Шағын кәсіпкерліктің инфрақұрылымының қалыптасуы мен дамуы (Жамбыл облысы бойынша)

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 Нарықтық инфрақұрылымды қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... .. 8

1.1 Инфрақұрылымның мәні, оның ұдайы өндіріс процесіндегі маңызы ... ... . 8
1.2 Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы және оның шағын кәсіпкерліктің дамуына әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
1.3 Шағын кәсіпкерліктің инфрақұрылым қызметін мемлекеттік реттеудің мәні мен маңызы және шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

2 Нарықтық инфрақұрылым субъектілері және шағын кәсіпорындардың өзара қарым.қатынасын талдау (Жамбыл облысының мысалында) ... ... ... ... 50

2.1 Шағын кәсіпкерлік субъектілері . нарықтық инфрақұрылым қызметінің тұтынушылары ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50

2.2 Аймақтық нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің қазіргі жағдайын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67

3 Жамбыл облысы бойынша шағын кәсіпкерліктің дамуын инфрақұрылымдық қамтамасыз ету мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .87

3.1 Шағын кәсіпкерліктің дамуының ұйымдастыру.экономикалық механизмін жетілдіру және оны мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары..87
3.2 Шағын кәсіпкерлік үшін нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің даму стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..102

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...115
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 118
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .125

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күні шағын кәсіпкерлік саласының дамуы біздің мемлекеттегі экономикалық саясаттың басым бағыттарының бірі. Шағын кәсіпкерліктің дамуы экономикалық дағдарыстан тез арада шығуға, бәсекелестік орта мен экономиканың нарықтық құрылымын қалыптастыруға, жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Кәсіпкерлік қызмет өзінің табиғаты бойынша жаңа өнім шығару үшін, жаңа шикізат көздерін, өтім нарықтарын ашу, өндірісті қайта құру үшін әртүрлі мүмкіндіктерді жедел пайдалануға тез бейімделеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы Жарлығымен бекітілген «Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Cтратегиялық даму жоспарында» айтылғандай, «Қазақстан 2020 жылы әлемдік дағдарыстан біршама қуатты және бәсекеге қабілетті, экономикасы әртараптандырылған және халқы белсенді түрде жаңа экономикаға тартыла отырып шыныққан елге айналады. Ішкі жалпы өнімдегі шағын және орта бизнестің үлесі 7-10 %-ға ұлғаяды. Қазақстан Дүниежүзілік банктің «Бизнес жүргізудегі жеңілдік» (Doing Business) рейтингі бойынша көрсеткіштері ең жақсы 50 елдің қатарына енеді».
Алға қойылған негізгі міндетке жету жолында мемлекет біршама іс-шараларды қолға алды. Экономикалық жағдайды жақсартуға «Самрұқ-Қазына» Ұлттық әл-ауқат қоры Ұлттық қордан 1 триллион 87,5 миллиард теңге көлемінде бөлген қаражаттың 120 миллиард теңгесі шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау үшін бағытталды. Бүгінгі күні осы сала кәсіпорындары өндіріп отырған өнім көлемі жалпы ішкі өнімнің 22-24 пайызын құрап отыр. Бірақ, жоғарыда айтылғандай, таяу арада бұл көрсеткішті 10 пайызға дейін ұлғайту үшін бұл бағытта әлі біршама жұмыстар атқарылу керек екені белгілі.
Шағын кәсіпкерлік саласының үздіксіз жұмыс жасауы оның инфрақұрылымының даму деңгейіне байланысты. Нарықтық экономика кезеңінде ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін жаңа инфрақұрылым қалыптастыру проблемасы туындайды, сондай-ақ нарықтық инфрақұрылымның кәсіпкерліктің дамуына, оның ішінде шағын кәсіпкерлік секторының дамуына әсері күшейеді. Нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру қаржы ресурстарын тарту, өндірістік алаңдар жасау, бизнесті жүргізу үшін қажетті ақпарат іздеу, шикізатпен және өнімнің өтімімен қамтамасыз ету саласындағы кәсіпкерлік проблемасын шешу үшін қажет.
Шағын кәсіпкерліктің ерекшелігі оның белгілі бір аймақты ғана қамтуында, сондай-ақ шағын кәсіпорындардың қызметіне жергілікті жердің экономико-географиялық ерекшелігі де өз әсерін тигізеді.
Экономиканың даму бағыттарына сай инфрақұрылымның жаңа институттары қалыптасуына байланысты, олардың шағын кәсіпкерліктің дамуы мен тиімділігіне әсері өсуіне байланысты осы мәселені жаңа жағынан қарастыру туындайды.

1 Кагин В.Г. Финансирование капитальных вложений в развитие инфраструктуры. М.: Наука 1987.-С.15-22.
2 Абдрахманова Б. Инфраструктура финансового рынка // Саясат –Policy.-Алматы, 2003.-№3.-С.43-45.
3 Самуэльсон П. Экономика.-М.: Алгон.-1994.-Т.2.-С.236.
4 Верхан П. Предприниматель. Его экономические функции и общественно-политическая ответственность./ Пер. с нем. – Мн. Эридим,1992.
5 Носова С.С. Производственная инфраструктура в системе государственно-монополистического капитализма. -М.: Высшая школа.-1983.-412с.
6 Маркс К. Капитал. – М.: Смарт, 2000
7 Хомелянский Б.Н. Социально-экономическая инфраструктура в воспроизводственном процессе-М.: Мысль, 1980.-38с.
8 НосоваС.С. Социалистическая инфраструктура в воспроизводственном процессе. - М.: Экономика, 1984.-16с.
9 Кориков М.А. Регулирование развития рыночной инфраструктуры в Российской Федерации. //Предприниматель.-1997.№3.-С.9-12.
10 Муханов Е.Б. Теоретические основы и пути формирования рыночной инфраструктуры. - М.: -1994.-42с.
11 Федко В.П., Н.Г. Федко. Инфраструктура товарного рынка . Ростов-на-Дону. 2000. С.9-39.
12 Мишурова И., Победенная Л. Малое предпринимательство в региональной экономике. // Предприниматель. - Ростов н/Д, 2000.-17с.
13 Абалкин Л. Предпринимательство: его природа и роль в обновлении общества.// Экономика и жизнь, 1991 г., №29, с.6-7
14 Абдрахманова Б. Социально-экономическое развитие городской инфраструктуры. // Транзитная экономика. Алматы, 2003.-№2.- С.117-121.
15 Абдрахманова Б. Теоретическое содержание категории «рыночная инфраструктура» // Евразийское сообщество. - А.- 2002.-№3.- 51с.
16 Ансофф И. Стратегическое управление / Пер. с англ.-М.:Экономика, 1999, с.346
17 АрхиповА., Баткалина Г,. Калинин В,. Государство и малый бизнес: финансирование, кредитование и налогооблажение. // Вопросы экономики- 1999, №4.- с.15
18 Аташева Д.О., Мамырбаева О.Б., Тажибаев С.Д. Малое предпринимательство: теория, практика и оценка уровня его развития в Казахстане. Учебное пособие. А.:-2004.- 188с.
19 Багиев Г.Л., Красикова Н.И. Мотивация коммерческих коммуникаций в системе маркетинга. СПб.,1994.-85 с.
20 Бизнес-инкубатор – решение проблем предпринимательства. // Экономика Дона. – 1999, №15.-с.5
21 Блинов А.О. Малый бизнес силен своей инфраструктурой. // Бизнес.-1998, №2. С.30-32.
22 Блинов А.О. Государственная политика поддержки малого предпринимательства // Проблемы теории и практики управления-2001,№2
23 Блинов А.О. Малое предприниамательство. Организационные и правовые основы деятельности-М: «Ось-89»-1998.
24 Богачев В. Малый бизнес в высшей школе. // Российский экономический журнал, 1994, №11, с.56-63
25 Болт Г.Дж.Практическое руководство по управлению сбытом. / Пер. с англ.-М.:Экономика, 2001, 271с.
26 Большой экономический словарь. Под ред. А.Н.Аэрилиян. 3-е изд.-М.:1998, с.864
27 Бусыгин А.В. Предпринимательство. Основной курс. М., ИНФРА-М, 1997, с.608
28 Важенин С.Г. Социальная инфраструктура народного хозяйственного комплекса. М.,1984 г.
29 Видяпин В.И. Экономическая теория. М.: ИНФРА-М, 2000.-58с.
30 Виленский А.В. Парадоксы государственный поддержки частного бизнеса. // Вопросы экономики. – 1997, №6.- С. 104-109.
31 Виленский А.В., Бухвальд Е. Почему структуры поддержки малого бизнеса сами нуждаются в помощи. // Бизнес для всех.-1999, №9.-с.6
32 Волкер Г. Что и как нужно сделать, чтобы стать предпринимателем. / Пер. с чеш.-МИГ-ТПЦ Полифакт. Мн-М, 1999 – 128 с.
33 Воробьев А.К. Принципы маркетинга во внешнеэкономической деятельности.-М.:ВАВТ МВЭС РФ,1992.
34 Высоков В.В. Малый бизнес: made in Russia.-Ростов на Дону.-ДГТУ.-1999.-120 с.
35 Гасанов М.Б. Нарық: инфраструктура и финансовая устойчивость экономики Дагестана. // Вопросы экономики. – 1999. -№10.-С.52-54.
36 Гинс Г.К. Предприниматель. М., «Киев», 1995-223 с.
37 Гончаров В.В. В поисках совершенствования управления. Руководство для высшего управленческого персонала. Опыт лучших промышленных фирм США, Японии и стран Западной Европы. М.:Изд-во МП «Сувенир», 1998.
38 Горбатовский Е.С. Организационно-правовые факторы инфраструктурного комплекса. // Транзитная экономика. – 2000.-№6. –С.75-78.
39 Горбатовский Е.С. Регулирование развития объектов инфраструктуры рынка // Транзитная экономика. – 2001.-№1.- С.97-102.
40 Горбунов Э. «Об условиях развития малого и среднего бизнеса» / Экономист , 1992г.№1.-С.86-92.
41 Горемыкин В.А. Лизинг. М., ИНФРА-М, 1997-379 с.
42 Государственная программа поддержки и развития предпринимательства в Республике Казахстан на 1999-2000 годы // Экономика и предпринимательство в Республике Казахстан, №4, 1999.-С. 3-17.
43 Грошев В.П. Пока локоматив не тронется с места, вагоны будут стоять.// Бизнес. Журнал ассоциации менеджеров России, 1994, №3-4, с.8-9
44 Дараховский И.С., Черноиванов И.П., Прехул Т.В. Бизнес и менеджер. М.: Азимут-Центр, 2000.
45 Даржанова Ф.П. Состояние малого бизнеса в ЮКО. // Труды Республиканской научно-практической конференции «Проблемы социально-экономического развития регионов на пороге ХХІ века», Шымкент, 2000.-C.130-134.
46 Есентугелов А., Хубер Г., Дауранов И., Шишкина А., Рудецких А. Малый бизнес Казахстана: проблемы развития. Алматы, РГП «Институт экономических исследований», 2000, С. 9-10.
47 Денисов Н.А. Социальная инфраструктура России: состояние, проблемы, пути развития. М.:1998 г.
48 Департамент по поддержке малого и среднего предпринимательства при Акиме Жамбылской области. Годовой отчет за 2002 - 2008.С.– 7-20.
49 Диярханов В., «Роль малого бизнеса в экономике Тайваня» / Международная экономика и международные отношения, 2000. -№9.- 104с.
50 Дмитриев Е., Костенко А. С первых шагов на шаг впереди. // Экономика и жизнь, 1993, №26, с.2
51 Довгань В.В. Франчайзинг: путь к расширению бизнеса (организационный, технологический, методические аспекты). Тольятти, Дока-пресс, 1994.
52 Долан Э.Дж., Линдсей Д.Е. Нарық: микроэкономическая модель./Пер. с англ.-СПб. 1992-496 с.
53 Друкер П. Управление, нацеленное на результаты. / Пер. с англ.-М.: Технологическая школа бизнеса, 1994-200 с.
54 Дьячков С.Г. Скользкий путь к хорошей жизни. // Интер-Волга. Журнал деловых людей, Тольятти, 1993Ю №2 с.27-29
55 Евсеева И. Программа развития малого и частного предпринимательства. / Предпринимательства в России.- 1998, №3.-с.5-27.
56 Егоров Е.В. Экономика общественного сектора. Курс лекций. М., ТЕИС, 1998.
57 Есентугелов А., Хубер Г., Дауранов И., Шишкина А., Рудецких А. Малый бинес Казахстана: проблемы развития. Алматы, РГП «Институт экономических исследований», 2000.-С. 9-10.
58 Жатканбаев Е.Б. Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан. Алматы, Қазақ Университеті, 2001, 32 с.
59 Жизнин С.З., Крупнов В.И. Как стать бизнесменом. Мн: Предприниматель («Майнер-Советник» Полифакт), 1990-64 с.
60 Завьялов П.С., Демидов Б.Е. Формула успеха: маркетинг. М.: Международные отношения, 1990.
61 Закон Республики Казахстан «О защите и поддержке частного предпринимательства» № 1543-ХП от 4 июля 1992 года. С.1-2
62 Зубарев И.В., Ключников И.К. Механизм экономического роста транснациональных корпораций. М.: Высшая школа, 1990.
63 Информационно-аналитический сборник Агентства Республики Казахстан. Алматы, 2000-2005. – с. 255.
64 Кабатова Е.В. Лизинг. правовое регулирование, практика-М.:ИНФРА, 1998 – с.47.
65 Кантильон Р. Эссе (очерк) о природе торговли вообще, М, Соцэгиз, 1960, 20с.
66 Казахстан и его регионы. Статистическое обозрение. №4, Агентство РК по статистика. Алматы, 2005.-15с.
67 Карагусова Г.Л. Налоги: Сущность и практика использования –Алматы: «Қаржы-Қаражат», 1994
68 Кенжегузин М.Б. Реформирование экономики Казахстана, проблемы и их решение. Алматы. 1997, С. 110-112.
69 Климкин С.И. Правовые формы предпринимательства в РК. Алматы, Баспа -96с.
70 Ковалев И.Н. История экономики и экономических учений. Ростов-на-Дону, Феникс.-2000.-343с.
71 Ковалева А.М. Финансы: Учебное пособие. –М.: Финансы и статистика, 1998.-С.46.
72 Кодекс Республики Казахстан «О налогах и других обязательных платежах в бюджет» (Налоговой Кодекс).- Алматы, 2001г.
73 Кошанов Е. Инновация и рыночная экономика // Каржы – Каражат, №5,1999, 66 с.
74 Котилко В. Производственная инфраструктура. –М. : Наука, 1986.-8с.
75 Крыгин В. На молочных берегах. // Знамя труда. №12 от 10.02.2002. -4с.
76 Кубаев Е., Кырбасов Е., Бордоусов О. Состояние и направления развития малого бизнеса и предпринимательства в Казахстане // Экономика и статистика, №4, 2000, 56 с.
77 Малый бизнес в Казахстане 200-2005гг. Статистическое обозрение. Агентство РК по статистике. Алматы. 2005.-С39-50.
78 Магомедов Ш.М. Экономико-организационные основы развития предпринимательства в России. М.:Прометей, 1993-185 с.
79 Макрак В.А. Сфера услуг и проблемы подготовки кадров предпринимателей (вопросы теории и практики). М.:МГУ, 1998.-194 с.
80 Малый бизнес России. Проблемы и перспективы. М., РАРМП, 1996.-303 с.
81 Мамыров Н.К., Яновская О.А. «Предприниматеьлства в РК» / Саясат, 2000г. №4.-17с.
82 Маннапов Р.Г. Малый бизнес: ключи к успеху. Тольятти: «Современник», 1992-126 с.
83 Маннапов Р.Г. Как сделать свой бизнес преуспевающим. Тольятти: Форум, 1993-76 с.
84 Маннапов Р.Г., Рябов В.М. Новые формы предпринимательских отношений в сфере малого бизнеса. Изд.: Волжская академия бизнеса и менеджмента, Тольятти, 1995 – 34 с.
85 Мартынов С.Д. Профессионалы в управлении. Лениздат, 1991.
86 Масленников В.В. Деловое партнерство: хозяйственные связи предпринимателей. Справочник. М.: «ФиС», 1999
87 Менеджмент в сфере услуг. Под ред. В.Ф.Уколова. М.: «Луг», 1995
88 Мировой нарық информационных услуг: электронная деловая и коммерческая информация. М., МП «Данные, информация, знания, 1996. 243 с.
89 Муравьев А.И., Игнатьев А.М., Крутик А.Б. Малый бизнес: экономика, организация, финансы. Санкт-Петербург. Бизнес-Пресса. 1999.-21с.
90 Мухамбетова Ж.А. Экономическое развития Казахстана в 90-е годы. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата экономических наук. Санкт-Петербург, 1996-г-23с
91 Назарбаев Н.А. Все наши усилия направлены на повышение благосостояния народа // Мысль.-№9.2002.-3с.
92 Назарбаев Н.А. Выступление Президента страны на десятом Форуме предпринимателей. Астана. 18.09.2002.
93 Нурманбетова Г. Особенности оценки экономической эффективности рыночной инфраструктуры // Фемида.-1999.-№10.-С-52-54.
94 Окаев К.О., Смагулова Н.Т., Яновская О.А. Предпринимательство в Республике Казахстан. Алматы. Экономика, 2003.-20с.
95 Орлов А. Малое предпринимательство: старые и новые проблемы. // Вопросы экономики.- 1997, №4.-с. 130-139.
96 Программа ускоренных мер по развитию малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан на 2005-2007 годы.
97 Программа Государственной поддержки и развития предпринимательства в Республики Казахстан, 1995-1996 годы.
98 Родс Э. Банки, Биржи, Валюты современного капитализма. М.: «Финансы и статистика», 1986.-253 с.
99 Сабден О.С., Акбердин Р.З., Васильева Е.С. Рыночная экономика (учебная пособие). Алматы, Научно-издательский центр «Гылым», 2002.-680с.
100 Сабден О. Тургинбаев А., Сабденов Ж. «Многокритериальная оценка развития малого предпринимательства в регионах Казахстана»/ Транзитная экономика. №4-5.- 2000.-С.110-115.
101 Смаилов А. Статистический регистр Казахстана // Статистический сборник. Агентство РК по статистике. Алматы. -2006.-С.8-15.
102 Смит А. Исследования о природе и причинах богатства народов // Анталогия экономической классики, М., Эконов, 1991, Т 1, С. 83-90, С. 154-207.
103 Спектор М. Научное обеспечение развития малого бизнеса. / Вестник предпринимателя. №10 , 2000. -С.28-30.
104 Статистические ежегодники. Социально –экономическое положение области за 2001-2007 гг. Тараз. Жамбылский областной комитет по статистике, 2008.-С.14-24.
105 Статистический бюллетень. О деятельности малых предприятий Жамбылской области за январь-декабрь 2006 года и 2005 год, Жамбылский областной комитет по статистике.-2007.-24с.
106 Сэй Ж.Б. Трактат политической экономии. М. 1986, 17,21,60 с.
107 Тюнен И.Г. Изолированное государство в его отношении к сельскому хозяйству и национальной экономике, М, Экономика, 1986, С. 39-415.
108 Менгер К. Основания политической экономии// Австрийская школа в политической экономии. М., Экономика,1992, 86 с.
109 Маршалл А. Принципы экономической науки. М., Прогресс, 1993, Т 1, С. 382-385.
110 Шумпетер И.Теория экономического развития. М. Прогресс, 153с.
111 Друкер П. Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы. М., 1992, С. 43-45.
112 Найт Ф. Риск, неопределенность и прибыль // Thesis. Выпуск 5. 1994, 14 с.
113 Кирцнер И. Конкуренция и предпринимательство. Экономика, М., 2001, 94 с.
114 Кейнс Дж. М. Общая теория занятости, процента и денег // Антология экономической классики. Т 2, М., Эконов, 1992, С. 289-299.
115 Устраих А. Проектное финансирование: опыт совместного предпринимательства. / Международная экономика и международные отношения. №2, 1991.-с.25.
116 Федко В.П., Альбеков А.У., Комарова А.И. Инфраструктура муниципальных образований: логистический аспект.-Ростов н/Д., -1999.-36с
117 Финансы Республики Казахстан. Статический ежегодник за 2000-2004. Алматы, 2005-с.29.
118 Фролова Н.К. Инвестиции в регионы – важнейший фактор финансово-экономического роста и стабильности. //Финансы. - М., 2003. -№1. – С.9-12.
119 Штернов А. Организационно-экономическое обеспечение развития малых и средних предпрятий в промышленности.-М.-1998.-211с.
120 Юрков С. Предпринимательства и нововведения в совершенных фирмах. / Международная экономика и международные отношения. №9, 2000.- 109с.
121 Юсупжанова З.Т. Малый бизнес в структуре общественного производства. Автореферат диссертации на соискание ученой спепени кандидата экономических наук. Душанбе, 1994.-17с
122 Яновская С.М. Методологичиские указания по оценке МСБ в РК. Вестник предпринимателя, №5. 1999.- 17с.
123 Яценко А.С. Развитие малого предпринимательства.-М.—1997.-194 с.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 133 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

ӘОЖ 338.49:338.22(547.52)(043)
Қолжазба құқығында

Сопбеков Жеңіс Сабырұлы

шағын кәсіпкерліктің инфрақұрылымының қалыптасуы мен дамуы (ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ
БОЙЫНША)

08.00.05 – экономика және халық шаруашылығын басқару

экономика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші:

экономика ғылымдарының
докторы, профессор
Жатканбаев Е.Б.

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2010
Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 Нарықтық инфрақұрылымды қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... .. 8

1.1 Инфрақұрылымның мәні, оның ұдайы өндіріс процесіндегі маңызы ... ... . 8

1.2 Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы және оның шағын кәсіпкерліктің
дамуына
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 18
1.3 Шағын кәсіпкерліктің инфрақұрылым қызметін мемлекеттік реттеудің мәні
мен маңызы және шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26

2 Нарықтық инфрақұрылым субъектілері және шағын кәсіпорындардың өзара қарым-
қатынасын талдау (Жамбыл облысының мысалында) ... ... ... ... 50

2.1 Шағын кәсіпкерлік субъектілері - нарықтық инфрақұрылым қызметінің
тұтынушылары ретінде
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 50

2.2 Аймақтық нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің қазіргі жағдайын
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67

3 Жамбыл облысы бойынша шағын кәсіпкерліктің дамуын инфрақұрылымдық
қамтамасыз ету
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87

3.1 Шағын кәсіпкерліктің дамуының ұйымдастыру-экономикалық механизмін
жетілдіру және оны мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттары..87
3.2 Шағын кәсіпкерлік үшін нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..102

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .115
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
118
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .12 5
Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күні шағын кәсіпкерлік
саласының дамуы біздің мемлекеттегі экономикалық саясаттың басым
бағыттарының бірі. Шағын кәсіпкерліктің дамуы экономикалық дағдарыстан тез
арада шығуға, бәсекелестік орта мен экономиканың нарықтық құрылымын
қалыптастыруға, жұмыс орындарымен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Кәсіпкерлік қызмет өзінің табиғаты бойынша жаңа өнім шығару үшін, жаңа
шикізат көздерін, өтім нарықтарын ашу, өндірісті қайта құру үшін әртүрлі
мүмкіндіктерді жедел пайдалануға тез бейімделеді.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы Жарлығымен
бекітілген Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Cтратегиялық даму
жоспарында айтылғандай, Қазақстан 2020 жылы әлемдік дағдарыстан біршама
қуатты және бәсекеге қабілетті, экономикасы әртараптандырылған және халқы
белсенді түрде жаңа экономикаға тартыла отырып шыныққан елге айналады. Ішкі
жалпы өнімдегі шағын және орта бизнестің үлесі 7-10 %-ға ұлғаяды. Қазақстан
Дүниежүзілік банктің Бизнес жүргізудегі жеңілдік (Doing Business)
рейтингі бойынша көрсеткіштері ең жақсы 50 елдің қатарына енеді.
Алға қойылған негізгі міндетке жету жолында мемлекет біршама іс-
шараларды қолға алды. Экономикалық жағдайды жақсартуға Самрұқ-Қазына
Ұлттық әл-ауқат қоры Ұлттық қордан 1 триллион 87,5 миллиард теңге көлемінде
бөлген қаражаттың 120 миллиард теңгесі шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау
үшін бағытталды. Бүгінгі күні осы сала кәсіпорындары өндіріп отырған өнім
көлемі жалпы ішкі өнімнің 22-24 пайызын құрап отыр. Бірақ, жоғарыда
айтылғандай, таяу арада бұл көрсеткішті 10 пайызға дейін ұлғайту үшін бұл
бағытта әлі біршама жұмыстар атқарылу керек екені белгілі.
Шағын кәсіпкерлік саласының үздіксіз жұмыс жасауы оның инфрақұрылымының
даму деңгейіне байланысты. Нарықтық экономика кезеңінде ұдайы өндіріс
процесінің үздіксіздігін қамтамасыз ететін жаңа инфрақұрылым қалыптастыру
проблемасы туындайды, сондай-ақ нарықтық инфрақұрылымның кәсіпкерліктің
дамуына, оның ішінде шағын кәсіпкерлік секторының дамуына әсері күшейеді.
Нарықтық инфрақұрылымды қалыптастыру қаржы ресурстарын тарту, өндірістік
алаңдар жасау, бизнесті жүргізу үшін қажетті ақпарат іздеу, шикізатпен және
өнімнің өтімімен қамтамасыз ету саласындағы кәсіпкерлік проблемасын шешу
үшін қажет.
Шағын кәсіпкерліктің ерекшелігі оның белгілі бір аймақты ғана
қамтуында, сондай-ақ шағын кәсіпорындардың қызметіне жергілікті жердің
экономико-географиялық ерекшелігі де өз әсерін тигізеді.
Экономиканың даму бағыттарына сай инфрақұрылымның жаңа институттары
қалыптасуына байланысты, олардың шағын кәсіпкерліктің дамуы мен
тиімділігіне әсері өсуіне байланысты осы мәселені жаңа жағынан қарастыру
туындайды.
Шағын кәсіпкерліктің дамуы үшін жағымды жағдай қалыптастыруға әртүрлі
теориялық және әдістемелік көзқарастар, сондай-ақ нарықтық инфрақұрылым
субъектілерінің қызмет етуінің кейбір аспектілері келесі ғалымдардың
жұмыстарында бейнеленген: отандық ғалымдар Кошанов А.К., Калиев Г.А.,
Баймуратов У.Б., Кенжегузин М.Б., Жатканбаев Е.Б., Исаева М.Г., Нурланова
Н.К., Тулембаева А.Н., Балапанов М.Ж., Кубаев Е. т.б.; ресейлік ғалымдар
Сахарнов Ю.В., Федько В.П., Орлов А.А., Кориков М.А., Муханова Е.Б.,
Наливайский В.Ю., Блинов А.О., Тяглов С.К., Иоффе А.В., Шулус А.А., Джуха
В.М., Виленский А.В., Мишин А.С., Чернышев М.А., Евсеева И.Д., Мишурова
И.В., Скрябин С.А.; шетелдік ғалымдар Р. Кантильон, А.Смит, А. Маршалл, Ж.
Б. Сэй, Д. Шумпетер, Д. Макклеланд, П. Друкер және басқалар.
Бірақ, шағын кәсіпкерлік секторының дамуын қолдау мәселесін
қарастырғанда кәсіпкерлік қызметті инфрақұрылымдық қамтамасыз ету
проблемасына аз көңіл бөлінеді. Осымен қатар, кейбір жеке зерттеулерде
инфрақұрылым өзі жетілетін механизм ретінде қарастырылады, бірақ шағын
кәсіпкерліктің қалыптасуындағы оның ролі ашылмай қалған.
Шағын кәсіпкерлік секторының тұрақты дамуымен байланысты мәселелерді
шешудің теориялық және тәжірибелік маңызы осы зерттеу жұмысының тақырыбын
таңдауға негіз болды.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты аймақтағы шағын кәсіпкерлікті
инфрақұрылымдық қамтамасыз етуді жүйелі түрде дамыту бойынша ғылыми
дәлелденген ұсыныстар жасау.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттер анықталды:
- нарықтық инфрақұрылымның ұдайы өндіріс процесіндегі орнын анықтау,
сондай-ақ оның қазақстан экономикасы жағдайындағы қалыптасу ерекшеліктерін
анықтау;
- нарықтық инфрақұрылымның шағын кәсіпкерлік секторының даму процесіне
әсерін анықтау;
- аймақтық деңгейдегі нарықтық инфрақұрылым субъектілері мен шағын
кәсіпкерлік субъектілерінің өзара байланысының ерекшеліктерін зерттеу;
- кәсіпкерлік қызметті инфрақұрылымдық қамтамасыз ету саласындағы
мемлекеттік саясатты қалыптастыруға жүйелі көзқарасты талдау;
Зерттеу нысаны ретінде республикалық және Жамбыл облыстық шағын
кәсіпкерлік инфрақұрылымы алынды.
Дисертациялық зерттеу заты нарықтық инфрақұрылым субъектілері мен шағын
кәсіпорындардың өзара әсер ету процесінде қалыптасқан экономикалық
қатынастар болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасы ретінде Қазақстан Республикасының
Статистика Басқармасының статистикалық мәліметтері, Жамбыл облыстық
әкімдігінің кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасының, Даму кәсіпкерлікті
дамыту қоры акционерлік қоғамының мәліметтері, сондай-ақ басқа да нарықтық
инфрақұрылым субъектілері мен республиканың шағын кәсіпорындарының
мәліметтері алынды.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік базасы экономикалық теория
классиктерінің іргелі еңбектері, шағын кәсіпкерлік пен оның инфрақұрылымын
дамыту мәселесіне арналған шетелдік, отандық және ресейлік авторлардың
ғылыми жұмыстары, диалектикалық, логикалық, экономико-математикалық және
басқа да экономикалық талдау әдістері болып табылды. Диссертациялық зерттеу
мәселесін анықтау және зерттеу объектісінің ерекшеліктері келесі
әдістемелік құралдарды пайдалану қажеттілігін көрсетті: теориялық зерттеу
әдістері (талдау, синтез, индукция, дедукция) және эмпирикалық (бақылау,
салыстыру), сондай-ақ эконометриялық моделдеу әдістері кіретін ғылыми
танымның жалпы әдістері.
Қорғауға шығарылатын тұжырымдар:
1. Шағын кәсіпкерлік секторының дамуы үшін нарықтық инфрақұрылым
субъектілерінің қызмет ету механизмі шағын кәсіпкерліктің ішкі табиғаты мен
жұмыс істеу масштабына негізделген, яғни ірі фирмалардан айырмашылығы
негізгі өндіріске қызмет ететін бөлімшелерді өз бетінше құра алады.
2. Шағын кәсіпкерліктің қазіргі құрылымының ерекшелігі шағын
фирмалардың жалпы жиынтығындағы сауда кәсіпорындарының жоғары үлесімен,
сондай-ақ шағын кәсіпорындардың белгілі бір аймақ ішіндегі территориялық
орналасу теңсіздігімен сипатталады, мұны нарықтық инфрақұрылымның жаңа
субъектісін құру кезінде есепке алу қажет,
3. Нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің шағын кәсіпкерлік секторының
дамуына әсер ету мүмкіндігін шектейтін маңызды факторлар болып
табылатындар: нарықтық инфрақұрылымның жеке субъектілері арасындағы
ақпараттық ағынның жоқтығы; кәсіпкерлердің өздеріне ұсынылатын қызмет түрі
мен оларды алу жағдайы туралы ақпараттан аз хабардар болуы; нарықтық
инфрақұрылым субъектілері қызметінің өндірістік-шаруашылық қызмет
тәжірибесі бар кәсіпорындарға бағытталуы.
4. Шағын кәсіпкерлікті инфрақұрылымдық қамтамасыз етудегі мемлекеттің
қатысуы концепциясы нарықтық өзін-өзі реттеу механизміне ішінара араласу
принципіне негізделуі тиіс. Мұндағы негізгі мақсат нарықтық инфрақұрылым
субъектілері қызметін реттеуді қамтамасыз ету, шағын кәсіпкерліктің ішкі
потенциалын пайдалану үшін жағымды жағдай қалыптастыру.
5. Шағын кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыру проблемасы өндіріс
факторларын біріктіру процесінде өзара байланыстырушы элемент ретіндегі
нарықтық инфрақұрылым субъектілерін құру қажеттілігін көрсетеді. Олардың
негізгі міндеттері кәсіпкерлік қызметті ақпараттық қамтамасыз ету, оның
ішінде кәсіпкерлерді сыртқы және ішкі нарықтар туралы ақпаратпен қамтамасыз
ету болып табылуы қажет.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- нарықтық инфрақұрылым түсінігі нақтыланды, бұл - негізгі қызметі
тауар қозғалысының нарықтық шаруашылық шеңберіндегі негізгі процестерге
қызмет көрсетуге, сатушылар мен сатып алушылар іздеуге, кәсіпорындар
арасындағы шаруашылық байланыстарды, ресурс ағымдарының қозғалысын, сондай-
ақ кәсіпкерлік құрылымдардың жұмысын жолға қоюға бағытталған шаруашылық
субъектілердің жиынтығы;
- нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің шағын кәсіпорындармен өзара
әсерін кеңейту жағдайы анықталды, оған кіретіндер: нарықтық инфрақұрылымның
шағын кәсіпкерліктің даму деңгейіне сәйкестігін қамтамасыз ету; аймақтағы
кәсіпкерлер үшін қол жетімді қызмет бағасына бағыттау; нарықтық
инфрақұрылымның әртүрлі субъектілерінің қызметін реттеу;
- инфрақұрылымдық жетелеу схемасы түріндегі нарықтық инфрақұрылымның
мемлекеттік субъектілерінің қызметін реттеу схемасы ұсынылды және
түсіндірілді, ол кәсіпорын қызметінің кейбір кезеңдеріндегі дағдарыстық
сипаттарды төмендетуге және қызмет кешенін қалыптастыруға негізделген.
- шағын кәсіпорындардың нарықтық инфрақұрылым қызметіне сұранысы мен
оның өмірлік циклының кезеңдері арасындағы байланыс анықталды, оның
негізінде шағын кәсіпкерлікті инфрақұрылымдық қамтамасыз етудің
стратегиялық бағыты ретінде қайта құрылған кәсіпорындар табылды;
- аймақтағы ақпараттық-талдау жүйесін құру концепциясы жасалды, ол
кейбір жеке территориялардың өсу нүктесін анықтауға, ресурстық
потенциалды есепке алуға және экономикалық өсімге жетуге бағытталған
реттеуші әрі ынталандырушы құрылымдық саясат жүргізуге мүмкіндік береді;
Жұмыстың тәжірибелік мәні.
Диссертациялық зерттеуде жасалған Жамбыл облысындағы нарықтық
инфрақұрылым субъектілерінің қызметін жетілдіру бойынша ұсыныстар Жамбыл
облысы әкімдігінің кәсіпкерлік және өнеркәсіп басқармасында тәжірибе
жүзінде қолдану үшін қабылданды. Диссертациялық зерттеудің концептуалдық
көзқарастары мен тәжірибелік ұсыныстары нарықтық инфрақұрылымның әртүрлі
субъектілерінің жұмыс істеу процесінде пайдаланылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертацияның негізгі нәтижелері
келесі конференцияларда баяндалды және талқыланды:
- ТМД елдерінде экономиканың дамуы мен экономист мамандарын
дайындаудың өзекті мәселелері атты VI халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция, Тараз, маусым, 2005 ж.,
- Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі және ұлттың ғылыми-білім әлеуеті
атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция, Тараз, қараша, 2008 ж.,
- Жас ғалым - 2009 атты III халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция, Тараз, сәуір, 2009 ж.
Зерттеу нәтижелерін жариялау. Диссертациялық жұмыс тақырыбы бойынша
жалпы көлемі 2 баспа парағы болатын 8 ғылыми мақала, оның ішінде 3 мақала -
ҚР білім және ғылым министрлігінің Білім және ғылым саласындағы бақылау
комитеті ұсынған баспаларда жарияланды.
Жұмыстың құрылымы. Диссертация кіріспе, үш тарау, жеті бөлім,
қорытынды, пайдаланылған әдебиеттердің 123 тізімінен тұрады. Жұмыстың
мазмұны 126 компьютер мәтінінде, оның ішінде 24 сурет, 26 кесте,
қосымшалармен берілген.
1 Нарықтық инфрақұрылымды қалыптастырудың теориялық негізДЕРі
1.1 Инфрақұрылымның мәні және оның ұдайы өндіріс процесіндегі маңызы

Қазақстан Республикасындағы жаңа экономикалық жүйенің құрылуы бүгінгі
қоғамнан берілген процестің түрлі аспектілерінің мұқият зерттелуін талап
етеді. Нарық негіздерін зерттеудің кез келген түрі таным субъектісінің
алдына нарықтық инфрақұрылымның қалыптасу мәселесін қояды, өйткені нарықтық
шаруашылықтың тиімділігі белгілі бір деңгейде қоғамдық өндіріс процесінің
жалпы құрылымдық элементтерінің жағдайына байланысты болады.
Қазіргі кезде дамыған мемлекеттердегі нарықтық экономиканың К.Маркс
зерттеген капиталистік қатынастар жүйесінен айырмашылығы бар. Бүгінгі күні
“кәсіпкерліктің бағытталған жүйесі” деген түсінік дамыған елдердің
экономикасын дәлірек сипаттайды.
Қазіргі заманғы нарықтық жүйе өз дамуының жоғары деңгейіне жетті,
өйткені оған қажетті инфрақұрылымды жасау барлық өндіріс процесін қамтитын
іс-шараларды жүзеге асыруды талап етеді.
Инфрақұрылым біртұтас экономикалық жүйенің маңызды компоненті. Нарықтық
қатынастардың қалыптасуы мен нарық инфрақұрылымының арасындағы, сонымен
қатар инфрақұрылымның өз ішіндегі теңдікті сақтау қажеттілігі оның барлық
элементтерінің жетілуі мен дамуына кешенді түрде ықпал етуді талап етеді.
Бұл Қазақстан Республикасының экономикасын түкпілікті реформалау үшін
басым бағыт болып табылатыны сөзсіз. Бірақ, осы уақытқа дейін
(шаруашылықты қатаң орталықтандырылған жоспарлы басқару кезеңдерін қоса
алғанда) инфрақұрылымның жұмыс жасап тұрған субъектілерінің қызметін өзара
байланыстыру және оның дамуына кешенді түрде ықпал ету ешқашанда болған
емес.
Инфрақұрылымды жіктеуге әртүрлі көзқарастарды жүйелей келе оны келесі
блоктарға біріктіруге болады:
- өндірістік инфрақұрылым;
- нарықтық инфрақұрылым;
- әлеуметтік инфрақұрылым;
- экологиялық инфрақұрылым;
- институционалдық инфрақұрылым;
Инфрақұрылым жүйелерін осылайша біріктіру экономикалық айналымдағы
инфрақұрылымның ролі және инфрақұрылым қызметінің ерекшелігімен – ұдайы
өндіріс жағдайын қамтамасыз етумен байланысты барлық критерийлер жиынтығын
есепке алады.

Сурет 1. Инфрақұрылым элементтері

Е с к е р т у – сурет теориялық материалдар негізінде автормен
құрастырылған.

Өндірістік инфрақұрылым материалдық және материалдық емес қызмет
түрлерін көрсетумен сипатталады.
Жинақталған түрде өндірістік инфрақұрылымды жіктеу 1 - кестеде
көрсетілген.
Өндірістік инфрақұрылымды кестеде көрсетілген белгілер бойынша
қарастыру оның дамуын кешенді талдауға, диспропорцияны, жетілдіру
бағыттарын анықтауға, аймақтық бағдарламаларды жасаған кезде пайдалануға
мүмкіндік береді. Бұл жіктеудің теориялық мәні – оның көмегімен өндірістік
инфрақұрылымды аймақтық экономиканың комплексті құраушысы ретінде қарауға
болады, ал тәжірибелік мәні – жіктеу белгілеріне сәйкес әр топтағы
мәселелер мен қарама-қайшылықтарды есепке алуға мүмкіндік береді.
Әлеуметтік инфрақұрылым – адамның жеке және қоғамдық қажеттіліктерін
іске асыру кезінде әртүрлі қызмет түрлерін ұсыну арқылы кешенді ұдайы
өндіруге мүмкіндік беретін салалар мен қызмет түрлерінің жиынтығы.
Әлеуметтік инфрақұрылым құрамына үш функционалды-мақсатты блокты
кіргізуге болады:
- қоғамдық-саяси және интеллектуалды-мәдени қызмет (білім беру, ғылым,
мәдениет, өнер, бұқаралық ақпарат, қоғамдық ұйымдар, қоғамдар,
ассоциациялар, бірлестіктер саласындағы қызмет);
- дене саулығын қалпына келтіру және сақтау (денсаулық сақтау, дене
мәдениеті және спорт, әлеуметтік қамтамасыз ету, туризм, қоршаған ортаны
қорғау және жетілдіру);
- коммуналды-тұрмыстық қызмет көрсету (тұрғын үй-коммуналды шаруашылық,
тұрмыстық қызмет көрсету, сауда және қоғамдық тамақтандыру, қоғамдық
транспорт, халыққа қызмет көрсету бойынша байлыныстар);
Әлеуметтік инфрақұрылым функциялары қоғамның әлеуметтік және
экономикалық даму мақсаттарымен анықталады және оған тәуелді.

Кесте 1. Экономиканың материалдық секторының өндірістік инфрақұрылымын
жіктеу

Жіктеу белгісі Белгілердің мәні
өндіріс құралына 1) өндірістік инфрақұрылымның мемлекеттік
меншік формасы субъектілері;
2) ұжымдық меншіктегі өндірістік инфрақұрылым
субъектілері;
3) жеке меншіктегі өндірістік инфрақұрылым
субъектілері.
Өндірістік 1) басқарудың нарықтық әдісі;
инфрақұрылым 2) басқарудың әкімшілдік-әміршілдік әдісі;
кәсіпорындарының 3) басқарудың нарықтық-әкімшілік әдісі.
қызметін басқару әдісі
Негізгі өндірістің 1) өнеркәсіптік инфрақұрылым
салалық ерекшелігі 2) ауыл шаруашылығы инфрақұрылымы;
3) құрылыс инфрақұрылымы.
Функционалдық саласы 1) сыртқы өндірістік инфрақұрылым;
2) ішкі өндірістік инфрақұрылым;
3) аралас өндірістік инфрақұрылым.
Өндірістік 1) магистральды өндірістік инфрақұрылым;
инфрақұрылым 2) аудандық өндірістік инфрақұрылым;
субъектілерінің 3) жергілікті өндірістік инфрақұрылым.
аймақтық таралуы
Пайда болу этаптары 1) қалыптасып келе жатқан өндірістік инфрақұрылым;
2) дамыған өндірістік инфрақұрылым;
3) регрессивті өндірістік инфрақұрылым.
Уақыт факторы 1) өндірістік инфрақұрылымның алға кеткен түрі;
2) өндірістік инфрақұрылымның өз уақытындағы түрі;
3) өндірістік инфрақұрылымның кешіккен түрі.
Қызметті тұтыну 1) сала аралық;
деңгейі бойынша 2) сала ішілік;
өндірістік 3) өндіріс ішілік.
инфрақұрылым
субъектілері
Өндірістік циклдың әр 1) технологиялық процесті жүзеге асыру үшін
кезеңіндегі өндірістікдайындауды қамтамасыз ететін өндірістік
инфрақұрылым инфрақұрылым субъектісі;
функциялары 2) технологиялық процестің жағдайын қамтамасыз
ететін өндірістік инфрақұрылым субъектісі;
3) дайын өнімді таратуды қамтамасыз ететін
өндірістік инфрақұрылым субъектісі.
Өндірістік қызметке 1) республикалық мәндегі субъектілер;
сұраныс пен ұсыныс 2) аймақ аралық мәндегі субъектілер;
масштабы 3) жергілікті мәндегі субъектілер.
Е с к е р т у – кесте теориялық материалдар негізінде автормен
құрастырылған.

Әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің қызмет етуінің негізгі мақсаты
адамның тұрмыстық, рухани және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру
жолымен толық және жан-жақты дамуы.

Әлеуметтік инфрақұрылым
Мәдениет
Әлеуметтік-мәдени
қызмет
Тұрғын-үй
шаруашылығы
Тұрғын үй қоры Білім беру
Әлеуметтік институттар Бөлшек сауда
Сауда Мәдени қызмет
Мәдени құндылықтар Ғылыми қызмет
Қызмет Дене мәдениеті
Ғылыми білім

Сурет 2. Әлеуметтік инфрақұрылымның элементері

Е с к е р т у – сурет теориялық материалдар негізінде автормен
құрастырылған.

Нарықтық инфрақұрылым категориясын отандық және шетелдік экономика
теориясы мен тәжірибесінде өте өзекті, қызықты және ең аз зерттелген
зерттеу объектісі деп айтуға болады. Инфрақұрылым термині (infra –
асты, structura – құрылым) батыстық және отандық экономистердің
еңбектерінде кеңінен қолданылған, әлі де қолданылып келеді.
В.Г.Кагин атап көрсеткендей, батыстың экономистері бұл түсінікті
әскери сөздік қордан кірме сөз ретінде алғанын айта кету керек, ол сөз
әскери қарулы күштердің қызметін қамтамасыз ететін тұрақты ғимараттар
кешені мағынасында берілген [1]. Б.Абдрахманованың пікірі бойынша, батыс
ойшылдары басты назар аударған мәселе кейбір мекемелердің жұмыс жасауына
қатысты ұсақ проблемалар болып табылады, олар: банктік және банктік емес
қаржы институттары, биржаның түрлері, тауарлы нарық инфрақұрылымының
ұйымдары [2]. Ең жақсы дегенде нарықтың барлық инфрақұрылымы емес, нарықтық
инфрақұрылым субъектілерінің жеке топтары талданады. Бірақ Батыстағы
инфрақұрылымның қалыптасу процесі тарихи тұрғыдан алғанда басқаша
болғандығы жөніндегі фактіні ескеруіміз керек. Нарықты қатынастың жұмыс
істеуі үшін қажетті экономикалық орта шаруашылықтың капиталистік жүйесі
пайда болғанға дейін біртіндеп қалыптасқан. Ол феодалдық дәуірде біртіндеп
ұйымдаса бастады және дамыған нарықтың қалыптасуы үшін қажетті жағдай мен
алғышарты болып саналады. Алғашқы тауар биржасы 1531 жылы Антверпенде пайда
болғаны бәрімізге белгілі (1549 жылы Лион биржасы, ал 1566 жылы Лондонның
королдік биржасы құрылды). Бұл биржаларда негізінде тауар операцияларымен
қатар, валюта операциялары да жүргізілді. Бұдан аз уақыт бұрын қаржылық
операциялармен жұмыс істейтін ең алғашқы банктер Европада ашылған болатын.
Осылайша, белгілі бір механизм шеңберінде нарықтық қатынастардың даму
деңгейіне байланысты оған сәйкес инфрақұрылым да қалыптасты.
Батыс елдері ғалымдарының зерттеулерін экономикалық дамудағы
инфрақұрылымның роліне көзқарасы бойынша жіктеуге болады.
Америкалық экономистер (А. Хиршман мен П. Мэтлек) артта қалған
экономиканы түрлендіру керек екенін ескере отырып, инфрақұрылымның дамушы
елдердің экономикасын көтерудегі ролін зерттеуге аса назар аударды. Өз
кезегінде ғалымдардың басқа тобы (П. Самуэльсон, С. Джеймс және т.б.)
бірнеше еңбегін инфрақұрылымның дамыған елдердегі экономиканы көтеру
проблемаларын шешудегі контексті мүмкіндіктерін зерттеуге арнады [3].
Бірақ бірнеше шетелдік ғалымдардың білдірген пікірлері бойынша
инфрақұрылым жеке капиталдың құрылуына қолайлы жағдай жасауы керек. Егер
мәселе дамушы елдердегі экономика жөнінде болса, онда инфрақұрылымды
олардың одан ары дамуына қажетті негізгі шарттарына жатқызуымызға болады.
Экономикасы дамыған елдердегі инфрақұрылым бәрінен бұрын капитал
жинақтаудың қосымша көзі ретінде және экономикалық дағдарыспен күресудің
тиімді құралы ретінде қарастырылады [4].
Атақты экономист П. Самуэльсон экономикалық дамудың нақты мысалын
қарастыра отырып, халық шаруашылығының дамуына қажетті жағдай ретінде
қоршаған қоғамдық ортаның белгілі бір жағдайларын анықтады.
П. Самуэльсон инфрақұрылымның жеке субъектілерін құруда мемлекеттің
ақша құюы қажет деп санайды, ол мұны “social overhead capital” –қоғамдық
көмекші капитал терминін қолдана отырып түсіндірді. П.Самуэльсонның пікірі
бойынша - бастапқы тартымсыздығынан жеке инвесторлар үшін жоғарыда аталған
инвестициялар мемлекет инфрақұрылымның қалыптасуына қаржы салымының іске
асырылуына байланысты.
Инфрақұрылым экономиканың негізі немесе сұлбасы ретінде, немесе
барлық нарықты шаруашылық жүйесі қаланатын бөлімше ретінде қарастырылады.
Оның уақытылы қалыптасуы – барлық ұдайы өндіріс процесінің тиімді жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып саналады. Ол барлық қоғамдық
өндірістерді өзара байланыстырады, сонымен қатар қоғамдық капитал
айналымын жылдамдата отырып, өндіріс пен айналым уақытын қысқартады.
Америкалық экономист П. Кутнер инфрақұрылым өндірістің барлық
түрлерінің дамуы мен өмір сүруі үшін қажетті аралық звено ретінде
қолданылатынын атап көрсеткен [5]. Ол қандай болса да пайда әкелмегенмен,
қорытынды есепте бастапқы кезде жеке кәсіпорындарда, сосын толық
экономикада еңбек өнімділігінің деңгейінің өсуін қамтамасыз етеді. Еңбек
өнімділігінің деңгейінің өсуі өндірістің қоғамдық шығындарының азаюына
әкеліп соғады. Сонымен қатар, шаруашылық субъектілерінің қызметі тиімдірек
болса, өнім – дүниежүзілік нарықта бәсекеге қабілетті болып табылады.
Саяси экономияның маркстік мектебінің теоретиктерінің зерттеулері
ерекше қызығушылық туғызады. К. Маркс өзінің Капитал атты іргелі
зерттеуінде жалпыға бірдей еңбек құралдары немесе материалдық жағдайларының
ерекшеліктеріне назар аударады [6].
1980-жылдардың басында инфрақұрылымның даму проблемаларын зерттеу
келесі бағыттарда жүргізілді:
1. Саяси-экономикалық бағыт, мұнда инфрақұрылым функциялары мен мән-
мағынасы түсіндіріледі, сондай-ақ буржуазиялық теория сыналады
[[7];
2. Салалық бағыт, жеке инфрақұрылымдық салалар мен объектілердің
орналасуы мен даму проблемаларын оқып үйренуге бағытталған;
3. Аймақтық бағыт, нақты бір аймақтағы инфрақұрылымның дамуын оқып
үйренудегі басымдылық.
Саяси экономия тұрғысынан қарағанда, инфрақұрылымның экономика
категориясындағы зерттеушілердің арқасында оның қоғамдық өндіріс
процесіндегі басты ерекшеленетін белгісі ретінде функцияналды мәні
анықталды: еңбек бөлінісі тереңдеген сайын, өндірістің қоғамдастыру процесі
де күрделене түседі, сонымен қатар, өндірістің жағдайының қоғамдық
өндірістік күшінің өсуіне әсері айрықшалана түседі.
Мұнда инфрақұрылым материалды маңыз жиыны ретінде және қоғамдық даму
формасында көрсетіледі; ол өндірістік күштер (олардың материалды-заттық
маңызы жағынан алғанда), және өндірістік қатынастар (қоғамдық форма
түрінде қарайтын болсақ) жағынан қарастырады. Б. Н. Хомелянскийдің пікірі
бойынша, инфрақұрылым материалдық және материалдық емес игіліктер
түріндегі жұмысшылар еңбегі қоғамдық өндірістің жұмыс істеуінің жалпы
жағдайын жасайтын өндірістік қатынас аясы түрінде анықталуы мүмкін [7].
Бұдан кейінгі зерттеулер инфрақұрылымдық комплекстің қалыптасу
мәселелерін нақтылады, оның мақсаты экономикалық өсу үшін қажетті жалпы
жағдайларды құру, ұдайы өндіріс процесінің үздіксіздігі және тепе-теңдігі.
С. С. Носова ұдайы өндіріс процесінің көпсалалы комплекстің жағдайына
тәуелді екенін анықтады, ол халықтың ұжымдық қажеттіліктерін қанағаттандыру
және материалдық игіліктердің қалыптасу процесін жалпы жағдайлармен
қамтамасыз етуге арналған [8]. Басқаша айтқанда, инфрақұрылымдық комплекс
мемлекет территориясындағы қоғамдық өндіріс, тарату және айырбастың барлық
деңгейін қамтитын халық шаруашылығының біртұтас комплексінің бір бөлігі
болып қана табылады. Ғалымның пікірінше, көрсетілген комплекстің дамуы
айналым қаражаттарының айналымдылығын жеделдетуге және өнеркәсіптік
кәсіпорындардың қоймаларындағы қорларды қысқартуға мүмкіндік береді.
В. П. Красовский пікірі бойынша, инфрақұрылымның барлық жиынтық
субъектілеріне ортақ нәрсе – жалпыға ортақ және әмбебаптық, яғни
инфрақұрылымның халық шаруашылығының барлық салаларымен тікелей байланысы
[9].
Осы жағынан алғанда, ғалымның пікірінше, инфрақұрылымға тән белгілер
мыналар:
1) инфрақұрылым салаларының мемлекет экономикасына жанама әсері;
2) инфрақұрылым салалары өнімдерінің салааралық мәні: ол халық
шаруашылығының барлығына не болмаса оның бір ірі саласына арналған;
3) инфрақұрылымды пайдаланудың қоғамдық формасы;
Инфрақұрылым арқылы әсер ету - экономикалық дамуды реттеуде
ауыртпалықсыз да тиімді әдістің бірі болып табылады. Сондықтан да
инфрақұрылымның қалыптасуында мемлекеттік инвестиция – экономикаға мемлекет
тарапынан тиімді салым болып табылады. Бұл байланыстарда, нарықтық
шаруашылық құрылымында жеке зерттеушілері белсенді элементті атап
көрсетеді. Ол элемент мемлекетке, оның институттарына шаруашылық
қызметтерінің субъектілерінің арасындағы экономикалық қатынас облысына
тиіспей, нарықтық заңдарды бұзбай-ақ экономиканы басқаруды жүзеге
асыруына көмектеседі. Сол сияқты элемент ретінде нарықты шаруашылық
инфрақұрылымын анықтауға болады.
Е.Б. Муханов өз зерттеулерінде инфрақұрылымды - оның құрылымын және
субъектілерінің арақатынасын, спецификалық мәнін анықтайтын – басқару
механизміне қызмет ететін экономикалық ұғым ретінде түсіндірді. Оның пікірі
бойынша, бұл шартта кез-келген көзқарас нақты бола алмайды, сонымен қатар
инфрақұрылым категориясындағы экономикалық жобалау талдау мәселелері мен
мақсаттарына жауап бере алмайды [10].
Жоғарыда аталған ғалымдардың пікірін зерттей келе біз инфрақұрылым
категориясына келесідей анықтама бердік: нарықтық инфрақұрылым дегеніміз
бұл – негізгі қызметі тауар қозғалысының нарықтық шаруашылық шеңберіндегі
негізгі процестеріне қызмет көрсетуге, сатушылар мен сатып алушылар
іздеуге, кәсіпорындар арасындағы шаруашылық байланыстарды, ресурс
ағымдарының қозғалысын, сондай-ақ кәсіпкерлік құрылымдардың жұмысын жолға
қоюға бағытталған шаруашылық субъектілердің жиынтығы болып табылады.
Нарықтық инфрақұрылым төрт негізгі функциялармен байланысты қызмет
түрлерін ұсынады:
- сақтандырудың, аудиторлық қызметтің, консалтингтік, сертификаттау
қызметтерінің көмегімен тәуекелділік деңгейін төмендету;
- факторинг, брокерлік, маклерлік қызмет есебінен айналым
қаражаттарының айналымдылығын жеделдету, қызметкерлер мен мердігерлерді
сапалы әрі тез іріктеу, жетілдірілген арнайы байланыс құралдарын пайдалану.
Айналым қаражаттарының жылдамдығына шешуші әсер ететін маңызды факторлардың
бірі әртүрлі экономикалық субъектілердің төлемдерін қабылдау, аудару және
беру бойынша банк жүйесінің тез және үздіксіз жұмыс істеуі;

Сурет 3. Шағын кәсіпкерліктің аймақтық инфрақұрылымы
Е с к е р т у – сурет теориялық материалдар негізінде автормен
құрастырылған.

- жалға беру және лизинг қызметінің, бағалы қағаздар эмиссиясының,
менеджмент, инжиниринг саласындағы қызметкерлерді кәсіби дайындау және
қайта дайындау есебінен кәсіпорындардың дамуы;
- тауарлар мен қызметтердің тұтынушыларға дейін жарнама және басқа да
тауар жылжыту құралдарын пайдалану арқылы, тұтынушылардың сұранысын, нақты
нарықтардың сыйымдылығын зерттеу бойынша қолданбалы зерттеу жұмыстарын
пайдалану арқылы жеткізу бойынша маркетингке ықпал ету;
Осылайша, инфрақұрылым өзінің мазмұны бойынша бірнеше өзіне тән
белгіге ие:
- біріншіден, ол қоғамның өндіргіш күштерінің дамуының өнімі;
- екіншіден, ол материалдық игіліктерді өндіру процесінің нәтижесі;
- үшіншіден, оның мазмұны оны құратын қызмет түрлері мен салаларының
ішкі экономикалық біртұтастығымен анықталады;
- төртіншіден, ол дамудың белгілі бір кезеңіндегі экономикалық
қатынастардың бейнесі болып табылады.
- бесіншіден, инфрақұрылымды құратын салалардың қызмет түрлері
қоғамда қалыптасқан басым бағыттарға негізделеді.
Қазіргі кезде нарықтық инфрақұрылымның біртұтас кешен ретінде
қалыптасуы мен дамуының құқықтық және экономикалық негіздерін жасау маңызды
мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының қазіргі экономикалық
жағдайында экономистер мен құқықтанушылардың назары тауарлы нарық
инфрақұрылымын зерттеуге бағытталған.
Қазақстан Республикасындағы нарықтық инфрақұрылымның қалыптасу
процесінің ерекше белгілері келесі:
1. Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей, аталған процесс өзінің
ұзақтығымен ерекшеленетіндіктен нарық жағдайында тек оның қаңқасын және
инфрақұрылымның болашақта дамуы үшін қажетті базасын құру туралы ғана
айтуға болатындығын көреміз.
2. Нарықты инфрақұрылымның жеке құрылымдық субъектілері бәсекелестікке,
қолайсыз жалпы экономикалық жағдайларға төзе алмайды да ыдырайды. Олардың
құрылуы барысында тәуелсіз экономикалық субъектіні қалыптастыру мақсаты
емес, құрылтайшылардың проблемаларын шешу мақсаты қарастырылады. Мұнда
олардың қызметінің ашықтығы болмайды, яғни потенциалды инвесторларды тиімді
шешім қабылдау мүмкіндігінен айырады немесе оларды мүлдем құралдарды
инвестициялаудан шегереді.
3. Көп жағдайда нарықтық инфрақұрылым субъектілері өтпелі кезеңде іс
жүзінде жоқ жерден құрылды және өз өлшемдері және қаржы мүмкіндіктері
бойынша шетелдік балама субъектілерден қалып қояды. Тағы да назар
аударарлық мәселенің бірі нарықты инфрақұрылым субъектілерін таратудағы
аймақтық диспропорция және олардың дамуындағы теңсіздік. Даму деңгейінің
жоғарылауына қатысты нарықты инфрақұрылымның субъектілеріне қол жеткізді,
ол субъектілер тауар айналым процесінде, қаржы институттарында, берілетін
міндетті көмек көрсету процестерінде делдалдық қызмет атқарады.(мысалы,
кәсіпорынның есепті - кассалық қызметі). Қазақстан Республикасында нарықты
инфрақұрылымның қалыптасуының ерекше белгілері экономика ешқашанда таза
мемлекеттік немесе орталықтандырылған басқарулы болмағанына негізделеді.
Онда әрқашан да ресми емес немесе жартылай ресми түрде жекеше құрылымдар
болған. Олар сауда-делдалдық функцияларды, мемлекеттік институттың қызметін
түзете және толықтыра отырып іске асырады.
4. Нарықты инфрақұрылымның қалыптасу процесі мемлекеттік реттеу
жеткіліксіз болған жағдайда қиын түрде орындалады. Мемлекеттік ықпал етудің
қызмет етіп тұрған жүйесінің икемсіздігі инфрақұрылым субъектілерінің
тиімді жұмыс істеуіне мүмкіндік бермейді. Жинақталған дүниежүзілік
тәжірибемен салыстырғанда нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің қызметін
әлсіз мемлекеттік реттеу туралы айтуға болады.
Теріс қайта құру тенденциясын жою үшін қажетті Қазақстан
Республикасының экономикасындағы нарықты инфрақұрылымды қалыптастыратын
негізгі принциптерді міндетті түрде атап өту керек:
1. Мирасқорлық принципі (нарықты инфрақұрылымды құру кезінде бұрын
құрылған отандық және шетелдік институттардың жұмыс істеу
тәжірибесін міндетті түрде қарастыру керек);
2. Кешендік қалыптасу принципі (инфрақұрылымның қалыптасу процесі
түрлі бөлімшелерде келісілген қайта құруды жүзеге асыруға
бағытталған болуы керек);
3. Қажетті бәсекелестік принципі (нақты бір қызмет көрсету нарығында
жеке инфрақұрылым субъектісінің монополиялық жағдайының мүмкіндігін
міндетті түрде болдырмау керек);
4. Ақпараттық қамтамасыз ету принципі (нарықты инфрақұрылымның құрылу
субъектілерінде бірінші кезекте қаызмет түрлеріне қатысты сұраныс
ақпараттары болуы шарт);
5. Ресурстардың еркін құйылуы принципі (жеке субъектілердің арасындағы
ресурстар ағыны құрылып жатқан механизмді нығайтуға мүмкіндік
береді);
Нарықтық инфрақұрылымның дамуында және қалыптасуында бұл принциптердің
қолданылуы бір шаруашылық жүйесінен екінші шаруашылық жүйесіне еш
ауыртпалықсыз, жылдам ауысуын қамтамасыз етеді және оның нарықты бағытына
қарай құрылушы инфрақұрылымды тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
Сонымен, экономикалық категория ретінде инфрақұрылымның маңызды белгісі
– оның ұдайы өндіріс процесіндегі жалпы жағдайдың қалыптасуына әсері болып
табылады. Ол өндіріс уақытын азайта отырып, сонымен қатар, қоғамдық капитал
айналымын жылдамдата отырып барлық қоғамдық өндірістерді біріктіреді.
Нарықтық инфрақұрылымның субъектілерінің үздіксіз жұмыс істеуі
мыналарға мүмкіндік береді:
• Шаруашылық бірліктері арасындағы келісім шарт жасауда шығындар көлемін
азайтуға, сондай-ақ тауар өтімі мен қозғалысы кезіндегі шығындарды
азайтуға мүмкіндік береді.
• Жоғарыда аталған келісім шарттардың орындалуын жеңілдетуге;
• Кәсіпорын ішіндегі өндірістік процестердің үздіксіздігі мен тұрақтылығын
қамтамасыз етуге.
Нарықтық инфрақұрылымды жетілдірлу мемлекеттің экономикалық дамуына
үлкен әсерін тигізеді. Инфрақұрылымның пайдалануға берілген барлық
экономикалық басқару тұтқалары, шаруашылық жағдайындағы нарықтық қалыптасу
этапында қоғамдағы экономикалық және қоғамдық – саяси жағдайда оның дамуын
қамтамасыз ете отырып, ерекше мәнге ие болады.

1.2 Нарықтық инфрақұрылымның қалыптасуы және оның шағын кәсіпкерліктің
дамуына әсері

Нарықтық экономика жағдайындағы нарықтық инфрақұрылымның даму
проблемаларының шағын кәсіпкерлік кәсіпорындары үшін алатын орны ерекше.
Бұрынғы кеңес өкіметінің экономикалық даму бағыты мемлекеттік ірі
өндірістік кәсіпорындары қажеттіліктерін есепке алып отырды. Ұсақ
кәсіпорындар күрделі халықшаруашылық мәселелерін шешуде материалдық және
адам потенциалын босқа алаңдатады деген пікір басымдырақ болды. Бұл
тәжірибе кез-келген жүйенің объективті қызмет етуінің бұзылуына - олардың
элементтерінің өзара жүйелі жұмыс істемеуіне әкеліп соқты.
Сондықтан, орталықтандырылған басқару жүйесі кезінде, мемлекеттік
меншік түріндегі монополизм мен шаруашылық қызметінде көптеген ресурстар
(халықтың бос уақытының бір бөлігі, олардың жеке жинақтары, табиғи
ресурстардың ұсақ қорлары, фабрика өнімдерінің бір бөлігі, жер аудандары)
қажетсіз экономикалық жүйе болып қала берді. Аталған жағдай тұтынушы
тауарлары мен қызметтері нарығы үшін жағымсыз жағдайға итермеледі, сонымен
қатар халықтың бір бөлігін өндірістік жұмыс бастылықтан айырды.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей, нарықтық қатынастардың дамуының
алғашқы кезеңдерінде шағын кәсіпкерліктің қалыптасуына әсер ету және көмек
көрсетуге бағытталған саясат тең дәрежедегі экономикалық өсуге жету үшін
толымды нәтижелер береді. Шағын кәсіпкерлік шағын нарық қуыстарын
қанағаттандыру мүмкіндігі және икемділігі арқасында аймақтық экономиканың
тиімді құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Шағын кәсіпкерлік өндірістің қайта құрылуында, жұмыспен қамтудың
өсуіне, кәсіпкерлік мәдениеттің қалыптасуына, аймақтардың тең дәрежеде
дамуына, белсенді инновациялық қызметте, капиталдың жинақталуын
ынталандыруда, аймақтарда әлеуметтік қайшылықтарды реттеуге көмегін
тигізеді.
Шағын кәсіпкерліктің қоғамдық аса маңызды қызметі ретінде нарықтық
экономиканың жоғары мобильділігін қамтамасыз ету функциясын айтуға болады.
Егер сұраныс өссе, онда жаңа шағын кәсіпорындар пайда бола бастайды. Ал
егер сұраныс төмендеген жағдайда шағын фирмалардың белгілі бір бөлігі
жабылады немесе өз қызметін қайта бағдарлайды. Осыған байланысты шағын
кәсіпкерлік экономикалық конъюктураның ауытқуын реттеу мәселелерін
орындайды.
2007 жылы Қазақстан Республикасы Президенті қабылдаған Мемлекеттік
Дағдарысқа қарсы бағдарламасын жүзеге асыруы кезінде шағын кәсіпкерлік
ерекше роль атқарады. Аталған стратегияның негізгі мақсаты - меншіктің
аралас формасы мен алдыңғы қатарлы технологияларға негізделген құрылымдық
қайта құру болып табылады. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы көп салалы
нарықта олигополиялық құрылымды таратады, өнеркәсіптің қайта құрылуын
жылдамдатады.
Шағын кәсіпкерліктің дұрыс жетілдірілген саласы халықтың білімін, ақыл-
ойын және күш-қуатын толық пайдалану үшін күшті ынталандыру жүйесін құратын
бәсекелестікті дамытуды қамтамасыз етеді. Өз кезегінде, бұл барлық қолда
бар материалдық, кадрлық, ұйымдастыру және технологиялық ресурстарды іске
қосуға мүмкіндік береді.
Пайдаланылмаған ресурстарды шаруашылық айналымға тарту есебінен
аймақтардың экономикалық өмірін жанжандырудан басқа шағын кәсіпкерліктің
дамуының маңызды нәтижесі болып жұмыссыздықтың өсу жағдайында жұмыспен
қамту мәселелесін шешу болып табылады.
Шағын кәсіпкерліктегі толық және ішінара жұмыспен қамтудың өсуі
халықтың номиналды табысының өсуіне жағдай жасайды, ал шағын кәсіпорынның
тауарлы сатып алу қызметі, өз кезегінде, арзан тауарлар сатып алу арқылы
нақты табыстың өсуіне мүмкіндік жасайды.
Бірақ, аймақтың экономикалық өсуі тұрғысындағы барлық маңыздылығына
қарамастан, шағын кәсіпкерліктің даму процесі өндірістік – шаруашылық
қызмет процесінде оларды әлсіз ететін шағын кәсіпкерлік субъектілерінің
ерекше мінездемелеріне байланысты болады:
1. Бизнес ашу үшін бастапқы капиталдың болмауы проблемасы, қаржылық
тұрақсыздық, капиталды толық пайдалану мүмкіндігінің болмауы, несие
алудағы, кепілмен қамтамасыз етудегі қиындықтар.
2. Нарық конъюнктурасының тез өзгеруіне байланысты жоғары тәуелділік.
3. Шикізат және материалдармен жабдықтаудағы туындайтын қиындықтар
(ұсақ партиялар, жоғары бағалар), табиғи монополистерден жабдықталу
бойынша қорғалмауы (отын, электр энергиясы, транспорт, байланыс).
4. Тауар өндірісіндегі сәйкес стандарттар бойынша техникалық және
технологиялық шектеулер.
5. Ақпараттық тапшылық, яғни кәсіпорынның сыртқы ортасы туралы
мәліметтердің тапшылығы.
6. Капитал сыйымды инновацияны ендірудің мүмкін еместігі.
7. Персоналдың жеткіліксіз біліктілігі, психологиялық климаттың
кәсіпкердің жеке мінезіне тәуелділігі.
8. Коммуникация құралдарына қол жетпеу.
Осыған байланысты профессор В. П. Федьконың инфрақұрылым жағдайының
инфрақұрылым қызметінің үнемділігі мәселелері бойынша айтқан пікірлері аса
маңызды саналады. Оның пікірі бойынша, инфрақұрылым қызметінің белгісі
ретінде міндетті түрде олардың қабілеті мен құралы ретінде қызмет
атқаратындығын немесе басқа қызметтердің жүзеге асырылуының инфрақұрылым
шарттарының қатынастары бойынша мақсат ретінде орындалатын шарттарын
анықтауы керек [11]. Сонымен қатар, аймақтың нарықтық инфрақұрылым
субъектілері, шағын кәсіпорындарға қызмет ету объектісі ретінде түрлі
қызмет көрсете отырып, белгілі шамада, кәсіпкерлік құрылымынының үздіксіз
жұмыс істеуін, сонымен қатар, шағын кәсіпкерліктің жоғарыда аталған
проблемаларды шешуді қамтамасыз етеді.
Ірі бизнес кәсіпорын деңгейінде инфрақұрылымдық кешендерді
қалыптастыруға жағдайы жететіндігін айта кету керек (ақпараттық
қамсыздандыру бөлімшелері, талдау және сервисті қызмет көрсету және т.б).
Бұл жағдайда инфрақұрылымдық қамсыздандыру орта шығындардың төмендеуін
қамтамасыз ететін фактор есебінде жұмыс атқарады. Бұл ірі кәсіпорындарға
өзіндік дамуға және негізгі өндіріске өз бетінше қызмет көрсетуге потенциал
жинақтауға мүмкіндік береді.
Ірі бизнестің өндірістік процестің нәтижелері мен әр түрлі
факторлардың жинақталуы мен таратылуын қамтамасыз ететін жалпы жағдайлар
жасауға мүмкіндігі бар. Шағын кәсіпкерлікте мұндай мүмкіндік
болмағандықтан, аталған экономика секторы үшін басқа ұйымдардың қызметінің
мәні өте зор.
Мұнда нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің және шағын кәсіпорындардың
өзара байланысы қаржылық, ақпараттық, кеңестік, кадрлық, ғылыми, және басқа
да ұсыныстар шеңберінде жүзеге асуы мүмкін. Бұл функцияларды іске асыратын
нарықтық инфрақұрылымның субъектілері мамандандырылған болуы мүмкін, яғни
көп профильді сияқты тек бір ғана ұсыныс түрінің көрсетілуін қамтамасыз
етеді.
Шағын кәсіпкерліктің қалыптасу және даму проблемаларын аймақтық
деңгейде қарастыру қажет, ол келесі факторларға негізделеді: экономикалық,
әлеуметтік, демографиялық, географиялық.
Олардың ішінде ең маңыздысы шикізат ресурстарымен қамтамасыздандыру,
қызмет көрсету және өтім нарығы, еңбек ресурстарымен қамтамасыз ету, сондай-
ақ аймақтық нарықтық инфрақұрылымның даму деңгейі болып табылады.
Аймақтық экономиканың дамуының қазіргі кезеңінің ерекшеліктері-
қоғамдық өнімнің аймақтық нарықтық инфрақұрылымның дамуы және жергілікті
ресурстарды жан-жақты пайдалану есебінен сатылуын жеделдету болып табылады.
Бұдан аймақтың экономикалық комплексі өзін өнім өндірудің кеңейтілген
процесін орындауға мүмкіндік беретін өндіріс қатарына қосатынын көруге
болады. Сонымен қатар, берілген территорияда тұрып жатқан еңбекке бейімді
халықтың өмір сүруінің жоғары деңгейін де көруге болады.
Аймақ экономикасы, біріншіден, кең қызмет сферасында және халықтың
тұтыну тауарларын өндіруді кеңінен дамытуға бейімделеді. Екіншіден, аталған
өндірістің талаптарына сәйкес нарықтық инфрақұрылымның дамуына бейімделеді.
Сондықтан, қажеттіліктің басым бөлігі аймақтық нарық шеңберінде
қанағаттандырылуы мүмкін.
Өз кезегінде, шағын кәсіпорындардың аймақтық әлеуметтік – экономикалық
дамуы үшін тиімді қызметінің мәні әлеуметтік және экономикалық салалардағы
келесі нәтижелерге жетуге негізделеді:
• аймақтық нарық құрылымының дамуы;
• бәсекелестік ортаның дамуы;
• кооперация;
• таза экспорттың өсуі;
• салықтық түсімнің көбеюі;
• халықтың жұмысбастылығы;
• өмір сүру деңгейінің көтерілуі;
• мәдени деңгейдің көтерілуі;
• өмірлік құндылықтардың қайта қалыптасуы;
Аймақтағы шағын кәсіпкерліктің қазіргі даму кезеңі – өркениетті бизнес
сферасында қалыптасуға мүмкіндік беретін жағдайлардың құрылуымен
сипатталады. Қолайлы экономикалық ортаны қалыптастыру аймақтық саясаттың
факторы болып табылады және экономиканың дағдарыс жағдайында ерекше маңызды
орын алады. Кез-келген кәсіпорынның табысты қызметі – кеңінен дамыған
инфрақұрылымның қолдауымен жергілікті кәсіпкерлік потенциалдың нәтижесі
болып табылады.
Аймақтық инфрақұрылымның жұмыс істеуі шағын кәсіпкерліктерге оның
субъектілерінің көмегін қолдана отырып, өзінің белсенділігін іске асыруына
көмектеседі. Аталған субъектілердің қызмет сапасы жоғары және көрсетілген
қызмет көлемі көп болған сайын, шағын кәсіпкерлік кәсіпорындарының тиімді
қызмет ету кезеңі ұзақ уақытқа созылады.
Аймақ деңгейінде нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің тиімді жұмыс
істеуін қамтамасыз ету мақсатында, біздің ойымыз бойынша, олардың шағын
кәсіпкерлік субъектілерімен ара қатынасының кеңею жағдайларын анықтау
керек:
– нарықтық инфрақұрылымның аймақтағы шағын кәсіпкерліктің даму
деңгейіне сәйкестігі, шағын кәсіпкерліктің қажеттіліктерінің толық
есепке алынуы;
– нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің аймақ кәсіпкерлері үшін
ыңғайлы қызмет бағасына бағытталуы;
– көрсетілетін қызметтердің көп түрлілігі мен комплекстілігі
мақсатында инфрақұрылымның әр түрлі субъектілерінің қызметтерін
реттеу.
Нарықтық инфрақұрылымның даму процесінде тек шағын кәсіпорындарға
арналған мамандандырылған шаруашылық субъектілерінің құру қажеттілігі
туындайды. Мұндай ұсыныстардың қатарына мысалы, бизнес - инкубацияны, микро
несиелеу қызметтерін жатқызуға болады.
Нарықтық инфрақұрылымның осы сияқты субъектілерін құруда кәсіпкерлік
көзқарасты есепке алу қажет, ол И.В. Мишурованың Аймақтық экономикадағы
шағын кәсіпкерлік [12] еңбегінде анықталған.
Ол нарықтық инфрақұрылымның субъектілерін кәсіпкерліктің шаблоны
бойынша, аймақтың кәсіпкерліктің секторымен тығыз да дифференциалданған
ара қатынасы бойынша құруды ойластырады.
Осы тұрғыдан алғанда, шешімі шағын кәсіпкерлікті инфрақұрылымдық
қамтамасыз ету нәтижелілігіне байланысты бірнеше мәселелерді анықтауға
болады:
1) нарықтық инфрақұрылым субъектісін құру мақсаты;
Нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің дамуы көп жағдайда құру
мақсаттарының қаншалықты анықталғандығына байланысты болады. Сонымен бірге
шаруашылық субъект оның көмегіне мұқтаж кәсіпкерлерден күтетін миссияның
анықтығы қажет. Жалпы алғанда, нарықтық инфрақұрылымның мамандандырылған
субъектілерін құру мақсаты шағын кәсіпкерлік субъектілерінің ресурстарға
ықпал ету мүмкіндіктерін қамтамасыздандырумен ұқсас болады. Ол ресурстар
олардың дамуы мен жұмыс істеуіне өте қажет (мұнда ресурстардың өздері әр
түрлі болады: қаржылық, ақпараттық және т.б.). Бірақ та, нарықтық
инфрақұрылымның нақты субъектілеріне байланысты, мақсатты бағдар бір
бірінен іс жүзінде ерекшеле алады.
Шағын кәсіпкерлік секторының өсуі мен жаңадан құрылған кәсіпорындар
арасындағы айырмашылықты көруге болады. Нарықтық инфрақұрылым субъектілері
ірі коммерциялық кәсіпорындардың қосалқы кәсіпорны негізінде, шағын
кәсіпорындық бизнес есебінен құрылған клиенттік базаны кеңейту мақсатында
құрылады. Бұл жағдайда, жұмсалатын құралдардан жоғары тиімділік алу үшін
клиенттер санын назарға алу мақсаты қойылады. Жалпы мақсаттар негізінде
нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің қаржылық бағдарын өңдеуде үлкен
мағынаға ие болады;
Жалпы мақсаттардан басқа нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің
қаржылық бағытын жасаудың маңызы зор.
2) қызметті тұтынушылар;
Нарықтық инфрақұрылымның арнайы субъектісінің шағын кәсіпорындармен
жұмыс кезіндегі табысы көп жағдайда оның қызметінің екі аспектісімен
анықталады:
- бастапты кезде негізгі назар кәсіпкерлердің нақты бір тобына
бағытталуы керек, содан соң қызмет істеу механизмі қосылып, жанданған соң
қызметті тұтынушылар нарығы кеңеюі мүмкін.
- шағын кәсіпорын қажеттіліктерінің өзгерістеруімен байланысты
ұсыныстардың түрлерінің ассортименттерін міндетті түрде кеңейту керек.
Аймақтық шағын кәсіпкерліктің экономикалық потенциалын бағалай отырып,
нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің мамандары өз қызметтерінің
потенциалды тұтынушыларын және олардың сұраныстарының көлемін анықтауы
керек. Шағын кәсіпкерліктің салалық құрылымын талдау қажет, бұл бұл
тұтынушылар қажеттілігін талдауға мүмкіндік береді.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің қажеттіліктерін анықтауда, сонымен
қатар қызметтің потенциалды тұтынушыларын мақсатты түрде жіктеу қажет -
қалалық кәсіпкерлік және ауылдық жерлердегі кәсіпкерлік.
Аймақтағы қалаларда кәсіпкерлердің қолы жететін ресурстар көзін
таңдауға мүмкіндігі бар. Бірақ, қалалық шағын кәсіпорындарға өз өнімдерінің
өтімін ұйымдастыру қиын еместігіне және үлкен өсу потенциалының болуына
қарамастан, олар қатаң бәсекелестік жағдайда жұмыс атқарады, ал жұмыс күші,
өндірістік аудандар, және шикізат ресурстары болса оларға қымбатқа түседі.

Шағын қалалар мен ауылдық мекендердегі шағын кәсіпорындар келесі
проблемаларды шешуге мәжбүр болып отыр:
• Жергілікті нарықтың аз мөлшері бизнес масштабын шектеуі мүмкін;
• Коммуникацияның әлсіз жүйесі үлкен территориялардағы бизнес жүргізу
шығындарын көбейтеді;
• Кәсіпкерлер кәсіпкерлік қызметті жүргізу үшін капиталдың жетіспеушілігіне
ұшырайды;
• Халықтың еңбек қабілетінің аясы тарылады;
3) ресурстар;
Нарықтық инфрақұрылымның мамандандырылған субъектілерінің қызметін
шұғыл жоспарлау қаржы ресурстарына, қызметкерлердің штатына, олардың алға
қойылған мәселелерді орындау жарамдылығына негізделуі керек.
Қазіргі кезде аймақтың бюджеттік қаражаттары есебінен нарықтық
инфрақұрылымның мемлекеттік субъектілерінің қызметін қаржыландыру қиын
мәселелердің бірі болып отыр. Бұл жағдайда жобалардың паритетті
қаржыландырылуының ерекше мәні, яғни аймақ администрациясы ресурсты
қамсыздандырудың белгілі бір мөлшері болып табылады. Өз кезегінде, бастапқы
капиталдың болуы және мемлекеттік биліктің аймақтық органдарының кепілдігі
жеке капиталға тартылады (соның ішінде шетелдік капиталға).
Мемлекет нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің қызметі мен құрылуына
қаржы құралдарымен ғана емес, сонымен қатар басқа да ресурстар арқылы
қатысуы мүмкін. Соның ішінде, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне мүліктік
қолдау көрсететін нарықтық инфрақұрылым субъектілері, өз қоластына немесе
меншігіне жер учаскелерін, соның ішінде алдын-ала құрал-жабдықпен
қамтамасыз етілген өндірістік аймақтарды коммерциялық мақсатта пайдалану
үшін, бизнес- парктерді, муниципалды меншікте орналасқан жылжымайтын
мүліктерді ала алады (бизнес-инкубаторларды құру үшін).
4) нәтиже;
Нарықтық инфрақұрылым субъектілерінің даму стратегиясын анықтай отырып
және жедел ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.