Ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайындағы ЭТҚ үнемділігі

Қолдану аймағы . Қазақстан Республикасының агроөндіріс кешені.

Жұмыстың маңыздылығы . Ұсынылып отырған ауыл шаруашылығы өндірісін зерттеу жағдайындағы ЭТҚ үнемді және жаңа ұиымдастыру экономикалық формасы бойынша электр жабдықтарын техникалық қамтамассыз етуде қолданады.

Оқшауламаға ылғал қоршаған ортадан енеді. Ылғалдың қоршаған ортадан оқшауламаға (ылғалдануы) ауысуы және де ылғалдың оқшауламадан қоршаған ортаға (кептіру) ауысуы үрдістері көптеген себептерге тәуелді: материалдың оқшауламасына, ораманың қиыстырмасына, атмосфералық қысымға, температураның ылғалдылығына және т. б.

Ең алдымен бұл өндіріс процестерін электрофикациялау мен автомотизациялаудың деңгейінің төмендеуінің алдын алу үшін, екіншіден электрді қолдану режимін оптималдау және оны тасымалдуда шығынды азайту үшін, үшіншіден электрлік жабдықтар паркін және электрификацияның жаңа жүйесін квалификациялы жобалау мен монтаждау үшін қажет.

Жаңа негізде ЭТҚ-ны ұйымдастыру олардың кадрлық потенциялын қалыптастыруға және электрлік қауіпсіздік ережесін сақтамаудан және инжинерлік-техникалық персонал квалификациясының төмендігінен пайда болатын авариялар санын азайтуға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар, жұмыста алынатын:

- ұсынылатын электротехникалық қызметтің вариантын өндірістік жағдайда апробациялау.

Ауыл шаруашылық құрылымын қайта құруға байланысты ірі колхоздар мен және савхоздардың орнына көптеген электр жабдықтарын кіші көлемдегі ұсақ шаруашылықтар пайда болды, олар үшін жеке ЭТҚ құру қиын мәселе, және де экономикалық тиімсіз, ал штаттық электромонтерды ұстау техникалық эксплуатациялаудың барлық сұрақтарын шешпейді.

1 БЕЙІМДЕЛГІШ ЭЛЕКТРОТЕХНИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ

ПАРАМЕТРЛЕРІНІҢ ӘДІСІН ЖАСАУ

1. 1 ЭТҚ қызметінің сараптау әдісі

Талдауды электрожабдықтардың эксплуатациясын бақылау үшін және ЭТҚ жұмысының тиімділігін арттыру резервін алдын ала байқау үшін жүргізеді. Таңдаудың нәтижелері қызметтің перспективті дамуын жобалау мен басқаруда қажет болады. Талдау ЭТҚ жұмысының негізгі өндіріске әсерінің соңғы әсерін бағалауға сүйенуі керек.

Талдаудың жалпы әдісі 3 кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде ЭТҚ жұмысының бір жыл бойындағы техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің фактілік мазмұнын документтердің есебі арқылы немесе зерттеу нәтижелерінен анықтаймыз. Екінші кезеңде фактілік мазмұнды нармотивімен салыстырамыз. Үшінші кезең салыстырудың нәтижесі арқылы ЭТҚ жұмысы жанында шешім қабылдаймыз. Салыстыруды индекс көмегімен жүзеге асырамыз (фактілік мазмұнының базистікке қатнасы) .

Электірлік жабдықтардың эксплуатациясы бойынша ЭТҚ жұмысының көрсеткіштерін жеке кестеге жазамыз. Барлық негізгі көрсеткіштер 3 топқа бөлінеді;

1. жұмыстың шарты мен ресурстарын сипаттайтын алғашқы көрсеткіштер;
2. жұмыстың нәтижесін сипаттайтын соңғы көрсеткіштер;
3. ЭТҚ жұмысының тиімділігінің көрсеткіші;

τ = Т _п / Т _и (1. 1)

K _т =(1-λ) (1-τ) (1. 2)

Т _п = λ*n*t _пр. (1. 3)

мұндағы Т _п - ЭТҚ-ға байланысты техникалық қалдықтардың жалғасуы;

ЭТҚ шығындарының нақты шаруашылық бойынша жылдық есебі !

3 уд. = ( 1. 4)

Кесте 1. 1- ЭТҚ қызметінің шаруашылық көрсеткіші

ЖҚБ-ң дамуына кететін мөлшерлік шығынды мынадай формуламен табамыз:

З _бн = (К _пэ * П _пэ + К _тр * П _тр +К _пр *П _пр ) * Q* Е * К _р /W (1. 5)

мұндағы: К _пэ, П _пэ - кететін шығындар және олардың саны;

К _тр, П _{тр -} транспортқа кететін шығындар және олардың саны;

К _пр , П _пр - электр жабдықтарын жөндеугпунктне кететін шығындар және олардың саны;

К _р - ЭО-ң бөлінуін есепке алатын коэфитциент, (К _р = 1, 14 при L= 5 км, К _р =1. 23 при L 10 км; К _р =1. 32 при L= 15км ) .

Е- ЖҚБ қалпына келтіруге арналған коэфитциент, ( Е= 0. 18…0. 25) .

Профилактикалық жұмыстарға арналған мөлшерлік шығындарды мына формуламен табамыз:

з _нпр = (1. 6)

мұндағы: h _э - электромонтерлерінің тарифтік ставкасы, тг/сағ;

Ф _г -жұмыс уақытының жылдық фонды, сағ;

d _то , d _тр - өндірістік программаның жалпы құрылымындағы ТҚ және ТР жұмысының көлемі.

Күрделі жұмыстың мөлшерлік шығыны:

З _кр = (1. 7)

мұндағы: h _э - электр жөндеушілерінің тарифтік ставкасы, тг/сағ;

N _г - электр жөндеушілердің саны;

d _эрп - электро жөндеушілерінің өндірісінің қатысу бөлігі;

d _кр -ГПП-ң жалпы күрделі жөндеу жұмыстарының ЭТҚ бөлігі;

1. 2 ЭТҚ жұмысының техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің фактілік мазмұны өндірістік процестің электрофикациялық деңгейін тексеру нәтижелері және проблемалы электро энергиясын тіркейтін Қапшағайлық РЭС құжаттарының есебі арқылы анықталды. Барлық алынған мәліметтер 1. 2. кестесінде тіркелген.

Кесте 1. 2. ЭТҚ-ң техника-экономикалық көрсеткіштері.

Кесте - 1. 2

I- “Ак булым” акцонерлік қоғамы.

II- “Умит” өндірістік коопиративі.

III- “Ргайты” өндірістік коопиративі.

IV-“Трудовик” өндірістік коопиративі.

V-“Достык” өндірістік коопиративі.

VI-“Ноғайбай” өндірістік коопиративі.

1. 2 кестесінде көрсетілген 1999 жылғы ЭТҚ жұмысының техника-экономикалық көрсеткіштерінің фактілерін қолдана отырып және (1. 1), (1. 2), (1. 3), формуласын қолдана отырып, ЭТҚ шаруашылығының жұмысын анықтап, 1. 3 кестесіне жазамыз.

Кесте 1. 3 - Шығындардың нормативті көрсеткіші

1. 3 кестесінде сонымен қатар, ЭТҚ шаруашылығының жұмысы көрсеткішінің орташа белгісі берілген.

Тұрып қалған электр жабдықтарының ұзақтығы:

Т _n =λ·n·t _пр =0, 29·27·12=94 ч.

Техникалық жағдайдың кешенді коэфитциенті

К _т =(1-λ) ·(1-τ) =(1-0, 29) ·(1-0, 12) =0, 62

Қарапайым коэфитциенті

τ =Т _n /T _u =94/808=0. 12

Нәтижелерін 1. 3 кестеге енгізіміз.

1. 3 Шығындардың нормотивтік көрсеткішін анықтау.

Мөлшерлік шығынды (1. 5), (1. 6), (1. 7) формулаларымен анықтаймыз.

ЖҚБ-ң дамытуға шығарылатын мөлшерлік шығын:

тг/кВт·ч

Профилактикалық жұмыстарға арналған мөлшерлік шығын:

тг/кВт·ч

Күрделі жөндеуге және технологиялық жұмыстарға арналған шығын:

тг/кВт·ч

Жоғарыда көрсетілген мөлшерлік көрсеткіштер зеттелген шаруашылықтардағы ЭТҚ жұмысының орташа техникалық- арналған.

Есептелген шығындардың мөлшерлік ретінде жеке кстеге көрсетуге болады. Ол 1. 4 кестесінде көрсетілген.

Кесте 1. 4 - Индексті типті жоба.

1. 4 ЭТҚ-ң жұмысын саралау

Нармотивтік және фактілік көрсеткіштерін қолдана отырып, ЭТҚ-ң типтік шаруашылығының индекісін анықтаймыз. Ол 1, 5 кестесінде көрсетілген.

1. 5 кесте - Ресурстарды тиімді пайдаланудың коэффиценті

1. 5 кестесіндегі =0, 5электрмонтерасымен қамтамасыз етілген және ЖҚБ =0, 4 жабдықталған индекстерді пайдалана отырып, жоғарыда келтірілген коэффициенттерді тиімді әдістерді ќолданып ресуртарды пайдалануға ұтымды болады. Алынған мәлімтеттер 1. 6 кестеде келтірілген.

1. 6 кесте. ЭТҚ орташа шаруашылық қызметінің сараптамасы

ЭТҚ орташа шаруашылық қызметінің сараптамасын 1. 7 кестеде келтірілген мәліметтер бойынша жасауға болады.

1. 7 кесте. ЭТҚ қызметінің сараптамасы

1. 7 кестеде келтірілген мәліметтер ЭТҚ-тің негізгі міндеттерінің орындалуының сандық бағасын көрсетеді. Сараптаманың көрсетуінше ЭТҚ ЭО жағдайының талабын қамтамасыз ете алмайды, өйткені қайтудың жиілігі 2, 9 есе, ал дағдарыс коэффициенті белгіленген мөлшерден 1, 2 есе төмен. Осы себептерге байланысты шаруашылық ЭО-ның күрделі жөндеуіне белгіленген мөшерден тыс шығын шығарады және қызметтің кесірінен технологиялық үрдістердің дағдарысынан өнім алу қажет.

Сондай-ақ электр құрал-жабдықтары толық пайдаланылмайды, өйткені 11% пайыздық тығыздылыққа есептеліп бекітілген пайдалану сағаттары көрсетілген мөлшерден аз.

Дегенмен де ЭТҚ негізгі міндеті орындалмағандықтан, электрмонтерлардың жоғары өнімділігі мен олардың шығындарының аздығын ЭТҚ жұмысының дұрыс факторы деп атауға болмайды. Олар керісінше, техниканы қолданудың қанағаттанарлықсыз себептерін ашып көрсетеді, яғни қызмет электрмонтерлармен жабдықталмаған, сондықтан да қажетті ресурстар талап етілген көлемде орындалмайды.

2 ЭЛЕКТРОТЕХНИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ МАТЕМАТИКАЛЫҚ

ҮЛГІСІН (МОДЕЛІН) ЖАСАУ

ЭТҚ аналитикалық сипаттамасын зерттеу үшін ЭТҚ жұмысы көрсеткіштерінің ресурстармен қамтамасыз етілген индекстерге тәуелділігін табу қажет. Осы арқылы ЭТҚ жұмысының нәтижесі мен оның бөліп шығаратын ресурстарының арасындағы байланысты ашуға мүмкіндік пайда болады. Мұндай байланысты теориялық ережелер арқылы табуға болмайды, сондықтан да жұмыста статистикалық тәуелділік пайдаланылды (2. 1 сурет) .

2. 1сурет. ЭТҚ қызметінің статистикалық сипаттамасы.

а) электрді қолдану W = f(β, γ) ; б) электр құрал-жабдығынан ағынның қайту параметрі λ = f(β) ; в) шығын Зпр = f(β, γ) .

2. 1 - суретінде келтірілген статистикалық мәліметтер бойынша энергияның түзілуі ЖҚБ жабдықталуның индекстеріне β және γ электрмонтерлармен жабдықталғандығына тәуелділігі көбінесе сатылы кешенді нақты сипатталады.

(2. 1)

мұнда е»- электр энергиясын қолдануға сұраныстың өскендігін көрсетеді;

α4Б-α4N және β, λ индекстері өзгерген жағдайда электр энергиясының сипатын көрсететін сезімталдық коэффициенті.

Осыған ұқсас сатылы тәуелдік (18, 21) келтірілген ЭТҚ жылдық шығынының сипатының шынайылығы үшін қажет:

(2. 2)

мұндағы: α1Б, α2Б, α3Б, - ЖҚБ дамытуға кеткен шығынның сезімталдық коэффициенті, ал алдын алу (профилактика) жұмыстары мен күрделі жөндеу, сондай-ақ ЖҚБ құрамын өзгертуге кеткен технологиялық шығынның өтемі де қосылады; (β) ; αN1, αN2, αN3 - орындаушылар санының өзгерісіне кеткен шығынның сезімталдық коэффициенті (γ) .

ЭТҚ оңталылығының тәртібіне сәйкес теңестіруді екіге бөлу арқылы ЭТҚ сипаттамасы есебі функциясының мақсатын анықтаймыз.

(2. 3)

мұндағы ω _11, ω _{21, 31, -} ЖҚБ дамыту үшін кеткен шығынның жылдық мәліметтері келтірілген сезімталдық коэффициенті мен өзгертуге кеткен шығынды және алдын алу жұмыстары мен күрделі жөндеуді қосқанда;

β; ω _12, ω _{22, 32,} - өзгертудің жылдық шығынына сәйкес сезімталдық коэффициенті;

Осыған сәйкес ЖҚБ дамытуға жіберілген нормативтік есептеулерге сәйкес залалды сағатына тг\кВт және жылдық профилактикалық жұмыс пен күрделі жөндеуді қосқанда шығады.

Электр жабдығынан бас тартқан жағдайда келтірілген шығынды есептеу барысында (25, 28) бірнеше ұсыныстарды ұсынамыз. Көбінесе, жылдық есепті жүргізу үшін төмендегі теңдеуді қабылдаймыз:

(2. 4)

мұндағы:У1, У2, У3У4, -жұмыскерлердің дағдарысынан, өнімнің дұрыс шығарылмауынан, электр жабдығын ауыстырғаннан және электр энергиясын толық қолданбаудың зиянын құрайды: λФ, λн- АПК мекемесінің салалары бойынша электр жабдығынан бас тартудың орташа факт түріндегі және нормативті жиілігі, пайыздық немесе салыстырмалы бірлік (с. б. ) ; τФ, τД - фактілі және жіберілген технологиялық үрдістер дағдарысының ұзақтығы; РΣ - электр құрылғысынан бір мәрте бас тартудағы дағдарыстың сомалық күштілігі.

Сезімталдық коэффициентінің болмысы ресурстарды пайдаланудың тиімділігін көрсететін қабілеттің аталған қызметтің бағыттарына байланысты екендігін байқаймыз. Олар ресурстардың бір пайызға өзгеру барысын құрайтын шығынның қанша пайызға өзгергенін санмен көрсетеді (+ өседі, - кемиді) .

Функцияның мақсаты төмендегі формула арқылы ашып көрсетуге болады:

з = з _БН * β ^ω11 * γ ^-ω12 + з _прн * β ^-ω21 * γ ^-ω22 + ( з _крн +у ₁ +у ₂ +( 1+λ _н /λ _ф ) *у ₃ +у ₄ ) * *

( τ _ф -τ _д ) *Р _∑ ) *β ^-ω31 *γ ^-ω32 , (2. 5)

Әрбір функцияның мақсаты ЭТҚ қызметінің негізгі бағытын сипаттайды, ал өзгермелі, пайдаланылған ресурстар. Бұл өзгермелі ресурстар түрлі модулдар бойынша бөлінген әрбір сезімталдық коэффициенті белгісі, сондықтан да қызметтің әрекетіне бірдей әсер етеді.

Қызметтің бірінші бағыты бөлінген мақсатты функцияға сәйкес келеді, яғни ЖҚТ дамыту. Екінші, электр құрал жабдығын қажетті сенімділікпен қамтамасыз етуге бағытталған профилактикалық жұмыстар. Бұл бағытты екінші бөлініс бейнелейді. Үшінші бағыт, бұл бас тарту барысында жоғалған электр құрал жабдығын ќайтару. Ол электр құрал жабдығынан бас тартудығ негізінде туындаған технологиялық үрдістердің дағдарысынан болған залалдың шығынын жабумен және күрделі жөндеудің шығынын сипаттайды.

Материалдық және еңбектік ресурстармен қамтамасыз етілген өзгермелі параметрлер немесе индекстер біркелкі өзгергенде бәсекелес нәтиже береді. Мысалы, у өсуі бөлінген бірінші және екінші мақсат функциясының өсуіне ықпал етеді, бірақ бір мезетте үшінші бөліністі төмендетеді. , өзгеруі де осыған ұқсас ықпал етеді.

Бұдан шығатын қорытынды кейбір жағдаларда γ мен β шығынының көлемі азырақ бұл ЭТҚ оңтйлылығының белгісі болып табылады.

Оңтайлылық міндетін төмендегідей құрауға болады: ЖҚТ қызметінің негізгі бағыттары бойынша шығындарды бөлу үшін мақсат функциясын және мұндай материалдық жабдықталған және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілген индекстерді, электр энергиясын сағатына қолданылатын киловаттың шығыны көрсетілген мақсат функция табу қажет.

ЖТҚ математикалыќ үлгісі (моделі) сызықтық емес көп факторлы мақсат функциясынан тұрады (2. 5) . Бұл моделді оңтайландырудың шартты және шартсыз классикалық әдістері тиімді шешімдерді бере алмайды (9, 10, 24, 30) . Сызықтық емес бағдарламалаудың танымал тәсілінің міндеті жылдам жіберу және т. б. әдістері бойынша өзгерістерді анықтау саласыдағы функциялардың мағынасын салыстыру мен шектен тыс көп пайдалану болып табылады (9, 30) .

Келтірілген мәліметтердің сәйкес нұсқауларының санының көптігіне байланысты және ЭҚ пайдаланудың шексіз түрлі шарттарының мұнда шешімдері байланыс жөніндегі заңдылық сипатын анықтау аса қиындық тудыратын өте көп сандық материал береді.

Сызықтық емес функциялардың жалпы аналитикалық шешімдерін табудың дәстүрлі қиындықтары математикалық талдауды функциялардың түрлі кіші кластарын зерттеуге және оларды анықтаудыә жолдарын табуға бағыттады: квадраттық бағдарламалау, транспорттық міндеттер және т. б. (30) . Позиномдадан тұратын міндеттерді шешу үшін (2. 5) соңғы жылдары жаңа екі тиімді әдіс жасалды: геометриялық бағдарламалау және сараптамалық талдау (29, 30) .

Олар экстремум нүктесіндегі аналитиклық сипаттама шешімін және оңтайландырылған параметрлердің аналтикалық формасын табуға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ аталған әдістер зерттеліп отырған ќұбылыстардың физиологиялық болмысымен тығыз байланысты және ЭВМ-да жүзеге асыруға өте қолайлы.

Алынған сатылы кешен (2, 3) үш қосылғыштан және екі өзгермелі функциядан тұрады. Сондықтан да оңтайландырудың жалпылама шарттарын құрастырып негіздеу үшін және өндірісте ЭТҚ жұмыс істеуінде осы аталған әдістерді қолданады.

Функцияның жалпы түрі мынадай:

(2. 6)

мұндағы: Зі, Хі - міндеттің тұрақты және өзгермелі параметрлері; n, m - қосылғыш және өзгермелі параметрлердің санына сәйкес келеді, қосылғыштың өзгеріс параметрінің сезімталдық коэффициенті.

Ұсынылып отырған әрекеттің оңтайлылығын мынадан көруге болады. Экстремалды нүктедегі мақсат функциясының мағынасы табылды деп (2. 5) айтылып жүр, мұны өзгермелі экономикалық мағына деп атап жүрміз.

, (2. 7)

Экстремалды нүктедегі аса көп шығынның үлесін көрсететін талаптар түсінігі енгізіледі:

, (2. 8)

ол әрбір қосылғыштың мақсат функциясына сәйкес келеді, яғни подобия талабы ЭТҚ қызметінің негізгі бағыттары бойынша кететін шығынның мөлшерін анықтайды. Бұл АПК мекемелеріндегі ЭТҚ қызметінің жалпылама шарттарын ашып көрсетеді.

Πί іздеп табу танымал қасиетінің қағидалары оңтайлы нүктеде (33) өзгереді: ал Зі өзгеруі подобия қағидаларының сандық мағынасын өзгертеді, бірақ олардың сомасы әрқашанда бірлікке тән (шартты нөмірлеу) .

, (2. 9)

Подобия қағидаларына байланысты (2. 9) . (2. 10) жүйесін шешу үшін матрицалы формада теңестіру жазылады:

, (2. 11)

мұнда

канондық жағдай үшін, және матрица ерекше болмағанда, яғни ол нөлден ерекшеленгенде n=m+1 қосылғыш мақсатты функциялардың саны (2. 3) және өзгермелілердің бірлік саны, матрицалық теңеудің шешімі төмендегідей:

, (2. 12)

Алынған нәтиже - бұл ЭТҚ қызметінің оңтайландырылған шарты (жағдайы), ЭТҚ қызметінің негізгі бағыттары бойынша кеткен шығынның мөлшері арқылы көрінісі. Көріп отырғанымыдай. Шығынның құрылымы константқа тәуелді емес, яғни нормативтік мағыналар және қосылғыштардың өзгермелілігіне сәйкес сезімталдық коэффициентін анықтайды.

Басқа айтқанда ЭТҚ қызметінің негізгі бағыттары бойынша кеткен шығынның мөлшері осы бағыттарда материалдық және еңбектік ресурстарды тиімді пайдалану арқылы анықталады.

Енді сомалы үлес шығыны мен өзгермелі экономикалық мағынаны анықтаймыз. Бұл үшін подобия қағидасының теңестірілуін төмендегідей жазамыз:

, (2. 13)

Логарифмированиядан соң бұл теңдеудің матрицалық формасын аламыз:

, (2. 14)

канондық шарттар шыққан теңдеуді қанағаттандыратынын білеміз, ал n=m+1, ерекше емес матрица, яғни оны шешімінің түрі төмендегідей:

(2. 15)

Потенцированиядан кейін өзгермеліліктің мағынасы мен бүкіл мақсат функциясының аналитикалық сипаттамасын табамыз:

, (2. 16)

, (2. 17)

мұндағы ώіі - сезімталдық коэффициенті матрицасының керіс ќайтарылѓан элементі.

... жалғасы

Кәсіпорында еңбекақы төлеуді ұйымдастыру ерекшеліктері

Тәулігіне 100 литр айран өндіретін цехты жобалау

Комбайнның көлбеу камерасындағы электр жетектің жүктемесін басқарудың микропроцессорлық жүйесін жасау

Компанияда қолданылатын техникалық жабдықтар

Ірімшік және сүзбе өндіретін цех

Ауыл және орман шаруашылықтары үшін машиналар мен жабдықтарды жөндеу және техникалық қызмет көрсету

Республикасының Солтүстік Қазақстан облысында сүтті мал тұқымын өсіру фермаларын ашу

Ет алу үшін ірі қара мал өсіретін фермалар құру

PON пассивті оптикалық желілер

Құрылымдық бөлімдердің бизнес - жоспары

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс