Түркістан өлкесіндегі кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс (1918-1924 жылдар)
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.22
1тарау. Түркістандағы бүкілхалықтық қозғалыстың идеялық.саяси тамырлары және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.39
1.1 XX ғасырдың басындағы Түркістан қоғамындағы реформизм және азаттық идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23.30
1.2
Түркістан өлкесіндегі кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс.тың мәні мен тамырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.39
2 тарау. Түркістан өлкесіндегі қарулы қозғалыстың негізгі даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.71
2.1 Түркістанда кеңес режиміне қарсы қарулы қозғалыстың баста.луы және дамуы (1918.1920 жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40.58
2.2 Түркістан өлкесіндегі 1921 . 1924 жылдардағы қарулы қозғалыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59.71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көрсеткіші ... ... ... ... . 72.76
77.90
3.22
1тарау. Түркістандағы бүкілхалықтық қозғалыстың идеялық.саяси тамырлары және мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23.39
1.1 XX ғасырдың басындағы Түркістан қоғамындағы реформизм және азаттық идеялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23.30
1.2
Түркістан өлкесіндегі кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс.тың мәні мен тамырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.39
2 тарау. Түркістан өлкесіндегі қарулы қозғалыстың негізгі даму кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40.71
2.1 Түркістанда кеңес режиміне қарсы қарулы қозғалыстың баста.луы және дамуы (1918.1920 жылдар) ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40.58
2.2 Түркістан өлкесіндегі 1921 . 1924 жылдардағы қарулы қозғалыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 59.71
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көрсеткіші ... ... ... ... . 72.76
77.90
Зерттеу тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығы. Еліміз өз тәуелсіздігіне ие болған 1991 жылдан бері отанымыздың өткен тарихына сын көзбен қарау, оны тереңдете зерттеу, ұлт тарихының жалпы заңдылықтарын және өзіне тән ерекшелік белгілері бар құбылыстарды анықтау аса маңызды да өзекті болып отыр.
1918-1924 жылдар аралығында қазіргі Қазақстанның бүкіл оңтүстік өңірлері Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрамына кірген болатын. Қазір кейбір зерттеушілер сол тұстағы «Қазақстан» деген саяси-географиялық ұғымға тек Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының ғана аумағын кіргізіп шатасып жүр. Осылайша, қазақ жерлерінің тең жартысы кірген Түркістан аумағын Отан тарихынан тыс қалдырғысы келеді. Бұл теріс және мүлдем қате түсінік. Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының тарихы да толығымен Отан тарихы аясында қарастырылуы тиіс. Сондықтан да біз үшін Түркістан тарихын зерттеу аса маңызды және өзекті мәселе болып қала береді.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Түркістан өлкесінде 1918-1924 жылдар аралығында кеңес билігі мен қызыл әскерге қарсы бағытталған қарулы қозғалысты кешенді және салыстырмалы түрде зерттеу – біздің магистрлік диссертациямыздың басты мақсаты болып табылады. Осы негізгі мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер белгіленді:
– Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс тарихының дерекнамасы мен тарихнамасының мәселелерін талдау;
– Түркістандағы жалпы халықтық қозғалыстың идеялық-саяси түп-тамыр-ларын ашып көрсету;
– XX ғасырдың басында Түркістан қоғамында реформизм және азаттық идеяларының таралуы мен қарулы қозғалысқа бұл идеялардың тигізген ықпалын анықтау;
– Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыстың мәні мен табиғатын ашып беру;
– Қозғалыстың эволюциясын: оның пайда болуын, басталуын, шарықтау шегін, құлдырауы мен жеңіліске ұшырауын, кеңестерге қарсы күрестің басты бағыттарын зерттеу; оның кезеңдерін бөліп қарастыру;
– Кеңес билігі мен қызыл армияға қарсы қарулы күрестегі негізгі әрекет етуші күштердің әлеуметтік топтарын және ұлттық-этникалық құрамын сараптап талдау; қозғалыстың жалпы қатысушылардың санын анықтау;
– қарулы қозғалыстың идеялық жетекшілері мен дем берушілерін көрсету;
– қозғалыстың ұйымдасу және саяси формалары: құрбасшылардың құрыл-тайлары, құрбасшылардың әскери ұйымдасуы мен әскердегі басқа-ру жүйесі, Мадаминбек және Шермұхаммедбек басқаруында құрылған өкіметтердің қызметі мен маңызын зерттеу;
1918-1924 жылдар аралығында қазіргі Қазақстанның бүкіл оңтүстік өңірлері Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрамына кірген болатын. Қазір кейбір зерттеушілер сол тұстағы «Қазақстан» деген саяси-географиялық ұғымға тек Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының ғана аумағын кіргізіп шатасып жүр. Осылайша, қазақ жерлерінің тең жартысы кірген Түркістан аумағын Отан тарихынан тыс қалдырғысы келеді. Бұл теріс және мүлдем қате түсінік. Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының тарихы да толығымен Отан тарихы аясында қарастырылуы тиіс. Сондықтан да біз үшін Түркістан тарихын зерттеу аса маңызды және өзекті мәселе болып қала береді.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Түркістан өлкесінде 1918-1924 жылдар аралығында кеңес билігі мен қызыл әскерге қарсы бағытталған қарулы қозғалысты кешенді және салыстырмалы түрде зерттеу – біздің магистрлік диссертациямыздың басты мақсаты болып табылады. Осы негізгі мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер белгіленді:
– Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс тарихының дерекнамасы мен тарихнамасының мәселелерін талдау;
– Түркістандағы жалпы халықтық қозғалыстың идеялық-саяси түп-тамыр-ларын ашып көрсету;
– XX ғасырдың басында Түркістан қоғамында реформизм және азаттық идеяларының таралуы мен қарулы қозғалысқа бұл идеялардың тигізген ықпалын анықтау;
– Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыстың мәні мен табиғатын ашып беру;
– Қозғалыстың эволюциясын: оның пайда болуын, басталуын, шарықтау шегін, құлдырауы мен жеңіліске ұшырауын, кеңестерге қарсы күрестің басты бағыттарын зерттеу; оның кезеңдерін бөліп қарастыру;
– Кеңес билігі мен қызыл армияға қарсы қарулы күрестегі негізгі әрекет етуші күштердің әлеуметтік топтарын және ұлттық-этникалық құрамын сараптап талдау; қозғалыстың жалпы қатысушылардың санын анықтау;
– қарулы қозғалыстың идеялық жетекшілері мен дем берушілерін көрсету;
– қозғалыстың ұйымдасу және саяси формалары: құрбасшылардың құрыл-тайлары, құрбасшылардың әскери ұйымдасуы мен әскердегі басқа-ру жүйесі, Мадаминбек және Шермұхаммедбек басқаруында құрылған өкіметтердің қызметі мен маңызын зерттеу;
1) Сборник декретов и приказов СНК Туркестанской Феде¬ра¬тивной Респуб-лики (с 23 ноября 1917 г. по 1 июля 1918 г.). – Т., 1918; Первый съезд на¬р¬дов Востока. Баку, 1-8 сентября 1920 г. Стенографический отчёт. – Петро-град: Изд. Комин¬терна, 1920. Сбор¬ник важнейших декретов, постановлений и распоряжений Правительства ТАССР за 1917-1922 гг. – Т.: Изд. Комиссии СНК, 1922; Четвертое совещание ЦК РКП с ответственными работ¬никами национальных республик и областей в Москве 9-12 июня 1923 г. (Стеногра-фический отчёт). – М.: Бюро Секретариата ЦК РКП, 1923; Резолюции и постановления съездов Коммунистической партии Туркестана (1918-1924 гг.). – Т.: Узбекистан, 1968.
2) Организации Рабоче-Крестьянской Армии. Инструкции и положения. – Т.: Красноармеец, 1919; Вооруженные силы Бухарского ханства. – Т.: Изд. ПУ Туркфронта, 1920; Заключение Ферганского мирного соглашения с Мадаминбеком. – Фергана, 1920; Мусбюро Р.К.П.(б.) в Туркестане. 1, 2 и 3 Туркестанские Краевые Конференции Р.К.П. 1919-1920 гг. С введением тов. Рыскулова. – Т.: Туркгосиздат, 1922; Краткий очерк возник¬но¬ве¬ния и разви-тия басмачества в Фергане. По данным к 1-му марта 1922 г. – М.: Изд. Штаба РККА, 1922; Сбор¬ник указаний по борьбе с басмачеством. – Т.: Изд. РВС Туркфронта, 1924; М.В. Фрунзе на фронтах гражданской войны. Сборник документов. – М.: Воениздат, 1941; Подготовка и проведение Великой Октябрьской Социалистической революции в Узбекистане. Сборник доку-ментов. – Т., 1947; Алма-Ата в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1949; Туркменистан в период иностранной военной интервенции и гражданской войны (1918 - 1920 гг.). Сборник документов. – Ашхабад: Туркменгосиздат, 1957; Из истории ВЧК (1917-1921 гг.). Сборник документов. – М.: Госполитиздат, 1958; Из истории гражданской войны в СССР. Сб. документов и материалов в 3-х томах.Т.1-3. 1918-1922. – М.: Советская Россия, 1960-1961; Иностранная военная интер¬венция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Документы и материалы. Т. I, II. – Алма-Ата: Наука; 1963-1964; Победа Октябрьской рево-люции в Узбекистане. Сб. документов Т. II. - Т.: Фан, 1972; Пограничные войска в СССР. 1918-1928. Сб. доку¬ментов. – М.: Наука, 1973; Пог¬ра¬нич¬ные войска в СССР. 1929-1938. Сб. документов. – М.: Наука, 1972; Дирек¬тивы коман¬до¬вания фронтов Красной Армии (1917-1922 гг.). Сб. документов в 4-х томах. Т. II. (Март 1919 г. - апрель 1920 г.). – М.: Воениздат, 1972; Культур-ное строи¬тель¬ство в Тур¬кестанской АССР (1917-1924 гг.). Сборник доку-ментов. Т. I. (1917-1920 гг.). – Т.: Узбекистан, 1973; Боевой путь Первой революционной армии (Сборник документов и мате¬риа¬лов). – Ашхабад: Ылым, 1972; Хроника событий Октябрьской революции в Узбекистане. Ноябрь 1917 г. - июнь 1918 г. – Т.: Фан, 1975; История Бухарской Народной Советской Республики (1920-1924 гг.). Сбор¬¬ник документов. – Т.: Фан, 1976; История Хорезмской Народной Советской Республи¬ки (1920-1924 гг.). Сбор-ник документов. – Т.: Фан, 1976; Разгром контрреволюционных сил в Кир¬гизии в годы иностранной военной интервенции и гражданской войны. Сборник документов. 1918-1920. – Фрунзе: Илим, 1983; Хроника событий гражданской войны в Узбе-кис¬тане. – Т.: Фан, 1991 и др.
3) Программные документы мусульманских политических партий 1917-1920 гг. – Оксфорд, 1985; Революция в Средней Азии глазами мусульманских большевиков. – Оксфорд, 1985; Политическая жизнь русских мусульман до февральской революции. – Оксфорд, 1987 и др.
4) Yaş Türkistan. Türkistan Millii Istiklal Fikrini Hizmet Eden Aylık Derği (1929 - 1939). – Istanbul, 1997. 1-çilt. 1929 - 1930.
5) Ахметзаки Валиди Тоган. Не сочтите за пророчество... (Письма, обраще-ния, выступле¬ния). – Уфа: Китап, 1998; Из истории российской эмиграции: письма А.-З. Валидова и М. Чо¬ка嬬ва (1924-1932 гг.). – М., 1999.
6) Миллий матбуот сахифаларида (1921-1926). Мақолалар библиографияси. – Т.: Маънавият, 1999.
7) Неизвестный Султaн-Галиев: рассекреченные документы и материалы. – Казань: Татарское книжное изд-во, 2002.
8) За Советский Туркестан. – Т., 1923; Красная летопись Туркестана. Сбор-ник № 1-2. – Т.: Туркгосиздат, 1923; Пошерстник Б. Эпизоды из гражданской войны в Средней Азии. – М.-Т.: САОГИЗ, 1932; Манжара Д. Революционное движение в Средней Азии 1905-1920 гг. (Воспоминания). – Т.: Средазпарт-издат, 1934; В боях за советскую власть в Ферганской долине. Воспоминания участников Октябрьской революции и гражданской войны. 1917-1923 гг. – Т.: Изд. АН УзССР, 1957; Воспоминания участников гражданской войны в Андижанской области. Выпуск 1. – Андижан, 1957; Октябрьская социалисти-ческая революция и гражданская война в Туркестане. Воспоминания участ-ников. – Т.: Госиздат, 1957; Туркистонда Улуғ Октябрь социалистик револю-циясининг ғалабаси. Иштирокчиларнинг хотиралар туплами. – Т.: Уздав-нашр, 1958; За власть Советов в Таджикистане. Воспоминания участников революции и борьбы с басмачеством. – Сталинабад: Таджикгосиздат, 1958; Туркистон интервенция ва гражданлар уруши даврида. Хотиралар тyплами. - Т.: Уздавнашр, 1961; За Советский Туркестан. Сборник воспоминаний. – Т.: Госиздат, 1963; За со¬вет¬ский Туркменистан (1917-1920). Воспоминания участников революции и граж¬дан¬ской войны. – Ашхабад: Туркменгосиздат, 1963; Турсункулов Х. О времени и о себе. – Т.: Узбекистан, 1966; Набиев А. Жанговар йиллардан лавхалар (хотиралар). – Т.: Узбе¬кис¬тон КП МК нашриёти, 1968; Топильский М.С. Ранние зори Таджи-кистана. (1924-1931). Воспоминания. – М.: Наука, 1968; Чанышев Д. Вспоминая былые походы. – Казань: Татарское книжное изд-во, 1973; Полыковский М. Конец Мадамин-бека. Запис¬ки о гражданской войне. - Т.: Изд. Гафура Гуляма, 1984; Валишев А. Чекистские были. – Душанбе: Ирфон, 1988; Авлоний А. Афғон саёхати / Танланган асарлар. 2 томлик. – Т.: Маънавият, 1998. Т. 2. Б. 237-286; Веревкин-Рахальский Н.А. Мои 90 лет. Воспоми¬нания. – М.: Триада, 2000 және т.б.
9) Война в песках. Материалы по истории гражданской войны к XII тому. – М.: ОГИЗ, 1935.
10) Мухаммаджонов М. Турмуш уринишлари. 3-нашр. – Т.: Уздавнашр, 1964.
11) Агабеков Г. Секретный террор. – М.: ТЕРРА - Книжный клуб, 1998.
12) Амир Сайид Олимхон. Бухоро халқининг хасрати тарихи. – Т.: Фан, 1991; Саид Алимхан. История бедств, испытанных бухарским народом // – Звезда Востока. 1991. №7. С. 44-62; Хотирахои Амир Олимхон. – Д.: Адиб, 1992.
13) Mustafa Çokay. 1917 Yil Hatira parçalari. – Ankara, 1988; Мустафо Чуқай Уғли. Истиқлол жаллодлари (1917 йил хотиралари). - Т.: Ғафур Ғулом нашриёти, 1992; Мустафа Шоқай, Мария Шоқай. Ecтeлiктeр. – Istanbul, 1997; Мұстафа Шоқай. 1917 жыл естелiктерiнен үзінділер / Тандамалы. – Алматы, 1999. Т. 2. Б. 247-318; Мустафа Чокаев. Отрывки из воспоминаний о 1917 г. – Токио–Москва, 2001.
14) Zeki Velidi Togan. Hatiralar. Türkistan ve Diger Musluman Doğu Türklerinin Milli Yarlik ve Kültur Muçadeleleri. – Istanbul, 1969; Zeki Velidi Togan. Hatiralar... - Ankara, 1999. 2-baski; Заки Валиди Тоган. Воспоминания. Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры. Книга I - II. – Уфа: Китап, 1994; Он же. Воспоминания. - М., 1997; Ахмад Закий Валидий Туғон. Булинганни бури ер. Туркистон халқларининг миллий мустақиллик учун кураши тарихидан хотиралар. – Т.: Адолат, 1997.
15) Ака-ука Шермухаммадбек ва Нурмухаммадбекнинг хотираларидан (1927 йил Кобулда ёзилган) бір бөлімі Өзбекстан баспасөзінде Р. Шамсутдиновпен жарыққа шығарылды.
16) Мунаввар Қори Абдурашидхонов. Хотираларимдан (Жадидчилик тарихидан лавхалар). – Т.: Шарқ, 2001.
17) Полвонниёз Хожи Юсупов. Ёш хиваликлар тарихи (Хотиралар). – Урганч: Хоразм, 1999.
18) Алихонтура Соғуний. Туркистон қайғуси. – Т.: Шарқ, 2003. 1-китоб.
19) С. Тиллахонов. Хотиралар // – Шарқ юлдузи. 2002. №1. Б. 147-151.
20) Иброхим Ёрқин. Хотиралар // – Жахон адабиёти. 2002. №6. Б. 134-145.
21) Мария Чокай. Я пишу Вам из Ножана... (Воспоминания, письма, доку-менты). – Алматы: Қайнар, 2001.
22) Сафаров Г.И. Колониальная революция (Опыт Туркестана). – М.: Гос-издат, 1921; Паскуцкий Н. К истории гражданской войны в Туркестане. – Т.: Туркгосиздат, 1922; Соловейчик Л. Басмачество в Бухаре (Очерк возник-новения и развития современного басмачества в Бухаре). - М.: Красная новь; 1923; Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Сбор¬ник статей, докладов, речей и тезисов с предисловием автора. Ч. I. 1917-1919 гг. – Т.: Узбекгосиздат, 1925; Какурин Н. Как сражалась революция. В 2-х томах. – М.-Л., 1925. Т. 1. 1917-1918 гг.; – М.-Л., 1926. Т. 2. 1919-1920 гг.; Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун мате¬ри¬ал¬лар. – М.: СССР халқлари нашриёти, 1926; Ходжаев Ф. К истории революции в Бухаре. – Т.: Узгиз, 1926; Он же. Басмачество / БСЭ. – М., 1927. Т. 5. С. 35-38.; Муравейский С. Очерки по истории ре¬в¬¬¬¬лю-ционного движения в Средней Азии. - Т., 1926; Очерки рево-лю¬ци¬он¬ного дви¬же¬ния в Средней Азии. – М.: НАВ, 1926; Резцов Л. Октябрь в Туркестане. – Т.: Средазкнига, 1927; Алек¬се¬ен¬ков П. Крестьянское восста-ние в Фергане. – Т.: Средазкнига, 1927; Он же. Кокандская автономия. – Т.: Узгиз, 1931; Он же. Что такое басмачество. – Т.: Узбекгосиздат, 1931; Козловский Е. Красная армия в Сред¬ней Азии. – Т.: Изд. Политуправления САВО, 1928; Медведев М. По следам Джунаида. – Т.: Средазкнига, 1928; Рево¬люция в Средней Азии. Сборник № 1, 2, 3. – Т., 1928-1931; Галузо П.Г. Туркестан – ко¬лония. [Очерк истории Туркестана от завоевания русскими до революции 1917 года.] – М.: КУТВ, 1929; Ильютко Ф. Басмачество в Локае. – М.-Л.: Госиздат, 1929 және тағы басқалар.
23) Сафаров Г.И. Колониальная революция (Опыт Туркестана)... С. 90-91.
24) Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Сбор¬ник статей, докладов, речей и тезисов с предисловием автора. Ч. I. 1917-1919 гг. –Т.: Узбекгосиздат, 1925.
25) Алиев Х. Басмачество и народное хозяйство Ферганы // Военная мысль и революция. –1923. - № 4. С. 43-49.
26) Ходжаев Ф. Басмачество / БСЭ. - М., 1927. Т. 5.
27) Алексеенков П. Крестьянское восстание в Фергане. – Т., 27. – 107 с.
28) Зуев Д. В Бухаре [Разгром Энвер-Паши в 1921 - 1922 гг.] // – Военный работник Туркестана. 1922. № 5-6. С. 26-30; Он же. Ферганское басмачество (1918-1922 гг.) // Граж¬дан¬ская война. – М., 1924. Т. III. С. 124-137.
29) Скалов Г. Социальная природа басмачество // – Коммунист (Ташкент). 1922. №7-8. С. 21-27; Он же. Басмачество // – Военный работник Туркестана. 1922. № 1. С. 45. Он же. Социальная природа басмачества в Туркестане // – Жизнь национальностей. 1923. №3-4. С 51-62; Он же. Хивинская революция 1920 года // – Новый Восток. 1923. № 4. С. 241-257.
30) Гинзбург С. Басмачество в Бухаре // – Красная казарма. 1922. №2. С. 77-88; Он же. Кто такие Ибрагимбек и Мулла Абдукагор // – Красная казарма. 1923. №5. С. 63-69; Он же. Басмачество в Фергане // – Очерки револю-ционного движения в Средней Азии. - М., 1926. С. 125-152.
31) Соловейчик Л. Басмачество в Бухаре (Очерк возникновения и развития современного басмачества в Бухаре). – М.: Красная новь, 1923. - 28 с.
32) Гинзбург С.В. Басмачество в Фергане // Новый Восток. - 1925. - № 10-11.
33) Галузо П.Г. Туркестан – ко¬лония. [Очерк история Туркестана от завое-вания русскими до революции 1917 года.] – М.: КУТВ, 1929.
34) Ильютко Ф. Басмачество в Локае. – М.-Л.: Госиздат, 1929.
35) Мухаммад Али Балжувоний. Тарихи нофеий (Фойдали тарих). Таржимон ва нашрга тайёрловчилар: Ш. Вохидов, З. Чориев. – Т.: Академия, 2001.
36) Василевский К. Фазы басмаческого движения в Средней Азии // – Новый Восток. 1930. Кн. 29. с. 126-141.
37) Божко Ф. Гражданская война в Средней Азии. – Т.: Узгиз, 1930; Револю-ция и культура в Средней Азии. Сборник первый. – Т., 1934; Ниалло Азиз. Очерки истории революции и гражданской войны в Киргизии и Средней Азии. – Фрунзе: Госиздат, 1941; Тимошков С. Борьба с интервентами, бело-гвардейцами и басмачеством в Средней Азии. – М., 1941; Турсунов М.Т. Денежное обращение в Туркестанской АССР в период гражданской войны (1917-1921 гг.). – Т.: Госиздат, 1950; Бабаходжаев А.Х. Провал английской агрессивной по¬литики в Средней Азии (1917-1920 гг.). – Т.: Изд. АН УзССР, 1955; Бабаходжаев А.Х. Совет дав¬ла¬тини де-факто ва де-юре таниш даврида Урта Осиё ва Урта Шарқда инглиз анти¬совет сиёсатининг барбод булиши (1919-1924 й.). – Т.: УзССР ФА нашриёти, 1959; Ишанов А.И. Создание Бухарской Народной Советской Республики (1920 - 1924 гг.). - Т.: Изд. АН УзССР, 1955; Он же. Бухар¬ская Народная Со¬вет¬ская Республика. - Т.: Узбекистан, 1969; Шек Л.К. Победа Народной Советской революции в Бухаре. - Т.: Госиздат, 1956; Ташлиев Ш. Установление и упро¬чение совет¬ской власти в Тур¬кес¬та-не (1917 - июнь 1918 гг.). - Ашхабад: Туркменгос-издат, 1957; Найда С.Ф. О неко¬то¬рых вопросах истории гражданской войны в СССР. - М.: Воениздат, 1958; Алиев А. Великий Октябрь и револю¬цио¬ни¬зи¬ро¬вание народов Бухары. – Т.: Госиздат, 1958; Очерки истории комму-нистических партий Тур¬¬кес¬тана, Бухары и Хорезма. - Т.: Госиздат, 1959; Боевой путь войск Туркестанского военного окру¬га. - М.: Воениздат, 1959; Қуқон¬бо¬ев А. Фар¬ғо¬на¬да совет хокимиятини урнатиш ва мустах¬кам¬лаш учун кураш. – Т.: Уздавнашр, 1958; Он же. Борьба с басмачеством и упрочение советской власти в Фергане. - Т.: Госиздат, 1958; Унинг Узи. Улуғ Октябрь ва Туркистон. - Т.: Узбекистан, 1972; Кельдиев Т.Х. Разгром контр-революции в Ферганской и Самаркандской областях Туркестанской АССР (1918 - 1923 гг.). - Т.: Госиздат, 1959; Алескеров Ю. Интервенция и граж-дан¬ская война в Средней Азии. - Т.: Госиздат, 1959; Гордиенко А.А. Создание народно-советского госу¬дарства и права и их революционно-преобразующая роль в Хорезме и Бухаре. - Т.: САГУ, 1959; Зевелёв А.И. Из истории граж-данской войны в Узбекистане. - Т.: Госиздат, 1959; Назаров М. Туркистон интервенция ва граж¬данлар уруши даврида (1918 - 1920 й.). - Т.: Уздавнашр, 1961; Меженина Е. Агитпоезд «Красный Восток». - Т.: Госиздат, 1962; Бойжонов Р. Узбекистонда марк¬сис¬тик тарих фанининг ривожланиши (1917 - 1924 й.). - Т.: Уздавнашр, 1962; Оның өзі. Туркистонда Октябрь револю-цияси историографиясига доир (1917-1967 й.). - Т.: Узбекистон, 1969; Иркаев М. Исто¬рия гражданской войны в Тад-жи¬кис¬та¬не. - Душанбе, 1963; Макашов А.В. Партийная организация Таджикистана в 1924 - 1926 годах. - Душанбе: Таджикгосиздат, 1964; Никишов П.П. Из истории краха левых эсеров в Туркестане. - Фрунзе: Кыргызстан, 1965; Нуруллин Р.А. Советы Туркестан-ской АССР в период иностранной воен¬ной контрреволюции и гражданской войны. - Т.: Наука, 1965; Хайдаров Г.Х. Борьба за установление и упрочение Советской власти в Северном Таджикистане (1917-1923 гг.). - Ленинабад: Ирфон, 1966; Якубов Б. Из истории партий¬ной организации Ферганы. - Т.: Фан, 1967; Джалилов Т. Верные Отчизне. - Т.: Узбекистан, 1968; Джалилов Ш. Борьба с бас¬ма¬чеством в Ходжентском уезде (1918-1923 гг.). - Душанбе: Ирфон, 1968; Атаджанов А.Р. Орга¬низация и деятельность РКИ в Туркестане. - Т.: Фан, 1972; Каримов Р.Х. Узбекистан в период восстановления народного хозяйства СССР. - Т.: Узбекистон, 1974; Каландаров М. Образование и деятельность Хорезмской Коммунистической партии. - Т.: Узбекистон, 1975; Го¬линков Д.Л. Кру¬ше-ние антисоветского подполья в СССР (1917 - 1925 гг.). - М.: Политиздат, 1975; Зиманов С. От освбодительных идей к советской государственности в Бухаре и Хиве. - Алма-Ата: Наука, 1976; Поляков Ю.А., Чугунов А.И. Конец басмачества. - М.: Наука, 1976; Зевелёв А.И., Поляков Ю.А., Чугунов А.И. Басмачество: возникновения, сущность, крах. - М.: Наука, 1981; Басмачество: социально-политическая сущность. - Т.: Фан, 1984; Иноятов Х.Ш. Народы Средней Азии в борьбе против интервентов и внутренней контрреволюции. - М.: Мысль, 1984; Погорель¬¬¬ский И.В. История Хивинской революции и Хорезмской Народной Советской Республики (1917 - 1924 гг.). – Л.: Изд. ЛГУ, 1984; Мухамедбердыев К.Б. История Хоре¬зм¬ской революции. - Т.: Фан, 1986; Гражданская война и иностранная интервенция в Средней Азии. - Ашхабад: Ылым, 1986; Искандаров Б.И. Борьба за установ-ление советской влас¬ти в Таджикистане (1920-1922 гг.). - Душанбе: Дониш, 1986; Зевелёв А.И., Поляков Ю.А., Шиш¬кина Л.В. Басмачество: правда истории и вымысел фальсификаторов. - М.: Мысль, 1986 и др.
38) Аршаруни А. и Габидуллин Х. Очерки панисламизма и пантуркизма в России. - М.: Безбожник, 1931; Ходжаев Ф. К истории революции в Бухаре и национального размежевания Средней Азии. - Т.: 1932; Раджапова Р.Я. Соз-дание и работа поли¬т¬ор¬га¬нов в войсках Туркестанской республики и Турк-фронта (1918-1920 гг.).: Автореф. дис.... канд. истор. наук. - Т., 1967; Чеботарёва В., Раджапова Р. Историко-партийная наука в Узбе¬кис¬та¬не. - Т.: Узбекистан, 1982.
39) Непесов Г. Победа советского строя в Северном Туркменистане (1917-1936 гг.). - Ашхабад, 1950; Он же. Из истории Хо¬резм¬ской революции (1920-1924 гг.). - Т.: Госиздат, 1962; Шамагдиев Ш.А. Разгром контр¬ре-волюцион-ных бур¬жу¬азно-национа¬лис¬ти¬чес¬ких басмаческих банд в Ферганской доли-не.: Автореф. дис. ... канд. истор. наук. - Т., 1956; Он же. Очер¬ки истории гражданской войны в Ферганской долине. - Т.: Изд. АН УзССР, 1961; Он же. Гражданская война и разгром басмачества в Узбекистане.: Авто¬реф. дис. ... док-ра истор. наук. - Т., 1975.
40) История народов Узбекистана. В двух томах. – Т.: Госиздат, 1950. Т. 2; История Узбек¬ской ССР. В 2-х томах. – Т.: Госиздат, 1957. Т. II; История гражданской войны в Узбе¬кис¬тане. Т. I-II. Фан, 1964-1970; Адилов Р., Миль-штейн Р. Из истории органов гос¬без¬о¬пасности Узбекистана (1917-1930 гг.). – Т.: Узбекистан, 1967; Урта Осиё коммунис-тик ташкилотларининг тари-хи. - Т.: Узбекистон, 1969; История Бухарской и Хо¬резм¬ской Народных Советских Республик. - М.: Наука, 1971; Узбекистон ССР тарихи. 4 то쬬лик / Бош мухаррир И.М. Муминов. - Т.: Фан, 1971. Т. III (1917-1937 й.); Мусаев М.М., Ур¬мнова Р.К. Узбекистон ССР тарихи. 9-10-синфлар учун уқув қулланма. 12-нашр. - Т.: Уқитувчи, 1986 ва б.
41) История гражданской войны в СССР. 1917-1922. – М.: Госиздат, 1935-1960. Т. 1-5.
42) Бутуниттифоқ коммунист (большевик) лар партиясининг тарихи. Қисқа курс (1938). - Т.: Уздавнашр, 1952.
43) Басмачество / МСЭ. - М., 1929. Т. 1. С. 599-600; Басмачество / МСЭ. 3-издание. – М., 1958. Т. 1. С. 825-826; Басмачество / БСЭ. 2-издание. - М., 1950. Т. 4. С. 286-287; Бас¬ма¬ч嬬с¬тво / БСЭ. 3-издание. - М., 1970. Т. 3. С.
44) Крушельницкий А. Бухарская революция. Диктатура по телеграфу // Родина. 1989. №11. С. 30-39.
45) Касымов Ф., Эргашев Б. Бухарская революция. Дорогу выбрал курултай // Родина. 1989. № 11. С. 30-39.
46) Папоров Ю. Белое солнце пустыни? // Юность. 1990. №1. С. 80-85.
47) Ким П., Хасанов М. Басмачество: 1921-1924 годы // Звезда Востока. 1989. №6. С. 141¬-150; Хасанов М., Германов В., Шодиев Қ. Амир Олимхон фожиаси // Фан ва турмуш. 1991. №3. Б. 18-21; №4. Б. 26-31.
48) Болтабоев Х. Талабни қондирмаган инқилоб // Шарқ юлдузи. 1991. №1. Б. 131-138; Босмачилик: хақиқат ва уйдирма (давра сухбати) // Шарқ юлдузи. 1991. № 3. Б. 165-189; Донияров Ш. Мадаминбек ким эди? // Ёшлик. 1991. №4. Б. 24-29; Акрамов А. Босмачилик харакати ва унинг мохияти // Хаёт ва иқтисод. 1991. №7. Б. 58-63 және т.б.
49) История Казахстана с древнейших времен до наших дней (Очерк). - Алматы: Дәyip, 1993; Абдакимов А. История Казахстана. Учебное пособие. - Алматы: РИК, 1994; Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы и культуры. Учебное пособие. - Алматы: Дайк-Пресс, 2001.
50) Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. Учебное пособие. - Алматы, 2001.
51) Садыкова Б. Мустафа Чокай. - Алматы: Алаш, 2004.
52) Садыкова Б. История Туркестанского легиона в документах (На русском и немецком языках). - Алматы: Қайнар, 2002.
53) Алланиязов Т.К. Казахский след в туркменском повстанческом движении (март-сентябрь 1931 г.) // Восток. - 2004. - № 1. С. 49-56.
54) Ауанасова А.М. Деятельность национальной интеллигенции Туркестана в первой четверти XX века. Алматы, «Қазақ университеті». 2001. - 262 c.
55) Зияева Д.Х. Национально-освободительное движение в Туркестане в историографии ХХ века (проблемы изучения истории восстания 1916 г. и движения «Истиклолчилик» 1918-1924 гг.). Автореф. дисс. Т., 1999. С. 47-48.
56) Каримов И. Мадаминбек. – Т., 2000. С.3
57) Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости / Научный редактор Р.Я. Ражапова. - Т.: Шарк, 2000.
58) Узбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Узбекистон совет мустамлакачи-лиги даврида / Илмий мухаррир М. Жураев. - Т.: Шарқ, 2000.
59) Бухоро тарихи масалалари. - Бухоро: «Бухоро» нашриёти, 1996; Бухоро: тарих сахифалари. – Бухоро: «Бухоро» нашриёти, 1999.
60) Хоразм тарихи. – Урганч: Хоразм, 1997. II-жилд.
61) Ражапова Р.Ё. Суронли замонлар / Хива минг гумбаз шахри. - Т.: Шарқ, 1997. Б. 44-55.
62) Кощанов Б. Право на вторжение... (Неизвестные страницы истории Каракалпакии и Хорезма в 1919 - 1920 годы.) - Нукус: Каракалпакстан, 1993; Кощанов Б.А., Джумашев А.М. Зарубежная и отечественная историография истории Туркестана, Хорезма и Каракалпакстана в первой четверти ХХ века. - Нукус: Каракалпакстан, 1997; Кощанов Б., Сейтназаров М. Революция? Вторжение? События в Хивинском ханстве (1919 - 1920 гг.). - Нукус: Билим, 1997; Усенов Е. Хан Мақсым. - Нукус: Қарақалпақстан, 1997.
63) Қарақалпақстаннын жона тарийхы. - Нукус: Қарақалпақстан, 2003.
64) Хасанов М. Свои и чужие // Звезда Востока. 1996. №2. С. 154-168; Ша쬬сутдинов Р. «Босмачилар» ким булган? // Фан ва турмуш. 1997. №1. Б. 22-23; Уни¬нг узи. Фарғона қурбошилари // Фан ва турмуш. 1997. №2. Б. 24-25; Шам¬сут¬ди¬нов Р., Қодиров А. Шермухаммадбек хаётига чизгилар // Фан ва турмуш. 1999. № 2. Б. 14-15; № 3. Б. 18-19; № 4. Б. 20; Зиёева Д. Туркистон мустақиллиги учун кураш маса¬ла¬лари 20-30-йиллар талқинида // Узбекис-тонда ижтимоий фанлар. 1998. №1. Б. 67-73; Унинг узи. Эзгулик йулидаги бирлик // Фан ва турмуш. 1998. №3. Б. 8-9; Шод¬мо¬но¬ва С. Туркистон истиқ-лоли учун кураш масалалари хорижий тарихчилар талқинида // Узбекистон тарихи. 2000. № 1-2. Б. 89-95; Унинг узи. Манбалар сузлаганда // Фан ва турмуш. 2000. №4. Б. 24-25 ва б.
65) Қосимов Ф., Рашидов У. Бухорода қаршилик («босмачилик») харакати тарихидан лавхалар (1920-1924 йиллар). – Т., 1994; Касымов Ф. Драма рево-люции и правда истории. – Бухара, 1996; Унинг Узи. Бухоро республикаси тарихшунослиги. – Бухоро: «Бухоро» нашриёти, 1996; Норжигитова Н. «Бос-мачилик харакати» ва унинг совет тузуми давридаги тарихий адабиётларда ёритилиши. – Т., 1996; Хайитов Ш., Салмонов А., Йулдошев С. Узбек мухо-жирлиги тарихидан лавхалар. – Фарғона, 1998; Зиёева Д. Босмачилик: хақи-қат ва уйдирма. – Т.: Узбекистон, 2000; Зияева Д. Узи. Туркистон миллий озодлик харакати. – Т., 2000.
66) Зиёев Х. Узбекистон мустақиллиги учун курашларнинг тарихи. - Т.: 2001.
67) Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924 йй.). – Бухоро, 2003.
68) Остонова Г. Бухоро: қизил босқин тарихшунослиги. – Бухоро, 2003.
69) Саидов И.М., Голованов А.А. Истоки независимости: политическое про-тивоборство по национально-государственному самоопределению узбекского народа (1917-1920 гг.). – Самарканд: Изд. СамГУ, 2003.
70) Алимова Д.А. Джадидизм в Средней Азии. Пути обновления, реформы, борьба за независимость. – Т.: Узбекистон, 2000; Алимова Д.А., Голованов А.А. Узбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тазйиқ оқибатлари (1917-1990 йй.). – Т.: Узбекистон, 2000.
71) АъзамхУжаев С. Туркистон Мухторияти. – Т.: Маънавият, 2000.
72) Мингноров А. Туркистонда 1917-1918 йй. миллий сиёсий ташкилотлар (Миллий матбуот материаллари асосида). - Т.: Маънавият, 2002.
73) Гиленсен В.М. Банды под зелёным знаменем. Басмачество в Таджи-кистане в 20 – нач. 30-х гг. и советско-афганские отношения // Военно-исто-рический журнал. 1999. №4; №5. С. 26-33; Он же. Разгром басмаческих баз в Афганистане // – Военно-исторический журнал. 2000. №1. С. 31-41; Он же. Повстанческое движение в Средней Азии и советско-афганские отношения в 1920-е – нач. 1930-х годов // Восток. 2002. №2. С. 56-69; Панин С. «Афган-ский след» в басмаческом движении // Азия и Африка сегодня. 1999. № 9. С. 58-63; Бойко В. Советско-афганская военная экспедиция в Афга-нистан 1929 года // Азия и Африка сегодня. 2001. № 7. С. 31-37; Он же. Сред¬не¬азиатская эмиграция в Афганистане в 20-е – нач. 30-х годов XX века // Ozbekiston tariхi. 2004. №3. С. 24-32; Юрина Е.А. Этническая ситуация в басмаческом движе-нии // Расы и народы. Вып. 27. М., 2001. С. 168-181 и др.
74) Яблочкина И.В. Рецидивы гражданской войны (1921-1925 гг.). - М.: Хельга, 2000.
75) Квалинг В. Гражданская война в России: белые армии. – М.-СПб.: АСТ, 2003; Басмачество. Сборник. - М.: Эксмо-Алгоритм, 2005 и др.
76) Медведев В. Нечаянная революция. Бухара, 1920 год // Дружба народов. - 1992. №1. С. 131-176.
77) Генис В.Л. Рагром Бухарского эмирата в 1920 году // Вопросы истории. - 1993. №7. С. 39-53; Он же. «Бутафорская революция» или Российское полпредство в Хиве 1920 году // Восток. 2000. №2. С. 5-26.
78) Персиц М.А. Застенчивая интервенция. О советском вторжении в Иран и Бухару в 1920-1921 гг. 2-изд. – М.: Муравей-Гайд, 1999.
79) Генис В. «С Бухарой надо кончать...». К истории бутафорских рево-люции. – М.: МНПИ, 2001; Он же. Вице-консул Введенский. Служба в Пер-сии и Бухарском ханстве (1906-1920 гг.). Российская дипломатия в судьбах. – М.: Социальная-политическая мысль, 2003.
80) Пылев А.И. Басмачество в Средней Азии: этнополитический срез (взгляд из ХХІ века). – Бишкек, 2006. – 244 с.
81) Зевелёв А.И. Историография советского Туркестана (Историография и источники по истории гражданской войны в Туркестане). – Т.: Б.И., 1968; Зевелёв А.И., Поляков Ю.А., Шишкина Л.В. Басмачество: правда истории и вымысел фальсификаторов. – М., 1986; Иноятов Х.Ш. Краткая историо-графия гражданской войны в Средней Азии. – Ташкент, 1974
82) Mustafa Chokay. Le mouvement nationaliste au Turkistan // Orient ef Occident. (Paris). – 1923. № 5. P. 45-47; Аталған автор. The Basmaji Movement in Turkistan // The Asiatic Review. (London). 1928. Т. 24. P. 273-288.
83) Mustafa Chokay. Les Soviets en Asia Centrale. - Paris, 1928; Мустафa Чокай. Туркестан под властью Советов (К характеристике диктатуры пролетариата). – Париж: Яш Туркестан, 1935; Мустафа Шоқай. Туркестан под властью Советов... // Тандамалы. – Алматы: Қайнар, 1999. Т. 2. С. 319-388;
84) Чокаев М. Отрывки из «Воспоминаний о 1917 годе». Токио-Москва, 2001
85) Mustafa Chokay.The Basmaji Movement in Turkistan // The Asiatic Review. (London). 1928. Т. 24. P. 283-285
86) Velidi. Bugunku Turkistan ve Yakin Tarihi. - Kair, 1928; Togan А. Zeki Velidi. Bugunku Turkili (Turkiston) ve Yakin Tarihi. - Istanbul, 1942 - 1947.
87) Turkistanli A. Receb Baysun. Turkistan Milli Hareketleri. – Istanbul, 1945.
88) Castagne J. Les Basmatchis: Le mouvement national des indigenes d’Asie сentrale depuis le revolution d’oktobere 1917 jusqu’en oktobre 1924. - Paris, 1925.
89) Castagne Jozeph. Turkistan Millii Kurtulus Hareketi (Ekim 1917- Ekim 1924). «Basmacilar». – Istanbul, 1980.
90) Bailey F.М. Mission to Tashkent. - London, 1946.
91) Hayit Baymirza. Turkistan im XX. Jahrhundert. - Darmstadt, 1956;
92) Хайит Б. Басмаческое движение // – Звезда Востока. 1992. №1. С. 97-105.
93) Turkistan zwischen Russland und China. - Amsterdam, 1971; Turkistan Rusya ile Cin arasinda. - Istanbul, 1975; «Basmachi». National Kampf Turkistans in den Jahren 1917 bis 1934. - Koln, 1992; Turkistan Devletlerinin Milli Mucadeleleri Tarihi. - Ankara, 1995; «Basmacilar». Turkistan Milli Mucadele Tarihi (1917 - 1934). - Ankara, 1997; Milli Turkistan hurriyet davasi. «Milli Turkistan» mecmuasinda bildirilgan fikirlar. – Ankara, 2005 және т.б.
94) Broxup M. Basmachilar. - Ankara, 1984.
95) Olcott М. D. The Basmachi or Frelmens Revolt in Turkistan 1918 - 24 // Soviet studies. (Oxford). 1991. № 7. Р. 352-369.
96) Salahi R. Sonyel. Enver Pasa ve Orta Asya’da Basgosteren «Basmaci» Akimi // «Belleten» Dergisi. - Ankara, 1990. IV-cilt. S. 1179-1208.
97) Fraser G. Basmachi-I // Central Asian Survey. (Oxford). - 1987. - № 1. P. 1-73; Basmachi-II // Central Asian Survey. (Oxford). - 1987. - № 2. P. 7-42.
98) Bademci Ali. 1917 - 1934. Turkistan Milli istiklal Hareketleri ve Enver Pasa. Korbasilar. - Istanbul, 1975. 1-cilt.
99) Sevket Sureyya Aydemir. Makedony’dan Ortaasya’ya Enver Pasa. - Ankara-Istanbul, 1993. III-cilt. 1914-1922. 4-baski.
100) Эдвард Карр. История Советской России. Кн. I. Большевистская рево-люция 1917-1923. – М.: Прогресс, 1990. Т. 1-2.
101) Buttino M. Ethnicite et politigue dans la guerre civile: a propos du basmacestvo au Fergana / Cahelr du Monde russ (Paris). 1997. №2. P. 195-222.
102) Eisener R. Who was Ibrahim bek? // VII-ESCAS Conference. – Wien, 2000. P. 1-10.
103) Buttino M. La rivoluzione capovolta. - Napoli, 2003.
104) Емельянова Г. К вопросу о национальной самоиден¬ти¬фи¬ка¬ции волжских татар в конце XIX - начале ХХ веков: татаризм, тюркизм и исламизм // Мир ислама. (Казань). - 1999. - № 1-2. С. 109-122; Кемпер М. Между Бухарой и Сре䬬ней Волгой: столкновениие Абд ан-Насра ал-Курсави с улемами тради¬цио¬на¬лис¬та¬ми // Мир ислама. - 1999. - № 1-2. С. 159-170; Ислам в татарском мире: история и совре¬менность. - Казань, 1997. С. 379.
105) Эргашев Б.Х. Идеология национально-освободительного движения в Бухарском эмирате. - Т.: Фан, 1991. С. 26; Мухаммеджанова Л.П. Обществен-но-политическая ситуация в Бухаре в начале XX века и развитие демократии-ческого движения (1908-1920 гг.).: Автореф. дис. ... канд. истор. наук. - Т., 1999. С. 18-19.
106) «Туркестанскому генерал-губернатору...» // Военно-исторический журнал. - 1990. - № 11. С. 78-87.
107) Узбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Узбекистон совет мустамла-качилиги даврида / Илмий мухаррир М. Жураев. - Т.: Шарқ, 2000. Б. 15.
108) Афғоний / Ислом. Энциклопедия. А-Х. - Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2004. Б. 34.
109) Ислам / Энциклопедический словарь. - М.: Наука, 1991. С. 26.
110) Узбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Узбекистон совет мустамла-качилиги даврида... Б. 16.
111) Фитрат. Хиндистонда бир фаранги ила бухороли мударриснинг жадид мактаблари хусусинда қилғон мунозараси / Танланган асарлар. / Нашрга тайёрловчи Х. Бол¬табоев. - Т.: Маънавият, 2000. 1-жилд. Б. 46-98.
112) Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун мате¬ри¬ал¬лар / Асарлар. 8 томлик. - Т., 1963. Т. 1. Б. 181-349.
113) Абд-ар-Рауф. Рассказы индийского путешественника. Бухара как она есть. / Перевод с персидского А.Н. Кондратева. - Самарканд, изд. Махмуд-ходжи Бекбуди, 1913; Фитрат. Хинд сайёхи баёноти / Танланган асарлар. - Т.: Маънавият, 2000. 1-жилд. Б. 98-168.
114) Файзулла Хужаев. Бухородаги революция ва Урта Осиёнинг чегараланиши тарихига доир / Танланган асарлар. - Т.: Фан, 1976. Т. 1. Б. 99.
115) Фитрат. Нажот йули (Рахбари нажот) / Таржима ва изохлар муаллиф-лари: Ш. Вохидов, Г. Музаффарзода. - Т.: Шарқ, 2001. - 176 б.
116) Шурои Исломиянинг қарор ва хужжатлари // Нажот. 1917, 9 апрель; Улуғ Тур¬кистон. 1917, 25 апрель; Турк Адами Марказият фирқаси // Турон. 1917, 10 сентябрь және тағы басқалар.
117) Умумтуркистон мусулмонларининг қурултойи // – Кенгаш. 1917, 12 сентябрь.
118) Туркистон мусулмонларининг IV қурултойи // Улуғ Туркистон. 1917, 9 декабр; Эл байроғи. 1917, 13 декабрь және тағы басқалар.
119) Рыскулов Т.Р. Собрание сочинений в трёх томах. – Алматы: Қазақстан, 1998. Т. 3. С. 169-170.
120) Султон-Галиев М. Статьи. Выступления. Документы. – Казань: Татар-ское книжное издательство, 1992. С. 358-359, 468-469.
121) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт сек-ретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. - М.: Инсан, 1992. С. 15-23, 23-26, 39-40, 40-42. 43-45, 52-54, 54-57, 64-66, 73-80, 80-86, 94-96, 99-105, 110-116, 116-121, 122-127, 164-171, 171-172, 221-229, 231-233, 260-264, 268-269, 273-274.
122) Туркестанский Г. Кто такие джадиды. - Т.: Изд. САКУ, 1926. С. 11-22; Галузо П.Г. Туркестан - колония. Очерк истории Туркестана от завоевания русскими до рево¬лю¬ции 1917 года. - М.: КУТВ, 1929. С. 144-152; Аршаруни А. и Габидуллин Х. Очерки пан¬исламизма и пантюркизма в России. - М.: Безбожник, 1931. С. 5-63, 165-182; Бобо¬хужаев А.Х. Пантуркизм – империа-лизмнинг идеологик қуроли. - Т., 1954. - 40-б.; Пан¬исломизм. - Пантуркизм / Узбек совет энциклопедияси. - Т.: УзСЭ Бош редаꬬция¬си, 1976. Т. 8. Б. 399-400; Панисломизм. - Панисломист. - Панисломчи. - Пантуркизм. – Пантур-кист / Узбек тилининг изохли луғати. - М.: Рус тили нашриёти, 1981. Т. 1. Б. 571; Панисломизм. - Пантюркизм / Гражданская война и военная интер-венция в СССР. Энциклопедия. 2-издание. – М.: Советская энциклопедия, 1987. С. 427, 428; Панисламизм. - Пантюркизм / Советский энциклопедичес-кий словарь. 4-издание. - М.: Советская энциклопедия, 1987. С. 963, 964 и др.
123) Мамадазимов А. Политическая история таджикского народа. - Душанбе: Дониш, 2000. С. 251-258; Хайдаров Г.Х. История таджикского народа: XX век. – Худжанд, 2001. С. 120-123.
124) Эрк. 1992, 19-26 февраль.
125) К-ов А. Два голоса // Еженедельник политработника. 1921, 16 января.
126) Генис В. «С Бухарой надо кончать...». К истории бутафорских рево-люций. Документальная хроника. - М.: МНПИ, 2001. С. 56.
127) Туркестан в начале ХХ века ... с. 168.
128) Сонда, 174-175 бб.
129) Бұл да сонда, 174-175 бб.
130) Фрунзе М.В. Собрание сочинений. - М.-Л., 1929. Т. 1. С. 128.
131) Котенов А.А. о разгроме басмаческих банд в Средней Азии // – Военно-исторический журнал. 1987. №2. С. 59-64.
132) Известия. (Ташкент). 1920, № 29, 8 февраля.
133) Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик харакати (Мустабид тузумга қарши 1916 йил ва 1918 - 1924 йиллардаги халқ курашлари тарихшунослиги). - Т.: Ғафур Ғулом нашриёти, 2000. Б. 32; Эпштейн М.С. Наша борьба с басмачеством. Последние директивы ЦК РКП. - Т., 1922. С. 6.
134) Файзулла Хужаев. Танланган асарлар... Т. 1. Б. 249.
135) Сонда. 249-250 бб.
136) История Бухарской Народной Советской Республики (1920 - 1924 гг.). с. 198-203; 215-217.
137) Файзулла Хужаев. Танланган асарлар... Т. 1. Б. 461.
138) Ишанов А.И. Бухарская Народная Советская Республика. - Т.: Узбекистан, 1969. С. 274-275, 276-277.
139) Ражапова Р. Суронли замонлар / Хива минг гумбаз шахри. - Т.: Шарқ, 1997. Б. 46-47.
140) Кощанов Б., Сейтназаров М. Революция? Вторжение? События в Хивинском ханстве (1919 - 1920 гг.). - Нукус: Билим, 1997. С. 26-29; Генис В. «Бутафорская революция» или Российское полпредство в Хиве в 1920 году // Восток. - 2000. - № 2. С. 10-12.
141) Маткаримов М. Хоразм республикаси: давлат тузилиши, нозирлари ва иқтисоди. - Урганч, 1993. Б. 41-42.
142) Папоров Ю. Белое солнце пустыни?.. // Юность. - 1990. - № 1. С. 83-84.
143) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт секретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. С. 25, 121.
144) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт секретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. С. 122, 123-124.
145) Хидоятова Н.Г. Басмаческое движение в современной советологии.: Автореф. дис. ... канд. истор. наук. - Т., 1993. - 24 стр.
146) Сlenda Fraser. Basmachi-II // Central Аsian Survey (Oxford). - 1987 . - Vol 6. - № 2. P. 7-8.
147) Hayit B. Islam unden Russian Rule. - Istanbul, 1981. P. 65.
148) Туркистон фронти / Узбек совет энциклопедияси. Т. 11. Б. 379.
149) Крущельницкий А. Бухарская революция. Диктатура по телеграфу // Родина. - 1989. - № 11. С. 33.
150) История России ХХ век / Ответственный редактор В.А. Дмитренко. - М.: АСТ, 2000. С. 218.
151) Нурмагамбетова Р.К. Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография проблемы. 1920-1990-е годы XX века. - Алматы, 2003.
152) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт секретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. С. 43.
153) Узбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Узбекистон совет мустамла-качилиги даврида... Б. 84-85.
154) Бехбудий М. Қозоқ қариндошларимизға очиқ хат // Хуррият. 1918, 26 январ; Унинг Узи. Танланган асарлар. 2-нашри. - Т.: Маънавият, 1999. Б. 204.
155) Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости. С. 166-167.
156) A.Zeki Velidi Togan. Bugunku Turkili (Turkistan) ve Yakin Tarihi. - Istanbul, 1981. 1-cilt. Bate ve Kuzey Turkistan. 2-baski. S. 388.
157) Сайидхонов А. Фарғонада Эргаш хукумати // Улуғ Туркистон. 1918, 16 июл.
158) Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости. С. 193.
159) Сонда. С. 200-201.
160) Наша газета. 1918, 22 декабря.
161) Наша газета. 1918, 4 декабря.
162) Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости. C. 201.
163) Муравейский С. (Лопухов В.) Очерки по истории революционного движения в Средней Азии. - Т.: Узгиз, 1926. С. 24.
164) Известия (Коканд). 1919, 21 февраля.
165) Hayit Baymirza. Basmatsch... S. 98.
166) Зевелев А.И. Из истории гражданской войны в Узбекистане. - Т.: Госиздат, 1959. С. 331.
167) Наша газета, 1919, 20 февраля.
168) Зевелев А.И. Из истории гражданской войны в Узбекистане. С. 133-134.
169) История гражданской войны в Узбекистане. Т. I. С. 323-324.
170) Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркистана. Ч. I. 1917-19. С. 91-93; Рыскулов Т.Р. Собрание сочинений в трех томах. – Алматы: Қазақстан, 1997. Т. 1. С. 169-171.
171) Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов. Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. – Алматы, «Қазақстан», 1994. 79-80 бб.
172) Туркестан в начале XX века ... С. 206-207.
173) Сонда, 223 б.
174) Бұл да сонда, 212.
175) Воспоминания участников гражданской войны в Андижанской области. Вып. I. С.19, 25.
176) Marco Buttino. La rivolutione capovolta. - Napoli, 2003. P. 375; Марко Буттино. Роль курбаши Мадаминбека в Ферганском повстанческом движе-нии и переговоры с советской властью (1918 - 1920 гг.) // Марказий Осиё ХХ аср бошида: ислохотлар, янгиланиш, тараққиёт ва мустақиллик учун кураш. Жадидчилик, мухториятчилик, истиқлолчилик. - Т.: Маънавият, 2001. Б.119.
177) Ибодинов А. Қyрбоши Мадаминбек. - Б. 56.
178) Рафиков М. От Волги до Тянь-Шаня. - Казань: Татарское книжное изд-во, 1976. С. 54-105.
179) Веревкин-Рахальский. Мои 90 лет. Воспоминания. С. 86-87.
180) Туркестан в начале XX века ... С. 222.
181) Бұл да сонда, 222 б.
182) Бұл да сонда, 227 б.
183) История Хорезмской Народной Советской Республики. С. 230.
184) Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. С. 370.
185) История гражданской войны в Узбекистане. Т. II. С. 333.
186) Ишанов А. Бухарская Народная Советская Республика. С. 303-304.
187) Боевой путь войск Туркестанского военного округа. – М., 1959. С. 163.
188) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт секретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. С. 80-85, 260-263.
189) Сталин И. Асарлар. – Т.: Уздавнашр, 1949. Т.5. Б. 378-380.
190) Тайны национальной политики ЦК РКП... С. 165, 268.
191) Сборник указаний по борьбе с басмачеством. С. 6-26.
192) Бұл да сонда. 8-21 бб.
193) История Бухарской Народной Советской Республики. С. 268; Туркестан-ская правда. (Ташкент), 1923, 17 августа.
194) Glenda Frazer. Basmachi-II. P. 17.
195) История гражданской войны в Узбекистане. Т. II. С. 309.
196) История Бухарской и Хорезмской Народных Советских Республик. С. 162.
197) Погорельский И.В. История Хивинской революции и Хорезмской Народной Советской Республики. С. 196.
198) Сборник указаний по борьбе с басмачеством. С. 50-54.
199) Сонда, 52-54 бб.
200) Каландаров Н. Образование и деятельность Хорезмской Коммунисти-ческой партии. – Т.: Узбекистан, 1975. С. 257.
201) Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане... С. 443.
202) История Бухарской Народной Советской Республики. С. 171.
203) Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане... С. 466-467.
204) Пограничные войска в СССР. 1918 - 1928. С. 605-607.
205) Поляков Ю.А., Чугунов А.И. Конец басмачества. С. 115.
2) Организации Рабоче-Крестьянской Армии. Инструкции и положения. – Т.: Красноармеец, 1919; Вооруженные силы Бухарского ханства. – Т.: Изд. ПУ Туркфронта, 1920; Заключение Ферганского мирного соглашения с Мадаминбеком. – Фергана, 1920; Мусбюро Р.К.П.(б.) в Туркестане. 1, 2 и 3 Туркестанские Краевые Конференции Р.К.П. 1919-1920 гг. С введением тов. Рыскулова. – Т.: Туркгосиздат, 1922; Краткий очерк возник¬но¬ве¬ния и разви-тия басмачества в Фергане. По данным к 1-му марта 1922 г. – М.: Изд. Штаба РККА, 1922; Сбор¬ник указаний по борьбе с басмачеством. – Т.: Изд. РВС Туркфронта, 1924; М.В. Фрунзе на фронтах гражданской войны. Сборник документов. – М.: Воениздат, 1941; Подготовка и проведение Великой Октябрьской Социалистической революции в Узбекистане. Сборник доку-ментов. – Т., 1947; Алма-Ата в период Октября и в годы гражданской войны. Летопись событий. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1949; Туркменистан в период иностранной военной интервенции и гражданской войны (1918 - 1920 гг.). Сборник документов. – Ашхабад: Туркменгосиздат, 1957; Из истории ВЧК (1917-1921 гг.). Сборник документов. – М.: Госполитиздат, 1958; Из истории гражданской войны в СССР. Сб. документов и материалов в 3-х томах.Т.1-3. 1918-1922. – М.: Советская Россия, 1960-1961; Иностранная военная интер¬венция и гражданская война в Средней Азии и Казахстане. Документы и материалы. Т. I, II. – Алма-Ата: Наука; 1963-1964; Победа Октябрьской рево-люции в Узбекистане. Сб. документов Т. II. - Т.: Фан, 1972; Пограничные войска в СССР. 1918-1928. Сб. доку¬ментов. – М.: Наука, 1973; Пог¬ра¬нич¬ные войска в СССР. 1929-1938. Сб. документов. – М.: Наука, 1972; Дирек¬тивы коман¬до¬вания фронтов Красной Армии (1917-1922 гг.). Сб. документов в 4-х томах. Т. II. (Март 1919 г. - апрель 1920 г.). – М.: Воениздат, 1972; Культур-ное строи¬тель¬ство в Тур¬кестанской АССР (1917-1924 гг.). Сборник доку-ментов. Т. I. (1917-1920 гг.). – Т.: Узбекистан, 1973; Боевой путь Первой революционной армии (Сборник документов и мате¬риа¬лов). – Ашхабад: Ылым, 1972; Хроника событий Октябрьской революции в Узбекистане. Ноябрь 1917 г. - июнь 1918 г. – Т.: Фан, 1975; История Бухарской Народной Советской Республики (1920-1924 гг.). Сбор¬¬ник документов. – Т.: Фан, 1976; История Хорезмской Народной Советской Республи¬ки (1920-1924 гг.). Сбор-ник документов. – Т.: Фан, 1976; Разгром контрреволюционных сил в Кир¬гизии в годы иностранной военной интервенции и гражданской войны. Сборник документов. 1918-1920. – Фрунзе: Илим, 1983; Хроника событий гражданской войны в Узбе-кис¬тане. – Т.: Фан, 1991 и др.
3) Программные документы мусульманских политических партий 1917-1920 гг. – Оксфорд, 1985; Революция в Средней Азии глазами мусульманских большевиков. – Оксфорд, 1985; Политическая жизнь русских мусульман до февральской революции. – Оксфорд, 1987 и др.
4) Yaş Türkistan. Türkistan Millii Istiklal Fikrini Hizmet Eden Aylık Derği (1929 - 1939). – Istanbul, 1997. 1-çilt. 1929 - 1930.
5) Ахметзаки Валиди Тоган. Не сочтите за пророчество... (Письма, обраще-ния, выступле¬ния). – Уфа: Китап, 1998; Из истории российской эмиграции: письма А.-З. Валидова и М. Чо¬ка嬬ва (1924-1932 гг.). – М., 1999.
6) Миллий матбуот сахифаларида (1921-1926). Мақолалар библиографияси. – Т.: Маънавият, 1999.
7) Неизвестный Султaн-Галиев: рассекреченные документы и материалы. – Казань: Татарское книжное изд-во, 2002.
8) За Советский Туркестан. – Т., 1923; Красная летопись Туркестана. Сбор-ник № 1-2. – Т.: Туркгосиздат, 1923; Пошерстник Б. Эпизоды из гражданской войны в Средней Азии. – М.-Т.: САОГИЗ, 1932; Манжара Д. Революционное движение в Средней Азии 1905-1920 гг. (Воспоминания). – Т.: Средазпарт-издат, 1934; В боях за советскую власть в Ферганской долине. Воспоминания участников Октябрьской революции и гражданской войны. 1917-1923 гг. – Т.: Изд. АН УзССР, 1957; Воспоминания участников гражданской войны в Андижанской области. Выпуск 1. – Андижан, 1957; Октябрьская социалисти-ческая революция и гражданская война в Туркестане. Воспоминания участ-ников. – Т.: Госиздат, 1957; Туркистонда Улуғ Октябрь социалистик револю-циясининг ғалабаси. Иштирокчиларнинг хотиралар туплами. – Т.: Уздав-нашр, 1958; За власть Советов в Таджикистане. Воспоминания участников революции и борьбы с басмачеством. – Сталинабад: Таджикгосиздат, 1958; Туркистон интервенция ва гражданлар уруши даврида. Хотиралар тyплами. - Т.: Уздавнашр, 1961; За Советский Туркестан. Сборник воспоминаний. – Т.: Госиздат, 1963; За со¬вет¬ский Туркменистан (1917-1920). Воспоминания участников революции и граж¬дан¬ской войны. – Ашхабад: Туркменгосиздат, 1963; Турсункулов Х. О времени и о себе. – Т.: Узбекистан, 1966; Набиев А. Жанговар йиллардан лавхалар (хотиралар). – Т.: Узбе¬кис¬тон КП МК нашриёти, 1968; Топильский М.С. Ранние зори Таджи-кистана. (1924-1931). Воспоминания. – М.: Наука, 1968; Чанышев Д. Вспоминая былые походы. – Казань: Татарское книжное изд-во, 1973; Полыковский М. Конец Мадамин-бека. Запис¬ки о гражданской войне. - Т.: Изд. Гафура Гуляма, 1984; Валишев А. Чекистские были. – Душанбе: Ирфон, 1988; Авлоний А. Афғон саёхати / Танланган асарлар. 2 томлик. – Т.: Маънавият, 1998. Т. 2. Б. 237-286; Веревкин-Рахальский Н.А. Мои 90 лет. Воспоми¬нания. – М.: Триада, 2000 және т.б.
9) Война в песках. Материалы по истории гражданской войны к XII тому. – М.: ОГИЗ, 1935.
10) Мухаммаджонов М. Турмуш уринишлари. 3-нашр. – Т.: Уздавнашр, 1964.
11) Агабеков Г. Секретный террор. – М.: ТЕРРА - Книжный клуб, 1998.
12) Амир Сайид Олимхон. Бухоро халқининг хасрати тарихи. – Т.: Фан, 1991; Саид Алимхан. История бедств, испытанных бухарским народом // – Звезда Востока. 1991. №7. С. 44-62; Хотирахои Амир Олимхон. – Д.: Адиб, 1992.
13) Mustafa Çokay. 1917 Yil Hatira parçalari. – Ankara, 1988; Мустафо Чуқай Уғли. Истиқлол жаллодлари (1917 йил хотиралари). - Т.: Ғафур Ғулом нашриёти, 1992; Мустафа Шоқай, Мария Шоқай. Ecтeлiктeр. – Istanbul, 1997; Мұстафа Шоқай. 1917 жыл естелiктерiнен үзінділер / Тандамалы. – Алматы, 1999. Т. 2. Б. 247-318; Мустафа Чокаев. Отрывки из воспоминаний о 1917 г. – Токио–Москва, 2001.
14) Zeki Velidi Togan. Hatiralar. Türkistan ve Diger Musluman Doğu Türklerinin Milli Yarlik ve Kültur Muçadeleleri. – Istanbul, 1969; Zeki Velidi Togan. Hatiralar... - Ankara, 1999. 2-baski; Заки Валиди Тоган. Воспоминания. Борьба народов Туркестана и других восточных мусульман-тюрков за национальное бытие и сохранение культуры. Книга I - II. – Уфа: Китап, 1994; Он же. Воспоминания. - М., 1997; Ахмад Закий Валидий Туғон. Булинганни бури ер. Туркистон халқларининг миллий мустақиллик учун кураши тарихидан хотиралар. – Т.: Адолат, 1997.
15) Ака-ука Шермухаммадбек ва Нурмухаммадбекнинг хотираларидан (1927 йил Кобулда ёзилган) бір бөлімі Өзбекстан баспасөзінде Р. Шамсутдиновпен жарыққа шығарылды.
16) Мунаввар Қори Абдурашидхонов. Хотираларимдан (Жадидчилик тарихидан лавхалар). – Т.: Шарқ, 2001.
17) Полвонниёз Хожи Юсупов. Ёш хиваликлар тарихи (Хотиралар). – Урганч: Хоразм, 1999.
18) Алихонтура Соғуний. Туркистон қайғуси. – Т.: Шарқ, 2003. 1-китоб.
19) С. Тиллахонов. Хотиралар // – Шарқ юлдузи. 2002. №1. Б. 147-151.
20) Иброхим Ёрқин. Хотиралар // – Жахон адабиёти. 2002. №6. Б. 134-145.
21) Мария Чокай. Я пишу Вам из Ножана... (Воспоминания, письма, доку-менты). – Алматы: Қайнар, 2001.
22) Сафаров Г.И. Колониальная революция (Опыт Туркестана). – М.: Гос-издат, 1921; Паскуцкий Н. К истории гражданской войны в Туркестане. – Т.: Туркгосиздат, 1922; Соловейчик Л. Басмачество в Бухаре (Очерк возник-новения и развития современного басмачества в Бухаре). - М.: Красная новь; 1923; Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Сбор¬ник статей, докладов, речей и тезисов с предисловием автора. Ч. I. 1917-1919 гг. – Т.: Узбекгосиздат, 1925; Какурин Н. Как сражалась революция. В 2-х томах. – М.-Л., 1925. Т. 1. 1917-1918 гг.; – М.-Л., 1926. Т. 2. 1919-1920 гг.; Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун мате¬ри¬ал¬лар. – М.: СССР халқлари нашриёти, 1926; Ходжаев Ф. К истории революции в Бухаре. – Т.: Узгиз, 1926; Он же. Басмачество / БСЭ. – М., 1927. Т. 5. С. 35-38.; Муравейский С. Очерки по истории ре¬в¬¬¬¬лю-ционного движения в Средней Азии. - Т., 1926; Очерки рево-лю¬ци¬он¬ного дви¬же¬ния в Средней Азии. – М.: НАВ, 1926; Резцов Л. Октябрь в Туркестане. – Т.: Средазкнига, 1927; Алек¬се¬ен¬ков П. Крестьянское восста-ние в Фергане. – Т.: Средазкнига, 1927; Он же. Кокандская автономия. – Т.: Узгиз, 1931; Он же. Что такое басмачество. – Т.: Узбекгосиздат, 1931; Козловский Е. Красная армия в Сред¬ней Азии. – Т.: Изд. Политуправления САВО, 1928; Медведев М. По следам Джунаида. – Т.: Средазкнига, 1928; Рево¬люция в Средней Азии. Сборник № 1, 2, 3. – Т., 1928-1931; Галузо П.Г. Туркестан – ко¬лония. [Очерк истории Туркестана от завоевания русскими до революции 1917 года.] – М.: КУТВ, 1929; Ильютко Ф. Басмачество в Локае. – М.-Л.: Госиздат, 1929 және тағы басқалар.
23) Сафаров Г.И. Колониальная революция (Опыт Туркестана)... С. 90-91.
24) Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Сбор¬ник статей, докладов, речей и тезисов с предисловием автора. Ч. I. 1917-1919 гг. –Т.: Узбекгосиздат, 1925.
25) Алиев Х. Басмачество и народное хозяйство Ферганы // Военная мысль и революция. –1923. - № 4. С. 43-49.
26) Ходжаев Ф. Басмачество / БСЭ. - М., 1927. Т. 5.
27) Алексеенков П. Крестьянское восстание в Фергане. – Т., 27. – 107 с.
28) Зуев Д. В Бухаре [Разгром Энвер-Паши в 1921 - 1922 гг.] // – Военный работник Туркестана. 1922. № 5-6. С. 26-30; Он же. Ферганское басмачество (1918-1922 гг.) // Граж¬дан¬ская война. – М., 1924. Т. III. С. 124-137.
29) Скалов Г. Социальная природа басмачество // – Коммунист (Ташкент). 1922. №7-8. С. 21-27; Он же. Басмачество // – Военный работник Туркестана. 1922. № 1. С. 45. Он же. Социальная природа басмачества в Туркестане // – Жизнь национальностей. 1923. №3-4. С 51-62; Он же. Хивинская революция 1920 года // – Новый Восток. 1923. № 4. С. 241-257.
30) Гинзбург С. Басмачество в Бухаре // – Красная казарма. 1922. №2. С. 77-88; Он же. Кто такие Ибрагимбек и Мулла Абдукагор // – Красная казарма. 1923. №5. С. 63-69; Он же. Басмачество в Фергане // – Очерки револю-ционного движения в Средней Азии. - М., 1926. С. 125-152.
31) Соловейчик Л. Басмачество в Бухаре (Очерк возникновения и развития современного басмачества в Бухаре). – М.: Красная новь, 1923. - 28 с.
32) Гинзбург С.В. Басмачество в Фергане // Новый Восток. - 1925. - № 10-11.
33) Галузо П.Г. Туркестан – ко¬лония. [Очерк история Туркестана от завое-вания русскими до революции 1917 года.] – М.: КУТВ, 1929.
34) Ильютко Ф. Басмачество в Локае. – М.-Л.: Госиздат, 1929.
35) Мухаммад Али Балжувоний. Тарихи нофеий (Фойдали тарих). Таржимон ва нашрга тайёрловчилар: Ш. Вохидов, З. Чориев. – Т.: Академия, 2001.
36) Василевский К. Фазы басмаческого движения в Средней Азии // – Новый Восток. 1930. Кн. 29. с. 126-141.
37) Божко Ф. Гражданская война в Средней Азии. – Т.: Узгиз, 1930; Револю-ция и культура в Средней Азии. Сборник первый. – Т., 1934; Ниалло Азиз. Очерки истории революции и гражданской войны в Киргизии и Средней Азии. – Фрунзе: Госиздат, 1941; Тимошков С. Борьба с интервентами, бело-гвардейцами и басмачеством в Средней Азии. – М., 1941; Турсунов М.Т. Денежное обращение в Туркестанской АССР в период гражданской войны (1917-1921 гг.). – Т.: Госиздат, 1950; Бабаходжаев А.Х. Провал английской агрессивной по¬литики в Средней Азии (1917-1920 гг.). – Т.: Изд. АН УзССР, 1955; Бабаходжаев А.Х. Совет дав¬ла¬тини де-факто ва де-юре таниш даврида Урта Осиё ва Урта Шарқда инглиз анти¬совет сиёсатининг барбод булиши (1919-1924 й.). – Т.: УзССР ФА нашриёти, 1959; Ишанов А.И. Создание Бухарской Народной Советской Республики (1920 - 1924 гг.). - Т.: Изд. АН УзССР, 1955; Он же. Бухар¬ская Народная Со¬вет¬ская Республика. - Т.: Узбекистан, 1969; Шек Л.К. Победа Народной Советской революции в Бухаре. - Т.: Госиздат, 1956; Ташлиев Ш. Установление и упро¬чение совет¬ской власти в Тур¬кес¬та-не (1917 - июнь 1918 гг.). - Ашхабад: Туркменгос-издат, 1957; Найда С.Ф. О неко¬то¬рых вопросах истории гражданской войны в СССР. - М.: Воениздат, 1958; Алиев А. Великий Октябрь и револю¬цио¬ни¬зи¬ро¬вание народов Бухары. – Т.: Госиздат, 1958; Очерки истории комму-нистических партий Тур¬¬кес¬тана, Бухары и Хорезма. - Т.: Госиздат, 1959; Боевой путь войск Туркестанского военного окру¬га. - М.: Воениздат, 1959; Қуқон¬бо¬ев А. Фар¬ғо¬на¬да совет хокимиятини урнатиш ва мустах¬кам¬лаш учун кураш. – Т.: Уздавнашр, 1958; Он же. Борьба с басмачеством и упрочение советской власти в Фергане. - Т.: Госиздат, 1958; Унинг Узи. Улуғ Октябрь ва Туркистон. - Т.: Узбекистан, 1972; Кельдиев Т.Х. Разгром контр-революции в Ферганской и Самаркандской областях Туркестанской АССР (1918 - 1923 гг.). - Т.: Госиздат, 1959; Алескеров Ю. Интервенция и граж-дан¬ская война в Средней Азии. - Т.: Госиздат, 1959; Гордиенко А.А. Создание народно-советского госу¬дарства и права и их революционно-преобразующая роль в Хорезме и Бухаре. - Т.: САГУ, 1959; Зевелёв А.И. Из истории граж-данской войны в Узбекистане. - Т.: Госиздат, 1959; Назаров М. Туркистон интервенция ва граж¬данлар уруши даврида (1918 - 1920 й.). - Т.: Уздавнашр, 1961; Меженина Е. Агитпоезд «Красный Восток». - Т.: Госиздат, 1962; Бойжонов Р. Узбекистонда марк¬сис¬тик тарих фанининг ривожланиши (1917 - 1924 й.). - Т.: Уздавнашр, 1962; Оның өзі. Туркистонда Октябрь револю-цияси историографиясига доир (1917-1967 й.). - Т.: Узбекистон, 1969; Иркаев М. Исто¬рия гражданской войны в Тад-жи¬кис¬та¬не. - Душанбе, 1963; Макашов А.В. Партийная организация Таджикистана в 1924 - 1926 годах. - Душанбе: Таджикгосиздат, 1964; Никишов П.П. Из истории краха левых эсеров в Туркестане. - Фрунзе: Кыргызстан, 1965; Нуруллин Р.А. Советы Туркестан-ской АССР в период иностранной воен¬ной контрреволюции и гражданской войны. - Т.: Наука, 1965; Хайдаров Г.Х. Борьба за установление и упрочение Советской власти в Северном Таджикистане (1917-1923 гг.). - Ленинабад: Ирфон, 1966; Якубов Б. Из истории партий¬ной организации Ферганы. - Т.: Фан, 1967; Джалилов Т. Верные Отчизне. - Т.: Узбекистан, 1968; Джалилов Ш. Борьба с бас¬ма¬чеством в Ходжентском уезде (1918-1923 гг.). - Душанбе: Ирфон, 1968; Атаджанов А.Р. Орга¬низация и деятельность РКИ в Туркестане. - Т.: Фан, 1972; Каримов Р.Х. Узбекистан в период восстановления народного хозяйства СССР. - Т.: Узбекистон, 1974; Каландаров М. Образование и деятельность Хорезмской Коммунистической партии. - Т.: Узбекистон, 1975; Го¬линков Д.Л. Кру¬ше-ние антисоветского подполья в СССР (1917 - 1925 гг.). - М.: Политиздат, 1975; Зиманов С. От освбодительных идей к советской государственности в Бухаре и Хиве. - Алма-Ата: Наука, 1976; Поляков Ю.А., Чугунов А.И. Конец басмачества. - М.: Наука, 1976; Зевелёв А.И., Поляков Ю.А., Чугунов А.И. Басмачество: возникновения, сущность, крах. - М.: Наука, 1981; Басмачество: социально-политическая сущность. - Т.: Фан, 1984; Иноятов Х.Ш. Народы Средней Азии в борьбе против интервентов и внутренней контрреволюции. - М.: Мысль, 1984; Погорель¬¬¬ский И.В. История Хивинской революции и Хорезмской Народной Советской Республики (1917 - 1924 гг.). – Л.: Изд. ЛГУ, 1984; Мухамедбердыев К.Б. История Хоре¬зм¬ской революции. - Т.: Фан, 1986; Гражданская война и иностранная интервенция в Средней Азии. - Ашхабад: Ылым, 1986; Искандаров Б.И. Борьба за установ-ление советской влас¬ти в Таджикистане (1920-1922 гг.). - Душанбе: Дониш, 1986; Зевелёв А.И., Поляков Ю.А., Шиш¬кина Л.В. Басмачество: правда истории и вымысел фальсификаторов. - М.: Мысль, 1986 и др.
38) Аршаруни А. и Габидуллин Х. Очерки панисламизма и пантуркизма в России. - М.: Безбожник, 1931; Ходжаев Ф. К истории революции в Бухаре и национального размежевания Средней Азии. - Т.: 1932; Раджапова Р.Я. Соз-дание и работа поли¬т¬ор¬га¬нов в войсках Туркестанской республики и Турк-фронта (1918-1920 гг.).: Автореф. дис.... канд. истор. наук. - Т., 1967; Чеботарёва В., Раджапова Р. Историко-партийная наука в Узбе¬кис¬та¬не. - Т.: Узбекистан, 1982.
39) Непесов Г. Победа советского строя в Северном Туркменистане (1917-1936 гг.). - Ашхабад, 1950; Он же. Из истории Хо¬резм¬ской революции (1920-1924 гг.). - Т.: Госиздат, 1962; Шамагдиев Ш.А. Разгром контр¬ре-волюцион-ных бур¬жу¬азно-национа¬лис¬ти¬чес¬ких басмаческих банд в Ферганской доли-не.: Автореф. дис. ... канд. истор. наук. - Т., 1956; Он же. Очер¬ки истории гражданской войны в Ферганской долине. - Т.: Изд. АН УзССР, 1961; Он же. Гражданская война и разгром басмачества в Узбекистане.: Авто¬реф. дис. ... док-ра истор. наук. - Т., 1975.
40) История народов Узбекистана. В двух томах. – Т.: Госиздат, 1950. Т. 2; История Узбек¬ской ССР. В 2-х томах. – Т.: Госиздат, 1957. Т. II; История гражданской войны в Узбе¬кис¬тане. Т. I-II. Фан, 1964-1970; Адилов Р., Миль-штейн Р. Из истории органов гос¬без¬о¬пасности Узбекистана (1917-1930 гг.). – Т.: Узбекистан, 1967; Урта Осиё коммунис-тик ташкилотларининг тари-хи. - Т.: Узбекистон, 1969; История Бухарской и Хо¬резм¬ской Народных Советских Республик. - М.: Наука, 1971; Узбекистон ССР тарихи. 4 то쬬лик / Бош мухаррир И.М. Муминов. - Т.: Фан, 1971. Т. III (1917-1937 й.); Мусаев М.М., Ур¬мнова Р.К. Узбекистон ССР тарихи. 9-10-синфлар учун уқув қулланма. 12-нашр. - Т.: Уқитувчи, 1986 ва б.
41) История гражданской войны в СССР. 1917-1922. – М.: Госиздат, 1935-1960. Т. 1-5.
42) Бутуниттифоқ коммунист (большевик) лар партиясининг тарихи. Қисқа курс (1938). - Т.: Уздавнашр, 1952.
43) Басмачество / МСЭ. - М., 1929. Т. 1. С. 599-600; Басмачество / МСЭ. 3-издание. – М., 1958. Т. 1. С. 825-826; Басмачество / БСЭ. 2-издание. - М., 1950. Т. 4. С. 286-287; Бас¬ма¬ч嬬с¬тво / БСЭ. 3-издание. - М., 1970. Т. 3. С.
44) Крушельницкий А. Бухарская революция. Диктатура по телеграфу // Родина. 1989. №11. С. 30-39.
45) Касымов Ф., Эргашев Б. Бухарская революция. Дорогу выбрал курултай // Родина. 1989. № 11. С. 30-39.
46) Папоров Ю. Белое солнце пустыни? // Юность. 1990. №1. С. 80-85.
47) Ким П., Хасанов М. Басмачество: 1921-1924 годы // Звезда Востока. 1989. №6. С. 141¬-150; Хасанов М., Германов В., Шодиев Қ. Амир Олимхон фожиаси // Фан ва турмуш. 1991. №3. Б. 18-21; №4. Б. 26-31.
48) Болтабоев Х. Талабни қондирмаган инқилоб // Шарқ юлдузи. 1991. №1. Б. 131-138; Босмачилик: хақиқат ва уйдирма (давра сухбати) // Шарқ юлдузи. 1991. № 3. Б. 165-189; Донияров Ш. Мадаминбек ким эди? // Ёшлик. 1991. №4. Б. 24-29; Акрамов А. Босмачилик харакати ва унинг мохияти // Хаёт ва иқтисод. 1991. №7. Б. 58-63 және т.б.
49) История Казахстана с древнейших времен до наших дней (Очерк). - Алматы: Дәyip, 1993; Абдакимов А. История Казахстана. Учебное пособие. - Алматы: РИК, 1994; Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы и культуры. Учебное пособие. - Алматы: Дайк-Пресс, 2001.
50) Абусеитова М.Х. и др. История Казахстана и Центральной Азии. Учебное пособие. - Алматы, 2001.
51) Садыкова Б. Мустафа Чокай. - Алматы: Алаш, 2004.
52) Садыкова Б. История Туркестанского легиона в документах (На русском и немецком языках). - Алматы: Қайнар, 2002.
53) Алланиязов Т.К. Казахский след в туркменском повстанческом движении (март-сентябрь 1931 г.) // Восток. - 2004. - № 1. С. 49-56.
54) Ауанасова А.М. Деятельность национальной интеллигенции Туркестана в первой четверти XX века. Алматы, «Қазақ университеті». 2001. - 262 c.
55) Зияева Д.Х. Национально-освободительное движение в Туркестане в историографии ХХ века (проблемы изучения истории восстания 1916 г. и движения «Истиклолчилик» 1918-1924 гг.). Автореф. дисс. Т., 1999. С. 47-48.
56) Каримов И. Мадаминбек. – Т., 2000. С.3
57) Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости / Научный редактор Р.Я. Ражапова. - Т.: Шарк, 2000.
58) Узбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Узбекистон совет мустамлакачи-лиги даврида / Илмий мухаррир М. Жураев. - Т.: Шарқ, 2000.
59) Бухоро тарихи масалалари. - Бухоро: «Бухоро» нашриёти, 1996; Бухоро: тарих сахифалари. – Бухоро: «Бухоро» нашриёти, 1999.
60) Хоразм тарихи. – Урганч: Хоразм, 1997. II-жилд.
61) Ражапова Р.Ё. Суронли замонлар / Хива минг гумбаз шахри. - Т.: Шарқ, 1997. Б. 44-55.
62) Кощанов Б. Право на вторжение... (Неизвестные страницы истории Каракалпакии и Хорезма в 1919 - 1920 годы.) - Нукус: Каракалпакстан, 1993; Кощанов Б.А., Джумашев А.М. Зарубежная и отечественная историография истории Туркестана, Хорезма и Каракалпакстана в первой четверти ХХ века. - Нукус: Каракалпакстан, 1997; Кощанов Б., Сейтназаров М. Революция? Вторжение? События в Хивинском ханстве (1919 - 1920 гг.). - Нукус: Билим, 1997; Усенов Е. Хан Мақсым. - Нукус: Қарақалпақстан, 1997.
63) Қарақалпақстаннын жона тарийхы. - Нукус: Қарақалпақстан, 2003.
64) Хасанов М. Свои и чужие // Звезда Востока. 1996. №2. С. 154-168; Ша쬬сутдинов Р. «Босмачилар» ким булган? // Фан ва турмуш. 1997. №1. Б. 22-23; Уни¬нг узи. Фарғона қурбошилари // Фан ва турмуш. 1997. №2. Б. 24-25; Шам¬сут¬ди¬нов Р., Қодиров А. Шермухаммадбек хаётига чизгилар // Фан ва турмуш. 1999. № 2. Б. 14-15; № 3. Б. 18-19; № 4. Б. 20; Зиёева Д. Туркистон мустақиллиги учун кураш маса¬ла¬лари 20-30-йиллар талқинида // Узбекис-тонда ижтимоий фанлар. 1998. №1. Б. 67-73; Унинг узи. Эзгулик йулидаги бирлик // Фан ва турмуш. 1998. №3. Б. 8-9; Шод¬мо¬но¬ва С. Туркистон истиқ-лоли учун кураш масалалари хорижий тарихчилар талқинида // Узбекистон тарихи. 2000. № 1-2. Б. 89-95; Унинг узи. Манбалар сузлаганда // Фан ва турмуш. 2000. №4. Б. 24-25 ва б.
65) Қосимов Ф., Рашидов У. Бухорода қаршилик («босмачилик») харакати тарихидан лавхалар (1920-1924 йиллар). – Т., 1994; Касымов Ф. Драма рево-люции и правда истории. – Бухара, 1996; Унинг Узи. Бухоро республикаси тарихшунослиги. – Бухоро: «Бухоро» нашриёти, 1996; Норжигитова Н. «Бос-мачилик харакати» ва унинг совет тузуми давридаги тарихий адабиётларда ёритилиши. – Т., 1996; Хайитов Ш., Салмонов А., Йулдошев С. Узбек мухо-жирлиги тарихидан лавхалар. – Фарғона, 1998; Зиёева Д. Босмачилик: хақи-қат ва уйдирма. – Т.: Узбекистон, 2000; Зияева Д. Узи. Туркистон миллий озодлик харакати. – Т., 2000.
66) Зиёев Х. Узбекистон мустақиллиги учун курашларнинг тарихи. - Т.: 2001.
67) Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924 йй.). – Бухоро, 2003.
68) Остонова Г. Бухоро: қизил босқин тарихшунослиги. – Бухоро, 2003.
69) Саидов И.М., Голованов А.А. Истоки независимости: политическое про-тивоборство по национально-государственному самоопределению узбекского народа (1917-1920 гг.). – Самарканд: Изд. СамГУ, 2003.
70) Алимова Д.А. Джадидизм в Средней Азии. Пути обновления, реформы, борьба за независимость. – Т.: Узбекистон, 2000; Алимова Д.А., Голованов А.А. Узбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тазйиқ оқибатлари (1917-1990 йй.). – Т.: Узбекистон, 2000.
71) АъзамхУжаев С. Туркистон Мухторияти. – Т.: Маънавият, 2000.
72) Мингноров А. Туркистонда 1917-1918 йй. миллий сиёсий ташкилотлар (Миллий матбуот материаллари асосида). - Т.: Маънавият, 2002.
73) Гиленсен В.М. Банды под зелёным знаменем. Басмачество в Таджи-кистане в 20 – нач. 30-х гг. и советско-афганские отношения // Военно-исто-рический журнал. 1999. №4; №5. С. 26-33; Он же. Разгром басмаческих баз в Афганистане // – Военно-исторический журнал. 2000. №1. С. 31-41; Он же. Повстанческое движение в Средней Азии и советско-афганские отношения в 1920-е – нач. 1930-х годов // Восток. 2002. №2. С. 56-69; Панин С. «Афган-ский след» в басмаческом движении // Азия и Африка сегодня. 1999. № 9. С. 58-63; Бойко В. Советско-афганская военная экспедиция в Афга-нистан 1929 года // Азия и Африка сегодня. 2001. № 7. С. 31-37; Он же. Сред¬не¬азиатская эмиграция в Афганистане в 20-е – нач. 30-х годов XX века // Ozbekiston tariхi. 2004. №3. С. 24-32; Юрина Е.А. Этническая ситуация в басмаческом движе-нии // Расы и народы. Вып. 27. М., 2001. С. 168-181 и др.
74) Яблочкина И.В. Рецидивы гражданской войны (1921-1925 гг.). - М.: Хельга, 2000.
75) Квалинг В. Гражданская война в России: белые армии. – М.-СПб.: АСТ, 2003; Басмачество. Сборник. - М.: Эксмо-Алгоритм, 2005 и др.
76) Медведев В. Нечаянная революция. Бухара, 1920 год // Дружба народов. - 1992. №1. С. 131-176.
77) Генис В.Л. Рагром Бухарского эмирата в 1920 году // Вопросы истории. - 1993. №7. С. 39-53; Он же. «Бутафорская революция» или Российское полпредство в Хиве 1920 году // Восток. 2000. №2. С. 5-26.
78) Персиц М.А. Застенчивая интервенция. О советском вторжении в Иран и Бухару в 1920-1921 гг. 2-изд. – М.: Муравей-Гайд, 1999.
79) Генис В. «С Бухарой надо кончать...». К истории бутафорских рево-люции. – М.: МНПИ, 2001; Он же. Вице-консул Введенский. Служба в Пер-сии и Бухарском ханстве (1906-1920 гг.). Российская дипломатия в судьбах. – М.: Социальная-политическая мысль, 2003.
80) Пылев А.И. Басмачество в Средней Азии: этнополитический срез (взгляд из ХХІ века). – Бишкек, 2006. – 244 с.
81) Зевелёв А.И. Историография советского Туркестана (Историография и источники по истории гражданской войны в Туркестане). – Т.: Б.И., 1968; Зевелёв А.И., Поляков Ю.А., Шишкина Л.В. Басмачество: правда истории и вымысел фальсификаторов. – М., 1986; Иноятов Х.Ш. Краткая историо-графия гражданской войны в Средней Азии. – Ташкент, 1974
82) Mustafa Chokay. Le mouvement nationaliste au Turkistan // Orient ef Occident. (Paris). – 1923. № 5. P. 45-47; Аталған автор. The Basmaji Movement in Turkistan // The Asiatic Review. (London). 1928. Т. 24. P. 273-288.
83) Mustafa Chokay. Les Soviets en Asia Centrale. - Paris, 1928; Мустафa Чокай. Туркестан под властью Советов (К характеристике диктатуры пролетариата). – Париж: Яш Туркестан, 1935; Мустафа Шоқай. Туркестан под властью Советов... // Тандамалы. – Алматы: Қайнар, 1999. Т. 2. С. 319-388;
84) Чокаев М. Отрывки из «Воспоминаний о 1917 годе». Токио-Москва, 2001
85) Mustafa Chokay.The Basmaji Movement in Turkistan // The Asiatic Review. (London). 1928. Т. 24. P. 283-285
86) Velidi. Bugunku Turkistan ve Yakin Tarihi. - Kair, 1928; Togan А. Zeki Velidi. Bugunku Turkili (Turkiston) ve Yakin Tarihi. - Istanbul, 1942 - 1947.
87) Turkistanli A. Receb Baysun. Turkistan Milli Hareketleri. – Istanbul, 1945.
88) Castagne J. Les Basmatchis: Le mouvement national des indigenes d’Asie сentrale depuis le revolution d’oktobere 1917 jusqu’en oktobre 1924. - Paris, 1925.
89) Castagne Jozeph. Turkistan Millii Kurtulus Hareketi (Ekim 1917- Ekim 1924). «Basmacilar». – Istanbul, 1980.
90) Bailey F.М. Mission to Tashkent. - London, 1946.
91) Hayit Baymirza. Turkistan im XX. Jahrhundert. - Darmstadt, 1956;
92) Хайит Б. Басмаческое движение // – Звезда Востока. 1992. №1. С. 97-105.
93) Turkistan zwischen Russland und China. - Amsterdam, 1971; Turkistan Rusya ile Cin arasinda. - Istanbul, 1975; «Basmachi». National Kampf Turkistans in den Jahren 1917 bis 1934. - Koln, 1992; Turkistan Devletlerinin Milli Mucadeleleri Tarihi. - Ankara, 1995; «Basmacilar». Turkistan Milli Mucadele Tarihi (1917 - 1934). - Ankara, 1997; Milli Turkistan hurriyet davasi. «Milli Turkistan» mecmuasinda bildirilgan fikirlar. – Ankara, 2005 және т.б.
94) Broxup M. Basmachilar. - Ankara, 1984.
95) Olcott М. D. The Basmachi or Frelmens Revolt in Turkistan 1918 - 24 // Soviet studies. (Oxford). 1991. № 7. Р. 352-369.
96) Salahi R. Sonyel. Enver Pasa ve Orta Asya’da Basgosteren «Basmaci» Akimi // «Belleten» Dergisi. - Ankara, 1990. IV-cilt. S. 1179-1208.
97) Fraser G. Basmachi-I // Central Asian Survey. (Oxford). - 1987. - № 1. P. 1-73; Basmachi-II // Central Asian Survey. (Oxford). - 1987. - № 2. P. 7-42.
98) Bademci Ali. 1917 - 1934. Turkistan Milli istiklal Hareketleri ve Enver Pasa. Korbasilar. - Istanbul, 1975. 1-cilt.
99) Sevket Sureyya Aydemir. Makedony’dan Ortaasya’ya Enver Pasa. - Ankara-Istanbul, 1993. III-cilt. 1914-1922. 4-baski.
100) Эдвард Карр. История Советской России. Кн. I. Большевистская рево-люция 1917-1923. – М.: Прогресс, 1990. Т. 1-2.
101) Buttino M. Ethnicite et politigue dans la guerre civile: a propos du basmacestvo au Fergana / Cahelr du Monde russ (Paris). 1997. №2. P. 195-222.
102) Eisener R. Who was Ibrahim bek? // VII-ESCAS Conference. – Wien, 2000. P. 1-10.
103) Buttino M. La rivoluzione capovolta. - Napoli, 2003.
104) Емельянова Г. К вопросу о национальной самоиден¬ти¬фи¬ка¬ции волжских татар в конце XIX - начале ХХ веков: татаризм, тюркизм и исламизм // Мир ислама. (Казань). - 1999. - № 1-2. С. 109-122; Кемпер М. Между Бухарой и Сре䬬ней Волгой: столкновениие Абд ан-Насра ал-Курсави с улемами тради¬цио¬на¬лис¬та¬ми // Мир ислама. - 1999. - № 1-2. С. 159-170; Ислам в татарском мире: история и совре¬менность. - Казань, 1997. С. 379.
105) Эргашев Б.Х. Идеология национально-освободительного движения в Бухарском эмирате. - Т.: Фан, 1991. С. 26; Мухаммеджанова Л.П. Обществен-но-политическая ситуация в Бухаре в начале XX века и развитие демократии-ческого движения (1908-1920 гг.).: Автореф. дис. ... канд. истор. наук. - Т., 1999. С. 18-19.
106) «Туркестанскому генерал-губернатору...» // Военно-исторический журнал. - 1990. - № 11. С. 78-87.
107) Узбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Узбекистон совет мустамла-качилиги даврида / Илмий мухаррир М. Жураев. - Т.: Шарқ, 2000. Б. 15.
108) Афғоний / Ислом. Энциклопедия. А-Х. - Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2004. Б. 34.
109) Ислам / Энциклопедический словарь. - М.: Наука, 1991. С. 26.
110) Узбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Узбекистон совет мустамла-качилиги даврида... Б. 16.
111) Фитрат. Хиндистонда бир фаранги ила бухороли мударриснинг жадид мактаблари хусусинда қилғон мунозараси / Танланган асарлар. / Нашрга тайёрловчи Х. Бол¬табоев. - Т.: Маънавият, 2000. 1-жилд. Б. 46-98.
112) Айний С. Бухоро инқилоби тарихи учун мате¬ри¬ал¬лар / Асарлар. 8 томлик. - Т., 1963. Т. 1. Б. 181-349.
113) Абд-ар-Рауф. Рассказы индийского путешественника. Бухара как она есть. / Перевод с персидского А.Н. Кондратева. - Самарканд, изд. Махмуд-ходжи Бекбуди, 1913; Фитрат. Хинд сайёхи баёноти / Танланган асарлар. - Т.: Маънавият, 2000. 1-жилд. Б. 98-168.
114) Файзулла Хужаев. Бухородаги революция ва Урта Осиёнинг чегараланиши тарихига доир / Танланган асарлар. - Т.: Фан, 1976. Т. 1. Б. 99.
115) Фитрат. Нажот йули (Рахбари нажот) / Таржима ва изохлар муаллиф-лари: Ш. Вохидов, Г. Музаффарзода. - Т.: Шарқ, 2001. - 176 б.
116) Шурои Исломиянинг қарор ва хужжатлари // Нажот. 1917, 9 апрель; Улуғ Тур¬кистон. 1917, 25 апрель; Турк Адами Марказият фирқаси // Турон. 1917, 10 сентябрь және тағы басқалар.
117) Умумтуркистон мусулмонларининг қурултойи // – Кенгаш. 1917, 12 сентябрь.
118) Туркистон мусулмонларининг IV қурултойи // Улуғ Туркистон. 1917, 9 декабр; Эл байроғи. 1917, 13 декабрь және тағы басқалар.
119) Рыскулов Т.Р. Собрание сочинений в трёх томах. – Алматы: Қазақстан, 1998. Т. 3. С. 169-170.
120) Султон-Галиев М. Статьи. Выступления. Документы. – Казань: Татар-ское книжное издательство, 1992. С. 358-359, 468-469.
121) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт сек-ретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. - М.: Инсан, 1992. С. 15-23, 23-26, 39-40, 40-42. 43-45, 52-54, 54-57, 64-66, 73-80, 80-86, 94-96, 99-105, 110-116, 116-121, 122-127, 164-171, 171-172, 221-229, 231-233, 260-264, 268-269, 273-274.
122) Туркестанский Г. Кто такие джадиды. - Т.: Изд. САКУ, 1926. С. 11-22; Галузо П.Г. Туркестан - колония. Очерк истории Туркестана от завоевания русскими до рево¬лю¬ции 1917 года. - М.: КУТВ, 1929. С. 144-152; Аршаруни А. и Габидуллин Х. Очерки пан¬исламизма и пантюркизма в России. - М.: Безбожник, 1931. С. 5-63, 165-182; Бобо¬хужаев А.Х. Пантуркизм – империа-лизмнинг идеологик қуроли. - Т., 1954. - 40-б.; Пан¬исломизм. - Пантуркизм / Узбек совет энциклопедияси. - Т.: УзСЭ Бош редаꬬция¬си, 1976. Т. 8. Б. 399-400; Панисломизм. - Панисломист. - Панисломчи. - Пантуркизм. – Пантур-кист / Узбек тилининг изохли луғати. - М.: Рус тили нашриёти, 1981. Т. 1. Б. 571; Панисломизм. - Пантюркизм / Гражданская война и военная интер-венция в СССР. Энциклопедия. 2-издание. – М.: Советская энциклопедия, 1987. С. 427, 428; Панисламизм. - Пантюркизм / Советский энциклопедичес-кий словарь. 4-издание. - М.: Советская энциклопедия, 1987. С. 963, 964 и др.
123) Мамадазимов А. Политическая история таджикского народа. - Душанбе: Дониш, 2000. С. 251-258; Хайдаров Г.Х. История таджикского народа: XX век. – Худжанд, 2001. С. 120-123.
124) Эрк. 1992, 19-26 февраль.
125) К-ов А. Два голоса // Еженедельник политработника. 1921, 16 января.
126) Генис В. «С Бухарой надо кончать...». К истории бутафорских рево-люций. Документальная хроника. - М.: МНПИ, 2001. С. 56.
127) Туркестан в начале ХХ века ... с. 168.
128) Сонда, 174-175 бб.
129) Бұл да сонда, 174-175 бб.
130) Фрунзе М.В. Собрание сочинений. - М.-Л., 1929. Т. 1. С. 128.
131) Котенов А.А. о разгроме басмаческих банд в Средней Азии // – Военно-исторический журнал. 1987. №2. С. 59-64.
132) Известия. (Ташкент). 1920, № 29, 8 февраля.
133) Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик харакати (Мустабид тузумга қарши 1916 йил ва 1918 - 1924 йиллардаги халқ курашлари тарихшунослиги). - Т.: Ғафур Ғулом нашриёти, 2000. Б. 32; Эпштейн М.С. Наша борьба с басмачеством. Последние директивы ЦК РКП. - Т., 1922. С. 6.
134) Файзулла Хужаев. Танланган асарлар... Т. 1. Б. 249.
135) Сонда. 249-250 бб.
136) История Бухарской Народной Советской Республики (1920 - 1924 гг.). с. 198-203; 215-217.
137) Файзулла Хужаев. Танланган асарлар... Т. 1. Б. 461.
138) Ишанов А.И. Бухарская Народная Советская Республика. - Т.: Узбекистан, 1969. С. 274-275, 276-277.
139) Ражапова Р. Суронли замонлар / Хива минг гумбаз шахри. - Т.: Шарқ, 1997. Б. 46-47.
140) Кощанов Б., Сейтназаров М. Революция? Вторжение? События в Хивинском ханстве (1919 - 1920 гг.). - Нукус: Билим, 1997. С. 26-29; Генис В. «Бутафорская революция» или Российское полпредство в Хиве в 1920 году // Восток. - 2000. - № 2. С. 10-12.
141) Маткаримов М. Хоразм республикаси: давлат тузилиши, нозирлари ва иқтисоди. - Урганч, 1993. Б. 41-42.
142) Папоров Ю. Белое солнце пустыни?.. // Юность. - 1990. - № 1. С. 83-84.
143) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт секретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. С. 25, 121.
144) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт секретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. С. 122, 123-124.
145) Хидоятова Н.Г. Басмаческое движение в современной советологии.: Автореф. дис. ... канд. истор. наук. - Т., 1993. - 24 стр.
146) Сlenda Fraser. Basmachi-II // Central Аsian Survey (Oxford). - 1987 . - Vol 6. - № 2. P. 7-8.
147) Hayit B. Islam unden Russian Rule. - Istanbul, 1981. P. 65.
148) Туркистон фронти / Узбек совет энциклопедияси. Т. 11. Б. 379.
149) Крущельницкий А. Бухарская революция. Диктатура по телеграфу // Родина. - 1989. - № 11. С. 33.
150) История России ХХ век / Ответственный редактор В.А. Дмитренко. - М.: АСТ, 2000. С. 218.
151) Нурмагамбетова Р.К. Движение Алаш и Алаш-Орда. Историография проблемы. 1920-1990-е годы XX века. - Алматы, 2003.
152) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт секретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. С. 43.
153) Узбекистоннинг янги тарихи. 2-китоб. Узбекистон совет мустамла-качилиги даврида... Б. 84-85.
154) Бехбудий М. Қозоқ қариндошларимизға очиқ хат // Хуррият. 1918, 26 январ; Унинг Узи. Танланган асарлар. 2-нашри. - Т.: Маънавият, 1999. Б. 204.
155) Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости. С. 166-167.
156) A.Zeki Velidi Togan. Bugunku Turkili (Turkistan) ve Yakin Tarihi. - Istanbul, 1981. 1-cilt. Bate ve Kuzey Turkistan. 2-baski. S. 388.
157) Сайидхонов А. Фарғонада Эргаш хукумати // Улуғ Туркистон. 1918, 16 июл.
158) Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости. С. 193.
159) Сонда. С. 200-201.
160) Наша газета. 1918, 22 декабря.
161) Наша газета. 1918, 4 декабря.
162) Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной независимости. C. 201.
163) Муравейский С. (Лопухов В.) Очерки по истории революционного движения в Средней Азии. - Т.: Узгиз, 1926. С. 24.
164) Известия (Коканд). 1919, 21 февраля.
165) Hayit Baymirza. Basmatsch... S. 98.
166) Зевелев А.И. Из истории гражданской войны в Узбекистане. - Т.: Госиздат, 1959. С. 331.
167) Наша газета, 1919, 20 февраля.
168) Зевелев А.И. Из истории гражданской войны в Узбекистане. С. 133-134.
169) История гражданской войны в Узбекистане. Т. I. С. 323-324.
170) Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркистана. Ч. I. 1917-19. С. 91-93; Рыскулов Т.Р. Собрание сочинений в трех томах. – Алматы: Қазақстан, 1997. Т. 1. С. 169-171.
171) Қоңыратбаев О.М. Тұрар Рысқұлов. Қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. – Алматы, «Қазақстан», 1994. 79-80 бб.
172) Туркестан в начале XX века ... С. 206-207.
173) Сонда, 223 б.
174) Бұл да сонда, 212.
175) Воспоминания участников гражданской войны в Андижанской области. Вып. I. С.19, 25.
176) Marco Buttino. La rivolutione capovolta. - Napoli, 2003. P. 375; Марко Буттино. Роль курбаши Мадаминбека в Ферганском повстанческом движе-нии и переговоры с советской властью (1918 - 1920 гг.) // Марказий Осиё ХХ аср бошида: ислохотлар, янгиланиш, тараққиёт ва мустақиллик учун кураш. Жадидчилик, мухториятчилик, истиқлолчилик. - Т.: Маънавият, 2001. Б.119.
177) Ибодинов А. Қyрбоши Мадаминбек. - Б. 56.
178) Рафиков М. От Волги до Тянь-Шаня. - Казань: Татарское книжное изд-во, 1976. С. 54-105.
179) Веревкин-Рахальский. Мои 90 лет. Воспоминания. С. 86-87.
180) Туркестан в начале XX века ... С. 222.
181) Бұл да сонда, 222 б.
182) Бұл да сонда, 227 б.
183) История Хорезмской Народной Советской Республики. С. 230.
184) Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. С. 370.
185) История гражданской войны в Узбекистане. Т. II. С. 333.
186) Ишанов А. Бухарская Народная Советская Республика. С. 303-304.
187) Боевой путь войск Туркестанского военного округа. – М., 1959. С. 163.
188) Тайны национальной политики ЦК РКП. Стенографический отчёт секретного IV совещания ЦК РКП, 1923 г. С. 80-85, 260-263.
189) Сталин И. Асарлар. – Т.: Уздавнашр, 1949. Т.5. Б. 378-380.
190) Тайны национальной политики ЦК РКП... С. 165, 268.
191) Сборник указаний по борьбе с басмачеством. С. 6-26.
192) Бұл да сонда. 8-21 бб.
193) История Бухарской Народной Советской Республики. С. 268; Туркестан-ская правда. (Ташкент), 1923, 17 августа.
194) Glenda Frazer. Basmachi-II. P. 17.
195) История гражданской войны в Узбекистане. Т. II. С. 309.
196) История Бухарской и Хорезмской Народных Советских Республик. С. 162.
197) Погорельский И.В. История Хивинской революции и Хорезмской Народной Советской Республики. С. 196.
198) Сборник указаний по борьбе с басмачеством. С. 50-54.
199) Сонда, 52-54 бб.
200) Каландаров Н. Образование и деятельность Хорезмской Коммунисти-ческой партии. – Т.: Узбекистан, 1975. С. 257.
201) Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане... С. 443.
202) История Бухарской Народной Советской Республики. С. 171.
203) Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане... С. 466-467.
204) Пограничные войска в СССР. 1918 - 1928. С. 605-607.
205) Поляков Ю.А., Чугунов А.И. Конец басмачества. С. 115.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
“ЖАЛПЫ ТАРИХ” КАФЕДРАСЫ
ӘОЖ 94(574).02.08
Қолжазба құқығында
Жұмашев Талғат Мерекеханұлы
ТҮРКІСТАН өЛКЕСІНДЕГІ кЕҢЕС билігіне қарсы
қарулы қозғалыс (1918-1924 жылдар)
6NО114 - тарих
магистрлік диссертация
Ғылыми жетекшісі: тарих
ғылымдарының
кандидаты, доцент О.М.Қоңыратбаев
Көлемі – 90 бет
қАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
Алматы, 2008
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-2 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1тарау. Түркістандағы бүкілхалықтық қозғалыстың идеялық-саяси 23-39
тамырлары және мәні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 XX ғасырдың басындағы Түркістан қоғамындағы реформизм және 23-30
азаттық идеялары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
.
1.2 Түркістан өлкесіндегі кеңес билігіне қарсы қарулы 31-39
қозғалыс-тың мәні мен тамырлары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
2 тарау. Түркістан өлкесіндегі қарулы қозғалыстың негізгі даму 40-71
кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Түркістанда кеңес режиміне қарсы қарулы қозғалыстың 40-58
баста-луы және дамуы (1918-1920 жылдар)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Түркістан өлкесіндегі 1921 - 1924 жылдардағы қарулы 59-71
қозғалыс
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды 72-76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 77-90
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көрсеткіші
... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығы. Еліміз өз тәуелсіздігіне
ие болған 1991 жылдан бері отанымыздың өткен тарихына сын көзбен қарау, оны
тереңдете зерттеу, ұлт тарихының жалпы заңдылықтарын және өзіне тән
ерекшелік белгілері бар құбылыстарды анықтау аса маңызды да өзекті болып
отыр.
1918-1924 жылдар аралығында қазіргі Қазақстанның бүкіл оңтүстік өңірлері
Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрамына кірген
болатын. Қазір кейбір зерттеушілер сол тұстағы Қазақстан деген саяси-
географиялық ұғымға тек Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік
Республикасының ғана аумағын кіргізіп шатасып жүр. Осылайша, қазақ
жерлерінің тең жартысы кірген Түркістан аумағын Отан тарихынан тыс
қалдырғысы келеді. Бұл теріс және мүлдем қате түсінік. Түркістан
Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының тарихы да толығымен Отан
тарихы аясында қарастырылуы тиіс. Сондықтан да біз үшін Түркістан тарихын
зерттеу аса маңызды және өзекті мәселе болып қала береді.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Түркістан өлкесінде 1918-1924
жылдар аралығында кеңес билігі мен қызыл әскерге қарсы бағытталған қарулы
қозғалысты кешенді және салыстырмалы түрде зерттеу – біздің магистрлік
диссертациямыздың басты мақсаты болып табылады. Осы негізгі мақсатқа қол
жеткізу үшін келесідей міндеттер белгіленді:
Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс тарихының
дерекнамасы мен тарихнамасының мәселелерін талдау;
Түркістандағы жалпы халықтық қозғалыстың идеялық-саяси түп-тамыр-ларын
ашып көрсету;
XX ғасырдың басында Түркістан қоғамында реформизм және азаттық идеяларының
таралуы мен қарулы қозғалысқа бұл идеялардың тигізген ықпалын анықтау;
Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыстың мәні мен
табиғатын ашып беру;
Қозғалыстың эволюциясын: оның пайда болуын, басталуын, шарықтау шегін,
құлдырауы мен жеңіліске ұшырауын, кеңестерге қарсы күрестің басты
бағыттарын зерттеу; оның кезеңдерін бөліп қарастыру;
Кеңес билігі мен қызыл армияға қарсы қарулы күрестегі негізгі әрекет етуші
күштердің әлеуметтік топтарын және ұлттық-этникалық құрамын сараптап
талдау; қозғалыстың жалпы қатысушылардың санын анықтау;
қарулы қозғалыстың идеялық жетекшілері мен дем берушілерін көрсету;
қозғалыстың ұйымдасу және саяси формалары: құрбасшылардың құрыл-тайлары,
құрбасшылардың әскери ұйымдасуы мен әскердегі басқару жүйесі, Мадаминбек
және Шермұхаммедбек басқаруында құрылған өкіметтердің қызметі мен маңызын
зерттеу;
Кеңестік Ресей мен Түркістандағы большевиктер өкіметінің, қызыл армияның
(Түркістан майданының) қарулы қарсылық қозғалысына қатысты қолданған
басқыншылық саясатының мәнін ашып беру.Түріккомиссия, Түрікбюро, Орта Азия
бюросы сынды Орталықтан жіберілген, шексіз өкілеттілікке ие болған түрлі
комиссиялар мен бюролар қызметтерінің отаршылдық белгілерін анықтау;
Өлкедегі қарулы қозғалыстың жалпы халықтық белгілерін анықтау;
Қозғалыс жетекшілері арасында орын алған негізгі қайшылықтар мен
келіспеушіліктердің себептерін ашып беру;
Қарулы күрестің жеңіліске ұшырау себептерін талдау.
Зерттеу тақырыбының хронологиялық шегі. Диссертациялық жұмыс-та
Түркістан өлкесіндегі қарулы қозғалыс тарихын зерттеу барысында оның
хронологиялық шегі ретінде қозғалыстың бірінші дәуірі – 1918-1924 жылдар
аралығы белгіленді. Осы дәуірде қарулы күрес өлкеде өзінің шырқау шегіне
жетіп, кеңес билігі мен қызыл әскерге қарсы бағытталған ұлттық қарсылық
қозғалысы қысқа уақыт ішінде ұлт-азаттық қозғалыс дәрежесіне дейін
көтеріледі. Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалыс 1924 жылдың аяғында Орта
Азияда ұлттық-аумақтық межелеу жүргізілгеннен кейін айтарлықтай сая-бырсып,
ауқымы қысқарып, қарқыны басылған болатын. Сондықтан да қоз-ғалыс тарихында
1918-1924 жылдар жеке және дара бір кезеңді құрайды.
Диссертациялық жұмыстың тарихи-географиялық шекаралары. Зерттеудің
территориялық ауқымына Түркістан республикасының Ферғана, Самарқанд
облыстары, ішінара Сырдария, Закаспий, Әмудария облыстары, сондай-ақ
көршілес Бұқара мен Хорезм республикаларының Түркістанмен шекараларлас
аудандары кіреді.
Диссертацияның әдістемелік негіздері. Диссертацияны жазу барысында
ғылыми-тарихи зерттеулердің негізгі әдістері болып табылатын объек-тивтілік
және тарихилық, сондай-ақ, жалпы ғылыми және арнайы тарихи зерттеу әдістер
қолданылды. Жалпы ғылыми әдістермен (талдау, логикалық және
классификациялық) қатар, зерттеу жұмысында тарихи танымның ар-найы әдістері
(хронологиялық, салыстырмалы-тарихи, синхрондық, структу-ралық және т.б.)
де кеңінен пайдаланылды. Хронологиялық әдіс диссертация-да белсенді түрде
қолданылып, ол барлық тарихи оқиғаларды хронологиялық тәртіпте келтіруге,
жан-жақты суреттеуге мүмкіндік беріп, Түркістан өлкесінде орын алған саяси-
экономикалық, әлеуметтік, діни-рухани процестердің негізгі мәнін ашуға,
олардың терең тамырларын көрсетіп беруде өз септігін тигізді. Синхрондық
әдіс бір уақытта Орталықта да (Мәскеу мен Ташкентте), Түркістан өлкесінің
түрлі жерлерінде де орын алған әр түрлі оқиғалар және процестердің
толыққанды суреттемесін қалпына келтіру ісінде өз көмегін тигізсе, әскери,
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани және діни ағымдар мен
бағыттарды терең зерттеу қажеттілігі структуралық әдісті қолдануға алып
келіп, бұл әдіс мәселенің құрамдас бөліктерін біріктіріп, осы уақытта орын
алған процестер мен оқиғалардың қыр-сырын ашуға өз үлесін қосты. Көптеген
ғылымдар үшін тән болып келетін статистикалық әдіс те зерттеу жұмысын жазу
барысында қолданып, статистикалық мәліметтер, сандар мен әр түрлі дәлел-
дәйектер көмегімен зерттеу жүргізілген мәселенің әскери, әлеуметтік-
экономикалық және қоғамдық-саяси сипаттамасын толық зерттеп шығуға
мүмкіндік берді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы оның объектісін, мақсаттары мен мін-деттерін
тандаумен, жаңарған деректік және тарихнамалық негіздерімен, зерттеудің
нәтижесінде қол жеткізген тұжырымдармен түсіндіріледі.
Диссертациялық жұмыста отандық тарих ғылымында алғаш рет 1918-1924
жылдарда Түркістан өлкесіндегі кеңес билігіне қарсы орын алған қару-лы
қозғалыстың тарихын жан-жақты әрі кешенді түрде зерттеудің нәтиже-сінде
оның толықтай тарихын қалпына келтіруге әрекет жасалынды. Бұл тарихты
қалпына келтіру негізінде деректік базаның ақпараттық әлеуетін жалпыландыру
мен жүйелеу, оған сараптамалық талдау жасау, отандық және шетелдік ғылыми-
тарихи ойдың тарихнамалық мұрасын қайта зерттеу, тақырыптың бұрын түрліше
объективті және субъективті себеп-тердің салдарынан ашылмай келген қырларын
зерттеп, оған тарихи баға беру, сондай тақырыптың түрлі мәселелерін қайта
қарастыру жатыр.
Отандық тарих ғылымында тұңғыш рет Түркістан республикасындағы азаттық
жолында күрескен халықтардың аймақтық қарулы қозғалыстары кешенді түрде
зерттелінді. Аймақтық деңгейлерде осы қозғалыстардың себептері мен
эволюциясы, қозғалыстың әрекет етуші күштерінің этникалық және әлеуметтік
құрамы, ұйымдасу, саяси-әскери формалары, қолбасшылары мен идеологтары,
қарулы қозғалыстың аймақтардағы саяси процестерге жасаған ықпалы, жеңілу
себептері қарастырылды. Аймақтық қозғалыстардың жоғарыда аталған
аспектілерін қарастыру негізінде диссертацияда қарулы қозғалыстардың ортақ
белгілері мен ерекшеліктері туралы бірқатар жаңа тұжырымдар өз көрінісін
тапты.
Зерттеу тақырыбының деректік базасы. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында бұрын жарыққа шыққан түрлі құжаттардың жинақтары кеңінен
пайдаланылды. Оларды шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады. Біріншісі,
кеңес өкіметінің жарияланған ресми құжаттары болса [1], екіншісі – белгілі
бір тақырыпқа арналған құжаттар мен материалдардың жинақтары [2]. Бұл
жинақтардың біраз бөлігі осы 1918-1924 жылдар аралығында жарыққа шыққан
болатын.
Бірінші топтағы жинақтар арасында Бакуде 1920 жылы 1-8 қыркүйекте болып
өткен Шығыс халықтарының I-ші құрылтайы және Мәскеуде 1923 жылы 9-12
маусымда болған РКП(б) ОК-нің ұлттық республикалар мен облыстардың жауапты
қызметкерлерінің IV-ші кеңесінің стенографиялық есептері маңызды орын
алады. Аталған жиындарда Түркістан мен онымен көршілес Бұқара, Хорезм
республикаларының жетекшілері, ұлттық зиялы қауымның өкілдері қатысып,
кеңес билігінің отаршылдық саясатының түрлі жақтарына баға беріп, қарулы
қозғалыс қатысушыларына жанашырлық білдірген.
Екінші топтағы деректер арасында Түркістан өлкесі Мұсылмандар бюро-сының
материалдары жинақталған және Ресейдің қызыл әскер бас штабы-ның Арнайы
органдар қызметкерлерімен жарыққа шығарған кітаптар өз маз-мұны мен
құжаттық базасымен ерекшеленеді. Ферғанадағы басмашылық... атты кітапта
Ферғана құрбасшыларының әскери қызметі мен жеке өмірлері, олардың күрес
жүргізудегі стратегиялары мен тактикалары туралы құнды мәліметтер бар.
Сондай-ақ, Түркістан майданының штабы шығарған Басма-шылықка қарсы күрес
атты арнайы ережеде қызыл әскерге басмашылар-ды қалайша талқандау
керектігі жайлы КСРО Қарулы күштерінің Бас қол-басшысы С.С. Каменевтың
арнайы тапсырмасымен жазылған 123 бабтан тұратын нұсқаулар келтірілген.
Өкінішке орай, бұл кітаптар осы кезге дейін отандық және шетел
тарихшыларының ғылыми сараптау аясына алынбай, назардан тыс қалып отырды.
Сонымен қоса, 1985-1987 жылдары Оксфордта орыс тілінде жарыққа шыққан
Түркістан тарихына қатысты жекелеген еңбектерде [3], 1997 жылы Стамбулда
жарыққа шыққан Жас Түркістан (І-ші том) жинағында [4], 1998 жылы Уфада
башқұр және орыс тілдерінде басылған Ахмад Заки Валидидің хаттары, сондай-
ақ 1999 жылы Мәскеуде басылған Валиди мен Мұстафа Шоқайдың хаттарында [5],
Ташкентте жарыққа шыққан Ұлттық баспасөз беттерінде библиографиясында
[6], татар халқының көрнекті қайраткері – Мирсаид Сұлтан-Ғалиевтің
Қазанда жарыққа шыққан тергеу және сот материалдарында [7] аталған зерттеу
тақырыбына қатысы бар түпдерек көзі болып табылатын көптеген құжаттар
жарияланды. Әсіресе, Валиди мен Мұстафа Шоқайдың хаттары, сондай-ақ М.
Сұлтан-Ғалиевтың тюркизм мен ұлт-азаттық қозғалыстары жайлы жазған ойлары
үлкен тарихи маңызға ие.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Түркістан өлкесінде орын алған ұлт-азат-тық
қозғалыс туралы тың материалдар мен мәліметтерді бізге деректердің ерекше
түрі болып табылатын мерзімді баспасөз береді. Сол уақытта Орталықта
(Мәскеуде) және жергілікті мерзімді баспасөзде жарыққа шыққан келесідей
газеттер: Еженедельник политработника, Жизнь национальностей, Из-
вестия (Мәскеу; Ташкент; Бұқара; Андижан; Қоқан), Наша газета, Красная
звезда (Ташкент), Красная Фергана, Красноармейская газета, Красный
фронт, Набат революции, Озод Бухара, Свободный Самар-канд,
Советский Туркестан, Туркестанская правда, Туркестанский коммунист,
Туркестанский курьер, Улуғ Туркестан, Ферғана, Хур-рият және
төмендегідей журналдар: Бухарская жизнь, Военная мысль, Военная мысль
и революция, Военное дело в Средней Азии, Военный работник Туркестана,
Еженедельник политработника, Жизнь националь-ностей, Коммунист
(Ташкент), Коммунистическая мысль, Коммуни-стическая революция,
Красная казарма, Красный архив, Красный рубеж, Народное хозяйство
Средней Азии, Народное хозяйство Турке-стана, Новый Восток,
Революционный Восток беттерінде жарияланылған түрлі материалдар мен
мәліметтер зерттеу жұмысын даярлау барысында кеңінен пайдаланылды.
Красная звезда (1922-1926), Красноармейская газета (1921-1922),
Красная Фергана (1921) сынды кеңес газеттері беттерінде басмашылар
қозғалысына қатысты көп мөлшерде фактілік материалдар, құрбасшылардың
әскери қызметі туралы жеке мәліметтер кездесіп, ірі құрбасшыларға сипат-
тамалар берілген.
Зерттеуде сонымен қоса Бюллетень партработника, Бюллетень прессы
Среднего Востока, Бюллетень І-ой Экономической Конференции Средне-
Азиатских Республик (Туркестанской, Бухарской и Хорезмской), Бюлле-тень
Центрального статистического управления Туркестанской Республики,
Бюллетень VI Конференции Коммунистической партии Туркестана, Бюл-летень
VI съезда Коммунистической партии Туркестана, Информационный бюллетень
СНК и Экономического Совета Туркреспублики атты бюлле-теньдерде
келтірілген материалдар мен мәліметтер зерттеу тақырыбының түрлі жақтарын
ашу барысында пайдаланды.
Зерттеу жұмысына қатысты деректердің келесі бір маңызды тобын 20-шы
жылардың аяғында – 30-шы жылдардың басында-ақ, демек, қарулы қозғалыс
өлкенің жекелеген облыстарда әлі де толығымен аяқталмаған уақытта жарық-қа
шыға бастаған қарулы қозғалыстың тікелей қатысушылары мен куәгер-лерінің
мемуарлары мен естеліктері жатады. Осы топқа кіретін деректерде келтірілген
материалдар субъективті сипатқа ие екендігін жеке атап өткен жөн. Өйткені
олардың басым көпшілігі авторлардың естеліктеріне негізделе отырып
жазылған болатын. Мемуарларды кеңес және шетел мемуарлары деп шартты түрде
екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ мемуарлары [8] арасында Войны в
песках [9] және М. Мұхаммеджановтың Турмуш уриништери [10] атты
шығармалары өз объективтілігімен ерекшеленді. Сондай-ақ, ВЧК-ОГПО-ның Шығыс
бөлімінің директоры, чекист Г. Агабековтың алдымен Парижде, сосын Мәскеуде
орыс тілінде жариялаған мемуарларында [11] Түр-кістан құрбасшыларының
қызметіне қатысты құнды мәліметтер бар. Чекист А. Валишев және генерал-
лейтенант М.А. Веревкин-Рахальский естеліктерін-де де зерттеу мәселесіне
қатысты мәліметтер кездеседі.
Екінші топ естеліктеріне кеңес өкіметіне қарсы опозициялық лагерьді
құрып, алдымен Орта Азиядағы кеңес билігіне қарсы бағытталған қарулы
қозғалыстың дем берушілері мен идеологтары болған, кейіннен КСРО-дан
тысқары жерлерге, дәлірек айтқанда Түркия, Ауғанстан, Иран, Еуропа мем-
лекеттеріне өз туған жерлерін тастап кетуге мәжбүр болған түрік-мұсылман
зиялылары эмиграцияда жүріп жарыққа шығарған мемуарлары мен естелік-терді
жатқызуға болады. Олардың авторлары Түркістанның зерттеп жатқан дәуірдегі
атақты саяси және әскери қайраткерлері әмір Саид Алимхан [12], Мұстафа
Шоқай [13], Ахмад Заки Валиди Тоған [14], Шермұхаммедбек [15], Мунаввар
Қари [16], Палуаннияз Қажы Юсупов [17], Алихантура Сағуни [18], Салимхан
Тиллаханов [19], сондай-ақ, Ибрахим Еркин [20], Мария Шоқай [21] (Мұстафа
Шоқайдың әйелі) болған. Бұл естеліктерде Түркістан халықтарының кеңес
билігіне қарсы жүргізген ұлт-азаттық күресінің үгіт-насихаты көрініс
тапқан.
Зерттеу тақырыбының тарихнамасы.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдар аралығында Орта Азиядағы қарулы қозғалыс
тарихының мәселелері зерттеушілерді көптен бері қызықтырып келеді. Бас-
машылар қозғалысына қатысты кеңес зерттеушілерінің алғашқы публикация-лары
өлкеде қарулы қозғалысқа қарсы соғыс әлі де аяқталмаған кезеңге, дәлірек
айтқанда өткен ғасырдың 20-шы жылдардың ортасына жатады. Кеңес дәуірі бойы
осы қарулы қозғалыстың тарихы кеңес тарихшылары тарапынан үздіксіз
зерттелініп, нәтижесінде кеңес тарихнамасында аталған қозғалысқа арналған
40-тан астам зерттеулер мен материалдардың жинақтары, Азамат соғысы мен
Орта Азиядағы қарулы қозғалыстың тарихына арналған куәгер-лер мен
қатысушылардың естеліктерінің жинақтары жарық көрді. Шетел та-рихнамасында
да Орта Азияны кеңестендіру тарихына қатысты ірі көлемде зерттеу
еңбектері, монографиялар мен мақалалар жинақталған болатын.
Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс тақырыбының
тарихнамасы бай, жан-жақты болғанына қарамастан, ХХ ғасырдың екінші
жартысында әлемде орын алған бірқатар саяси сипаттағы себептердің, түрлі
саяси күштер мен ағымдардың ықпалы астында қарулы қозғалыс тарихы біржақты
зерттелініп, түрлі интерпретациялар мен бір-біріне қайшы келетін
тұжырымдардан құралған. Кеңес ғалымдары өз назарын қарулы қозғалыстың
мәселелерін зерттеуден гөрі, өлкеде оған қарсы кеңес өкіметінің күресіне
көбірек аударған болса, шетел зерттеушілері қарулы қозғалыстың ұлт-азат-тық
сипаты туралы тезисті дәлелдеуге тырысып бақты. Осы күнгі зерттеу-шілер
кезінде кеңес және шетел тарихнамасында үстем болып тұрған концеп-цияларды
қайта қарастырып, қайтадан ой-елегінен өткізуге ұмтылғандықтан да, олардың
қаламынан шыққан еңбектеріне де идеологиялық түс тән болып отыр. Зерттеу
тақырыбына қатысты барлық әдебиеттерді екі дәуірге бөліп қарастыруға
болады: біріншісі – кеңес дәуірі; екіншісі – тәуелсіздік дәуірі (1991
жылдан бастап). Бірінші дәуір өз кезегінде үш кезеңге бөлінеді: 1) ХХ
ғасырдың 20-шы жылдары; 2) 1930-1986 жылдар; 3) ХХ ғасырдың 80-шы жылдардың
аяғы – 90-шы жылдардың басы.
Бірінші дәуірдің бірінші кезеңі – XX ғасырдың 20 жылдарында Түркіс-тан
өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс бойынша жүргізілген алғашқы
зерттеулер, яғни Ташкент пен Мәскеудің беделді журналдарында жарыққа шыққан
мақалалар мен ондаған кітаптарда [22] авторлар қарулы қозғалыстың мәні
неде, оның бағыты мен әлеуметтік табиғаты қандай деген сауалдарға жауап
беру міндетін өз алдарына қойып, негізінен осы қозғалыс-ты түсіндіруде
таптық күрес теориясына арқа сүйеген еді. Бірақ бұл жайтқа қарамастан,
алғашқы авторлар өз еңбектерінде Орта Азиялық аймақта кеңес өкіметінің
орнау процесіндегі өзіне тән болған ерекшеліктерін жеке атап өтіп, Орта
Азияның түрлі аймақтарындағы саяси ахуалға ұлттық, діни ерекшеліктер мен
әлеуметтік өмірдің ескі формалары қалайша ықпал етіп тұрғандығы, сондай-ақ
осы ерекшеліктер қалайша артынан контрреволю-циялық басмашылықтың өрши
түсі шартына айналғандықтарын көрсетуге ұмтыла отырып, алғашқы кеңес
өкіметі органдарының қате саясатына және әлеуметтік-экономикалық
себептілікке көп көңіл аударды.
Бұл мәселе бойынша тұңғыш көлемді еңбек Мәскеуден Түркістанға келіп
жоғары лауазымды қызметтерде жұмыс істеген, РКП(б) ОК Түркбюро төр-ағасының
орынбасары Г.И. Сафаровтың қаламынан шығып, автор онда Түркістанның
экономикалық және саяси жағдайы, большевиктер басқыншы-лығынан кейінгі
ахуал, Түркістанда кеңес өкіметінің орнатылуы, Түркістан Автономиясы
өкіметінің Ташкент Кеңесі жіберген қызыл гвардияшылар мен армян дашноқтар
отрядтарымен қарудың күшімен талқандалуы, Ферғана алқабындағы қарулы
қозғалыстың пайда болу себептері, оның мәні мен күрес тәсілдері, кеңес
билігіне қарсы жүргізілген соғыс қимылдары туралы егжей-тегжейлі тоқталып
өтеді. Бірақ Г. Сафаровтың большевистік позицияда тұруы бұл қозғалыстың
басты мәні мен негізгі ерекшелігін түсіне алмаған-дығын, оның қозғалысқа
берген сипаттамасынан көруге болады: Басмашы-лық, бір жағынан, Қоқан
автономиясының талқандалуы мен отаршылдық саясаттың жалғасуы нәтижесінде
ұлттық тәуелсіздік үшін күрес өз бастауын алса, екінші жағынан,
экономикалық дағдарыс – аштық, Ферғанадағы мақта шаруашылығының
құлдырауымен бірге алдымен өз үстем етуші жағдайы-нан айырылған өзбек-сарт
буржуазиясы және үйреншікті ісінен қол үзген мардикер, чайрикер және қара
халық бұқарасынан өсіп шықты [23].
Ұлттық жетекші қызметкерлер Т. Рысқұлов, И. Хыдыралиев, Ф. Хожаев кеңес
билігі өктем етіп тұрған жағдайда өз еңбектерінде осы күрделі және
қайшылыққа толы болған қозғалысқа баға беруде асқан сақтықпен келген-деріне
қарамастан, қарулы қозғалыс туралы ақиқатты ашық айтудан бас тартпаған
болатын.
Түркістан республикасы жетекшілерінің бірі, түрік-мұсылман зиялылары-ның
жарқын өкілі болған Тұрар Рысқұлов (1894-1938) өзінің Революция және
Түркістанның жергілікті халқы атты танымал еңбегінде Ферғана алқабында
1917-1919 жылдар аралығында орын алған күрделі ахуалды түп-деректердің
негізінде зерттеп, қозғалыстың мән-мағынасын, алғышарттары мен себептерін
көрсетіп берген. Автордың пікірінше, кеңес билігі басшыларының Ферғана
алқабында, жалпы, Түркістан өлкесінде жүргізген отаршылдық және ұлтшылдық
саясаты, жергілікті халықтың мұн-мұқтажымен санаспауы, мүдделерін есепке
алмауы, ұлттық-рухани құндылықтарды қорлап, аяқ астына таптауы қарулы
қозғалыстың үнемі өріс алып, қарқынды дамып тұруына себепші болған.
Түркістан өлкесі Мұсылмандар бюросы төрағасы болған Т. Рысқұлов өз
еңбегінде қызыл армия бөлімдері және армян дашноқтарының бөлімдері Ферғана
алқабында жасаған озбырлықтары мен бассыздықтары туралы құжаттарға сүйене
отырып кеңес билігінің жергілікті халықтарға қатысты жүргізген қатыгез,
аяусыз саясатын ашық көрсеткен еді [24].
Түркістан Республикасы ОАК-нің төрағасы Инамжан Хыдыралиев (1891-1928)
өзінің мақаласында [25] Ферғана алқабында бұл қозғалысты туындат-қан
себептер жайлы құнды мәліметтер беріп, Катта Эргаштың, Мадаминбек-тің,
Шермұхаммедбек, Махкам Қажы, Аман Палуан, Ислам Палуан, Рахман-құл, Халқожа
Ишан сынды құрбасшылардың қызметін саралайды. Оның жазуынша, 1918 жылы
қарашадан бастап, 1919 жылдың сәуір айына дейін қысқа уақыт ішінде
Шахрихан, Шынабад, Араван аралығындағы 180 кишлак қызыл әскер, орыс
шаруалары мен армян дашноқтарының отрядтарымен тоналып өртелді. Әсіресе,
Қоқанкишлак, Базарқорған, Созақ сынды ірі киш-лактар тұрғындарымен бірге
толығымен жермен жексен болды. Наманган, Ош, Андижан, Маргилан, Чуст
қалаларында қызыл әскер жауынгерлері бассыздықтармен, тонаушылықпен
айналысып, артынша бұл қалаларды өрте-ген болатын. Қорыта айтқанда,
И.Хыдыралиев мақаласында Ферғана алқа-бындағы қарулы қозғалыс пен халық
шаруашылығының жалпы ахуалы туралы түпдерек құжаттарға сүйене отырып
көрсеткен болатын.
Жас бұқаралықтар партиясының негізін қалаушылардың бірі, Өзбекстан
КСР ХКК төрағасы Файзулла Хожаев (1896-1938) қарулы қозғалыс тарихы бойынша
бірқатар еңбектер жазған болатын. Оның Үлкен кеңес энциклопедиясына
енген Басмашылық мақаласында бұл қозғалысты былайша баяндап берген:
Басмашылық қозғалысы шиеленіскен саяси, антикеңестік сипатқа ие болып,
бүкіл Орта Азияның үш республикасы – Бұқара, Түркістан және Хорезмдегі
диқан халқының бұқаралық қозғалысына айналды. Қозғалыстың көсемдері тек
қана... Курширмат, Ибрагимбек сияқтылар... болмады, оған жергілікті ұлттық
зиялылар, молдалар мен байлар да жетекшілік еткен болатын ... [26].
Файзулла Хожаевтың басмашылық қозғалысының диқандар арасында бұқаралық
сипатқа ие болғандығы, қозғалыс қолбасшыларының басым бөлігі ұлттық зиялы
қауым өкілдері мен шын жүректен Отанын сүйген адамдардан құралғандығы
туралы КСРО-ның ресми әдебиетінде айтқан бұл сөзі сол кез үшін үлкен
маңызға ие болды.
Т. Рысқұловтың, И. Хыдыралиевтің және Ф. Хожаевтың пікірлеріне жалпылама
қорытындылайтын болсақ, олар өз еңбектерінде Түркістандағы кеңес өкіметі
патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын өзіне мирас етіп алып, шовинистік
саясат жүргізгені өлкедегі басмашылық қозғалысы Түркістан халықтарының
большевиктер орнатқан кеңес билігі мен басқыншы қызыл әскерге қарсы
бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс болды деген тұжы-рымға келеміз. Осылайша
жоғарыда аталып өткен еңбектердің авторлары ғалым-тарихшы емес, негізінен
саяси қайраткерлер болғандықтарына қара-мастан, өз еңбектерінде оқиғаларға
сипаттама беру барысында таза ғылыми әдістердің элементтерін
қолданғандықтарын байқауға болады.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары қарулы қозғалыс бойынша жазылған
еңбектердің келесі бір маңызды тобын Түркістан өлкесінің түрлі аудандарын-
да басмашылыққа қарсы күреске тікелей қатысқан кеңес әскери мамандары-ның
еңбектері құрайды. Бұл еңбектер негізінен авторлардың жеке естелік-теріне
негізделіп жазылғандықтарына қарамастан, олардағы бірқатар ерекше-ліктер
аталған еңбектерге тек естелік ретінде ғана емес, сонымен қатар нағыз
ғылыми еңбек ретінде қарауға мүмкіндік береді. Мысалы, П. Алексеенков
өзінің Ферғанадағы басмашылыққа арналған брошюрасында [27], еңбек тек
естеліктердің негізінде ғана емес, сонымен қатар деректерге – Орта Азия
әскери округы штабының, РКП(б) ОК Орта Азия бюросы мұрағатының құжаттарына
және түрлі статистикалық есептерге сүйене отырып жазғандығын жеке атап
өтеді. Қарулы қозғалыспен қатар автор өз еңбегінде Ферғананың орыс
шаруаларының антикеңестік қозғалыстың және оның ферғаналық құрбасшылармен
тактикалық одақ құру мәселесіне тоқталып өтеді. Өз кітабында бай фактілік
материалды келтірумен қатар, П.Алексеенков Ферғанадағы қарулы қозғалыстың
революцияға дейінгі алғышарттарын егжей-тегжейлі саралап, талдап шығып,
алғаш рет қарулы қозғалыстың эволюциясының фактісі, онда бірнеше
кезеңдердің болғандығы туралы жазған болатын.
Д. Зуев [28], Г. Скалов [29], С. Гинзбург [30] және Л. Соловейчик [31]
еңбектеріндегі пікірлер жоғарыда аталып өткен зерттеушілердің көзқараста-
рынан да, тіпті бір-бірінің көзқарастарынанда түбірімен ерекшеленеді. Қызыл
армияның әскери комиссарлары ретінде қарулы қозғалысқа қарсы тікелей
күрескен бұл авторлар өз зерттеулерінде қарулы қозғалыс қатысушылары
ұлттық тәуелсіздік пен азаттық үшін күрестің жамылғысы жамылғандықтарын
атап өтіп, бұл қозғалыстың кейбір жақтарына дұрыс баға бере алған. Мысалы,
С. Гинзбургтың айтуынша, Ферғана тұрғындары орыстарға қарсы бірнеше рет...
көтереліс ұйымдастырды. Қазан революциясынан кейін кеңес өкіметі іс жүзінде
қарудың көмегімен қанау саясатын жалғастырған орыс отаршылары болып қала
берді [32].
П.Г. Галузо Түркістан – колония атты кітабында патшалық Ресеймен
отарға айналдырылған Түркістандағы экономикалық процестерді дұрыс суреттей
алып, оларға тиісті бағасын бергендігіне қарамастан, ол ұлт-азаттық
қозғалыстары болған жадидизм туралы қате теориялық ойларын баян етеді. Оның
пікірінше, жадидтер – сол панисламшылар болған [33].
ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Шығыс Бұқарада орын алған қарулы қоз-ғалысқа
арналған еңбектердің бірі – Ф. Ильютконың орыс және өзбек тілде-рінде
жарыққа шыққан Лоқайдағы басмашылық еңбегі [34] болып табы-лады. Аталған
еңбек кеңес тарихнамасындағы басмашылар қозғалысына ар-налған тұңғыш
толыққынды еңбек (150 беттен астам). Локайдағы қарулы қозғалысты басуға
тікелей қатысқан автор алқаптағы таза әскери күрес тари-хын жазбастан бұрын
локай халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын суреттейтін қызықты
географиялық және этнографиялық материалдарды келтірген.
Бұл кезең зерттеушілері арасында осы дәуір оқиғаларының тікелей куәгері
болған жергілікті тарихшы Мұхаммед Али Балжуванидің 1923-1927 жылдары
жазылған Тарихи нафеи (Пайдалы тарих) [35] еңбегі дара-ланып тұр. Автор
құрбасшыларды басмашылар деп атаса да, аталған күрделі де қайшылықтарға
толы мәселеге қатысты өз көзқарасын білдіріп, бір ізге келтіруге тырысқан.
Ол өз еңбегінде Ибрагимбек, Мулла Абдулқаххар, Энвер Паша, Ишан Сұлтан,
Давлатмандбек, Фузайл Махдум, Ачилбек, Бахрамбек, Қарақұлбек сынды Бұқара
және Самарқандтағы ірі құрбасшылар қызметі жөнінде құнды мәліметтер
келтірумен ғана шектелмей, осы кездегі тонаушылықпен айналысқан жеке
басқыншы топтардың әрекеттері туралы да тоқталып өтеді. Бірақ еңбекте орын
алған кемшіліктердің бірі – автор қызыл армияға қарсы азаттық жолында
күрескен патриот азаматтарды аталған қарақшы топтармен бірге ортақ атаумен
– басмашылар деп атаған болатын.
Осы кезеңдегі қарулы қозғалыстың әскери-саяси кеңестік тарихнама-сын
сипаттайтын болсақ, онда мәселені зерттеуде бірқатар жетістіктерге қол
жеткізумен қатар, біраз кемшіліктер де орын алған деп айтуға болады. Атал-
ған еңбектер ауқымы тар проблематикаға арналып, қарулы қозғалысқа қарсы
жүргізілген соғыс майданының кіші-гірім бөліктерінің жағдайын баяндады. Бұл
еңбектердің авторлары қарулы қозғалысты туындатқан себептердің таби-ғатын
ашудың орнына, онымен күрес жүргізу мәселелеріне тоқталған.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдар тоғысында қарулы қозғалыстың тарихына өз
назарын алғаш рет кеңес шығыстанушылары да аудара бастайды. Шығыс-
танушылардың Ғылыми Ассоциациясының мүшесі К.Василевский Новый Восток
журналында өзінің Орта Азиядағы басмашылық қозғалыстың фаза-лары [36]
атты мақаласында кеңес тарихында тұңғыш рет қарулы қозғалыс-қа әлеуметтік
құбылыс ретінде ғылыми сипаттама беру талпынысы жасала-ды. Маркстік-
лениндік әлеуметтік себептілік концепциясын басшылыққа ала отырып, автор
өз назарын Түркістан жағдайының ерекшеліктеріне, әр түрлі уақытта және өлке
аудандарының түрлі жерлеріндегі қозғалыстың айырмашылықтарына, қозғалыс
эволюциясының ерекшеліктеріне аударады, яғни кез келген тарихи зерттеуге
тән қажетті әдістемелік құралды қолданды.
1930-1986 жылдары – екінші кезеңнің басында қарулы қозғалыс тарихы-мен
айналысу ісі тікелей қатысушылар мен куәгерлерден маманданған зерт-
теушілерге өтеді. Бұл ең алдымен осы уақытта Орта Азия республикаларын-да
кеңес тарихы ғылымының құрылуымен түсіндіріледі. ХХ ғасырдың 50-ші жылдары
КСРО-дағы саяси өзгерістер Орта Азияның қазіргі заман тарихында орын алған
оқиғаларға, дәлірек айтқанда кеңес өкіметінің орнауы мен қарулы қозғалыспен
күреске тарихи баға беру ісінде айтарлықтай өзгерістер орын алып,
сталиндік тарихнаманың жіберген қателіктері туралы ашық айтыла бастайды.
Аталған кезеңнің тағы бір ерекшелігі осы мәселелер бойынша жарық көрген
еңбектердің басым көпшілігі Орта Азия республикалары тарихшыларының
қаламынан шыққан болатын. Бұл ең алдымен мәселеге аймақтық жағынан қараумен
түсіндіріледі. Осы кезең авторлары ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Түркістан
өлкесінде орын алған қарулы қозғалыс шын мәнісінде азамат соғысының бір
түрі деген тезисті басшылыққа алды.
Кеңес өкіметінде тоталитарлық және авторитарлық режимдердің үстем етуі
осы кезеңде зерттеу тақырыбына қатысты жарыққа шыққан тарихи әдебиеттерге
өз ізін қалдырмай қоймады. Бұл кезеңде жазылған әдебиеттерді тақырыбы
жағынан шартты түрде төртке топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа
енген А. Аршаруни және Х. Ғабидуллин, Ф. Хожаев, сондай-ақ, Р.
Ражапова еңбектерінде [37] исламизм және тюркизм мәселелері, Түркістан
республикасындағы қарулы қозғалыс, күрес нәтижелері мен олардың
мақсаттары, тақырып дерекнамасы мен тарихнамасы жайлы құнды мәліметтер бар.
Екінші топ әдебиеттерінде қарулы қозғалыс мәселелеріне Ф. Божко, А.
Ниалло, А.Бабаходжаев, О. Ишанов, Ш. Ташлиев, С. Найда, А. Коканбаев, Т.
Кельдиев, Ю. Алескеров, А. Гордиенко, А. Зевелёв, М. Назаров, Р. Байжа-нов,
М. Иркаев, Ш. Жалилов, Ю. Поляков, А. Чугунов, Х. Иноятов, И. Пого-
рельский, К. Мухаммадбердиев, Б. Искандаров сынды танымал зерттеушілер
тоқталып өтеді [38]. Олар өз еңбектерінде Түркістандағы кеңес өкіметінің
алғашқы органдарының экономикалық, әлеуметтік және ұлттық саясатта жіберген
қателіктері туралы айтылып, бұл қателіктер қарулы қозғалыстың кең етек
жаюына тигізген әсері туралы айтып өтеді. Бұл ғалымдардың еңбек-терінде
кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыстың шығу себептері мен қозға-лыс
күштері, қызыл әскермен ұлттық қарсылық күштері арасындағы орын ал-ған
шайқастар мен ұрыстар туралы, сондай-ақ, тақырыптың тарихнамасына қатысты
көптеген мәліметтер бар. Сонымен қатар олар қозғалыстың мән-мағынасына
берген бағалары мен тұжырымдары (басмашылық қозғалысы кеңес билігіне
қарсы бір топ байлар мен бандиттердің қарулы бой көтеруі, олар тек
тонаушылықпен және жаулап алушылықпен, бейбіт халықты қыру-мен айналысқан
және т.с.с.) тарихи шындықпен жанаспайды.
Үшінші топтқа кірген Г. Непесов пен Ш. Шомагдиевтің еңбектерінде [39]
Хорезм оазисі, Түрікменстан және Ферғана алқабында қызыл армияға қарсы
жүргізілген шайқастар, қарулы қозғалыстың қолбасшылары (әсіресе, Мада-
минбек мен Жунаидхан), дашноқтардың жергілікті халыққа жасаған озбыр-
лықтары туралы түпдеректер негізінде келтірлген мәліметтері орын алған. Бұл
еңбектерде кеңес билігіне қарсы күрескендер басмашылар деп аталса да,
аталған ғалымдардың еңбектері өз дәуірінде қатты сынға ұшыраған бола-тын.
Сондықтан да екі еңбекте де қызыл әскер мен дашноқтардың тонау-шылық пен
басқыншылық қызметі ішінара ашылған еді.
Түркістан тарихы мен оны зерттеу мәселенің тарихына қатысты өзбек және
орыс тілдерінде жазылған ұжымдық монографиялар мен зерттеулер, дәрістер
курстары мен оқу құралдары, [40] КСРО-да халық соғыстары туралы
фундаменталды зерттеу[41], ВКП(б) тарихы. Қысқа курс [42], түрлі кеңес
энциклопедияларына жеке мақалаларды [43] төртінші топтағы әдебиеттер
қатарына кіргізуге болады. Бұл ресми еңбектерде қарулы қозғалыстың мәні мен
шығу себептері толығымен бұрмаланып, тарих ғылымы саясат талаптарына толық
мойынсұнған болатын.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдардың аяғы – 90-шы жылдардың басында, яғни бірінші
дәуірдің үшінші кезеңінде жазылған зерттеулерге кеңес қоғамында басталған
қайта құру мен жариялылық рухы, санадағы өзгерістер өз ықпалын тигізбей
қоймады. Басмашылық қозғалысы енді кеңес өкіметіне қарсы бағыт-талған тек
контрреволюциялық ұлттық қозғалыс ретінде ғана емес, бұрын-ғы әлеуметтік
құрылысты, үйреншікті тұрмыс салты мен рухани өмірдің ескі формаларын
қорғауға бағытталған қозғалыс ретінде сипаттала басталды. А.
Крушельницкийдің [44], Ф. Қасымов пен Б. Эргашевтің [45] Родина, Ю.
Папоровтың [46] Юность (Мәскеу) және М. Хасанов, П. Ким, В. Германов, Қ.
Шадиевтің [47] Звезда Востока және Фан ва турмуш (Ташкент) журналдардың
беттерінде жарық көрген ғылыми мақалалары бұл бағыттағы алғашқы қадамдар
болды. Родина журналындағы мақалалардың авторлары Бұқараға қызыл армияның
басып кіруінің нәтижесінде әмір өкіметі өз өмір сүруін тоқтатып, Орталықпен
революцияның бұл жерге экспорттауы тура-лы тарихи деректерге сүйене
отырып ой қорытқан болса, Ю. Папоров және өзбекстандық тарихшылар қарулы
қозғалыс бойынша тұңғыш рет кеңес дәуірінде қалыптасқан пікірлерден мүлдем
өзгеше түрде зерттеу мәселесіне қатысты өздерінің кескінді ойларын бірлдіре
алған болатын. Олардың айту-ларынша, басмашылық қозғалысының тарихын
түпдеректер негізінде толығымен қайта зерттеу, осы кезге дейін жазылған
тарихи зерттеулерге сын көзбен қарау кажет. Өйткені бұл қозғалыс барынша
күрделі және қайшы-лықты болып, оны біржақты бағалауға және түсіндіруге
болмайды.
Бұл кезеңде Өзбекстан мерзімді баспасөзінде жарияланған жекелеген ма-
қалаларда [48] қозғалыстың табиғаты, оны өмірге алып келген себептері,
қозғалыс қолбасшылары, сондай-ақ, Бұқараға қызыл армияның басып кіруі және
оған қарсы күрес туралы алғашқы пікірлер өз көрінісін тапқан болатын.
Осылайша, кеңес дәуірінде жазылған кең көлемдегі тарихи зерттеулерде
кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыстың басты, түбірлі мән-мағынасы бұр-
маланып, Түркістан тәуелсіздігі және азаттығы үшін күрескен азаматтар кеңес
тарихшылары тарапынан басмашы, бандит және халық жауы сипатында
көрсетіліп, 70 жыл бойы қоғамдық ойды осы бағытта қалыптас-тырды. XX
ғасырдың 20-шы жылдарында жазылған зерттеулерде пікірлердің алуан түрлілігі
және тарихи объективтілік мүмкіндігінше сақталынып қалған болса, кеңес
дәуірінің кейінгі кезеңдерінде жарық көрген барлық еңбектерде марксизм
идеологиясы, лениндік концепция басым болды. Қарулы қозғалысқа басмашылық
тамғасы басылып, ол тек қараланған болатын. Коммунис-тік идеология
талаптарына сәйкес қозғалыс тарихы бұрмаланды және теріс жағынан
көрсетілді. Нәтижесінде кеңес тарих ғылымында уақыт өте пікірлер ортақ
қалыпқа келіп, коммунистік идея мен идеологиядан басқа кез келген ой мен
пікірге, олар тіпті ақиқатқа жақын болса да, қатаң қарсы шықты. Тек XX
ғасырдың 80-ші жылдары аяғы – 90-шы жылдардың басында жазылған жеке
зерттеулерде коммунистік идеологиядан арылып, Түркістанда кеңес билігіне
қарсы қарулы күресіне тұңғыш рет объективті баға беру үрдісі орын алды.
1991 жылы КСРО ыдырап, оның орнында тәуелсіз республикалардың өмірге
келуі зерттеу мәселесінің тарихнамасында мазмұны жағынан алғанда мүлдем
жаңа дәуір басталды. Екінші дәуірді шартты түрде екі кезеңге бөліп
қарастыруға болады: 1) 1991-1994 жылдар; 2) 1995-2005 жылдар.
Өкінішке орай, елімізде ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдары Түркістанда орын
алған қарулы қозғалыстың тарихына, не болмаса оның кейбір мәселе-леріне
қатысты арналып жазылған жеке зерттеу еңбегі жоқ дей тұрғанымен, Қазақстан
тарихына қатысты жарыққа шыққан фундаменталды зерттеулерде және оқу
құралдарында [49] ХХ ғасырдың басындағы Орта Азияда және сол кезеңде
Түркістан республикасының құрамында болған оңтүстік Қазақстан облыстарында
кеңес өкіметінің орнау тарихы, қарулы қозғалыстың аталған территорияларға
таралуы, сондай-ақ басмашылық қозғалысқа қатысқан қазақ тайпалары мен
рулары туралы мәліметтер бар. Егер Кеңес Одағы ыдыраған-нан кейін бұрын
одақ құрамына кірген республикалардың тарихшылары ара-сында өз өткені мен
тарихына үніліп, оны қайта қарастырып, жаңа концепция тұрысынан жазылу
үрдісі орын алуына байланысты еліміздің тарихшылары да ХХ ғасырдың басында
Орта Азияда болған саяси процестерді тек Қазақ-станға қатысты бөліп
қарастырған болса, соңғы жылдары бұл саяси-эконо-микалық, әлеуметтік және
мәдени процестерді аймақтық принциппен қарас-тыру үрдісі таралды.
Нәтижесінде, Алматыда 2001 жылы жарыққа шыққан Орта Азия мен Қазақстан
тарихына арналып жазылған оқу құралында [50] Түркістан өлкесіндегі қарулы
қозғалыс жаңа позиция тұрғысынан қарастырылып, аталған мәселелер бойынша
қызықты мәліметтер келтірілген. Сонымен қоса, Б. Садықова өзінің Мұстафа
Шоқай жайлы монографиясында [51] Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысты және
ондағы Мұстафа Шоқайдың рөлін өз зерттеу объектісіне айналдырса, аталған
автор Түркістан легионы қызметіне қатысты зерттеу жұмысында [52] кеңес
билігіне қарсы қарулы қозғалыс жөнінде жекелеген түпдеректерді сараптамадан
өткізіп, ғылыми айналымға енгізді. Тарихшы К. Алланиязовтың мақаласында
[53] Түркістандағы қарулы қозғалысқа қазақтардың қатысу туралы мәселелер
зерттелінген. А. Ауанасованың XX ғасыр бірінші ширегіндегі Түркістандағы
ұлт зиялылар қызметіне арналған монографиясында [54] тақырыпқа қатысты
бірқатар мәліметтерді келтірді.
Бұрынғы кеңес Орта Азиялық республикалардың территориясында тәуел-сіз
мемлекеттердің құрылуы Орта Азияның қазіргі заман тарихының негізгі
оқиғаларын, соның ішінде карулы қозғалыс тарихын қайта қарастыру үрдісі
орын алды. Әсіресе, Өзбекстан республикасында аталған зерттеу тақырыбы
бойынша жаңа концепцияларды қолдана отырып жазылған ірі көлемде дис-
сертациялар, мақалалар мен монографиялар жарық көрді. Бұл жағдай ең ал-
дымен Ресей империясы ыдырап, өлкеде кеңес өкіметі орнағаннан кейін нақ осы
мемлекеттің территориясында басмашылық қозғалысы кең құлаш жай-ғандығымен
түсіндіріледі. Қарулы қозғалыстың тарихына қатысты кеңес тарихында берілген
сипаттама фальсификаторлық, Түркістан өлкесі халық-тарының ұлт-азаттық
күресінің тарихын бұрмалаушы деп танылып, 1995 жылы ӨҒА-ның тарих институты
өткізген дөңгелек үстеліне қатысқан тәуел-сіз кезеңнің өзбек тарихшылары
басмашы деген кеңестік терминнен бас тартуды және 1918-1924 жылдары
өлкеде орын алған оқиғаларды истиклол-чилик харакати деген өзбек
терминімен белгілеу қажет деп шешкен болатын [55]. Осы кезден бастап
басмашылар қозғалысын өзбек тарихшылары бұрынғы Түркістан өлкесінің
территориясында орыс отаршылдығы кеңес-тік отаршылдықпен ауысу
нәтижесінде өмірге келген ұлт-азаттық, жал-пы халықтық қозғалыс ретінде
қарастыра бастады. Бұл қозғалыстың қарсы-ласушы жақтардың бір жағында
түркістандықтар, жергілікті ұлттардың бар-лық өкілдері тұрса, екінші
жағында орыс большевиктері және большевик-тердің алдауына сенген
жергілікті ұлттардың жекелеген өкілдері тұрды [56]. Бірақ қазіргі өзбек
тарихшылары еңбектерінің көпшілігінде истиклолчилик харакати екі бірдей
концепциясын байқауға болады, бір жағынан, қозғалыс тәуелсіз Түркістан
мемлекетін құру мақсатын көздеген күрес болса, екінші жағынан,
басмашылардың күресі өзбек халқын азат етуге бағытталған қозға-лыс ретінде
қарастырылады. Бірақ Өзбекстанның кейбір зерттеушілері рес-ми түрде
қабылданған қазіргі заман ұлттық тарихи концепциясымен қатар, қарулы
қозғалысқа өздерінің объективті сипаттамасын беруге тырысуда.
Түркістан тарихының ХХ ғасырдың басындағы тарихына арналған ірі
монографияда [57] Ферғана алқабы мен Бұқара республикасындағы қарулы
қозғалыс тарихына жеке тараулар арналған болса, Өзбекстанның жаңа тарихы
(үш томдық) еңбегінің екінші кітабында [58] да Түркістан, Бұқара және
Хорезм республикаларындағы бұл қозғалыс тарихына жеке тараулар арналған
болатын. Осы кітаптарда зерттеу тақырыбының тарихы түпдеректер негізінде
Өзбекстан тарихнамасында тұңғыш рет өзінің ғылыми тұрғыдан бағаланды.
Бұқара тарихына қатысты жарыққа шыққан екі ғылыми жинақта [59]
Бұқарадағы қарулы қозғалыстың даму процесіне арналған зерттеу мақалалары
енсе, ірі зерттеу еңбегі болып табылатын Хорезм тарихи кітабінің II-ші
томында [60] Хорезм оазисіндегі бұл күрделі мәселе толықтай жазылды. Сондай-
ақ, өзбек, орыс, ағылшын тілдерінде жарық көрген Хиуа минг гумбаз шахри
(Хиуа – мың күмбез қаласы) кітабындағы арнайы тарауда [61] Хиуа хандығы
мен Хорезм республикасындағы әлеуметтік-саяси жағдай, Хорезм оазисіндегі
қарулы қозғалыс және Жунаидхон қызметі тәуелсіздік дәуірінің Өзбекстан
тарихнамасында алғаш рет түпдеректердің негізінде жазылды. Б. Кощанов және
басқа да қарақалпақ тарихшыларының төрт еңбектерінде [62] Хиуа хандығы,
Хорезм республикасы мен Қарақалпақстан-дағы саяси оқиғалар, тақырыптың
тарихнамасы өз көрінісін тапты. Қарақалпақ тілінде жарыққа шыққан
Қарақалпақстанның жаңа тарихи [63] фунда-менталды еңбекте
Қарақалпақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар суреттеледі.
М. Хасанов, Р. Шамсутдинов, У. Рашидов, Д. Зияева, С. Шадманованың
ғылыми мақалалары [64], Ф. Қасымов, Н. Нұржігітова, Д. Зияева, Х. Зияев,
Ш.Хайитов, У. Рашидов, Г. Остонованың монографияларымен [65] зерттеу
тақырыбының тарихнамасы екінші кезеңі молайған болатын. Мақалаларда
негізінен қарулы қозғалыстың әскери қолбасшылары Шермұхаммедбек, Парпибек
құрбасшылар және Энвер Паша туралы айтылса, еңбектерде тақы-рыптың кеңес
және тәуелсіздік кезеңіндегі, сондай-ақ шетел тарихнамасы мен өзбек
эммиграциясының тарихи мәселелері терең сарапталды.
Х. Зияев өзінің көлемді еңбегінде [66] Өзбекстан тарихындағы ұлт-азат-
тық қозғалыстарды толықтай қарастырып, Түркістандағы басмашылық – азаттық
күресінің шынайы атауы екендігін дәлелдеген. У. Рашидов өз кіта-бында [67]
Бұқара республикасындағы әлеуметтік-саяси процестерге тоқта-луымен қатар
осы мәселені суреттеп беруге ұмтылды. Г. Остонова кітабында [68] Бұқараға
қызыл армия басқыншылығының тарихнамасы мәселелерін зерттеген. Сондай-ақ,
И. Саидов және А Головановтың монографиясында [69] тақырыптың кейбір
тұстары өз көрінісін тапқан.
Кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс тарихын зерттеумен қоса Түркіс-тан
тарихының ХХ ғасырдың бірінші жартысында орын алған маңызды саяси
процестер: жадидизм және автономияшылық қозғалыстары, Түркістан Мух-
торияты, саяси партиялар мен ұлттық ұйымдар қызметі, жергілікті баспа-сөзде
ұлт-азаттық қозғалыс мәселелерінің жазылуы, тақырыптың тарих-намасы туралы
Д.А. Алимова [70], С.С. Агзамхуджаев [71], Р.М. Абдуллаев, А. Мингноров
[72] табысты зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1991 жылы КСРО ыдырап, бұрын кеңес империясы орнында тәуелсіз
мемлекеттер құрылды. Бірақ Ресей Федерациясы және басқа ұлттық респуб-
ликаларда қарулы қозғалыс мәселелерін зерттеуде кеңес дәуірінен мирас болып
қалған таптық және партиялық принциптерден арылу процесі қайшы-лықты өтумен
сипатталды. Ресейлік ғалымдар өз зерттеулерінде бұл қозғал-ысты
бұрынғысынша басмашылық түрінде көрсетуі жалғастырды [73]. И.
Яблочкина өз еңбегінде [74] қарулы қозғалыс қатысушыларын бодандар
соғысының асқан қылмыскерлері деп, тура кеңес тарихшылары сынды қарулы
қозғалыс қатысушыларын қаралаумен айналысты. Жақында жарыққа шыққан түрлі
кітаптарда [75] аталған мәселе басмашылық түрінде бұрма-ланған. Ресей
тарихшыларынан В. Медведев [76], В. Генис [77], М. Персиц [78] өз
зерттеулерінде бейтарап позиция ұстанып, қызыл армияның Бұқара әмірлігі мен
Хиуа хандығын құлатудағы қызметі, қызыл әскердің тонау-шылығы мен
басқыншылығын мұрағат құжаттары негізінде көрсетіп берген. Әсіресе, бұл
бағытта журналист және тарихшы В. Генистің жақында Мәскеу-де жарық көрген
екі кітабы [79] және мақалалары өзіне назар аударады. Өйткені В. Генистің
еңбектерінде осы дәуірдегі тарихи оқиғалар объективті дәрежеде өз көрінісін
тапқан болатын.
Соңғы уақытта Орта Азияда ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдары орын алған
басмашылық қозғалысының тарихына өз зерттеу еңбектерін арнаған тарих-
шылардың арасынан А.И. Пылевтің 2006 жылы Бишкек қаласында жарық көрген
еңбегі өзіне назар аударады [80]. А.И. Пылев өз зерттеуінде басма-шылық
қозғалысын Орта Азиялық өркениетке тән құбылыс ретінде қарасты-руға
ұмтылып, тың архив құжаттары (олардың бірқатары алғаш рет ғылыми айналымға
енгізілген) және бай фактілік материалға сүйене отырып, басмашылық
қозғалысы ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында аймақ-тың әлеуметтік-
экономикалық даму ерекшеліктерінің нәтижесінде өмірге келген әлеуметтік
шиеленісті жағдайдың туындатқан реакциясы болды деп дәлелдейді. Бұл зерттеу
концепциясы осы күнге дейін шетел және отандық зерттеушілердің еңбектерінде
қолданбаған болатын.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Түркістан өлкесінде орын алған қарулы қозғалыс
мәселелерін талқылау Орта Азияда кеңес өкіметінің орнау тарихы-на қалам
тартқан шетел ғалымдары мен зерттеушілердің еңбектерінде айтар-лықтай орын
алады. Әдетте, олардың зерттеу концепциялары кеңес тарихшы-ларының
еңбектерінде кездесетін концепциялардан түбірімен ерекшеленіп, батыс
зерттеушілердің еңбектері кеңес тарихшыларының тарихнамаға арнап жазған
еңбектерінде фальсификаторлық, Орта Азияда кеңес өкіметінің ор-науы мен
Азамат соғысының шынайы тарихын бұрмалайтын зерттеу жұмыс-тары ретінде
қарастырылды [81].
Түркістан өлкесіндегі қарулы қозғалысқа қатысты ең алғашқы шетелдік
еңбектердің авторлары маманданған ғалымдар болған жоқ, бұл еңбектер оқи-
ғалардың тікелей куәгерлері болған саяси қайраткерлердің, әскери тыншылар
мен дипломаттардың, Орта Азиялық эмиграция өкілдерінің қаламынан шық-қан
болатын. Осы еңбектер фактілік материал жағынан алып қарағанда үлкен тарихи
құндылыққа ие болғандықтарына қарамастан, аталған жұмыстарды жазу барысында
фактілерді жинақтау мен қолдану процесіне авторларға өздерінің жеке саяси
көзқарастары мен саяси топтардың мүдделері үлкен ықпал етті.
Орта Азиялық эмигранттардың еңбектері біз үшін үлкен маңызға ие, өйт-
кені біріншіден, олар деректердің рөлін атқарса, екіншіден аталған еңбектер
қарулы қозғалыстың идеологтарымен жазылып, қозғалысқа іштен қарауға
мүмкіндік береді. Зерттеушілер үшін Орта Азиялық эмиграцияның саяси қай-
раткерлері болған М. Шоқай мен З.В. Тоған еңбектері үлкен қызығушылық
тудырады.
Түркістан Автономиясы өкіметінің төрағасы және сыртқы істер министрі
болған Мұстафа Шоқай (1886-1941) өзінің Париж және Лондондағы беделді
журналдарда француз және ағылшын тілдерінде жариялаған Түркістандағы
ұлттық күрес, Түркістандағы басмашылық қозғалысы атты алғашқы мақа-
лалары [82] және Парижде орыс тілінде жарық көрген Түркістан кеңестер
өкіметі астында атты ірі еңбегінде [83] Түркістан халықтарының бұл қозға-
лысты ұлттық тәуелсіздік күресі екендігі туралы Батыста тұңғыш рет айтқан
болатын. Соңғы уақытта тарихшылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
“ЖАЛПЫ ТАРИХ” КАФЕДРАСЫ
ӘОЖ 94(574).02.08
Қолжазба құқығында
Жұмашев Талғат Мерекеханұлы
ТҮРКІСТАН өЛКЕСІНДЕГІ кЕҢЕС билігіне қарсы
қарулы қозғалыс (1918-1924 жылдар)
6NО114 - тарих
магистрлік диссертация
Ғылыми жетекшісі: тарих
ғылымдарының
кандидаты, доцент О.М.Қоңыратбаев
Көлемі – 90 бет
қАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
Алматы, 2008
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-2 2
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..
1тарау. Түркістандағы бүкілхалықтық қозғалыстың идеялық-саяси 23-39
тамырлары және мәні
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 XX ғасырдың басындағы Түркістан қоғамындағы реформизм және 23-30
азаттық идеялары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
.
1.2 Түркістан өлкесіндегі кеңес билігіне қарсы қарулы 31-39
қозғалыс-тың мәні мен тамырлары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
2 тарау. Түркістан өлкесіндегі қарулы қозғалыстың негізгі даму 40-71
кезеңдері
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...
2.1 Түркістанда кеңес режиміне қарсы қарулы қозғалыстың 40-58
баста-луы және дамуы (1918-1920 жылдар)
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.2 Түркістан өлкесіндегі 1921 - 1924 жылдардағы қарулы 59-71
қозғалыс
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды 72-76
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 77-90
Пайдаланылған деректер мен әдебиеттер көрсеткіші
... ... ... ... .
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі мен маңыздылығы. Еліміз өз тәуелсіздігіне
ие болған 1991 жылдан бері отанымыздың өткен тарихына сын көзбен қарау, оны
тереңдете зерттеу, ұлт тарихының жалпы заңдылықтарын және өзіне тән
ерекшелік белгілері бар құбылыстарды анықтау аса маңызды да өзекті болып
отыр.
1918-1924 жылдар аралығында қазіргі Қазақстанның бүкіл оңтүстік өңірлері
Түркістан Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының құрамына кірген
болатын. Қазір кейбір зерттеушілер сол тұстағы Қазақстан деген саяси-
географиялық ұғымға тек Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік
Республикасының ғана аумағын кіргізіп шатасып жүр. Осылайша, қазақ
жерлерінің тең жартысы кірген Түркістан аумағын Отан тарихынан тыс
қалдырғысы келеді. Бұл теріс және мүлдем қате түсінік. Түркістан
Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасының тарихы да толығымен Отан
тарихы аясында қарастырылуы тиіс. Сондықтан да біз үшін Түркістан тарихын
зерттеу аса маңызды және өзекті мәселе болып қала береді.
Диссертацияның мақсаты мен міндеттері. Түркістан өлкесінде 1918-1924
жылдар аралығында кеңес билігі мен қызыл әскерге қарсы бағытталған қарулы
қозғалысты кешенді және салыстырмалы түрде зерттеу – біздің магистрлік
диссертациямыздың басты мақсаты болып табылады. Осы негізгі мақсатқа қол
жеткізу үшін келесідей міндеттер белгіленді:
Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс тарихының
дерекнамасы мен тарихнамасының мәселелерін талдау;
Түркістандағы жалпы халықтық қозғалыстың идеялық-саяси түп-тамыр-ларын
ашып көрсету;
XX ғасырдың басында Түркістан қоғамында реформизм және азаттық идеяларының
таралуы мен қарулы қозғалысқа бұл идеялардың тигізген ықпалын анықтау;
Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыстың мәні мен
табиғатын ашып беру;
Қозғалыстың эволюциясын: оның пайда болуын, басталуын, шарықтау шегін,
құлдырауы мен жеңіліске ұшырауын, кеңестерге қарсы күрестің басты
бағыттарын зерттеу; оның кезеңдерін бөліп қарастыру;
Кеңес билігі мен қызыл армияға қарсы қарулы күрестегі негізгі әрекет етуші
күштердің әлеуметтік топтарын және ұлттық-этникалық құрамын сараптап
талдау; қозғалыстың жалпы қатысушылардың санын анықтау;
қарулы қозғалыстың идеялық жетекшілері мен дем берушілерін көрсету;
қозғалыстың ұйымдасу және саяси формалары: құрбасшылардың құрыл-тайлары,
құрбасшылардың әскери ұйымдасуы мен әскердегі басқару жүйесі, Мадаминбек
және Шермұхаммедбек басқаруында құрылған өкіметтердің қызметі мен маңызын
зерттеу;
Кеңестік Ресей мен Түркістандағы большевиктер өкіметінің, қызыл армияның
(Түркістан майданының) қарулы қарсылық қозғалысына қатысты қолданған
басқыншылық саясатының мәнін ашып беру.Түріккомиссия, Түрікбюро, Орта Азия
бюросы сынды Орталықтан жіберілген, шексіз өкілеттілікке ие болған түрлі
комиссиялар мен бюролар қызметтерінің отаршылдық белгілерін анықтау;
Өлкедегі қарулы қозғалыстың жалпы халықтық белгілерін анықтау;
Қозғалыс жетекшілері арасында орын алған негізгі қайшылықтар мен
келіспеушіліктердің себептерін ашып беру;
Қарулы күрестің жеңіліске ұшырау себептерін талдау.
Зерттеу тақырыбының хронологиялық шегі. Диссертациялық жұмыс-та
Түркістан өлкесіндегі қарулы қозғалыс тарихын зерттеу барысында оның
хронологиялық шегі ретінде қозғалыстың бірінші дәуірі – 1918-1924 жылдар
аралығы белгіленді. Осы дәуірде қарулы күрес өлкеде өзінің шырқау шегіне
жетіп, кеңес билігі мен қызыл әскерге қарсы бағытталған ұлттық қарсылық
қозғалысы қысқа уақыт ішінде ұлт-азаттық қозғалыс дәрежесіне дейін
көтеріледі. Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалыс 1924 жылдың аяғында Орта
Азияда ұлттық-аумақтық межелеу жүргізілгеннен кейін айтарлықтай сая-бырсып,
ауқымы қысқарып, қарқыны басылған болатын. Сондықтан да қоз-ғалыс тарихында
1918-1924 жылдар жеке және дара бір кезеңді құрайды.
Диссертациялық жұмыстың тарихи-географиялық шекаралары. Зерттеудің
территориялық ауқымына Түркістан республикасының Ферғана, Самарқанд
облыстары, ішінара Сырдария, Закаспий, Әмудария облыстары, сондай-ақ
көршілес Бұқара мен Хорезм республикаларының Түркістанмен шекараларлас
аудандары кіреді.
Диссертацияның әдістемелік негіздері. Диссертацияны жазу барысында
ғылыми-тарихи зерттеулердің негізгі әдістері болып табылатын объек-тивтілік
және тарихилық, сондай-ақ, жалпы ғылыми және арнайы тарихи зерттеу әдістер
қолданылды. Жалпы ғылыми әдістермен (талдау, логикалық және
классификациялық) қатар, зерттеу жұмысында тарихи танымның ар-найы әдістері
(хронологиялық, салыстырмалы-тарихи, синхрондық, структу-ралық және т.б.)
де кеңінен пайдаланылды. Хронологиялық әдіс диссертация-да белсенді түрде
қолданылып, ол барлық тарихи оқиғаларды хронологиялық тәртіпте келтіруге,
жан-жақты суреттеуге мүмкіндік беріп, Түркістан өлкесінде орын алған саяси-
экономикалық, әлеуметтік, діни-рухани процестердің негізгі мәнін ашуға,
олардың терең тамырларын көрсетіп беруде өз септігін тигізді. Синхрондық
әдіс бір уақытта Орталықта да (Мәскеу мен Ташкентте), Түркістан өлкесінің
түрлі жерлерінде де орын алған әр түрлі оқиғалар және процестердің
толыққанды суреттемесін қалпына келтіру ісінде өз көмегін тигізсе, әскери,
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани және діни ағымдар мен
бағыттарды терең зерттеу қажеттілігі структуралық әдісті қолдануға алып
келіп, бұл әдіс мәселенің құрамдас бөліктерін біріктіріп, осы уақытта орын
алған процестер мен оқиғалардың қыр-сырын ашуға өз үлесін қосты. Көптеген
ғылымдар үшін тән болып келетін статистикалық әдіс те зерттеу жұмысын жазу
барысында қолданып, статистикалық мәліметтер, сандар мен әр түрлі дәлел-
дәйектер көмегімен зерттеу жүргізілген мәселенің әскери, әлеуметтік-
экономикалық және қоғамдық-саяси сипаттамасын толық зерттеп шығуға
мүмкіндік берді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы оның объектісін, мақсаттары мен мін-деттерін
тандаумен, жаңарған деректік және тарихнамалық негіздерімен, зерттеудің
нәтижесінде қол жеткізген тұжырымдармен түсіндіріледі.
Диссертациялық жұмыста отандық тарих ғылымында алғаш рет 1918-1924
жылдарда Түркістан өлкесіндегі кеңес билігіне қарсы орын алған қару-лы
қозғалыстың тарихын жан-жақты әрі кешенді түрде зерттеудің нәтиже-сінде
оның толықтай тарихын қалпына келтіруге әрекет жасалынды. Бұл тарихты
қалпына келтіру негізінде деректік базаның ақпараттық әлеуетін жалпыландыру
мен жүйелеу, оған сараптамалық талдау жасау, отандық және шетелдік ғылыми-
тарихи ойдың тарихнамалық мұрасын қайта зерттеу, тақырыптың бұрын түрліше
объективті және субъективті себеп-тердің салдарынан ашылмай келген қырларын
зерттеп, оған тарихи баға беру, сондай тақырыптың түрлі мәселелерін қайта
қарастыру жатыр.
Отандық тарих ғылымында тұңғыш рет Түркістан республикасындағы азаттық
жолында күрескен халықтардың аймақтық қарулы қозғалыстары кешенді түрде
зерттелінді. Аймақтық деңгейлерде осы қозғалыстардың себептері мен
эволюциясы, қозғалыстың әрекет етуші күштерінің этникалық және әлеуметтік
құрамы, ұйымдасу, саяси-әскери формалары, қолбасшылары мен идеологтары,
қарулы қозғалыстың аймақтардағы саяси процестерге жасаған ықпалы, жеңілу
себептері қарастырылды. Аймақтық қозғалыстардың жоғарыда аталған
аспектілерін қарастыру негізінде диссертацияда қарулы қозғалыстардың ортақ
белгілері мен ерекшеліктері туралы бірқатар жаңа тұжырымдар өз көрінісін
тапты.
Зерттеу тақырыбының деректік базасы. Диссертациялық жұмысты жазу
барысында бұрын жарыққа шыққан түрлі құжаттардың жинақтары кеңінен
пайдаланылды. Оларды шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады. Біріншісі,
кеңес өкіметінің жарияланған ресми құжаттары болса [1], екіншісі – белгілі
бір тақырыпқа арналған құжаттар мен материалдардың жинақтары [2]. Бұл
жинақтардың біраз бөлігі осы 1918-1924 жылдар аралығында жарыққа шыққан
болатын.
Бірінші топтағы жинақтар арасында Бакуде 1920 жылы 1-8 қыркүйекте болып
өткен Шығыс халықтарының I-ші құрылтайы және Мәскеуде 1923 жылы 9-12
маусымда болған РКП(б) ОК-нің ұлттық республикалар мен облыстардың жауапты
қызметкерлерінің IV-ші кеңесінің стенографиялық есептері маңызды орын
алады. Аталған жиындарда Түркістан мен онымен көршілес Бұқара, Хорезм
республикаларының жетекшілері, ұлттық зиялы қауымның өкілдері қатысып,
кеңес билігінің отаршылдық саясатының түрлі жақтарына баға беріп, қарулы
қозғалыс қатысушыларына жанашырлық білдірген.
Екінші топтағы деректер арасында Түркістан өлкесі Мұсылмандар бюро-сының
материалдары жинақталған және Ресейдің қызыл әскер бас штабы-ның Арнайы
органдар қызметкерлерімен жарыққа шығарған кітаптар өз маз-мұны мен
құжаттық базасымен ерекшеленеді. Ферғанадағы басмашылық... атты кітапта
Ферғана құрбасшыларының әскери қызметі мен жеке өмірлері, олардың күрес
жүргізудегі стратегиялары мен тактикалары туралы құнды мәліметтер бар.
Сондай-ақ, Түркістан майданының штабы шығарған Басма-шылықка қарсы күрес
атты арнайы ережеде қызыл әскерге басмашылар-ды қалайша талқандау
керектігі жайлы КСРО Қарулы күштерінің Бас қол-басшысы С.С. Каменевтың
арнайы тапсырмасымен жазылған 123 бабтан тұратын нұсқаулар келтірілген.
Өкінішке орай, бұл кітаптар осы кезге дейін отандық және шетел
тарихшыларының ғылыми сараптау аясына алынбай, назардан тыс қалып отырды.
Сонымен қоса, 1985-1987 жылдары Оксфордта орыс тілінде жарыққа шыққан
Түркістан тарихына қатысты жекелеген еңбектерде [3], 1997 жылы Стамбулда
жарыққа шыққан Жас Түркістан (І-ші том) жинағында [4], 1998 жылы Уфада
башқұр және орыс тілдерінде басылған Ахмад Заки Валидидің хаттары, сондай-
ақ 1999 жылы Мәскеуде басылған Валиди мен Мұстафа Шоқайдың хаттарында [5],
Ташкентте жарыққа шыққан Ұлттық баспасөз беттерінде библиографиясында
[6], татар халқының көрнекті қайраткері – Мирсаид Сұлтан-Ғалиевтің
Қазанда жарыққа шыққан тергеу және сот материалдарында [7] аталған зерттеу
тақырыбына қатысы бар түпдерек көзі болып табылатын көптеген құжаттар
жарияланды. Әсіресе, Валиди мен Мұстафа Шоқайдың хаттары, сондай-ақ М.
Сұлтан-Ғалиевтың тюркизм мен ұлт-азаттық қозғалыстары жайлы жазған ойлары
үлкен тарихи маңызға ие.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Түркістан өлкесінде орын алған ұлт-азат-тық
қозғалыс туралы тың материалдар мен мәліметтерді бізге деректердің ерекше
түрі болып табылатын мерзімді баспасөз береді. Сол уақытта Орталықта
(Мәскеуде) және жергілікті мерзімді баспасөзде жарыққа шыққан келесідей
газеттер: Еженедельник политработника, Жизнь национальностей, Из-
вестия (Мәскеу; Ташкент; Бұқара; Андижан; Қоқан), Наша газета, Красная
звезда (Ташкент), Красная Фергана, Красноармейская газета, Красный
фронт, Набат революции, Озод Бухара, Свободный Самар-канд,
Советский Туркестан, Туркестанская правда, Туркестанский коммунист,
Туркестанский курьер, Улуғ Туркестан, Ферғана, Хур-рият және
төмендегідей журналдар: Бухарская жизнь, Военная мысль, Военная мысль
и революция, Военное дело в Средней Азии, Военный работник Туркестана,
Еженедельник политработника, Жизнь националь-ностей, Коммунист
(Ташкент), Коммунистическая мысль, Коммуни-стическая революция,
Красная казарма, Красный архив, Красный рубеж, Народное хозяйство
Средней Азии, Народное хозяйство Турке-стана, Новый Восток,
Революционный Восток беттерінде жарияланылған түрлі материалдар мен
мәліметтер зерттеу жұмысын даярлау барысында кеңінен пайдаланылды.
Красная звезда (1922-1926), Красноармейская газета (1921-1922),
Красная Фергана (1921) сынды кеңес газеттері беттерінде басмашылар
қозғалысына қатысты көп мөлшерде фактілік материалдар, құрбасшылардың
әскери қызметі туралы жеке мәліметтер кездесіп, ірі құрбасшыларға сипат-
тамалар берілген.
Зерттеуде сонымен қоса Бюллетень партработника, Бюллетень прессы
Среднего Востока, Бюллетень І-ой Экономической Конференции Средне-
Азиатских Республик (Туркестанской, Бухарской и Хорезмской), Бюлле-тень
Центрального статистического управления Туркестанской Республики,
Бюллетень VI Конференции Коммунистической партии Туркестана, Бюл-летень
VI съезда Коммунистической партии Туркестана, Информационный бюллетень
СНК и Экономического Совета Туркреспублики атты бюлле-теньдерде
келтірілген материалдар мен мәліметтер зерттеу тақырыбының түрлі жақтарын
ашу барысында пайдаланды.
Зерттеу жұмысына қатысты деректердің келесі бір маңызды тобын 20-шы
жылардың аяғында – 30-шы жылдардың басында-ақ, демек, қарулы қозғалыс
өлкенің жекелеген облыстарда әлі де толығымен аяқталмаған уақытта жарық-қа
шыға бастаған қарулы қозғалыстың тікелей қатысушылары мен куәгер-лерінің
мемуарлары мен естеліктері жатады. Осы топқа кіретін деректерде келтірілген
материалдар субъективті сипатқа ие екендігін жеке атап өткен жөн. Өйткені
олардың басым көпшілігі авторлардың естеліктеріне негізделе отырып
жазылған болатын. Мемуарларды кеңес және шетел мемуарлары деп шартты түрде
екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ мемуарлары [8] арасында Войны в
песках [9] және М. Мұхаммеджановтың Турмуш уриништери [10] атты
шығармалары өз объективтілігімен ерекшеленді. Сондай-ақ, ВЧК-ОГПО-ның Шығыс
бөлімінің директоры, чекист Г. Агабековтың алдымен Парижде, сосын Мәскеуде
орыс тілінде жариялаған мемуарларында [11] Түр-кістан құрбасшыларының
қызметіне қатысты құнды мәліметтер бар. Чекист А. Валишев және генерал-
лейтенант М.А. Веревкин-Рахальский естеліктерін-де де зерттеу мәселесіне
қатысты мәліметтер кездеседі.
Екінші топ естеліктеріне кеңес өкіметіне қарсы опозициялық лагерьді
құрып, алдымен Орта Азиядағы кеңес билігіне қарсы бағытталған қарулы
қозғалыстың дем берушілері мен идеологтары болған, кейіннен КСРО-дан
тысқары жерлерге, дәлірек айтқанда Түркия, Ауғанстан, Иран, Еуропа мем-
лекеттеріне өз туған жерлерін тастап кетуге мәжбүр болған түрік-мұсылман
зиялылары эмиграцияда жүріп жарыққа шығарған мемуарлары мен естелік-терді
жатқызуға болады. Олардың авторлары Түркістанның зерттеп жатқан дәуірдегі
атақты саяси және әскери қайраткерлері әмір Саид Алимхан [12], Мұстафа
Шоқай [13], Ахмад Заки Валиди Тоған [14], Шермұхаммедбек [15], Мунаввар
Қари [16], Палуаннияз Қажы Юсупов [17], Алихантура Сағуни [18], Салимхан
Тиллаханов [19], сондай-ақ, Ибрахим Еркин [20], Мария Шоқай [21] (Мұстафа
Шоқайдың әйелі) болған. Бұл естеліктерде Түркістан халықтарының кеңес
билігіне қарсы жүргізген ұлт-азаттық күресінің үгіт-насихаты көрініс
тапқан.
Зерттеу тақырыбының тарихнамасы.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдар аралығында Орта Азиядағы қарулы қозғалыс
тарихының мәселелері зерттеушілерді көптен бері қызықтырып келеді. Бас-
машылар қозғалысына қатысты кеңес зерттеушілерінің алғашқы публикация-лары
өлкеде қарулы қозғалысқа қарсы соғыс әлі де аяқталмаған кезеңге, дәлірек
айтқанда өткен ғасырдың 20-шы жылдардың ортасына жатады. Кеңес дәуірі бойы
осы қарулы қозғалыстың тарихы кеңес тарихшылары тарапынан үздіксіз
зерттелініп, нәтижесінде кеңес тарихнамасында аталған қозғалысқа арналған
40-тан астам зерттеулер мен материалдардың жинақтары, Азамат соғысы мен
Орта Азиядағы қарулы қозғалыстың тарихына арналған куәгер-лер мен
қатысушылардың естеліктерінің жинақтары жарық көрді. Шетел та-рихнамасында
да Орта Азияны кеңестендіру тарихына қатысты ірі көлемде зерттеу
еңбектері, монографиялар мен мақалалар жинақталған болатын.
Түркістан өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс тақырыбының
тарихнамасы бай, жан-жақты болғанына қарамастан, ХХ ғасырдың екінші
жартысында әлемде орын алған бірқатар саяси сипаттағы себептердің, түрлі
саяси күштер мен ағымдардың ықпалы астында қарулы қозғалыс тарихы біржақты
зерттелініп, түрлі интерпретациялар мен бір-біріне қайшы келетін
тұжырымдардан құралған. Кеңес ғалымдары өз назарын қарулы қозғалыстың
мәселелерін зерттеуден гөрі, өлкеде оған қарсы кеңес өкіметінің күресіне
көбірек аударған болса, шетел зерттеушілері қарулы қозғалыстың ұлт-азат-тық
сипаты туралы тезисті дәлелдеуге тырысып бақты. Осы күнгі зерттеу-шілер
кезінде кеңес және шетел тарихнамасында үстем болып тұрған концеп-цияларды
қайта қарастырып, қайтадан ой-елегінен өткізуге ұмтылғандықтан да, олардың
қаламынан шыққан еңбектеріне де идеологиялық түс тән болып отыр. Зерттеу
тақырыбына қатысты барлық әдебиеттерді екі дәуірге бөліп қарастыруға
болады: біріншісі – кеңес дәуірі; екіншісі – тәуелсіздік дәуірі (1991
жылдан бастап). Бірінші дәуір өз кезегінде үш кезеңге бөлінеді: 1) ХХ
ғасырдың 20-шы жылдары; 2) 1930-1986 жылдар; 3) ХХ ғасырдың 80-шы жылдардың
аяғы – 90-шы жылдардың басы.
Бірінші дәуірдің бірінші кезеңі – XX ғасырдың 20 жылдарында Түркіс-тан
өлкесінде кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс бойынша жүргізілген алғашқы
зерттеулер, яғни Ташкент пен Мәскеудің беделді журналдарында жарыққа шыққан
мақалалар мен ондаған кітаптарда [22] авторлар қарулы қозғалыстың мәні
неде, оның бағыты мен әлеуметтік табиғаты қандай деген сауалдарға жауап
беру міндетін өз алдарына қойып, негізінен осы қозғалыс-ты түсіндіруде
таптық күрес теориясына арқа сүйеген еді. Бірақ бұл жайтқа қарамастан,
алғашқы авторлар өз еңбектерінде Орта Азиялық аймақта кеңес өкіметінің
орнау процесіндегі өзіне тән болған ерекшеліктерін жеке атап өтіп, Орта
Азияның түрлі аймақтарындағы саяси ахуалға ұлттық, діни ерекшеліктер мен
әлеуметтік өмірдің ескі формалары қалайша ықпал етіп тұрғандығы, сондай-ақ
осы ерекшеліктер қалайша артынан контрреволю-циялық басмашылықтың өрши
түсі шартына айналғандықтарын көрсетуге ұмтыла отырып, алғашқы кеңес
өкіметі органдарының қате саясатына және әлеуметтік-экономикалық
себептілікке көп көңіл аударды.
Бұл мәселе бойынша тұңғыш көлемді еңбек Мәскеуден Түркістанға келіп
жоғары лауазымды қызметтерде жұмыс істеген, РКП(б) ОК Түркбюро төр-ағасының
орынбасары Г.И. Сафаровтың қаламынан шығып, автор онда Түркістанның
экономикалық және саяси жағдайы, большевиктер басқыншы-лығынан кейінгі
ахуал, Түркістанда кеңес өкіметінің орнатылуы, Түркістан Автономиясы
өкіметінің Ташкент Кеңесі жіберген қызыл гвардияшылар мен армян дашноқтар
отрядтарымен қарудың күшімен талқандалуы, Ферғана алқабындағы қарулы
қозғалыстың пайда болу себептері, оның мәні мен күрес тәсілдері, кеңес
билігіне қарсы жүргізілген соғыс қимылдары туралы егжей-тегжейлі тоқталып
өтеді. Бірақ Г. Сафаровтың большевистік позицияда тұруы бұл қозғалыстың
басты мәні мен негізгі ерекшелігін түсіне алмаған-дығын, оның қозғалысқа
берген сипаттамасынан көруге болады: Басмашы-лық, бір жағынан, Қоқан
автономиясының талқандалуы мен отаршылдық саясаттың жалғасуы нәтижесінде
ұлттық тәуелсіздік үшін күрес өз бастауын алса, екінші жағынан,
экономикалық дағдарыс – аштық, Ферғанадағы мақта шаруашылығының
құлдырауымен бірге алдымен өз үстем етуші жағдайы-нан айырылған өзбек-сарт
буржуазиясы және үйреншікті ісінен қол үзген мардикер, чайрикер және қара
халық бұқарасынан өсіп шықты [23].
Ұлттық жетекші қызметкерлер Т. Рысқұлов, И. Хыдыралиев, Ф. Хожаев кеңес
билігі өктем етіп тұрған жағдайда өз еңбектерінде осы күрделі және
қайшылыққа толы болған қозғалысқа баға беруде асқан сақтықпен келген-деріне
қарамастан, қарулы қозғалыс туралы ақиқатты ашық айтудан бас тартпаған
болатын.
Түркістан республикасы жетекшілерінің бірі, түрік-мұсылман зиялылары-ның
жарқын өкілі болған Тұрар Рысқұлов (1894-1938) өзінің Революция және
Түркістанның жергілікті халқы атты танымал еңбегінде Ферғана алқабында
1917-1919 жылдар аралығында орын алған күрделі ахуалды түп-деректердің
негізінде зерттеп, қозғалыстың мән-мағынасын, алғышарттары мен себептерін
көрсетіп берген. Автордың пікірінше, кеңес билігі басшыларының Ферғана
алқабында, жалпы, Түркістан өлкесінде жүргізген отаршылдық және ұлтшылдық
саясаты, жергілікті халықтың мұн-мұқтажымен санаспауы, мүдделерін есепке
алмауы, ұлттық-рухани құндылықтарды қорлап, аяқ астына таптауы қарулы
қозғалыстың үнемі өріс алып, қарқынды дамып тұруына себепші болған.
Түркістан өлкесі Мұсылмандар бюросы төрағасы болған Т. Рысқұлов өз
еңбегінде қызыл армия бөлімдері және армян дашноқтарының бөлімдері Ферғана
алқабында жасаған озбырлықтары мен бассыздықтары туралы құжаттарға сүйене
отырып кеңес билігінің жергілікті халықтарға қатысты жүргізген қатыгез,
аяусыз саясатын ашық көрсеткен еді [24].
Түркістан Республикасы ОАК-нің төрағасы Инамжан Хыдыралиев (1891-1928)
өзінің мақаласында [25] Ферғана алқабында бұл қозғалысты туындат-қан
себептер жайлы құнды мәліметтер беріп, Катта Эргаштың, Мадаминбек-тің,
Шермұхаммедбек, Махкам Қажы, Аман Палуан, Ислам Палуан, Рахман-құл, Халқожа
Ишан сынды құрбасшылардың қызметін саралайды. Оның жазуынша, 1918 жылы
қарашадан бастап, 1919 жылдың сәуір айына дейін қысқа уақыт ішінде
Шахрихан, Шынабад, Араван аралығындағы 180 кишлак қызыл әскер, орыс
шаруалары мен армян дашноқтарының отрядтарымен тоналып өртелді. Әсіресе,
Қоқанкишлак, Базарқорған, Созақ сынды ірі киш-лактар тұрғындарымен бірге
толығымен жермен жексен болды. Наманган, Ош, Андижан, Маргилан, Чуст
қалаларында қызыл әскер жауынгерлері бассыздықтармен, тонаушылықпен
айналысып, артынша бұл қалаларды өрте-ген болатын. Қорыта айтқанда,
И.Хыдыралиев мақаласында Ферғана алқа-бындағы қарулы қозғалыс пен халық
шаруашылығының жалпы ахуалы туралы түпдерек құжаттарға сүйене отырып
көрсеткен болатын.
Жас бұқаралықтар партиясының негізін қалаушылардың бірі, Өзбекстан
КСР ХКК төрағасы Файзулла Хожаев (1896-1938) қарулы қозғалыс тарихы бойынша
бірқатар еңбектер жазған болатын. Оның Үлкен кеңес энциклопедиясына
енген Басмашылық мақаласында бұл қозғалысты былайша баяндап берген:
Басмашылық қозғалысы шиеленіскен саяси, антикеңестік сипатқа ие болып,
бүкіл Орта Азияның үш республикасы – Бұқара, Түркістан және Хорезмдегі
диқан халқының бұқаралық қозғалысына айналды. Қозғалыстың көсемдері тек
қана... Курширмат, Ибрагимбек сияқтылар... болмады, оған жергілікті ұлттық
зиялылар, молдалар мен байлар да жетекшілік еткен болатын ... [26].
Файзулла Хожаевтың басмашылық қозғалысының диқандар арасында бұқаралық
сипатқа ие болғандығы, қозғалыс қолбасшыларының басым бөлігі ұлттық зиялы
қауым өкілдері мен шын жүректен Отанын сүйген адамдардан құралғандығы
туралы КСРО-ның ресми әдебиетінде айтқан бұл сөзі сол кез үшін үлкен
маңызға ие болды.
Т. Рысқұловтың, И. Хыдыралиевтің және Ф. Хожаевтың пікірлеріне жалпылама
қорытындылайтын болсақ, олар өз еңбектерінде Түркістандағы кеңес өкіметі
патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын өзіне мирас етіп алып, шовинистік
саясат жүргізгені өлкедегі басмашылық қозғалысы Түркістан халықтарының
большевиктер орнатқан кеңес билігі мен басқыншы қызыл әскерге қарсы
бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс болды деген тұжы-рымға келеміз. Осылайша
жоғарыда аталып өткен еңбектердің авторлары ғалым-тарихшы емес, негізінен
саяси қайраткерлер болғандықтарына қара-мастан, өз еңбектерінде оқиғаларға
сипаттама беру барысында таза ғылыми әдістердің элементтерін
қолданғандықтарын байқауға болады.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары қарулы қозғалыс бойынша жазылған
еңбектердің келесі бір маңызды тобын Түркістан өлкесінің түрлі аудандарын-
да басмашылыққа қарсы күреске тікелей қатысқан кеңес әскери мамандары-ның
еңбектері құрайды. Бұл еңбектер негізінен авторлардың жеке естелік-теріне
негізделіп жазылғандықтарына қарамастан, олардағы бірқатар ерекше-ліктер
аталған еңбектерге тек естелік ретінде ғана емес, сонымен қатар нағыз
ғылыми еңбек ретінде қарауға мүмкіндік береді. Мысалы, П. Алексеенков
өзінің Ферғанадағы басмашылыққа арналған брошюрасында [27], еңбек тек
естеліктердің негізінде ғана емес, сонымен қатар деректерге – Орта Азия
әскери округы штабының, РКП(б) ОК Орта Азия бюросы мұрағатының құжаттарына
және түрлі статистикалық есептерге сүйене отырып жазғандығын жеке атап
өтеді. Қарулы қозғалыспен қатар автор өз еңбегінде Ферғананың орыс
шаруаларының антикеңестік қозғалыстың және оның ферғаналық құрбасшылармен
тактикалық одақ құру мәселесіне тоқталып өтеді. Өз кітабында бай фактілік
материалды келтірумен қатар, П.Алексеенков Ферғанадағы қарулы қозғалыстың
революцияға дейінгі алғышарттарын егжей-тегжейлі саралап, талдап шығып,
алғаш рет қарулы қозғалыстың эволюциясының фактісі, онда бірнеше
кезеңдердің болғандығы туралы жазған болатын.
Д. Зуев [28], Г. Скалов [29], С. Гинзбург [30] және Л. Соловейчик [31]
еңбектеріндегі пікірлер жоғарыда аталып өткен зерттеушілердің көзқараста-
рынан да, тіпті бір-бірінің көзқарастарынанда түбірімен ерекшеленеді. Қызыл
армияның әскери комиссарлары ретінде қарулы қозғалысқа қарсы тікелей
күрескен бұл авторлар өз зерттеулерінде қарулы қозғалыс қатысушылары
ұлттық тәуелсіздік пен азаттық үшін күрестің жамылғысы жамылғандықтарын
атап өтіп, бұл қозғалыстың кейбір жақтарына дұрыс баға бере алған. Мысалы,
С. Гинзбургтың айтуынша, Ферғана тұрғындары орыстарға қарсы бірнеше рет...
көтереліс ұйымдастырды. Қазан революциясынан кейін кеңес өкіметі іс жүзінде
қарудың көмегімен қанау саясатын жалғастырған орыс отаршылары болып қала
берді [32].
П.Г. Галузо Түркістан – колония атты кітабында патшалық Ресеймен
отарға айналдырылған Түркістандағы экономикалық процестерді дұрыс суреттей
алып, оларға тиісті бағасын бергендігіне қарамастан, ол ұлт-азаттық
қозғалыстары болған жадидизм туралы қате теориялық ойларын баян етеді. Оның
пікірінше, жадидтер – сол панисламшылар болған [33].
ХХ ғасырдың 20-шы жылдары Шығыс Бұқарада орын алған қарулы қоз-ғалысқа
арналған еңбектердің бірі – Ф. Ильютконың орыс және өзбек тілде-рінде
жарыққа шыққан Лоқайдағы басмашылық еңбегі [34] болып табы-лады. Аталған
еңбек кеңес тарихнамасындағы басмашылар қозғалысына ар-налған тұңғыш
толыққынды еңбек (150 беттен астам). Локайдағы қарулы қозғалысты басуға
тікелей қатысқан автор алқаптағы таза әскери күрес тари-хын жазбастан бұрын
локай халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын суреттейтін қызықты
географиялық және этнографиялық материалдарды келтірген.
Бұл кезең зерттеушілері арасында осы дәуір оқиғаларының тікелей куәгері
болған жергілікті тарихшы Мұхаммед Али Балжуванидің 1923-1927 жылдары
жазылған Тарихи нафеи (Пайдалы тарих) [35] еңбегі дара-ланып тұр. Автор
құрбасшыларды басмашылар деп атаса да, аталған күрделі де қайшылықтарға
толы мәселеге қатысты өз көзқарасын білдіріп, бір ізге келтіруге тырысқан.
Ол өз еңбегінде Ибрагимбек, Мулла Абдулқаххар, Энвер Паша, Ишан Сұлтан,
Давлатмандбек, Фузайл Махдум, Ачилбек, Бахрамбек, Қарақұлбек сынды Бұқара
және Самарқандтағы ірі құрбасшылар қызметі жөнінде құнды мәліметтер
келтірумен ғана шектелмей, осы кездегі тонаушылықпен айналысқан жеке
басқыншы топтардың әрекеттері туралы да тоқталып өтеді. Бірақ еңбекте орын
алған кемшіліктердің бірі – автор қызыл армияға қарсы азаттық жолында
күрескен патриот азаматтарды аталған қарақшы топтармен бірге ортақ атаумен
– басмашылар деп атаған болатын.
Осы кезеңдегі қарулы қозғалыстың әскери-саяси кеңестік тарихнама-сын
сипаттайтын болсақ, онда мәселені зерттеуде бірқатар жетістіктерге қол
жеткізумен қатар, біраз кемшіліктер де орын алған деп айтуға болады. Атал-
ған еңбектер ауқымы тар проблематикаға арналып, қарулы қозғалысқа қарсы
жүргізілген соғыс майданының кіші-гірім бөліктерінің жағдайын баяндады. Бұл
еңбектердің авторлары қарулы қозғалысты туындатқан себептердің таби-ғатын
ашудың орнына, онымен күрес жүргізу мәселелеріне тоқталған.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдар тоғысында қарулы қозғалыстың тарихына өз
назарын алғаш рет кеңес шығыстанушылары да аудара бастайды. Шығыс-
танушылардың Ғылыми Ассоциациясының мүшесі К.Василевский Новый Восток
журналында өзінің Орта Азиядағы басмашылық қозғалыстың фаза-лары [36]
атты мақаласында кеңес тарихында тұңғыш рет қарулы қозғалыс-қа әлеуметтік
құбылыс ретінде ғылыми сипаттама беру талпынысы жасала-ды. Маркстік-
лениндік әлеуметтік себептілік концепциясын басшылыққа ала отырып, автор
өз назарын Түркістан жағдайының ерекшеліктеріне, әр түрлі уақытта және өлке
аудандарының түрлі жерлеріндегі қозғалыстың айырмашылықтарына, қозғалыс
эволюциясының ерекшеліктеріне аударады, яғни кез келген тарихи зерттеуге
тән қажетті әдістемелік құралды қолданды.
1930-1986 жылдары – екінші кезеңнің басында қарулы қозғалыс тарихы-мен
айналысу ісі тікелей қатысушылар мен куәгерлерден маманданған зерт-
теушілерге өтеді. Бұл ең алдымен осы уақытта Орта Азия республикаларын-да
кеңес тарихы ғылымының құрылуымен түсіндіріледі. ХХ ғасырдың 50-ші жылдары
КСРО-дағы саяси өзгерістер Орта Азияның қазіргі заман тарихында орын алған
оқиғаларға, дәлірек айтқанда кеңес өкіметінің орнауы мен қарулы қозғалыспен
күреске тарихи баға беру ісінде айтарлықтай өзгерістер орын алып,
сталиндік тарихнаманың жіберген қателіктері туралы ашық айтыла бастайды.
Аталған кезеңнің тағы бір ерекшелігі осы мәселелер бойынша жарық көрген
еңбектердің басым көпшілігі Орта Азия республикалары тарихшыларының
қаламынан шыққан болатын. Бұл ең алдымен мәселеге аймақтық жағынан қараумен
түсіндіріледі. Осы кезең авторлары ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Түркістан
өлкесінде орын алған қарулы қозғалыс шын мәнісінде азамат соғысының бір
түрі деген тезисті басшылыққа алды.
Кеңес өкіметінде тоталитарлық және авторитарлық режимдердің үстем етуі
осы кезеңде зерттеу тақырыбына қатысты жарыққа шыққан тарихи әдебиеттерге
өз ізін қалдырмай қоймады. Бұл кезеңде жазылған әдебиеттерді тақырыбы
жағынан шартты түрде төртке топқа бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа
енген А. Аршаруни және Х. Ғабидуллин, Ф. Хожаев, сондай-ақ, Р.
Ражапова еңбектерінде [37] исламизм және тюркизм мәселелері, Түркістан
республикасындағы қарулы қозғалыс, күрес нәтижелері мен олардың
мақсаттары, тақырып дерекнамасы мен тарихнамасы жайлы құнды мәліметтер бар.
Екінші топ әдебиеттерінде қарулы қозғалыс мәселелеріне Ф. Божко, А.
Ниалло, А.Бабаходжаев, О. Ишанов, Ш. Ташлиев, С. Найда, А. Коканбаев, Т.
Кельдиев, Ю. Алескеров, А. Гордиенко, А. Зевелёв, М. Назаров, Р. Байжа-нов,
М. Иркаев, Ш. Жалилов, Ю. Поляков, А. Чугунов, Х. Иноятов, И. Пого-
рельский, К. Мухаммадбердиев, Б. Искандаров сынды танымал зерттеушілер
тоқталып өтеді [38]. Олар өз еңбектерінде Түркістандағы кеңес өкіметінің
алғашқы органдарының экономикалық, әлеуметтік және ұлттық саясатта жіберген
қателіктері туралы айтылып, бұл қателіктер қарулы қозғалыстың кең етек
жаюына тигізген әсері туралы айтып өтеді. Бұл ғалымдардың еңбек-терінде
кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыстың шығу себептері мен қозға-лыс
күштері, қызыл әскермен ұлттық қарсылық күштері арасындағы орын ал-ған
шайқастар мен ұрыстар туралы, сондай-ақ, тақырыптың тарихнамасына қатысты
көптеген мәліметтер бар. Сонымен қатар олар қозғалыстың мән-мағынасына
берген бағалары мен тұжырымдары (басмашылық қозғалысы кеңес билігіне
қарсы бір топ байлар мен бандиттердің қарулы бой көтеруі, олар тек
тонаушылықпен және жаулап алушылықпен, бейбіт халықты қыру-мен айналысқан
және т.с.с.) тарихи шындықпен жанаспайды.
Үшінші топтқа кірген Г. Непесов пен Ш. Шомагдиевтің еңбектерінде [39]
Хорезм оазисі, Түрікменстан және Ферғана алқабында қызыл армияға қарсы
жүргізілген шайқастар, қарулы қозғалыстың қолбасшылары (әсіресе, Мада-
минбек мен Жунаидхан), дашноқтардың жергілікті халыққа жасаған озбыр-
лықтары туралы түпдеректер негізінде келтірлген мәліметтері орын алған. Бұл
еңбектерде кеңес билігіне қарсы күрескендер басмашылар деп аталса да,
аталған ғалымдардың еңбектері өз дәуірінде қатты сынға ұшыраған бола-тын.
Сондықтан да екі еңбекте де қызыл әскер мен дашноқтардың тонау-шылық пен
басқыншылық қызметі ішінара ашылған еді.
Түркістан тарихы мен оны зерттеу мәселенің тарихына қатысты өзбек және
орыс тілдерінде жазылған ұжымдық монографиялар мен зерттеулер, дәрістер
курстары мен оқу құралдары, [40] КСРО-да халық соғыстары туралы
фундаменталды зерттеу[41], ВКП(б) тарихы. Қысқа курс [42], түрлі кеңес
энциклопедияларына жеке мақалаларды [43] төртінші топтағы әдебиеттер
қатарына кіргізуге болады. Бұл ресми еңбектерде қарулы қозғалыстың мәні мен
шығу себептері толығымен бұрмаланып, тарих ғылымы саясат талаптарына толық
мойынсұнған болатын.
ХХ ғасырдың 80-ші жылдардың аяғы – 90-шы жылдардың басында, яғни бірінші
дәуірдің үшінші кезеңінде жазылған зерттеулерге кеңес қоғамында басталған
қайта құру мен жариялылық рухы, санадағы өзгерістер өз ықпалын тигізбей
қоймады. Басмашылық қозғалысы енді кеңес өкіметіне қарсы бағыт-талған тек
контрреволюциялық ұлттық қозғалыс ретінде ғана емес, бұрын-ғы әлеуметтік
құрылысты, үйреншікті тұрмыс салты мен рухани өмірдің ескі формаларын
қорғауға бағытталған қозғалыс ретінде сипаттала басталды. А.
Крушельницкийдің [44], Ф. Қасымов пен Б. Эргашевтің [45] Родина, Ю.
Папоровтың [46] Юность (Мәскеу) және М. Хасанов, П. Ким, В. Германов, Қ.
Шадиевтің [47] Звезда Востока және Фан ва турмуш (Ташкент) журналдардың
беттерінде жарық көрген ғылыми мақалалары бұл бағыттағы алғашқы қадамдар
болды. Родина журналындағы мақалалардың авторлары Бұқараға қызыл армияның
басып кіруінің нәтижесінде әмір өкіметі өз өмір сүруін тоқтатып, Орталықпен
революцияның бұл жерге экспорттауы тура-лы тарихи деректерге сүйене
отырып ой қорытқан болса, Ю. Папоров және өзбекстандық тарихшылар қарулы
қозғалыс бойынша тұңғыш рет кеңес дәуірінде қалыптасқан пікірлерден мүлдем
өзгеше түрде зерттеу мәселесіне қатысты өздерінің кескінді ойларын бірлдіре
алған болатын. Олардың айту-ларынша, басмашылық қозғалысының тарихын
түпдеректер негізінде толығымен қайта зерттеу, осы кезге дейін жазылған
тарихи зерттеулерге сын көзбен қарау кажет. Өйткені бұл қозғалыс барынша
күрделі және қайшы-лықты болып, оны біржақты бағалауға және түсіндіруге
болмайды.
Бұл кезеңде Өзбекстан мерзімді баспасөзінде жарияланған жекелеген ма-
қалаларда [48] қозғалыстың табиғаты, оны өмірге алып келген себептері,
қозғалыс қолбасшылары, сондай-ақ, Бұқараға қызыл армияның басып кіруі және
оған қарсы күрес туралы алғашқы пікірлер өз көрінісін тапқан болатын.
Осылайша, кеңес дәуірінде жазылған кең көлемдегі тарихи зерттеулерде
кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыстың басты, түбірлі мән-мағынасы бұр-
маланып, Түркістан тәуелсіздігі және азаттығы үшін күрескен азаматтар кеңес
тарихшылары тарапынан басмашы, бандит және халық жауы сипатында
көрсетіліп, 70 жыл бойы қоғамдық ойды осы бағытта қалыптас-тырды. XX
ғасырдың 20-шы жылдарында жазылған зерттеулерде пікірлердің алуан түрлілігі
және тарихи объективтілік мүмкіндігінше сақталынып қалған болса, кеңес
дәуірінің кейінгі кезеңдерінде жарық көрген барлық еңбектерде марксизм
идеологиясы, лениндік концепция басым болды. Қарулы қозғалысқа басмашылық
тамғасы басылып, ол тек қараланған болатын. Коммунис-тік идеология
талаптарына сәйкес қозғалыс тарихы бұрмаланды және теріс жағынан
көрсетілді. Нәтижесінде кеңес тарих ғылымында уақыт өте пікірлер ортақ
қалыпқа келіп, коммунистік идея мен идеологиядан басқа кез келген ой мен
пікірге, олар тіпті ақиқатқа жақын болса да, қатаң қарсы шықты. Тек XX
ғасырдың 80-ші жылдары аяғы – 90-шы жылдардың басында жазылған жеке
зерттеулерде коммунистік идеологиядан арылып, Түркістанда кеңес билігіне
қарсы қарулы күресіне тұңғыш рет объективті баға беру үрдісі орын алды.
1991 жылы КСРО ыдырап, оның орнында тәуелсіз республикалардың өмірге
келуі зерттеу мәселесінің тарихнамасында мазмұны жағынан алғанда мүлдем
жаңа дәуір басталды. Екінші дәуірді шартты түрде екі кезеңге бөліп
қарастыруға болады: 1) 1991-1994 жылдар; 2) 1995-2005 жылдар.
Өкінішке орай, елімізде ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдары Түркістанда орын
алған қарулы қозғалыстың тарихына, не болмаса оның кейбір мәселе-леріне
қатысты арналып жазылған жеке зерттеу еңбегі жоқ дей тұрғанымен, Қазақстан
тарихына қатысты жарыққа шыққан фундаменталды зерттеулерде және оқу
құралдарында [49] ХХ ғасырдың басындағы Орта Азияда және сол кезеңде
Түркістан республикасының құрамында болған оңтүстік Қазақстан облыстарында
кеңес өкіметінің орнау тарихы, қарулы қозғалыстың аталған территорияларға
таралуы, сондай-ақ басмашылық қозғалысқа қатысқан қазақ тайпалары мен
рулары туралы мәліметтер бар. Егер Кеңес Одағы ыдыраған-нан кейін бұрын
одақ құрамына кірген республикалардың тарихшылары ара-сында өз өткені мен
тарихына үніліп, оны қайта қарастырып, жаңа концепция тұрысынан жазылу
үрдісі орын алуына байланысты еліміздің тарихшылары да ХХ ғасырдың басында
Орта Азияда болған саяси процестерді тек Қазақ-станға қатысты бөліп
қарастырған болса, соңғы жылдары бұл саяси-эконо-микалық, әлеуметтік және
мәдени процестерді аймақтық принциппен қарас-тыру үрдісі таралды.
Нәтижесінде, Алматыда 2001 жылы жарыққа шыққан Орта Азия мен Қазақстан
тарихына арналып жазылған оқу құралында [50] Түркістан өлкесіндегі қарулы
қозғалыс жаңа позиция тұрғысынан қарастырылып, аталған мәселелер бойынша
қызықты мәліметтер келтірілген. Сонымен қоса, Б. Садықова өзінің Мұстафа
Шоқай жайлы монографиясында [51] Түркістандағы ұлт-азаттық қозғалысты және
ондағы Мұстафа Шоқайдың рөлін өз зерттеу объектісіне айналдырса, аталған
автор Түркістан легионы қызметіне қатысты зерттеу жұмысында [52] кеңес
билігіне қарсы қарулы қозғалыс жөнінде жекелеген түпдеректерді сараптамадан
өткізіп, ғылыми айналымға енгізді. Тарихшы К. Алланиязовтың мақаласында
[53] Түркістандағы қарулы қозғалысқа қазақтардың қатысу туралы мәселелер
зерттелінген. А. Ауанасованың XX ғасыр бірінші ширегіндегі Түркістандағы
ұлт зиялылар қызметіне арналған монографиясында [54] тақырыпқа қатысты
бірқатар мәліметтерді келтірді.
Бұрынғы кеңес Орта Азиялық республикалардың территориясында тәуел-сіз
мемлекеттердің құрылуы Орта Азияның қазіргі заман тарихының негізгі
оқиғаларын, соның ішінде карулы қозғалыс тарихын қайта қарастыру үрдісі
орын алды. Әсіресе, Өзбекстан республикасында аталған зерттеу тақырыбы
бойынша жаңа концепцияларды қолдана отырып жазылған ірі көлемде дис-
сертациялар, мақалалар мен монографиялар жарық көрді. Бұл жағдай ең ал-
дымен Ресей империясы ыдырап, өлкеде кеңес өкіметі орнағаннан кейін нақ осы
мемлекеттің территориясында басмашылық қозғалысы кең құлаш жай-ғандығымен
түсіндіріледі. Қарулы қозғалыстың тарихына қатысты кеңес тарихында берілген
сипаттама фальсификаторлық, Түркістан өлкесі халық-тарының ұлт-азаттық
күресінің тарихын бұрмалаушы деп танылып, 1995 жылы ӨҒА-ның тарих институты
өткізген дөңгелек үстеліне қатысқан тәуел-сіз кезеңнің өзбек тарихшылары
басмашы деген кеңестік терминнен бас тартуды және 1918-1924 жылдары
өлкеде орын алған оқиғаларды истиклол-чилик харакати деген өзбек
терминімен белгілеу қажет деп шешкен болатын [55]. Осы кезден бастап
басмашылар қозғалысын өзбек тарихшылары бұрынғы Түркістан өлкесінің
территориясында орыс отаршылдығы кеңес-тік отаршылдықпен ауысу
нәтижесінде өмірге келген ұлт-азаттық, жал-пы халықтық қозғалыс ретінде
қарастыра бастады. Бұл қозғалыстың қарсы-ласушы жақтардың бір жағында
түркістандықтар, жергілікті ұлттардың бар-лық өкілдері тұрса, екінші
жағында орыс большевиктері және большевик-тердің алдауына сенген
жергілікті ұлттардың жекелеген өкілдері тұрды [56]. Бірақ қазіргі өзбек
тарихшылары еңбектерінің көпшілігінде истиклолчилик харакати екі бірдей
концепциясын байқауға болады, бір жағынан, қозғалыс тәуелсіз Түркістан
мемлекетін құру мақсатын көздеген күрес болса, екінші жағынан,
басмашылардың күресі өзбек халқын азат етуге бағытталған қозға-лыс ретінде
қарастырылады. Бірақ Өзбекстанның кейбір зерттеушілері рес-ми түрде
қабылданған қазіргі заман ұлттық тарихи концепциясымен қатар, қарулы
қозғалысқа өздерінің объективті сипаттамасын беруге тырысуда.
Түркістан тарихының ХХ ғасырдың басындағы тарихына арналған ірі
монографияда [57] Ферғана алқабы мен Бұқара республикасындағы қарулы
қозғалыс тарихына жеке тараулар арналған болса, Өзбекстанның жаңа тарихы
(үш томдық) еңбегінің екінші кітабында [58] да Түркістан, Бұқара және
Хорезм республикаларындағы бұл қозғалыс тарихына жеке тараулар арналған
болатын. Осы кітаптарда зерттеу тақырыбының тарихы түпдеректер негізінде
Өзбекстан тарихнамасында тұңғыш рет өзінің ғылыми тұрғыдан бағаланды.
Бұқара тарихына қатысты жарыққа шыққан екі ғылыми жинақта [59]
Бұқарадағы қарулы қозғалыстың даму процесіне арналған зерттеу мақалалары
енсе, ірі зерттеу еңбегі болып табылатын Хорезм тарихи кітабінің II-ші
томында [60] Хорезм оазисіндегі бұл күрделі мәселе толықтай жазылды. Сондай-
ақ, өзбек, орыс, ағылшын тілдерінде жарық көрген Хиуа минг гумбаз шахри
(Хиуа – мың күмбез қаласы) кітабындағы арнайы тарауда [61] Хиуа хандығы
мен Хорезм республикасындағы әлеуметтік-саяси жағдай, Хорезм оазисіндегі
қарулы қозғалыс және Жунаидхон қызметі тәуелсіздік дәуірінің Өзбекстан
тарихнамасында алғаш рет түпдеректердің негізінде жазылды. Б. Кощанов және
басқа да қарақалпақ тарихшыларының төрт еңбектерінде [62] Хиуа хандығы,
Хорезм республикасы мен Қарақалпақстан-дағы саяси оқиғалар, тақырыптың
тарихнамасы өз көрінісін тапты. Қарақалпақ тілінде жарыққа шыққан
Қарақалпақстанның жаңа тарихи [63] фунда-менталды еңбекте
Қарақалпақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстар суреттеледі.
М. Хасанов, Р. Шамсутдинов, У. Рашидов, Д. Зияева, С. Шадманованың
ғылыми мақалалары [64], Ф. Қасымов, Н. Нұржігітова, Д. Зияева, Х. Зияев,
Ш.Хайитов, У. Рашидов, Г. Остонованың монографияларымен [65] зерттеу
тақырыбының тарихнамасы екінші кезеңі молайған болатын. Мақалаларда
негізінен қарулы қозғалыстың әскери қолбасшылары Шермұхаммедбек, Парпибек
құрбасшылар және Энвер Паша туралы айтылса, еңбектерде тақы-рыптың кеңес
және тәуелсіздік кезеңіндегі, сондай-ақ шетел тарихнамасы мен өзбек
эммиграциясының тарихи мәселелері терең сарапталды.
Х. Зияев өзінің көлемді еңбегінде [66] Өзбекстан тарихындағы ұлт-азат-
тық қозғалыстарды толықтай қарастырып, Түркістандағы басмашылық – азаттық
күресінің шынайы атауы екендігін дәлелдеген. У. Рашидов өз кіта-бында [67]
Бұқара республикасындағы әлеуметтік-саяси процестерге тоқта-луымен қатар
осы мәселені суреттеп беруге ұмтылды. Г. Остонова кітабында [68] Бұқараға
қызыл армия басқыншылығының тарихнамасы мәселелерін зерттеген. Сондай-ақ,
И. Саидов және А Головановтың монографиясында [69] тақырыптың кейбір
тұстары өз көрінісін тапқан.
Кеңес билігіне қарсы қарулы қозғалыс тарихын зерттеумен қоса Түркіс-тан
тарихының ХХ ғасырдың бірінші жартысында орын алған маңызды саяси
процестер: жадидизм және автономияшылық қозғалыстары, Түркістан Мух-
торияты, саяси партиялар мен ұлттық ұйымдар қызметі, жергілікті баспа-сөзде
ұлт-азаттық қозғалыс мәселелерінің жазылуы, тақырыптың тарих-намасы туралы
Д.А. Алимова [70], С.С. Агзамхуджаев [71], Р.М. Абдуллаев, А. Мингноров
[72] табысты зерттеу жұмыстарын жүргізді.
1991 жылы КСРО ыдырап, бұрын кеңес империясы орнында тәуелсіз
мемлекеттер құрылды. Бірақ Ресей Федерациясы және басқа ұлттық респуб-
ликаларда қарулы қозғалыс мәселелерін зерттеуде кеңес дәуірінен мирас болып
қалған таптық және партиялық принциптерден арылу процесі қайшы-лықты өтумен
сипатталды. Ресейлік ғалымдар өз зерттеулерінде бұл қозғал-ысты
бұрынғысынша басмашылық түрінде көрсетуі жалғастырды [73]. И.
Яблочкина өз еңбегінде [74] қарулы қозғалыс қатысушыларын бодандар
соғысының асқан қылмыскерлері деп, тура кеңес тарихшылары сынды қарулы
қозғалыс қатысушыларын қаралаумен айналысты. Жақында жарыққа шыққан түрлі
кітаптарда [75] аталған мәселе басмашылық түрінде бұрма-ланған. Ресей
тарихшыларынан В. Медведев [76], В. Генис [77], М. Персиц [78] өз
зерттеулерінде бейтарап позиция ұстанып, қызыл армияның Бұқара әмірлігі мен
Хиуа хандығын құлатудағы қызметі, қызыл әскердің тонау-шылығы мен
басқыншылығын мұрағат құжаттары негізінде көрсетіп берген. Әсіресе, бұл
бағытта журналист және тарихшы В. Генистің жақында Мәскеу-де жарық көрген
екі кітабы [79] және мақалалары өзіне назар аударады. Өйткені В. Генистің
еңбектерінде осы дәуірдегі тарихи оқиғалар объективті дәрежеде өз көрінісін
тапқан болатын.
Соңғы уақытта Орта Азияда ХХ ғасырдың 20-30-шы жылдары орын алған
басмашылық қозғалысының тарихына өз зерттеу еңбектерін арнаған тарих-
шылардың арасынан А.И. Пылевтің 2006 жылы Бишкек қаласында жарық көрген
еңбегі өзіне назар аударады [80]. А.И. Пылев өз зерттеуінде басма-шылық
қозғалысын Орта Азиялық өркениетке тән құбылыс ретінде қарасты-руға
ұмтылып, тың архив құжаттары (олардың бірқатары алғаш рет ғылыми айналымға
енгізілген) және бай фактілік материалға сүйене отырып, басмашылық
қозғалысы ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында аймақ-тың әлеуметтік-
экономикалық даму ерекшеліктерінің нәтижесінде өмірге келген әлеуметтік
шиеленісті жағдайдың туындатқан реакциясы болды деп дәлелдейді. Бұл зерттеу
концепциясы осы күнге дейін шетел және отандық зерттеушілердің еңбектерінде
қолданбаған болатын.
ХХ ғасырдың 20-30 жылдары Түркістан өлкесінде орын алған қарулы қозғалыс
мәселелерін талқылау Орта Азияда кеңес өкіметінің орнау тарихы-на қалам
тартқан шетел ғалымдары мен зерттеушілердің еңбектерінде айтар-лықтай орын
алады. Әдетте, олардың зерттеу концепциялары кеңес тарихшы-ларының
еңбектерінде кездесетін концепциялардан түбірімен ерекшеленіп, батыс
зерттеушілердің еңбектері кеңес тарихшыларының тарихнамаға арнап жазған
еңбектерінде фальсификаторлық, Орта Азияда кеңес өкіметінің ор-науы мен
Азамат соғысының шынайы тарихын бұрмалайтын зерттеу жұмыс-тары ретінде
қарастырылды [81].
Түркістан өлкесіндегі қарулы қозғалысқа қатысты ең алғашқы шетелдік
еңбектердің авторлары маманданған ғалымдар болған жоқ, бұл еңбектер оқи-
ғалардың тікелей куәгерлері болған саяси қайраткерлердің, әскери тыншылар
мен дипломаттардың, Орта Азиялық эмиграция өкілдерінің қаламынан шық-қан
болатын. Осы еңбектер фактілік материал жағынан алып қарағанда үлкен тарихи
құндылыққа ие болғандықтарына қарамастан, аталған жұмыстарды жазу барысында
фактілерді жинақтау мен қолдану процесіне авторларға өздерінің жеке саяси
көзқарастары мен саяси топтардың мүдделері үлкен ықпал етті.
Орта Азиялық эмигранттардың еңбектері біз үшін үлкен маңызға ие, өйт-
кені біріншіден, олар деректердің рөлін атқарса, екіншіден аталған еңбектер
қарулы қозғалыстың идеологтарымен жазылып, қозғалысқа іштен қарауға
мүмкіндік береді. Зерттеушілер үшін Орта Азиялық эмиграцияның саяси қай-
раткерлері болған М. Шоқай мен З.В. Тоған еңбектері үлкен қызығушылық
тудырады.
Түркістан Автономиясы өкіметінің төрағасы және сыртқы істер министрі
болған Мұстафа Шоқай (1886-1941) өзінің Париж және Лондондағы беделді
журналдарда француз және ағылшын тілдерінде жариялаған Түркістандағы
ұлттық күрес, Түркістандағы басмашылық қозғалысы атты алғашқы мақа-
лалары [82] және Парижде орыс тілінде жарық көрген Түркістан кеңестер
өкіметі астында атты ірі еңбегінде [83] Түркістан халықтарының бұл қозға-
лысты ұлттық тәуелсіздік күресі екендігі туралы Батыста тұңғыш рет айтқан
болатын. Соңғы уақытта тарихшылардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz