақ:
Іс жүзінде акция, облигация және басқада бағалы қағаздарын шығару арқылы
капиталды таратуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент деп аталады және
сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің (сатып алушылардың)
алдында белгілі бір жағдайда борышты (міндетті) болып табылады.
Эмитенттің кім болғанына байланысты бағалы қағаздар төмендегідей үш
түрге бөлінеді:
– мемлекеттік;
– муниципалды;
– корпоративтік.
Мемлекеттік бағалы қағаздар – бағалы қағаздардың бұл түрі Қазақсатан
Республикасының заң актілеріне мемлекеттік сыртқы және ішкі қарыздарын
қайтару мақсатында шығарылған. Сонымен қатар бағалы қағаздардың бұл түрі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкімен эмитенттелінетін бағалы қағаз
болып табылады. Үкімет өз атынан бағағалы қағаздардың бұл түрін шығара
отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қарастыру мен инфляцияны
болдырмау жағын қарастырады. Осыған сәйкес Ұлттық банк мекемесі айналымдағы
ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді. Мемлекеттік бағалы
қағаздардың мынадай түрлері бар:
– Ұлттық жинақ облигациялары;
– Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ)
– Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ)
Муниципалдық бағалы қағаздар – бұл бағалы қағаздардың мұндай түрі
жергілікті бюджеттен эмиссиланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен
шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат – құрылыс,
яғни ауыруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын үйлер,
жолдардың жағдайын жақсарту және тағы басқадай аймақтың әлеуметтік
мәселелерін шешу болып табылады.
Корпоративтік бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардыдың заң күшіне
сүйене отырып, өзінің жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық
қызыметін жүзеге асыру үшін шығарылатын бағалы қағаздарын корпоративтік
бағалы қағаздар деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп жағдайларда
акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент болып табылады.
Бағалы қағаздарды жалпы мынадай екі топқа бөлуге болады:
а) ақшалай бағалы қағаздар;
б) капиталды бағалы қағаздар.
Ақшалай бағалы қағаздар – ақшаны қарызға алғандығын білдіреді.
Бағалы қағаздардың бұл түріне вексельдерді, депозиттік және жинақ
сертификаттарын жатқызуға болады. Жалпы ақшалай бағалы қағаздардан табыс
бір рет қана алынады. Іс жүзінде ақшалай бағалы қағаздар қысқа мерзімді
болып келеді, яғни бір жылға дейінгі уақыт аралығында қолданылады.
Капиталды бағалы қағаздар – кәсіпорындар мен ұйымдардың қорын
(капиталын) құру немесе оны ұлғайтуға байланысты шығарылады. Акция мен
облигация осы аталған бағалы қағаздардың түріне жатқызылады.
Өздерінен алынатын табысқы байланысты бағалы қағаздар мынадай екі топқа
бөлінеді:
– Қарыздық бағалы қағаздар;
– инвестициялық бағалы қағаздар.
Қарыздық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі бойынша эмитент
көрсетілген уақыт барысында белгіленген пайыз көлемінде (процентімен)
тиісті қарыздарын өтуге (төлеуге) міндетті. Қарыздық бағалы қағаздарға
облигацияның барлық түрлері, вексельдер, тағы басқа бағалы қағаздар
жатқызылады.
Инвестициялық бағалы қағаздар – бағалы қағаздың бұл түрі иемденуші
активтің бір бөлігін иемденуге құқық береді. Бағалы қағаздардың бұл түріне
акцияны жатқызуға болады.
Бағалы қағаздар шығарылу мақсатына байланысты мынадай екі түрге
бөлінеді:
– Қорлы бағалық ағаздар;
– Саудалық бағалы қазаздар.
Қорлы бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар қор биржаларында
айналысқан түсіеді және көп мөлшерде эммиссияланады. Бағалы қағаздардың бұл
түріне акциялар және облигациялар жатқызылады.
Саудалық бағалы қазаздар – бағалы қағаздың бұл түрі белгілі бір
коммерциялық бағытпен сауда операциялары кезінде есеп айырысуға арналған.
Нарықтағы айналымдағы ерекшеліктеріне байланысты бағалы қағаздар
мынадай болып екіге бөлінеді:
– нарықтық бағалы қағаздар;
– нарықтық емес бағалы қағаздар.
Нарықтық бағалы қағаздар – мұндай бағалы қағаздар айналыста еркін
сатылып немесе сатып отырылады.
Нарықтық емес бағалы қағаздар – бұл аталған бағалы қағаздар қолдан–қолға
еркін жүре бермейді, яғни олар екінші айналымға түсепейді.
Атқаратын қызметіне және рөліне байланысты бағалы қағаздар мынадай үш топқа
бөлінеді:
– негізгі (акция, облигация);
– көмекші (чектер, вексельдер, депозиттік сертификаттар;
– туынды (варранттар, опциондар, фьючерстер, бондар тағы да басқалар).
Акция дегеніміз кәсіпорындар мен ұйымдардың қандайда бір акционерлік
қоғамды дамыту үшін қаржы салғандығын куәландыратын және иесіне акционерлік
қоғамның пайдасының бір бөлігін дивидент түрінде (табыс ретінде) алуға
құқылы беретін бағалы қағаз болып табылады. Акциялар айналым мерзімі
белгіленбей-ақ шығарыла береді. Кәсіпорындар мен ұйымдарды басқаруға қатысу
құқығына сәйкес акциялар мынадай түрлерге бөлінеді:
– Жәй акциялар;
– Артықшылығы бар акциялар.
Жәй акциялар акционерлік қоғамды басқаруға құқық береді. Бір жәй акция
ұйымның акционерлер жиналысында осы кәсіпорынға қатысты мәселелерді шешу
барысында бір дауысқа ие бола алады. Жәй акциялар үшін дивидент төлеу
акционерлік қоғамның таза пайдасынан (толықтырғанан) кейін және артықшылығы
бар акциялар бойынша дивиденттер төленгеннен кейін жүргізіледі.
Артықшылығы бар акциялар – басқаруға қатысу құқығын бермей, әйтсе де
олар иесіне тұрақты белгіленген мөлшерде дивиденттер алу құқығын береді,
яғни оларға белгілі бір мөлшерде табыс әкеліп тұрады. Сонымен қатар
артықшылығы бар акциялар ұйымның таза табысын акционерлер арасында бөлу
кезінде немесе қоғамның жойылуы кезінде жәй акциялар мен салыстырғанда
артықшылыққа ие болады.
Облигация дегеніміз оның иесінің ақша салғандығын куәландыратын және
оған көрсетілген мерзім ішінде осы бағалы қағаздың атауы (номиналды) құнына
белгіленген пайызды (процентті) төлей отырып, өтеу міндеттемесін
мақұлдайтын бағалы қағаз болып табылады. Облигациялар сияқты кісіпорын үшін
инвестицияның маңызды көзі болып табылады.
Қаржылык салымдар - бұл кәсіпорынның бағалы қағаздарды сатып алу,
еншілес және басқа кәсіпорындарға қаржылар салу, сондай-ақ вексель және
басқа да қаржылық міндеттемелер негізінде басқа кәсіпорындар мен ұйымдарға
ұзақ мерзімді қарыз беруге арналған қаржылық салымдары.
Есепте каржылық салымдар қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болып
бөлінеді. Бір жылдан кем мерзімде сақталатын (ұсталатын) акциялар,
облигациялар мен басқа бағалы қағаздарға қаржылық салымдар, сонымен қатар
бір жылдан кем мерзімге берілген қарыздар қысқа мерзімді болып саналады.
Бір жылдан артық мерзімге табыстар алу үшін оларды сақтау (ұстау)
ниетпен бағалы қағаздарды сатып алуға кеткен шығындар, еншілес
кәспорындардың жарғылық немесе пайлық қорларына салымдар, бір жылдан артық
мерзімге қарызға берілген қаржылар ұзақ мерзімді қаржылық салымдар болып
саналады.
Қаржылық салымдар құрамында ақша кұжаттары болып саналатын бағалы
қағаздар, акциялар, облигациялар, жинақ сертификаттары, вексельдер және
т.б. елеулі орын алады.
Акциялар кәсіпорынның даму мақсаттарына оның иесіне қаржы салғандығын
куәландырады және оған дивиденд түрінде пайданың бір бөлігін алуға құқық
береді.
Облигациялар да олардың иесіне қаржы салғандығын куәландырады, бірақ
оған белгілеп қойылған сыйақы алуға құқық береді. Егер кәсіпорынның
қаржылық мүмкіндіктері акциялар бойынша дивидендтер және облигациялар
бойынша сыйакыларды бір мезгілде төлеуге мүмкіндік бере алмаса, табыс алуға
облигация иелерінің ерекше құқығы бар. Табыстың жетіспеушілік жағдайында
облигациялар бойынша сыйақылар резервтік қордың есебінен төленеді, ал
акциялар (пұрсатты) бойынша - сол мақсат үшін құрылған арнайы қорлар
есебінен төленеді.
Жинақ сертификаттары - бұл банктердің салымшыларға белгілі мерзімге ақша
каражаттары (депонирлеу) салынғаны туралы берілетін куәліктері. Бұл мерзім
біткеннен кейін ақша салушы өзінің салымын (депозитін) және ол бойынша
сыйақысын қоса алады. Әдеттегі жинақ щоттарынан мұның айырмашылығы клиентке
кітапша емес банктің қарыз қолхатьның ролін атқаратын сертификат (куәлік)
беріледі. Мұндай салымнан қаржыны белгілеп қойылған мерзімге жетпей алуға
болады, бірақ бұл жағдайда айыппұл (белгілі процент) төленеді.
Бұрын бағалы қағаздар тек қана көрнекті қағаз үлгіде болған және арнайы
қағаз бланкілерінде баспа түрінде басылған.
Соңғы уақытга бағалы қағаздардың айналымы айтарлықтай көбеюіне
байланысты олардың көбісі есеп кітабында жазу түріңде, сондай-ақ ақпараттың
әр түрлі сақтаушыларында (оның ішінде дискеталарда) жасала бастады, яғни
табиғи көрнекті емес (қағазсыз) үлгіге көшті. Сондықтан, бағалы қағаздар
нарығында бағалы қағаздармен қатар олардың орнын алмастырушылар да
шығарылады, айналымда болады, жойылады. Бағалы кағаздың иесіне мұндай
жағдайда меншік құқығын куәландыратын құжат - бағалы қағаздың сертификаты
беріледі.
1. ҚР қаржылық орталықтың аймақтық қызметін реттеу Агенттігінің
қызметінің экономикалық сипаттамасы.
Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын құру туралы жоба Қазақстан
Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың бастамасымен дүниеге келді.
Аталған жоба жайында Елбасы алғашқы рет 1995 жылы өткен Қазақстандық
банктер ассоцияциясының кездесуі мен 2004 жылдың қараша айындағы Қазақстан
қаржыгерлерінің конгресі барысында жариялады.
Жобаны жүзеге асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Үкіметі тарапынан
Сингапур мен Тайланд қаржы орталықтарын құру мен дамытуға тікелей
ат салысқан Boston Consulting Group компаниясы тартылды.
Компанияның негізгі міндеті Қазақстан қаржы нарығын дамытудағы
артықшылықтар мен кемшіліктерді анықтау, Алматы қаласында құрылған өңірлік
қаржы орталығының құқықтық, инфрақұрылымдық, басқарушылық позициялары
бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Қазақстан Республикасында қаржы секторын дамыту жөніндегі тапсырма
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстанның
әлемдегі бәсекелестікке қабілетті 50 елдің қатарына ену стратегиясы атты
жолдауында анықталды.
Сонымен қатар, Орта Азия аймағындағы басты қаржы орталық ретінде Алматы
қаласының дамуына ерекше көңіл бөлінді. Осыған сәйкес, ірі аймақтық бизнес-
жобалар үшін қаржы және сақтандыру қызметі мен қарыздар беруде ірі қаржы
ұйымдарына қолайлы жағдайлар мен мүмкіндіктер жасалынып, қаржы орталықтары
қажетті инфрақұрылымдармен қамтамасыз етілді.
2006 жылы 5 маусымда Қазақстан Республикасы Президенті Қазақстан
Республикасының Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы № 145-ІІІ
Заңына қол қойды.
Сол жылы қаржы орталығының өкілетті органы — Қазақстан Республикасы
Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі
өз жұмысын бастады.
Агенттіктің функциялары, қаржы орталығының статусы, қатысушылары мен
инфрақұрылымы элементтері Өңірлік қаржы орталығы туралы жəне Алматы
қаласының өңірлік қаржы орталығын құру мəселелері бойынша Қазақстан
Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізу туралы
заңдарында анықталған.
Салық жеңілдіктерін ұтымды пайдалану мен мүмкін қиянатшылықтардың алдын
алу мақсатында АӨҚО статусы ерекше құқықтық режим ретінде анықталған.
Мұндай статус қаржы орталығының қатысушылары болып табылатын брокерлер мен
дилерлерге кеңселерін тек қана Алматы қаласының территориясында ғана ашуға
міндеттейді.
АӨҚО территориясында Қазақстанның сот жүйесіне кіретін арнайы қаржы соты
құрылды. Бұл соттың статусы облыстық сотқа теңестірілгендіктен сот үкіміне
шағымдану процедурасы тек қана Қазақстан Республикасының Жоғары Сотында
қаралатын болады.
Бағалы қағаздар нарығын реттеу мен қадағалауды іске асыратын өкілетті
органның (бұдан əрі - ҚҚА) брокерлік жəне дилерлік іс-əрекетпен айналысуға
рұқсат ететін лицензиясын иеленген жəне заңды тұлға ретінде мемекеттік
тіркеуден өткен ұйымдар АӨҚО-ның бағалы қағаздар нарығының кəсіби
қатысушылары болып табылады. Осылайша, салық жеңілдіктері іс-əрекеті
тікелей қаржы орталығындағы жұмыспен байланысты ұйымдарға ғана берілетін
болады. Агенттік қарамағындағы Халықаралық Кеңес кеңес беру органы болып
табылады жəне оның құрамына қаржы секторында беделі жоғары, қаржы жəне
инвестициялау сфераларының халықаралық деңгейдегі сарапшылары енеді.
Халықаралық кеңес келесі бағыттар бойынша қызмет етеді:
– АӨҚО көрсететін қызметтерді, операцияларды, құқықтық режимді жəне
қатысушыларды тарту бойынша ынталандыруды жетілдіру мақсатында АӨҚО
қызметіне қатысты мəселерде жетік халықаралық тəжірибені пайдалану
бойынша ұсыныстар дайындау;
– АӨҚО-ның қазіргі немесе келешек инвесторларына жəне басқа
қатысушыларына ұсынылатын жағдайларға немесе АӨҚО беделіне нұқсан
келтіруі мүмкін жағдайлардың теріс əсерлерін ретке келтіру бойынша
ұсыныстар дайындау;
Жоғарыда көрсетілген қаржы орталығының институттары қазіргі уақытта
қалыптастырылуда.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылдың 1 наурызындағы
Қазақстанның əлемнің бəсекеге барынша қабілетті елу елінің қатарына қосылу
стратегиясы Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың
жалпыұлттық жоспарын орындаудың Желілік кестесімен операцияларды жүргізу
үшін қажетті техникалық инфрақұрылыммен жадықталған қаржы орталығының
арнайы сауда алаңын құру қарастырылған.
Қазақстан Республикасының Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы
туралы Заңына сəйкес Алматы қаласының территориясында функциялайтын қор
биржасының сауда алаңы қаржы орталығының арнайы сауда алаңы болып табылады.
Қазіргі уақытта Қазақстан қор биржасы АҚ Алматы қаласының
территориясындағы жалғыз қор биржасы болып табылады. Бірақ та оның
материалды-техникалық жағдайы бағалы қағаздар нарығының халықаралық кəсіби
қатысушыларын тартуды ескеретін болсақ қажеттіліктерді қанағаттандыра
алмайды.
Сондықтан да, Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы қызметінің кешенді
дамуы мен халықаралық тəжірибені, жəне Агенттік мемлекеттік орган ретінде
операциялық (коммерциялық) іс-əрекетпен айналыса алмайтынын ескере отырып
2007 жылы 100% мемлекет қатысуымен акционерлік қоғам түріндегі коммерциялық
ұйым – Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы АҚ-мын құру жоспары іске
асты.
АӨҚО АҚ мүлкі респубикалық бюджеттен 2007-2010 жылдарға арналып
бөлінетін қаражат есебінен құралады жəне сол арқылы оның жарғылық капиталы
мен функциялауы қалыптастырылады.
АӨҚО АҚ қызметінің негізгі бағыттары келесідей :
– қаржы орталығының инфрақұрылымын дамыту, демеу жəне əкімшілік ету;
– Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының арнайы сауда алаңын
дамытуға жəне басқаруға қатысу;
– қаржы орталығының қатысушыларына риэлторлық, рекрутингтік, кеңес
беру жəне ақпараттық қызмет көрсету;
– бағалы қағаздар бойынша жасалынған келісімшарттар бойынша
ақпараттық-аналитикалық шолулар дайындау;
– меркетингтік зерттеулер жүргізу.
АӨҚО АҚ мемлекеттің жүз пайыздық қатысуымен құрылған. Алғашқы кезеңде
АӨҚО АҚ қызметін қамтамасыз ету, қаржы орталығының инфрақұрылымын құруға
бағытталған АӨҚО АҚ жарғылық қоры республикалық бюджет есебінен
қалыптастырылады.
Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының инфрақұрылымын дамыту үшін
Алматы қаласының территориясында инфрақұрылымы толық бизнес-орталығын
(кеңселер) түзу қажет. Бизнес-орталығын құру, əкімшілік ету жəне
функциялауын қамтамасыз ету жəне соған байланысты қызметтің барлық түрін
көрсету отандық жəне шетелдік институционалды инвесторларға жетекші əлемдік
қаржы орталықтарымен салыстыруға келетін жағдайлар туғызуға мүмкіндік
береді жəне бұл өз кезегінде мемлекет экономикасына батыстық инвесторлардың
қызығушылығын арттырып, қосымша инвестиция тартып биржаның əрі қарай
капитализациясына жағымды əсерін тигізетін болады.
1.3 Қазақстанның бағалы қағаздары нарығының қазіргі кездегі күйі және
мемлекеттік реттеуді жүргізу қағидалары.
Қазақстанда бағалы қағаздар функциялауының нормативтік құқықтық базасы
құрылды жəне қор нарығы, орталық депозитарий жəне басқа да кəсіби
қатысушылардан құралатын негізгі қатысушылары анықталды.
Қаржы құралдарын, пруденциалды нормативтер мен институционалды
инвесторлардың инвестициялау ережелерін жасау жəне жетілдіру аймағында
заңнамаларды жетілдіру, миноритарлық инвесторлардың құқықтарын қорғау мен
корпоративтік басқару ережелерін жетілдіру, ұжымдық инвестициялау түрлерін
дамыту жəне жеке тұлғаларды бағалы қағаздар нарығында инвестор ретінде
жұмыс істеуге тарту бойынша жұмыстар жалғастырылуда, сонымен қатар заңсыз
жолмен табылған табыстарды заңдастыру мен терроризмді қаржыландыруға қарсы
заңды қабылдау жоспарланып отыр. Бағалы қағаздар нарығы инфрақұрылымының
жоғарыда көрсетілген элементтері мен нормативтік құқықтық база өңірлік
қаржы орталығын əрі қарай дамуының негізін қалаушы элементтері болады.
Отандық капитал нарығының ерекшелігі оның құрамдас бөліктерінің даму
деңгейінің тең еместігінде. Банк секторы қаржыларының есебінен экономиканың
нақты секторын несиелеу көлемдерінің қарқынды түрде өсуі себебінен
шаруашылық субъектілерінің отандық бағалы қағаздар нарығының механизмдерін
аз пайдаланады жəне соның нəтижесінде пайда болған жинақтаушы зейнетақы
қорлары, сақтандыру ұйымдары мен жарналық инвестициялық қорларынан
құралатын институционалды инвесторлардың қаржыларының мобилизациясын
байқауға болады. Зейнетақы жəне сақтандыру активтері түріндегі ішкі
жинақтардың айтарлықтай бөлігі банк секторын қаржыландыруға, жанамаланған
түрде нақты экономиканы қаржыландыруға пайдаланылады. Үлестік бағалы
қағаздар нарығы инвестициялық жобаларды қаржыландыру көзі ретінде əрекет
етпейді жəне қазақстандық компаниялардың нарықтық бағасын көрсетпейді.
Әлемдік және ұлттық бағалы қағаздар нарығының сипатын зерделей
келе келесі тұжырымдама жасауға болады:
- бағалы қағаздар нарық үлгі түсінігінің жеткілікті деңгейде
қарастырылмауы;
- бағалы қағаз нарығын дамытуда нақты үлгіге сүйенбеуі;
- ұлттық бағалы қағаз нарығын қалыптастыруда үлгіні құрастырушы
факторлардың ескерілмеуі.
Біздің пікірімізше, бағалы қағаз нарығының үлгісі – бұл елдің
өндірістік, экономикалық, дәстүрлік факторларды ескере отырып, қоғам
субъектілеріне бағалы қағаз арқылы тиімді жүйесін құру болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының үлгісін тек қатысушы институттарға ғана
байланысты емес, сондай-ақ корпоративтік басқару, қаржы нарығының
құрылымына байланысты анықтау қажет. Осыған байланысты, қаржы нарығының
құрылымына байланысты республиканың бағалы қағаздар үлгісі – жапон-немістік
үлгі деп танысақ, ал корпоративтік басқару жағынан – немістік үлгі деп
анықтаймыз.
Ішкі инвестициялық ресурстарды тарту стратегиялық маңызы бар мәселеге
айналды. Экономиканың нақты секторларына инвестицияны тартуды қамтамасыз
ету үшін, сонымен қатар, қаржы дағдарысын алдын-алу үшін келесідей шаралар
жиынтығы жүргізілуі тиіс:
– бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмін зерттеу;
– бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін себептерді анықтау;
– бағалы қағаздар нарығының тиімді дамуына әсер ететін мемлекеттік
әсер ету шараларын жүргізу.
Осыған орай, бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің
маңыздылығын, қажеттілігін байқауға болады. Қазақстан Республикасы
мемлекеттік реттеу органдары республиканың даму сатысына қарай өзгерді.
Бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы мемлекеттік реттеуді
жүргізуіне байланысты. Бағалы қағаздар нарығын реттеудің құралдарын,
әдістерін және бағыттарын таңдау нарыққа ғана емес, мемлекеттің бүкіл
экономикалық жүйесіне әсер етеді. Бағалы қағаздар нарығын реттеу – бұл
өкілетті қатысушылардың қызмет процесінде пайда болатын қарым-қатынастар
жиынтығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығын реттеу нарықтың барлық
қатысушылары, ресурстары, қызметтері мен операциялары қамтылады. Реттеудің
2 негізгі үлгісі бар: мемлекеттік және өзін-өзі реттеу.
Қаржы нарығын мемлекеттік реттеу тікелей және жанама түрде жүзеге
асырылады. Тікелей мемлекеттік реттеуге келесілер жатады: нарық
субъектілерінің қызметтеріне қатысты заңнамаларды шығару, нарық
субъектілерін лицензиялау, инвесторларды қорғау шараларын жасау және т.б.
жатады. Ал, жанама мемлекеттік реттеу мемлекеттің экономикалық тұтқалары
және капиталдары арқылы жүзеге асырылады. Мұндай тұтқалар мен капиталдарға
салық, ақша саясаты, мемлекеттік сатып алулар, мемлекеттік меншік, сыртқы
экономикалық байланыстар жатқызылады.
Ал, Қаржылық қадағалау және АӨҚО қызметін реттеу Агенттіктері
жоғарыдағы мемлекеттік органдарға қарағанда кеш құрылуына қарамастан, қаржы
нарығындағы, соның ішінде бағалы қағаздар нарығындағы беделі төмен емес.
Олардың ҚР-да бағалы қағаздар нарығындағы негізгі қызметтері – бұл
қатысушылардың қызметтерін лицензиялау мен олардың қызметтерін тәртіпке
келтіру, қаржылық құралдардың шығаруын ынталандыру мен олардың талаптарға
сай келуін сақтау және бағалы қағаздар нарығындағы қаржылық механизмнің
арасындағы қатысушылардың қызметтерін үйлестіру.
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы еліміздің
егемендігін алғаннан басталды. ҚР-да бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік
реттеуді негізінен 4 кезеңге жіктейміз. Бұл жіктеу бағалы қағаздар
нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізетін және қадағалайтын органдарға
байланысты.
1-ші суреттен көріп отырғанымыздай, қазіргі уақытта ҚР бағалы
қағаздар нарығын реттеудің негізгі 4 мемлекеттік органдары бар. ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар нарығындағы негізгі рөлі – бұл мемлекеттік
бағалы қағаздарды шығару және мемлекеттегі қаржылық институттардың
өтімділігін ұстап тұру. ҚР Ұлттық банк ЕДБ-дің актив бөлігіндегі
өтімділікті сақтау арқылы өзінің бағалы қағаздарын шығару қызметін
атқарады.
Бағалы қағаздардың даму үдерісі, қатысушылар саны бірқалыпты жағдайда
дамыды. Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасу мен даму
кезеңдерін негізінен нарықта реттеу жүргізетін органдарға байланыстыруын
ұсынамыз.
Сурет 1 – ҚР бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеудің қазіргі
үлгісі. Ескерту – автормен құрастырылған
Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2006 жылы, 165%-
ға 2007 жылы жоғарлануын және 2008 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз. МБҚ
төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына,
республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін
сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.
Сурет 2 – 2005-2008 жылдар аралығындағы МБҚ құрылымы
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы
қағаздар алады. 2005 жылы және 2007 жылы олардың үлесі 38,73% және 31,8%-ы
құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында қомақты бөлігін, яғни 2006 және
есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат алды.
ҚР Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің ақша-несие саясатының құралы бола
отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне жатқызылады. Сонымен қатар, қор биржа
мәмілесінде пайда табудың ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың үлесі 2005
жылы және 2007 жылы өскенін байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі 59,83%-ды
және 67,82%-ды құрайды.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан талдау жүргізсек, ҚР
Қаржы министрлігі және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың арасындағы
құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына және 2007
жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР
Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына қарағанда ҚР Ұлттық банктің
ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-
ақша несие саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді
жүргізгенін куәландырады. Алайда, 2005 және 2007 жылдың қорытындысы
бойынша, республикалық бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі және жинақтаушы
зейнетақы қорлардың өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы
министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.
ҚР бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы ғана
емес, сонымен қатар корпоративтік бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның
көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын
біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция
нарығына тоқталайық.
Сурет 3 – Акция нарығының негізгі көрсеткіштері
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Суретте акционерлік қоғамдар санының және олардың акция шығарылымының
санының серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік қоғамдардың
жабылуы және олардың санының қысқарылуы байқалады. Тек, соңғы жылда
акционерлік қоғамдар санының біршама өскенін байқаймыз.
Акция нарығынан басқа, корпоративтік бағалы қағаздарға облигациялар да
жатады. ҚР-да акция нарығына қарағанда облигация шығарылымы аз көлемде
шығарылады.
Сурет 4 – Акция және облигация шығарылымдарын салыстыру
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Акцияға қарағанда облигация шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару
эмитентке акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне –
облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін жатқызамыз.
Бекітілген мерзімде эмиссиялық бағалы қағаздардың ішінен тек акция
нарығы салыстырмалы түрде дамыған деп айтуға болады. Олардың даму үрдісі 7
есе сипат алады. Акцияларды шығару негізінен акционерлік қоғамдар тіркеу
кезіндегі негізгі шарт екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, акция
инвестицияның бір түрі – оның өтеуін қайтару немесе сыйақыны төлеу бойынша
акционерлік қоғамда міндет туындамайды.
Сурет 5 – Эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымын салыстыру
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Қор биржаның листинг В тобына қарағанда листинг А тобындағы
шығарылымдар жоғары екінін байқауға болады. Ең алдымен, бұл эмитенттердің
қаржылық тұрақтылығының жоғарлығын куәландырады. Сонымен қатар, эмитент
қор биржаға айналысына бағалы қағаздарды енгізу кезінде листинг А
секторына енгізуіне атсалысады. Себебі, бұл эмитенттің беделіне әсер етеді.
Сонымен қатар, бағалы қағаздардың сенімділігінің, бағалы қағаздардың
нарықтық бағасының өсуіне әкеледі.
Сурет 6 – Қор биржаның ресми листингісіндегі шығарылымдар серпіні
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
6-шы суреттен байқағанымыздай, листинг А тобындағы шығарылымдар саны
листинг В қарағанда 3 есе артық. Сондай-ақ, листинг А тобында бағалы
қағаздардың шығарылымы қарқынды өсуі байқалса, листинг В тобында бағалы
қағаздардың шығарылымының өсуі онша байқалмайды.
KASE жалпы капиталдануы ЖІӨ-нің қатынасы негізінде көрсеткішке талдау
жүргізу кезінде, осы көрсеткіштің ең жоғарғы деңгеңі 2006 жылы байқалады.
Алдыңғы жылдары 21,62% (01.01.2005) және 35,02% (01.01.2006) деңгейінде
көрініс тапты. 2007 жылдың 1 қаңтар айында аталған көрсеткіш 87,06%-ын
құраса, есепті жылы 64,94%-ы деңгейіне төмендеді. 2007 жылғы 1 қаңтардағы
жағдай бойынша А және В санаты бойынша ресми тізіміне енгізілген
мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықта жалпы капиталдандыру
тиісінше 8451466 млн. теңге және 375554 млн. теңге болды. Бұл ретте
облигациялар бойынша капиталдандыру 36,12%-ға өсті, акциялар бойынша 5,11
есе өсті. KASE жалпы капиталдандыру 2007 жылдың 1 қаңтар жағдайы бойынша
8827020 млн. теңгені құрады, ол ЖІӨ-нің 101,17%-ын құрады. 2006 жылғы 1
қаңтардағы жағдай бойынша осындай көрсеткіш 35,02% болды. Қор нарығының
капиталдануының ұлғаюымен қатар, ЖІӨ-ге қор нарығын капиталдану
көрсеткішінің өсуі де байқалды.
Сурет 7 – KASE жалпы капиталдануында ЖІӨ-нің қатынасы
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
Есепті жылдың мәліметіне сәйкес, А және В санаты бойынша ресми
тізімге енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықты
капиталдандыру 8005664 млн. теңге және тиісінше 258732 млн. теңге болды.
Сонымен қатар, облигациялар бойынша нарығын капиталдандыру 9,23 %-ға өсті,
акциялар бойынша 9,93 %-ға кеміді.
Сурет 8 – Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құрайтын
қатысушылардың даму серпіні
Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде жасалған
2005-2008 жылдар аралығындағы кәсіби қатысушылар санының серпінін 8-ші
суреттен көруге болады. Кәсіби қатысушылардың ішінен брокер-дилерлік
лицензияны алу сұранысы жоғары екенін атап өтуге болады. Оның даму серпіні
жыл сайын өсуде. Бұған себеп ретінде – ҚР бағалы қағаздар нарығындағы
институционалды инвесторлар қаражаттарының көбеюі қарастырылады.
Қарастырылған кезеңдерде бағалы қағаздарды ұстаушылар тізімінің жүйесін
жүргізу ұйымдар санының біршама төмендегенін көреміз. 2005-2006 жылдар
аралығында тіркеушілердің саны – 18 болса, келесі жылдары серпіні төмендеп
отыр – 2007 жылы 11%-ға, 2008 жылы (базистік жылмен салыстырғанда) 5%
төмендеп отыр. Аталған қатысушылар санының төмендеуі уәкілетті органның
талаптарына сай болмауы себеп болып отыр.
Листингтік компания, яғни өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарыққа
енгізетін ұйым, ұйымдастырылған бағалы қағаздар нарығындағы бірнеше
қатысушылармен өзара байланысы болады. Мұнда, листингтік компанияның ерікті
шешімі емес, ал мемлекет бекіткен міндетті талаптарға сай болуы негізге
алынады.
9-шы суреттен көріп отырғанымыздай, листингтік компания кем дегенде төрт
қатысушымен өзара байланыста болуы шарт. Ал, әр қатысушыға қызмет
көрсеткіні үшін сыйақы, алым төлеуі керек. Қорыта айтқанда, бағалы қағаздар
нарығының листингтік компаниялар ұйымдастырылған нарықта төмен
белсенділігінің негізгі факторы ретінде – біз қатысушылар санына байланысты
қаржылық ресурстардың қымбаттығы, яғни бағалы қағаздар бойынша шығындардың
жоғарлығын тұжырымдаймыз.
Сурет 9 – Листингтік компанияның ұйымдастырылған бағалы қағаздар
нарығында қызмет етуде қатысушылармен өзара байланысы
Ескерту – Автормен құрастырылған
Осыған сәйкес, бағалы қағаздар эмитенттері, әсіресе листингтік
компаниялардың өз бағалы қағаздарын ұйымдастырылған нарықтың айналысында
тіркеу мәселесі бойынша ұсыныс қарастырамыз. Бастапқы кезеңде бағалы
қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізетін ұйымдардың пайда болуына мемлекет
септігін тигізді. Себебі, 1997 жылдың заңнамасына сәйкес, акционерлер саны
500 ден жоғары акционерлік қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін
жүргізу тек тәуелсіз тіркеушімен жүргізілуі бекітілді. Кейіннен, 2001 жылы
Акционерлік қоғамдар туралы ҚР заңына сәйкес, барлық акционерлік
қоғамдардың бағалы қағаздар ұстаушылар тізімін жүргізу уәкілетті органнан
лицензиясы бар ұйым ғана қызмет атқаруға құқығын анықтады. Сөйтіп,
акционерлік қоғамдарды эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару кезінде
тіркеушімен өзара келісім-шарт жасасуға міндеттеді.
Осы бағытты жүзеге асыру мақсатында, листингтік компания үшін
жеңілдік ретінде – бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізуді өздеріне беру
құқығын анықтаймыз. Бұл фактор бағалы қағаздары ұйымдасқан нарықта айналысы
жоқ эмитенттерге қарағанда бәсекелестік артықшылық береді. Аталған шартты
жүзеге асыру үшін келесідей қадамдарды қарастырамыз.
Сурет 10 – Бағалы қағаздар ұстау тізімін жүргізу жүйесін жетілдірудің
қадамдары
Ескерту – автормен құрастырылған
ҚР қаржылық саясат бір-біріне байланысты 2 элементтен тұрады – бұл
стратегия мен тактика. Осыған сәйкес, бағалы қағаздардың заңнамасында
өзгертулер мен толықтырулар енгізген кезде, олардың бір-бірінен шығуы сипат
алуы қажет.
Сондықтан да, бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік реттеуді жүргізу
кезінде келесідей қағидаларға сүйенуін ұсынамыз.
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің
басыңқы дәрежесіне сүйенуі;
- заңнаманы шығару мен оған толықтыру жүргізу кезінде құқықтық негіздің
бір-біріне үйлестіруі және бірігей бағыттарды ұстануы;
- бағалы қағаздар нарығындағы стратегия мен тактиканы анықтау кезінде
нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеруі;
- бағалы қағаздар нарығының қатысушылар тізімін бекітуде, тек техникалық
талаптарды ғана емес, сондай-ақ тиімділік факторын ескеруі.
Бірінші қағидаға сәйкес, бағалы қағаздар нарығы дербес сектор ғана емес,
сонымен қатар қаржы нарығының және экономикалық жүйенің элементі екені есте
сақтау қажет. Яғни, экономика немесе экономикалық жүйенің басқа
секторларына бағытталған заңнамалардың өзгерісі міндетті түрде бағалы
қағаздар нарығына әсер етеді. Сондықтан да, ҚР заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу барысында одан жоғары мәртебесі бар құжаттардың мазмұнын
ескеру керек. Бұл жағдайда, бағалы қағаздар нарығы және бағалы қағаздар
нарығының қатынастарын реттейтін заңнамаларды, стратегияларды дайындайтын
мемлекеттік органдардың өзара байланысын жетілдіру керек деп тұжырымдаймыз.
Екінші қағида бірінші қағидаға сүйенеді. Бағалы қағаздар туралы, олардың
қатысушылары туралы жағдайлар әр түрлі заңнамада сипат алады. Ал, ҚР
Президентінің Жолдауында халықтың инвестициялық біліктілігін жоғарлату
негізгі міндеттердің бірі ретінде бекітілген. Бірақ, реттеуші заңнамалар
мазмұнының әр түрлі сипат алуы, бағалы қағаздар түсінігін ашуға кері әсерін
тигізеді. Осыған сәйкес, ҚР Азаматтық кодексіне, ҚР бағалы қағаздар нарығы
туралы, Акционерлік қоғамдар туралы ҚР Заңдарына толықтырулар мен
өзгертулер енгізу керек.
Азаматтық кодекске депозиттік серификатты бағалы қағаз мәртебесі бар
құралдардың ішінен шығара отырып, бағалы қағаздар нарығы бойынша
заңнамадағы сияқты бағалы қағаздар тізімін енгізу қажет. Сонымен қатар,
Бағалы қағаздар нарығы туралы ҚР заңына пайды бағалы қағаз мәртебесіндегі
құрал ретінде жағдайды енгізе отырып, Инвестициялық қорлар туралы ҚР
заңына қарама-қайшылық жағдайды жоюға болады. Сондай-ақ, елде инвестициялық
қорлардың акционерлік түрлері қалыптасты. Олардың негізгі жағдайлары мен
акционерлік қоғамдардан айырмашылығы Акционерлік қоғамдар туралы ҚР
заңында көрініс табу қажеттілігі бар. Сонда, акцияны тек акционерлік
қоғамдар ғана емес, сондай-ақ инвестициялық қорлар шығаруға құқығы бар
екенін және бұл жағдай тек Инвестициялық қорлар туралы заңда ғана
қарастырылмай, бағалы қағаздар нарығын реттейтін басқа заңнамаларды сипат
алады.
Келесі қағида – бұл нақты қажеттіліктерді және мүмкіндіктерді ескеру.
Бағалы қағаздардың сан алуан түрлері бар. Акция, облигациядан басқа
опциондар, фьючерстер, своптар, депозитарлық қолхаттар, варранттар бар. ҚР-
да тек акция, облигация және пайлар даму серпіні бар. Облигацияның ішінде
мемлекеттік бағалы қағаздардың үлес салмағы жоғары. Дамыған мемлекеттерде
негізгі бағалы қағаздармен қатар, туынды бағалы қағаздар даму үстінде.
Алайда, олардың дамуын келесідей факторлармен түсіндіреміз:
- туынды бағалы қағаздардың дамуы ең алдымен тауар нарығыны дамуынан
шығады. Көптеген мемлекеттерде фьючерстік немесе опциондық биржаға
дейін, сол орында тауар биржасы қалыптасқан болатын, кейіннен тауар
нарығы өсе келе, бағаның жағымсыз жағдайынан сақтану жолы ретінде
туынды бағалы қағаздардың шығаруына әкелді. Тек 20 ғасырда, туынды
бағалы қағаздар нарығы тауар нарығының негізгі қызметін (тауарды сату
мен сатып алу орнын анықтау және дамыту) ығыстыра отырып, тауар
нарығының келеңсіз оқиғаларды алдын-алуға көмектесетін құрал ретінде
дамыды. Туынды бағалы қағаздар биржалар дамуының, мемлекеттегі тауар
айналымының негізгі индикаторы ретінде қарастырылады.
- туынды бағалы қағаздардың дамуы тек негізгі бағалы қағаздардың
дамуынан шығады. Себебі, бір жағынан елдегі бағалы қағаздар нарығы өндіріс
жағдайын білдірсе, екінші жағынан қаржылық ресурстарға деген сұраныс пен
ұсыныстың деңгейін көрсетеді. Туынды бағалы қағаздардың базистік активтері
ретінде негізгі бағалы қағаздарға да тиесілі. Әсіресе, депозитарлық қолхат
тек акцияға негізделеді. Сондықтан да, туынды бағалы қағаздардың дамуы тек
негізгі бағалы қағаздар нарығын дамыту кезеңінен кейін жүргізу қажеттілігін
қарастырамыз.
Келесі қағида – бұл экономикалық тиімділікті ескере отырып, бағалы
қағаздар нарығын дамыту. Мемлекет инвесторлардың және қатысушылардың
құқықтарын қорғау мақсатында көптеген шаралар жиынтығын атқарады. Бірақ,
олардың құқықтарын қорғау кезінде бірнеше балама нұсқаларды дайындау керек.
Агенттіктер міндетті өзара қатынастарды бекіткен кезде, олардың бағалы
қағаздар нарығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz