Ұйымның қаржылық есептілігі және оны талдау
КІРІСПЕ 3
1 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар 6
1.2ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны ұйымдастырудың әдістемелік негізі 16
1.3 Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік есептіліктің нормативтік.құқықтық реттелуі 28
2 «ҚАЗТАУҚҰРЫЛЫС» ЖШС.НІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ 32
2.1 Баланс өтімділігі 32
2.2 Табыстар мен шығындар есептілігін талдау 47
2.3 Меншікті капитал өзгерісінің есептілігін талдау 56
2.4 Ақша қаражаттар қозғалысының есептілігін талдау 59
3 ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ 68
3.1 Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалаудың объективті қажеттігі 68
3.2 ХҚЕС №1 «Қаржылық есептілікті ұсыну» стандартына енгізілген өзгертулер 72
ҚОРЫТЫНДЫ 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 82
1 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 6
1.1 Қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар 6
1.2ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны ұйымдастырудың әдістемелік негізі 16
1.3 Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік есептіліктің нормативтік.құқықтық реттелуі 28
2 «ҚАЗТАУҚҰРЫЛЫС» ЖШС.НІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ 32
2.1 Баланс өтімділігі 32
2.2 Табыстар мен шығындар есептілігін талдау 47
2.3 Меншікті капитал өзгерісінің есептілігін талдау 56
2.4 Ақша қаражаттар қозғалысының есептілігін талдау 59
3 ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ 68
3.1 Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалаудың объективті қажеттігі 68
3.2 ХҚЕС №1 «Қаржылық есептілікті ұсыну» стандартына енгізілген өзгертулер 72
ҚОРЫТЫНДЫ 79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 82
Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан-2030» атты жолдауында еліміздің қорытынды дамуы ол экономикалыұқ өсу болып табылады деп жазылған және де бұл тақырып еліміздің бүгінгісі мен ертеңінің, сонымен қатар болашағының ең маңызда тақырыбы болып қалмақ. Бұл мақсаттағы ең маңызды орынды «ақпарат» алады, себебі ақпараттың дамуы тек экономикалық өсуді ғана емес сонымен қатар, әлеуметтік кеңістікке және Қазақстанның халықаралық ұйымдардағы интеграциялануына елеулі әсер етеді. Нарықтық экономика талаптары негізінде шаруашылқ жүргізуші субъекттің экономикалық механизімін қазіргі заманға сай экономикалық ақпараттсыз басқару мүмкін емес, әрине бұүл ақпараттардың маңызды бөлігін бухгалтерлік есеп мәліметтері құрайды. Бухгалтерлік есептілік мәліметтері шаруашылық жүргізуші субъетінің жұмыстарын және онвң құрылымдық бөлімшелерін жедел басқару, экономикалық жоспарлар мен ағымдағы жоспарларды, сонымен қатар мемлекеттің экономикалық дамуын зерттеу, зерделеу үшін қажет болып табылады.
Барімізге мәлімдей ұлттық кәсіпорындарға 80-жылдардың аяғында өз бетінше шетел кәсіпорындарымен серіктестік қатынастар орнатуға, сонымен қатар шетел фирмаларымен бірігіп кәсіпорындар құруға рұқсат етілген болатын. Осындай серіктестіктерді жүзеге асыру барысында шетел серіктестері кеңес заңнамаларының негізінде жасалған бухгалтерлік және қаржылық есептілік мәліметтері есептілік туралы толық мәліметтер бермейтіндігін, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке кіруіне біршама қиындықтар туындататынын түсінген болатын.
Осындай түсініспеушіліктердің болуын жою үшін еліміз егемендігін алғаннан кейін біршама шаралар жүзеге асырылған болатын. Бұл мақсатта елімізде бухгалтерлік және қаржылық есептілікті гоманизациялау жұмыстары жүргізіле бастады, яғни 1992 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Министірлер Кабинетінің Бұйрығымен «Ұлттық шаруашылықта бухгалтерлік есеп және бастапқы құжаттар мен статистиканы құрастыру туралы ұлттық бағдарлама» қабылданған болатын, сонымен қатар 1995 жылы 26 желтоқсанда «Бухгалтерлік есеп туралы» заң қабылданған болатын.
Осы құжаттарға сәйкес 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттықт комиссиясымен есептіліктің 17 мемлекеттік стандарттары, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін бухгалтерлік есептілікте тіркеу үшін шоттар жоспары, сонымен қатар осы шоттар жүйесін қолдану және жаңа шоттар жүйесіне көшу тәртәптері және қаржылық есептілікті ұсыну концепциясы қолданысқа енгізілген болатын. Сонымен қатар қабылданған стандарттарға методологиялық кеңестер, жаңа есеп регистірлері, қаржылық есептілік формалары және оны толтыруға байланысты инструкциялар жарық көрген болатын.
Барімізге мәлімдей ұлттық кәсіпорындарға 80-жылдардың аяғында өз бетінше шетел кәсіпорындарымен серіктестік қатынастар орнатуға, сонымен қатар шетел фирмаларымен бірігіп кәсіпорындар құруға рұқсат етілген болатын. Осындай серіктестіктерді жүзеге асыру барысында шетел серіктестері кеңес заңнамаларының негізінде жасалған бухгалтерлік және қаржылық есептілік мәліметтері есептілік туралы толық мәліметтер бермейтіндігін, сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке кіруіне біршама қиындықтар туындататынын түсінген болатын.
Осындай түсініспеушіліктердің болуын жою үшін еліміз егемендігін алғаннан кейін біршама шаралар жүзеге асырылған болатын. Бұл мақсатта елімізде бухгалтерлік және қаржылық есептілікті гоманизациялау жұмыстары жүргізіле бастады, яғни 1992 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Министірлер Кабинетінің Бұйрығымен «Ұлттық шаруашылықта бухгалтерлік есеп және бастапқы құжаттар мен статистиканы құрастыру туралы ұлттық бағдарлама» қабылданған болатын, сонымен қатар 1995 жылы 26 желтоқсанда «Бухгалтерлік есеп туралы» заң қабылданған болатын.
Осы құжаттарға сәйкес 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасының Ұлттықт комиссиясымен есептіліктің 17 мемлекеттік стандарттары, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін бухгалтерлік есептілікте тіркеу үшін шоттар жоспары, сонымен қатар осы шоттар жүйесін қолдану және жаңа шоттар жүйесіне көшу тәртәптері және қаржылық есептілікті ұсыну концепциясы қолданысқа енгізілген болатын. Сонымен қатар қабылданған стандарттарға методологиялық кеңестер, жаңа есеп регистірлері, қаржылық есептілік формалары және оны толтыруға байланысты инструкциялар жарық көрген болатын.
1. Абленов Д.О. Аудит негіздері.- Алматы.: Экономика, 2005. – 225б.
2. Кеулімжаев Қ.Қ. Бухгалтерлік есеп негіздері.- Алматы.: Экономика, 2007. - 177б.
3. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп негіздері.- Алматы.: Экономика, 2005. - 366б.
4. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности.- Алматы.: «Қаржы қаражат», 1998. – 315б.
5. Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаев З.М. Қаржылық есеп.- Алматы.: Экономика, 2001. – 323б.
6. Елемесов Р.Е. Экономика зарубежных стран:Учебное пособие.-Алматы.: Қазақ университет, 2009.-258б.
7. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі.- Алматы.: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
8. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности.- Москва.: Юнит, 2005. – 179б.
9. Радостовец В.В., Габдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.,и Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. - Алматы.: Қазақстан – орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы, 2003. – 427б.
10. Рахимбекова Р.М. Финансовый учет на предприятии. Учебник. – Алматы.: Экономика, 2005. – 129б.
11. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, кредит, банктер.- Алматы.: Экономика, 2007.-480б.
12. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности.- Минск, 2004. - 159б.
13.Тасмағанбетов Т.А. Қаржы есебі.- Алматы.: Экономика, 1998. – 236б.
14.Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік.- Алматы,1999.
15. Нидлз Б., Андерсон Х. К. Принципы бухгалтерского учета, 2002. – 121б.
16. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.- Алматы.: Юрист, 2008. - 308б.
17.Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң, № 243 – ІІІ ҚРЗ. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жөнінде. - Алматы
18. Қазақстан Республикасының салықтық кодексі, 2009 жыл 10 желтоқсанда қабылданған «Бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да төлемдер жөніндегі заңы» (2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген).
19. Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамызда қабылданған заң, № 2444 – І ҚРЗ. Ұлттық банкі туралы.- Алматы, 1995.(өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
20. Қазақстан Республикасы. 2000 ж. 2 маусымында қабылданған заң, № 266 – ІІ ҚРЗ. Қазақстан Республикасында клиенттерге банктік шоттарды ашу, жүргізу және жабу тәртібі жөніндегі нұсқауы.- Алматы.: Ұлттық банк басқармасы, 2000.
21. Есеп айырысу формалары Қазақстан Республикасының 1998 ж. 29 маусымда қабылданған “Төлемдер мен ақша аударымдары” жөніндегі заңына сәйкес қолданылады. (29.05.2000 ж. өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
22. Қазақстан Республикасы. 2000 ж. 25 сәуірде қабылданған заң, № 179 – ІІІ ҚРЗ. Қолма-қолсыз ақшалай есеп айырысудың және Қазақстан республикасы аумағында ақша аударымдарын жүзеге асыру ережесі.- Алматы.: Ұлттық банк басқармасы, 2000. (2004 ж. 24.01. №13 өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
23. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, 2007.
24. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары.- Алматы, 2008.
25. Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары, 23 мамыр 2008..
26. Қазақстан Республикасы өкіметінің 18.04.2002ж. № 449 Фискалды есте сақтау қабілеті бар бақылау - кассалық машиналарын қолдану ережесі.
27. «Google.ru» - «Учет и аудит в Казахстане» - 23.01.2010 жыл.
28. Қазақстан Республикасының салықтық кодексі, 2009 жыл 10 желтоқсанда қабылданған «Бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да төлемдер жөніндегі заңы» (2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген).
29. Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамызда қабылданған заң, № 2444 – І ҚРЗ. Ұлттық банкі туралы.- Алматы, 1995.(өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
30. “Қаржылық есеп” (2001ж) Авторлары: Қ.К. Кеулімжаев, З.М. Әжібаева, Н.А. Құдайбергенов, А.Ә. Жантаева.
31.“Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары” Авторы: Әбдіғали Әбдіманапов.
32.“Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі” Авторы: Көкенов У.Ж., Көкенова Ф.У.
33. Есеп айырысу формалары Қазақстан Республикасының 1998 ж. 29 маусымда қабылданған “Төлемдер мен ақша аударымдары” жөніндегі заңына сәйкес қолданылады. (29.05.2000 ж. өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
34. Қазақстан Республикасы. 2000 ж. 25 сәуірде қабылданған заң, № 179 – ІІІ ҚРЗ. Қолма-қолсыз ақшалай есеп айырысудың және Қазақстан республикасы аумағында ақша аударымдарын жүзеге асыру ережесі.- Алматы.: Ұлттық банк басқармасы, 2000. (2004 ж. 24.01. №13 өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
35.Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары.- Алматы, 2008.
2. Кеулімжаев Қ.Қ. Бухгалтерлік есеп негіздері.- Алматы.: Экономика, 2007. - 177б.
3. Баймұханова С.Б. Бухгалтерлік есеп негіздері.- Алматы.: Экономика, 2005. - 366б.
4. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ финансовой отчетности.- Алматы.: «Қаржы қаражат», 1998. – 315б.
5. Кеулімжаев Қ.Қ., Әжібаев З.М. Қаржылық есеп.- Алматы.: Экономика, 2001. – 323б.
6. Елемесов Р.Е. Экономика зарубежных стран:Учебное пособие.-Алматы.: Қазақ университет, 2009.-258б.
7. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі.- Алматы.: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
8. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности.- Москва.: Юнит, 2005. – 179б.
9. Радостовец В.В., Габдуллин Т.Ғ., Шмидт О.И.,и Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. - Алматы.: Қазақстан – орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы, 2003. – 427б.
10. Рахимбекова Р.М. Финансовый учет на предприятии. Учебник. – Алматы.: Экономика, 2005. – 129б.
11. Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, кредит, банктер.- Алматы.: Экономика, 2007.-480б.
12. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности.- Минск, 2004. - 159б.
13.Тасмағанбетов Т.А. Қаржы есебі.- Алматы.: Экономика, 1998. – 236б.
14.Тоқсанбай С.Р. Толық экономикалық орысша-қазақша сөздік.- Алматы,1999.
15. Нидлз Б., Андерсон Х. К. Принципы бухгалтерского учета, 2002. – 121б.
16. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.- Алматы.: Юрист, 2008. - 308б.
17.Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң, № 243 – ІІІ ҚРЗ. Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру жөнінде. - Алматы
18. Қазақстан Республикасының салықтық кодексі, 2009 жыл 10 желтоқсанда қабылданған «Бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да төлемдер жөніндегі заңы» (2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген).
19. Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамызда қабылданған заң, № 2444 – І ҚРЗ. Ұлттық банкі туралы.- Алматы, 1995.(өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
20. Қазақстан Республикасы. 2000 ж. 2 маусымында қабылданған заң, № 266 – ІІ ҚРЗ. Қазақстан Республикасында клиенттерге банктік шоттарды ашу, жүргізу және жабу тәртібі жөніндегі нұсқауы.- Алматы.: Ұлттық банк басқармасы, 2000.
21. Есеп айырысу формалары Қазақстан Республикасының 1998 ж. 29 маусымда қабылданған “Төлемдер мен ақша аударымдары” жөніндегі заңына сәйкес қолданылады. (29.05.2000 ж. өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
22. Қазақстан Республикасы. 2000 ж. 25 сәуірде қабылданған заң, № 179 – ІІІ ҚРЗ. Қолма-қолсыз ақшалай есеп айырысудың және Қазақстан республикасы аумағында ақша аударымдарын жүзеге асыру ережесі.- Алматы.: Ұлттық банк басқармасы, 2000. (2004 ж. 24.01. №13 өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
23. Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары, 2007.
24. Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары.- Алматы, 2008.
25. Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспары, 23 мамыр 2008..
26. Қазақстан Республикасы өкіметінің 18.04.2002ж. № 449 Фискалды есте сақтау қабілеті бар бақылау - кассалық машиналарын қолдану ережесі.
27. «Google.ru» - «Учет и аудит в Казахстане» - 23.01.2010 жыл.
28. Қазақстан Республикасының салықтық кодексі, 2009 жыл 10 желтоқсанда қабылданған «Бюджетке төленуге тиісті салықтар мен басқа да төлемдер жөніндегі заңы» (2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енген).
29. Қазақстан Республикасының 1995 ж. 31 тамызда қабылданған заң, № 2444 – І ҚРЗ. Ұлттық банкі туралы.- Алматы, 1995.(өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
30. “Қаржылық есеп” (2001ж) Авторлары: Қ.К. Кеулімжаев, З.М. Әжібаева, Н.А. Құдайбергенов, А.Ә. Жантаева.
31.“Бухгалтерлік есеп шоттарының жоспары” Авторы: Әбдіғали Әбдіманапов.
32.“Кәсіпорындардың бухгалтерлік есебі” Авторы: Көкенов У.Ж., Көкенова Ф.У.
33. Есеп айырысу формалары Қазақстан Республикасының 1998 ж. 29 маусымда қабылданған “Төлемдер мен ақша аударымдары” жөніндегі заңына сәйкес қолданылады. (29.05.2000 ж. өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
34. Қазақстан Республикасы. 2000 ж. 25 сәуірде қабылданған заң, № 179 – ІІІ ҚРЗ. Қолма-қолсыз ақшалай есеп айырысудың және Қазақстан республикасы аумағында ақша аударымдарын жүзеге асыру ережесі.- Алматы.: Ұлттық банк басқармасы, 2000. (2004 ж. 24.01. №13 өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып).
35.Ұлттық қаржылық есептілік стандарттары.- Алматы, 2008.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1 Қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі қағидалары және қаржылық
есептілікке қойылатын негізгі талаптар
6
1.2ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны ұйымдастырудың
әдістемелік негізі
16
1.3 Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік
есептіліктің нормативтік-құқықтық реттелуі
28
2 ҚАЗТАУҚҰРЫЛЫС ЖШС-НІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ 32
2.1 Баланс өтімділігі
32
2.2 Табыстар мен шығындар есептілігін талдау
47
2.3 Меншікті капитал өзгерісінің есептілігін талдау
56
2.4 Ақша қаражаттар қозғалысының есептілігін талдау
59
3 ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
68
3.1 Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалаудың объективті
қажеттігі
68
3.2 ХҚЕС №1 Қаржылық есептілікті ұсыну стандартына енгізілген өзгертулер
72
ҚОРЫТЫНДЫ
79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
82
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2030 атты жолдауында
еліміздің қорытынды дамуы ол экономикалыұқ өсу болып табылады деп жазылған
және де бұл тақырып еліміздің бүгінгісі мен ертеңінің, сонымен қатар
болашағының ең маңызда тақырыбы болып қалмақ. Бұл мақсаттағы ең маңызды
орынды ақпарат алады, себебі ақпараттың дамуы тек экономикалық өсуді
ғана емес сонымен қатар, әлеуметтік кеңістікке және Қазақстанның
халықаралық ұйымдардағы интеграциялануына елеулі әсер етеді. Нарықтық
экономика талаптары негізінде шаруашылқ жүргізуші субъекттің экономикалық
механизімін қазіргі заманға сай экономикалық ақпараттсыз басқару мүмкін
емес, әрине бұүл ақпараттардың маңызды бөлігін бухгалтерлік есеп
мәліметтері құрайды. Бухгалтерлік есептілік мәліметтері шаруашылық
жүргізуші субъетінің жұмыстарын және онвң құрылымдық бөлімшелерін жедел
басқару, экономикалық жоспарлар мен ағымдағы жоспарларды, сонымен қатар
мемлекеттің экономикалық дамуын зерттеу, зерделеу үшін қажет болып
табылады.
Барімізге мәлімдей ұлттық кәсіпорындарға 80-жылдардың аяғында өз
бетінше шетел кәсіпорындарымен серіктестік қатынастар орнатуға, сонымен
қатар шетел фирмаларымен бірігіп кәсіпорындар құруға рұқсат етілген
болатын. Осындай серіктестіктерді жүзеге асыру барысында шетел серіктестері
кеңес заңнамаларының негізінде жасалған бухгалтерлік және қаржылық
есептілік мәліметтері есептілік туралы толық мәліметтер бермейтіндігін,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке
кіруіне біршама қиындықтар туындататынын түсінген болатын.
Осындай түсініспеушіліктердің болуын жою үшін еліміз егемендігін
алғаннан кейін біршама шаралар жүзеге асырылған болатын. Бұл мақсатта
елімізде бухгалтерлік және қаржылық есептілікті гоманизациялау жұмыстары
жүргізіле бастады, яғни 1992 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасының
Министірлер Кабинетінің Бұйрығымен Ұлттық шаруашылықта бухгалтерлік есеп
және бастапқы құжаттар мен статистиканы құрастыру туралы ұлттық бағдарлама
қабылданған болатын, сонымен қатар 1995 жылы 26 желтоқсанда Бухгалтерлік
есеп туралы заң қабылданған болатын.
Осы құжаттарға сәйкес 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан
Республикасының Ұлттықт комиссиясымен есептіліктің 17 мемлекеттік
стандарттары, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін бухгалтерлік
есептілікте тіркеу үшін шоттар жоспары, сонымен қатар осы шоттар жүйесін
қолдану және жаңа шоттар жүйесіне көшу тәртәптері және қаржылық есептілікті
ұсыну концепциясы қолданысқа енгізілген болатын. Сонымен қатар қабылданған
стандарттарға методологиялық кеңестер, жаңа есеп регистірлері, қаржылық
есептілік формалары және оны толтыруға байланысты инструкциялар жарық
көрген болатын. Қазіргі кезде елімізде бухгалтерлік жәгне қаржылық
есептілікті әрі қарй дамытуға байланысты көптеген жұмыстар атқарылуда. Оның
бірден бір себебі Қазақстан Республикасының Қаржы иминистірлігінің 2009-
2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жопары, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік (қаржылық) есепке алу және аудит жүйесін дамыту
тұжырымдамасының қабылдануы, қаржылық есептілік депозитарийнің құрылуы
болып табылады.
Менің Ұйымның қорытынды қаржылық есептілігін талдау атты дипломдық
жұмысымда қаржылық есептіліктің мәні мен мазмұнын, ұйымның қаржылық
есептілік формаларын толық түрде талдау жұмыстарын жүзеге асыруға,
қаржылық есептілікті жетілдіру жолдарын қарастыруға тырыстым.
Диплом жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде қаржылық есептілік түсінігі, мақсаты және
қаржылық есептіліктің ұсынылуы, қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі
қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар, ХҚЕС
жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны ұйымдастырудың
әдістемелік негізі және Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен
бухгалтерлік есептіліктің нормативтік-құқықтық реттелуі көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде ҚазТауҚұрылыс ЖШС-нің балансының
өтімділігі, ақша қаражаттарының қозғалысының есептілігі, табыстары мен
шығындарының есептілігі, онымен қатар капитал қозғалысының есептіліктеріне
жүйелі түрде талдау жұмыстаы жүзеге асырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде қаржылық есептілікті жетілдірі жолдары,
яғни қаржылық есптілік депотизапийін құру – қаржы есептілігін халықаралық
стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз етілуі, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік (қаржылық) есепке алу және аудит жүйесін дамыту
тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті
реформалаудың объективті қажеттігіне, сонымен қатар ХҚЕС №1 Қаржылық
есептілікті ұсыну стандартына енгізілген өзгертулерге басты назар
аударылған. Диплом жұмысын жазу барысында өндірістік-іс тәжірибе базасы
болып табылатын ҚазТауҚұрылыс жауапкершілігі шектелген серіктестіктің
(ЖШС) нақты мәліметтері қолданылды.
Ұйымның қаржылық есептілігін ХҚЕС сәкес жүйелі түрде талдап көрсету -
дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Ақша қаражаттары есебінің нормативтік құқықтық негізін құрайтын
заңнамалық актілер, нұсқаулар мен ережелерден басқа шет елдік және отандық
авторлардың жазған монографиялары, оқу құралдары мен оқулықтары, баспасөз
материалдары, интернет сайттары қолданылды. Шет елдік және ресейлік
оқымыстылардың Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д. Колдуэлл, Р. Энтони, В.Ф. Палий,
В. Ковалев сияқты, ал отандық экономисттер В.К. Радостовец, К. Ш.
Дюсембаев, Сейітқасымов Ғ.С., Елемесов Р. Е., С.Б. Баймұханова, Р. М.
Рахимбекова, В.Л. Назарова сияқты авторлардың оқулықтары қолданылды.
Дипломдық жұмысым құрылысына елетін болсақ, дипломдық жұмыс
кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымша
беттерден құралады. Дипломдық жұмысымның жалпы көлемі 137 беттен
тұрады, онда 9 кестелік мәліметтер, 1 сурет келтірілген және 13
формулалардан, сонымен қатар диплом жұмысына қосымша беттер тіркелген.
1.ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі қағидалары және қаржылық
есептілікке қойылатын негізгі талаптар
Қаржылық есептіліктің құрастырылуы бухгалтерлік есеп қағидаларына
негізделеді. Нарықтық экономикаға өтудің бірінші сатыларында арнайы
әдебиеттерде жаңа жекелеген категория, яғни бухгалтерлік есеп қағидасы
деген категория пайда болды. 1990 жылдарға дейін бұндай категория мүлдем
болмаған емес, дегенмен қағида деген термин 1990 жылдарға дейін де
көптеген отандық авторлардың бухгалтерлік есеп жөніндегі коптеген арнайы
әдебиеттерде кеңінен қолданылған болатын. Бірақ ол, есеп жүргізудің маңызды
категория сы ретінде маңызға алынбаған болатын. Бұл термин әдетте өте
сирек, яғни жиі тек бухгалтерлік есеп жайлы мәліметтердің немесе осы
ғыолымға байланысты мәтіндердің стилистикасын өзгерту үшін ғана қолданылып
келген болатын. Ал біздің есептілікке байланысты әдебиеттерде қағиданың
бухгалтерлік есептің маңызды категориясы ретінде қолданылуының бірден бір
себебі, ол есеп жүргізудің қазіргі заманғы англосаксондық жүйесін
зерттеумен байланысты. Ал осы есеп жүргізудің англосаксондық жүйесінің
негізін жалпы қабылданған есеп қағидалыры құрайды.
Сонымен, бухгалтерлік есеп қағидалары қандай мағына береді?
Американдық есептің патриархы Р.Энтони және Мичигандық жоғарғы оқу орнының
профессоры Д.Рис бұл терминді былайша түсінген бухгалтерлік есепт
қағидалары бұл бухгалтерлік есептің келісілген ережелері. Олардың ойнша
қағида деген сөз қабылданған немесе хабарланған қызметті жүргізуде жалпы
заңдарды немесе ережелерді анықтау үшін қолданылады және ол келісілген
тәртіп, белгілі бір бағытты ұстанудың негізі нмесе тәжірибе. Ф.Вудтың
көзкарасы боынша, бухгалтерлік есеп қағидалары бұл шаруашылық операциялары
туралы мәліметтерді жүргізуге байланысты бекітілген ережелер. Негізінен
бұл сұраққа жауапты ең алдымен осы қағида деген сөздіңмағынасын анықтап,
зерттеп алғаннан кейін айту,а болады. Сонымен, principium латын тілінен
аударғанда бастама немесе негіз деген мағынаны білдіреді, яғни белгілі
бір теорияның, ғылымның, білімнің негізгі базалық жағдайы. Бухгалтерлік
есеп қағидалары – бұл осы ғылымның негізі болып келеди. Әрбір ғылым осы
ғылымға тән қағидаларға негізделуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің жеке қағидаларын қалыптастыру үшін тек қағида
деген сөзді ғана емес, сонымен қатар бухгалтерлік есеп анықтамасында
негізге алу қажет. Бухгалтерлік есеп – үздіксіз, бір –бірімен байланысты
және ақшалай көріністі шаруашылық үрдістердің құжаттық көрсетілуі. Ал
біздің заңдарда, яғни Бухгалтерлік есеп туралы заңда бұл анықтама
біршама өзгеше көрсетілген. Бухгалтерлік есеп – субъектінің активтері,
меншікті капиталы, шығыстары мен табыстары жайлы ақпараттарды тіркеулерді
жинау жүйесін құрайды. Келтірілген бұл анықтамалардың ең маңыздысы
есептілік негізінен ең алдымен шаруашылық қызметтің және қаржылық
есептілік элементтерін көрсетуді негізге алады, ао ол міндетті түрде
бухгалтерлік есеп әдістерін құрайтын арнайы әдістермен жүзеге асырылады. Ал
бухгалтерлік есеп әдістері әрине бухгалтерлік есеп қағидаларныңың
мазмұнымен өте тығыз байланысты болып келеді. Осыдан бухгалтерлік есеп
қағидалары есеп жүргізуге қажет пе? Біз бұдан бұрынырақ та олсыз да есеп
жүргізген едік деген маңызды сұрақтар туындайды. Бұл сұрақтың жауабы әрине
ол керек. Себебі біріншіден, біз жоғарыда көрсетіп кеткендей, әр бір ғылым,
соның ішінде бухгалтерлік есеп ғылымы да негіз салушы қағидаларға
негізделуі тиіс. Екіншіден, ол есеп реформаларын дұрыс жүргізудің бірден
бір себебі болып келеді. Ал бұл терминалогияның біркелкілігі – біріншіден,
унификация неліктен жасалу керектігінде болып келеді. Бірақ бухгалтерлік
есеп қағидасының әлі күнге дейін біркелкі жүйесі жоқ. Дегенімен, егер
бухгалтерлік есеп қағидасының мазмұнына назар аударатын болсақ,
А.Н.Кашаев пен О.М. Островчкийлер атап өткендей бұл жерде ондаған жылдар
бойы жалпы қабылданған, негізделген әр түрлі терминдер мен есеп
категориялыры, есеп тапсырмалары, функциялары, кезеңдері, талаптары мен
есептің әр түрлі ғылымдар мен байланыстары осы бухгалтерлік есеп қағидасы
терминіімен алмастыру тенденциясы анық байқалады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары:
1. Ақшалай өлшем қағидасы. Бухгалтерлік есепте тек ақшалай бірлікте
көрсетілген ақпараттар ғана тіркеуге алынады. Бұндай есептіліктің
артықшылығы ол жалпы қабылданған өлшемнің түрі және осы өлшем арқылы
кәсіпорынның біркелкі емес факторлары сан ретінде көрсетіледі,
сәйкесінше олар сан түрінде берілгендіктен оларды қосуға және әр түрлі
тәсілдер арқылы есептеуге болады. Ақшалай өлшем ортақтастырылған өлшем
болып келеді, себебі ол арқылы ұлттық және шетел валюталарында
кәсіпорынның мүліктік құқықтарының көлемі анықталады, шығындары
көрсетіледі, сметалары жасалады, өндірістік тапсырмалар, есептіліктер
және баланс жасалады.
2. Үздіксіздік қағидасы немесе Бухгалтерлік қызметке кіріспе атты
оқулықтың авторлары ағылшындақ ғалымдардың айтуы бойынша тұрақты
қызығушылық қағидасы. Бұл қағида негізінде шаруашылық жүргізуші
субъект үздіксіз қызмет жүргізуші ретінде қарастырылады. Үздіксіздік
қағидасына сәйкес кәсіпорынға өз активтерін тұрақты түрде бағалап
отыруға қажет емес. Мысалы, кәсіпорында ресурстар тауарларды өндіру
үшін қолданылады, ао олар сәйкесінше өндірістік үрдіс аяқталғаннан
кейін тапсырыс берушілерге сатылады. Сату кезінде бухгалтерлік есеп
олардың сатылу бағасымен расталған тауарлар құнын таниды. Бұл жерде
яғни өндіріс үрдісінде қолданылатын машиналардың құнын, материалдар
мен басқа да құралдардың құнын оларды болашақта сату ниеті жоқ
болғандықтан, олардың құнын жеке-жеке анықтау қажет емес. Керісінше
егер кәсіпорын болашақта жабылатын болса, онда бұл жағдайда
кәсіпорынның ресурстары бағаланып, ликвидациялық құны бойынша
сатылады. Бухгалтерлік есеп үздіксіздік қағидасына сүйенгендіктен, ол
сәйкесінше кәсіпорын өз қызметін тоқтатқан жағдайда оның құралдары
қаншаға сатылуы мүмкін деген ақпараттарға ие болып келмейди.
3. Екі жақтылық қағидасы. Бұл қағидаға сәйкес бухгалтерлік баланста екі
спектр кездеседі: біреу кәсіпорынның – активтері ретінде, ал екіншісі
– пассивтері ретінде ұсынылған. Активтер – болашақта экономикалық
табыс алып келетін кәсіпоырмен бақыланатын ресус. Пассив –
міндеттемелер мен меншікті капитал. Активтер мен пассивтер
бухгалтерлік есептілік ережелеріне сәйкес тең болуы қажет, бұл теңдік
ешқашан бұзылмауы тиіс, себебі бухгалтерлік баланс шаруашылық
операциялар екі жақтылық жазу арқылы көрсетілген синтетикалық шоттар
негізінде жасалады. Ал екі жақтылық жазу бухгалтерлік есеп әдісінің ең
маңызды элементі болып табылады. Бұл әдістің ерекшелігі әр шаруашылық
операция бухгалтерлік есеп шоттарында корсетілуі үшін екі рет
жазылады, яғни бір рет бір шоттың дебетінде, ал екінші рет басқа
шоттың кредитінде бір сомаға жазылады. Екі жақтылық жазу бухгалтерлік
есепте шаруашылық операцияларының бір-бірімен байланысын қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар оның қолданылуы жоғарғы деңгейдегі бақылаушылық
мағынаға ие болып келеді, өйткені ол шоттардағы қорытынды жазулардың
балансталуын талап етеді. Бұл олардың түрлеріне байланыссыз барлық
шоттардың дебеті мен кредиті бойынша айналымдардың сомасы есептелген
жағдайда әр есептік кезең аяқталған кезде жүзеге асырылады. Олар
сәйкесінше бір-бірімен тең болуы тиіс, ал керісінше болған жағдайда ол
есептілік жүргізуде қателіктердің бар болуын білдіреді. Әо операция
есеп регистрлеріне кі жақты әсер ететіндіктен, бухгалтерлік есеп
шаруашылық операциялардың екі аспектісінде тіркеу бойынша
ұйымдастырылған. Екі жақтылық жазу ек жақтылық қағидасының тәжірибелік
нұсқасы болып келеді.
4. Тіркеу қағидасы. Бұл қағида Я.В.Соколовпен құрастырылған болатын. Бұл
бухгалтерлік есеп қағидасының көмегімен кәсіпорынның активтері мен
олардың пайда болу көздеріне әсер ететін барлық қызметтер,
операциялар, үрдістер тіркеліп отырылады. Я.В.Соколовтың айтуы
бойынша: бірде бір оқиға шаруашылық операциялары кезінде, егер ол
бастапқы құжаттарда тіркелмесе олар шынай бола алмайды. Дегенімен
шаруашылық операциялар кезінде оқиғалардың барлығы бухгалтерлік
есепте тіркеле бермейтіндігін айтып кеткен жөн. Тіркеу кезінде
міндетті түрде оның екі заңы орындалуы қажет. Біріншіден, тек
шаруашылық үрдістерге тек белгілі бір көлемде ғана басқарушылық әсер
ете алатын шаруашылық кезеңнің оқиғалары ғана тіркеледі, екіншіден,
шаруашылық кезеңнің оқиғаларын тіркеуге кететін шығындар ешқандай
жағдайда ақпараттарды қайта алу негізінде алынған басқарушылық
шешімдердің нәтижесіндегі экономикалық тиімділіктерден асып кетпеуі
тиіс. Осы аталған екі заңға қарама - қайшы келетін ақпараттар артық
ақпараттарды құрайды, яғни бұл ақпараттарды қолдану есеп жүйесінің
экономикалық ақталмағандығын білдіреді. Сонымен қатар А.Н.Кашаев пен
О.М.Островский ғалымдарының осы мәселеге қатысты ойларын айта кеткен
жөн: тіркеу – тек бастапқы құжаттарда ғана емес, сонымен қатар әр
түрлі ведостволарда, есеп регистрлерінде, журналдарда және
бухгалтерлік есептің барлық кезеңдеріндегі тағы да басқа құжаттарында
тіркеледі.
5. Құн қағидасы. Кәсіпорынның экономикалық ресурстары активтер деп
аталатына әрине бәрімізге мәлім. Оларға ақша қаражаттары, машиналар
мен басқа да мүліктер, сонымен қатар мүліктік құқықтар жатады. Бұл
қағиданың ерекшелігі үздіксіздік қағидасымен өте тығыз байланысты,
яғни актив әдетте есеп регистрлеріне оны сатып алған бағасы, яғни құны
бойынша тіркеуге алады. Бұл құн – активти ары қарай есепке алудың
негізгі құны болып табылады. Ол бухгалтерлік есепте бастапқы құн деп
аталады. Құн қағидасы есеп регистрлерінде және есептіліктерде активтер
өзінің бастапқы құнын, ол актив сол кәсіпорынға тиесілі болғанға дейін
сол құнын сақтап қалады деген мағынаны білдірмейді. Мысалы, негізгі
құралдардың құны уақыт өте келе тозу нәтижесінде өзінің бастапқы құнын
жоғалтады және инфляция кезінде негізгі құралдар индексация механизмі
қызметіне байланысты өзінің құнын жоғарлатады. Дегенімен кәсіпорынның
негізгі құралдарын қайта бағалау кезінде коэффициенттердің кемігеніне
қарамастан, шоттарда және кәсіпорынның есептілігінде тіркелген құны,
сонымен қатар басқа да активтер олардың нарықтық бағасын, яғни
активтерді сату бағасын көрсетпейді. Басқаша айтқанда бухгалтерлік
есепте негізге негізгі құралдардың бастапқы құны алынады, себебі
нарықтық құнды бағалау өте қыйын болып келеді.
6. Есептілік кезең қағидасы. Бұл қағиданың ерекшелігі бухгалтерліе сеп
қызмет істеуді белгілі бір уақыт аралығында өлшейді және ол есептілік
кезеңі деп аталады. Үздіксіздік қағидасына сәйкес қызмет істеуші
шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметі уақытпен шектелмеген.
Дегенімен кәсіпорын басшыларына және де басқа да қызығушылық білдіруші
тұлғаларға белгілі бір кезең ішінде кәсіпорынның қызметі туралы,
қызметінің тиімділігі туралы тиісті ақпараттар алып отыруы қажет.
Әрбір кәсіпорын үшін есептілік жыл 1 ақпаннан 31 желтоқсанды
қосқандағы уақыт аралығы болып табылады. Ал қайта құрылған
кәсіпорындар үшін бірінші есептілік жылы оның мемлекеттік тіркеуден
өткен күннен бастап сәйкес жылдың 31 аралығы болып табылады, ал 1
қазаннан кейін құрылған кәсіпорындар үшін, яғни 1 қазаннан келесі
жылдың 31 желтоқсаны аралығы есептілік жыл болып келеді. Айлық және
кварталдық есептіліктер аралық есептіліктер болып табылады және ол
өспелі қорытындылармен есептіліктің басынан құрылады. Сонымен қатар
Батыс елдерде көптеген кәсіпорындар календарлық жыдың орнына табиғи
шаруашылық жылды пайдаланады.
7. Сақтық қағидасы. Бұл қағида тұрақсыздық экономика жағдайында әр түрлі
бағалау жұмыстарын жүргізген кезде активтер мен табыстаар шынайы
бағаларынан асырылып кетпеуі немесе міндеттемелер мен шығындардың
дұрыс есем бағаланбауы үшін сақтық шараларын қолдануды білдіреді.
Бухгалтер активтерді бағалаған кезде белгілі бір түсініспеушіліктер
болып қалған жағдайда, ол табыстарды әдетте жоғарылатын
көрсеткіштерден гөрі, керісінше оны төмендететін көрсеткіштерді
таңдайды. Басқаша айтқанда олар ең төменгі бағаны немесе сандарды
таңдайды. Егер бір активтің нарықтық бағасы өзіндік құнынын жоғары
болса, онда актив есептілікте өзіндік құны бойынша көрсетіледі, ал
егер активтің нарықтық бағасы өзіндік құнынан төмен болса, онда
есептілікте ол нарықтық құны бойынша көрсетіледі. Осындай шаралар
арқылы бухгалтерлер бағалау кезінде сақтық шараларын қолданады. Бұл
қағиданың екі жағы бар:
1. Табыс тек оған тұрақты сенімділік болған жағдайда ғана танылады.
2. Шығындар оған тек сенімді мүмкіндік пайда болған жағдай да ғана
танылады.
8. Сату қағидасы. Бұл қағида өнімдерді сату кезінде табыстарды анықтау
тәсілдерінен тұрады, яғни кассалық әдіс пен есептеу әдістерінен
тұрады. Кассалық әдіс бойынша табыс ақша қаражаттары нақты түсіп
келгеннен бастап танылады, ал есептеу әдісінде сатудан түскен табыс
олардың нақты алынғаны кезде емес, олардың пайда болу кезінде
танылады. Кассалық әдіс кезінде табыстар мен шығындар арасындағы
сәйкестікті анықтау өте оңай, сондықтан Батыс елдерінің көптеген
кәсіпорындарында сатудан түскен табысты есептеу үшін осы әдіс кеңінен
қолданылады. Дегенімен осыған карамастан да, бұл елдерде есептеу
әдісін де қолданылатын кәсіпорындар жеткілікті болып келеді. Есептеу
әдісі бухгалтерлік есепте табыстар мен шығындардың есептік кезең
ішінде қорытында сомаларын анықтап, таза табыстың мөлшерін, яғни
олардың айырмашылығын анықтауға мүмкіндік береді. Әрине бұл әдіс
кассалық әдіске қарағанда әлдеқайда күрделі болып келеді. Бірақ оның
бір ерекшелігі, егер кассалық әдіс тек кәсіпорын қаражаттарының
қозғалысы туралы ақпарат беретін болса, ал есептеу әдісі сонымен қатар
капиталдың қозғалысы туралы да ақпараттарды алуға да мүмкіндік береді.
9. Сәйкестілік қағидасы. Бұл қағида бойынша кәсіпорынның табыстары мен
шығындары қай есептілік кезеңінде пайда болды, яғни олар қай есептілік
кезеңінде көрсетілуі керек деген маңызды сұрақ негізге алынады.
Кәсіпорынның шаруашылық операцияларынан түсетін табыстарды қандай
есептілік кезеңге жатқызатындығын былай анықтауға болады:
а) Өнімді нақты жеткізгеннен немесе қызмет көрсетуден түскен табыстар;
Мысалы, желтоқсан айында сатып алушыға тоңазытқыш сатылған және
жеткізілген, ол үшін сатып алушы қолма – қол есеп айырысқан. Бұл жағдайда
табысты сол айда, яғни желтоқсан айында есепке алу қажет, сонымен бұл
жағдайда табыстың артуы уақыт бойынша ақша қаражаттарының түсуімен сәйкес
келеді.
б) Өнімдер нақты жеткізілді немесе қызметтер көрсетілді, бірақ ақша
қаражаттары әлі түспегеннен пайда болатын есепті кезеңнің табыстары;
Мысалы, мердігерлік ұйым мамыр айында жасалған келісімге сәйкес шілде
айында бір кәсіпорынның ғимаратына сырлау жұмыстарын жүргізген, ал ақша
қаражаттарын мердігерлік ұйым тек ақша қаражаттарын тек қыркүйек айында
ғана алады деп болжайық. Бұл жағдайда мердігерлік ұйым сырлау жұмыстарынан
алынатын табысты шілде айында есепке алуы қажет. Бұл келтірілген мысалда
табыстың өсуі уақыт бойынша ақша қаражаттарының түсіп келуімен сәйкес
келмейді.
в) Болашақ кезең табыстары, табыс алу үшін әлі жұмыстар жасалған жоқ немесе
қызметтер көрсетілген жоқ, бірақ алдын ала ақша қаражаттары кәсіпорынның
шотына аударылған; Мысалы, тұрғын үйді жалға беруден түсетін табыс. Тамыз
айында жалға алушы 12000 сомма көлеминде есепті жылдың қазан, қараша,
желтоқсан айларына алдын ала төлем жасаған. Табыс төртінші кварталда ай
сайын 4000 есепке алынады.
Енді шығындарды қарастырайық. Сәйкестілік қағидасы бойынша шығындар,
табыстар алынған есепті жылда көрсетіледі, себебі бұл шығындар осы
табыстарды алуға негізделген. Р.Н. Антонидің айтуы бойынша: сәйкестік
қағидасы бойынша табыстарды алудың өзіндік құны есепті жылда осы кезеңнің
шығындарын құрайды.
Есепті кезең шығындарына мыналар жатады:
1. Осы кезең ішінде клиентке жеткізілген өнімнің өзіндік құны;
2. Осы кезең ішінде шаруашылық қызметті жақсартуға байланысты басқа да
шығындар.
3. Осы кезең ішінде пайда болған міндеттемелер мен қарыздар.
Кәсіпорынның шаруашылық операцияларының нәтижесінде пайда болатын
шығындарын қандай есептілік кезеңгн жатқызылатындығын былыай анықтауға
болады:
а) ақшалай төлемдерді өндіруге кеткен есепті кезең шығындары;
б) есепті кезең шығындары, бұл кезде әлі ақшалай қаражаттар өндірілген жоқ,
бірақ бұл шығындар осы кезең шығындарына жатқызылуы тиіс. Мысалы, егер
кәсіпорын негізгі құралдарына болашақта жөндеу жұмыстарын жасауды
жоспарласа, оған байланысты шығындарды кезеңнің басқа да шығындарына
резервтерді әр ай сайын аударып отыру арқылы біркелкі қосылып отырылуы
тиіс.
в) болашақ кезең шығындары. Кәсіпорынға 2008 жылдың қарашасында 2009 жылдың
12 айы үшін төлем жасалды деп ұйғарайық. Бұл жағдайда бұл төлемге
байланысты шығындар есепті кезең шығындарына жатқзылмауы тиіс, себебі бұл
болашақ кезең шығындары болып табылады.
10. Маңыздылық қағидасы. Бұл қағида бойынша ақпараттар маңзды және маңызды
емес болып екіге бөлінеді.Ақпарат маңызды болып саналады егер – оның
жоқтығы бухгалтерлік есептілікті қолданушылардың экономикалық шешімдеріне
елеулі әсер ететін болса. Бұл қағиданың орындалуы есепті кезеңдегі табыстар
мен шығындарды анықтау үрдісі кезінде елеулі маңызды болып келеді. Бұл
мысалы телефондық шоттар есебіне қатысты болып келеді. Шынында да осындай
шығындарды нақты телефондық сөйлесулер болған кезеңге жатқызуға болар еді,
дегенімен тәжірибе көрсеткеніндей сепетілікте мұндай дәлдіктердің қажеті
жоқ болып келеді, ал қаражатты шығындарға сызып тастау жұмыстары әр ай
сайын төлеуге арналған шоттарды алғаннан кейін жасалады. Бұл қағида ең
маңызды ақпараттардың міндетті түрде анық ашылуы керектігін білдіреді.
11. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің ең маңызды қағидаларының
бірі талдау қағидасы. Бәрімзге мәлім бухгалтерлік есептіліктің мәліметтері
кәсіпорынның ақша қаражаттарын бақылау, олардың құрылымы мен пайда болу
көздерін анықтау үшін қаражаттарды орналастыру, негізгі құралдардың тозу
құндарын анықтау үшін, оның пайдаланушыларын объективті, шынайы және
маңызды ақпараттармен қамтамасыз ету үшін қажет болып табылады. Әрине
барлық ақпараттар есептілікте көрсетіле берілмейді, олардың жартысын
есептіліктермен бірге көрсетілген қосымшаларда, аналитикалық хаттарда,
схема, график түрінде беруге болады, қосымша ақпараттарды осындай жолмен
беру жолдары нарықтық экономикасы өте жақсы дамыған мемлекеттерде кеңінен
қолданылады.
12. Тиімділік қағидасы. Бұл қағида ерекшелігі барлық сапалы
сипаттамалардың негізінде болып келеді. Барлық кәсіпорындардың қызметі осы
қағидаға негізделуі қажет, ал қағиданың негізі кәсіпорынның нәтижелігінде,
қызметінің нәтижесі мен оған жету үшін кеткен еңбек, материалдық және
қаржылық ресурстардың қатынасында жатыр. Қоғамдық масштабта өндірістік
тиімділік сатысы ұлттық табыстың өндіріске кеткен ағымдағы шығындардың
қатынасы ретінде анықталады. Сәйкесінше, кәсіпорында өндірістің тиімділігі
салаларда таза өнімнің оның таза өзіндік құнына қатынасы ретінде
анықталады, осы мақсаттар үшін тәжірибеде сонымен қатарөндірістің
табыстылығы көрсеткіші де қолданылады, ал бұл көрсеткіш табыстың өнімді
өндіруге кеткен шығындарына қатынасы ретінде анықталады. Өндірістің
тиімділігін талдау үшін сонымен қатар кәсіпорынның жеке көрсеткіштері де
қолданылады, мысалы, еңбек өндірісі, қордың қайтарымдылығы, өнімнің
сыйымдылығы және тағы да басқалары. Кәзіргі заманғы талаптарға сай қазіргі
кезде өндіріс тиімділігінің маңыздылығы артуда, оның мәні өндірілген әр бір
данаға қатысты шығындарды төмендету арқылы экономикалық нәтижелерді
жоғарлату болып табылады. Тек өндірістің тиімді жоғарлауы кезінде ғана
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, ұлттың әл-ауқатын мәнді жоғарлату
жұмыстарын жүзеге асыруға болады.
.
Қазіргі кезде сонымен қатар қаржылық есептілікті құруға да белгілі
бір талаптар қойылады. Оған қойылатын негізгі талаптар мынандай болып
келеді:
Міндеттілік, оны құрудың уақыттылығы және ұсынылуы. Бухгалтерлік
есептілік туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының территориясында
қызмет жасайтын барлық субъектілер өз қызметі жайында қаржылық есептілік
құрастыруға және есептілікті өз басшыларына, тіркелген орны бойынша
мемлекеттік статистикалық органдарға, мемлекеттік бақылау және қадағалау
органдарына 30 сәуірге дейін міндетті түрде есептіліктерін тапсырып отыруға
міндетті. Осы уақыт аралығында кәсіпорынның иелік етушісі есептілікті
ұсынудың уақытын өзі анықтауға және басқа мерзімділікті белгілеуге құқылы,
дегенімен есептілік жылына бір рет сәйкес органдарға тапсырылып отырылуы
тиіс. Есептіліктің белгіленген уақытта ұсынылып отырылуы анықталған
жетіспеушіліктерді жөндеуге, кәсіпорынның қызметін болашақта тиімдірек
жүргізу үшін тиісті шараларды дер кезінде қабылдауға мүмкіндік береді. Тек
уақытылы өткізілген есептілік қана кәсіпорынның қызметіне байланысты жедел
басқарушылық шешімдер қабылдауға, кәсіпорынның жұмыстары кезінде жіберілген
қателіктерді алдын алуға және оның қолданушыларына қажетті шаруашылық
шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Ал белгіленген мерзімнен кейін
ұсыныл,ан есептілік басқару мен бақылауға жарамсыз жедел мұрағаттық
мәліметтерге айналады. Қаржылық есептіліктің ең негізгі талабы міндеттілік,
оны ұйымдастырудың және ұсынудың уақыттылығы нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорындардың маркетингтік, өндірістік және коммерциялық қызметтермен
байланысты әмбебап болып келеді. Осыған байланысты қазіргі кезде қаржылық
есептіліктің бірыңғай формалары, оны толтырудың бірдей тәртіптері және
ұйымдастырушылық құқықтық формалары бекітілген. Тек банктік жүйедегі
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік қатынастары ғана банктік
заңдылықтар арқылы реттеледі. Әдістердің бірыңғайлылығы есептілікті
бірыңғай бекітілген есептілік қағидалары мен бақылау негізінде
міндеттеледі. Ал оның өзі кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде
бухгалтерлік есеп шоттарының бірыңғай наменклатурасын қолдануды, олардың
корреспонденциясының және шоттардың бірдей мазмұндылығы деген мағынаны
білдіреді. Есептілікті жүргізу және оны құрастыру әдістерінің унификациясы
әр түрлі бөлек кәсіпорындардағы шаруашылық үрдістерді дұрыс көрсетуге және
есептілік көрсеткіштерінің жинағы үшін қажет болып келеді. Басқаша айтқанда
бұл талаптың орындалуы экономикалақ негізделген құрама есептілік кестелерін
және біркелкі кәсіпорындардағы жұмыстардың экономикалық көрсеткіштерінің
бірегейлілігін қамтамасыз етеді, ал бұл көрсеткіштер өз кезегінде
шаруашылық қызметті дұрыс талдауға және бақылауға мүмкіндік береді.
Бірегейлілік, яғни ол да есептілікке қойылатын негізгі талаптардың бірі
болып табылады. Бұл талаптың маңыздылығы есептілік көрсеткіштері бизнес-
жоспар көрсеткіштерімен салыстырылуының міндеттілігінде. Бұл есептілікті
қолданушыларға шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіндегі
тенденциялардың айырмашылығын және сәйкестілігін анықтауға мүмкіндік
береді. Ал бұл үшін көрсеткіштер бірыңғай әдіспен есептелуі, бірдей
бағалануы және бірдей кезеңді қамтуы керек, ал есептіліктің өзі бірдей
календарлық күнге құрастырылуы тиіс. Осы талаптар бойынша жасалмаған
есептілік шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік қызметінің
тиімділігін арттыратын резервтерді айқындауға, келесі кезеңге бизнес-
жоспарды құруға, болашаққа қаржылық стратегияны ұйымдастырудың негізі бола
алмайды.
Қаржылық есептілік әр қашанда шынайы, нақты, және объективті болуы
тиіс.
Есептілік кезеңінде шаруашылық фактілер, құжаттар негізінде жасалған
есептілік қана шынайы болып табылады. Есептіліктің шынайылық талабы – оның
көрсеткіштерінің құжаттарға, бухгалтерлік шоттарға, жазуларға, бухгалтерлік
есептеулерге және инвентаризацияға негізделуі.
Есептілік бухгалтерлік шоттар мәліметтері бойынша жасалады. Шоттар
бойынша жазулар өз кезегінде құжаттар негізінде жасалады. Сәйкесінше,
есептіліктің ақпараттық базасы кәсіпорында болған шаруашылық фактілер
көрсетілген құжаттар болып табылады.
Қаржылық есептіліктің шынайылылығы оның толықтылығымен және сапасымен
анықталады. Есептілік кезең ішінде шаруашылық фактілердің кейбіреулері
тиісті құжаттармен рәсімделмесе, онда есептілік кәсіпорын қызметінің
шынайылық нәтижелерін көрсетпейді. Өндіріске материалдық шығыс құжаттарын
уақытысында және толық толтырмау, жиынтық табыс сомасы мен өнімнің өзіндік
құны туралы мәліметтердің бұрмалануына алып келеді. Сондықтан басқарушылар
өз қызметкерлеріне шаруашылық фактілердің барлығын тиісті құжаттармен дәл
уақытылы рәсімделуін және бухгалтерлерге ұсынылуын талап етуі тиіс. Ал
бухгалтерия өз кезегінде құжаттарды уақытылы тексеруге және өңдеуге, яғни
шаруашылық фактілерді сәйкес бухгалтерлік шоттарда көрсетуге міндеті.
Есептік кезең аяқталғаннан кейін әр шот бойынша әр кезеңге бастапқы және
соңғы қалдық айналымдары есептелінеді. Осы қалдықтар негізінде бухгалтерлік
баланс жасалады.
Аналитикалық және синтетикалық шоттар жазуларын салыстыру – қаржылық
есептіліктің шынайы болуының міндетті талабы болып табылады. Ол үшін барлық
аналитикалық шоттар бойынша есепті кезең аяғына қалдық сальдоларды
есептеп, айналым ведомстволарын жасап, оларды сәйкес синтетикалық шоттардың
соңғы жазуларымен салыстыру қажет.
Есептілік шынайырақ болып келеді, егер сәйкес бухгалтерлік есептеулер
нақты және мүлік инвентаризациясы дұрыс жасалған жағдайда (мысалы,
материалдық емес активтер мен негізгі құралдардың тозуына байланысты
есептеулер, резервтердің қалыптасуы және арнайы қорлардың бағытталуы).
Қаржылық есептілік шынайы ғана емес, нақты, яғни сенімді, сонымен
қатар объективті болуы тиіс. Нақтылық – есептілік белгілі бір кезеңге
кәсіпорын қызметінің нәтижелері және кәсіпорынның қаржылық жағдайын
көрсетуі тиіс деген мағынаны білдіреді.
Сенімділік – ақпарат шынайы ұсынылуы тиіс деген мағынаны білдіреді,
оны тексеру өте оңай, бұл ақпараттарда мәнді қателіетер жоқ және оны
қолданушылар оған сенім арта алады.
Есептіліктің әр бір саны есеп мәліметтеріне сәйкес келуі тиіс. Басқаша
айтқанда шынайы болып келуі тиіс, ал ол өз кезегінде капитал нарығының
тиімді функциялануын, соңғы қабылданған басқарушылық, қаржылық, өндірістік
шешімдерді бағалауға, серіктестіктер арасындағы сенімділікті арттыруға
мүмкіндік береді.
Қарапайымдылық, түсініктілік және ашықтық талаптарының маңыздылығы
есептілік әр қолданушыға түсінікті болуында болып келеді. Бұның өзі әр
қолданушыға барлық көрсеткіштердің мазмұнын түсінуге және жедел керекті
шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Толықтылық, аяқталғандылық және қысқалылық есепті кезеңде барлық
жасалған шаруашылық операциялардың түгелдей есептілікке кіргізілуі
керекиігін білдіреді. Жіберілген қателіктер ақпараттардың бұрмалануына алып
келеді, ал бұрмаланған ақпараттар негізінде құылған есептілік шынайы емес
және объективті емес болып келеді. Есептілік кәсіпорын тиісті органдарға,
басшыларға, басқа да қолданушыларға көрсетуі тиіс көрсеткіштерден тұруы
тиіс. Есептіліктегі артық ақпараттар оны жасауға кететін шығындарды
көбейтеді және де ол рационалдылық пен үнемділік талаптарына жауап
бермейді.
Үнемділік талабы – есепті құрастыруға кететін шығындар мнималды болуы
тиіс деген мағынаны білдіреді. Үнемділік есептіліктегі көрсеткіштерді
қысқарту арқылы, дегенімен бұл есептіліктің сапасына әсер етпеуі тиіс,
сонымен қатар оны құрастыру кезінде унификация, есептілік формаларын
стандарттау және механизациялауды қолдану арқылы жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Рационалдылық – есептілік бухгалтерлік есеппен байланыстылығын,
есептілікті ұйымдастырудың оптималдылығын, оның көшірмесін жасауды
болдырмауды білдіреді.
Біздің елімізде қазіргі уақытқа дейін қаржылық есепетілікті
қысқартумен және бухгалтерлік есептілікті оңайлатумен байланысты көптеген
елеулі жұмыстар жасалуда. Маңызды өзгерістерге негізінен бухгалтерлік
баланс ие болғандығын айтқанымыз жеткілікті. Яғни бір бапқа өндірістік
қорлар негізгідегідей, сол сияқты көмекші және қоймалық цехтардағы және
шаруашылықтағы аяқталмаған өндіріс біріктіріліп, бір бапта жалпы сома
ретінде көрсетіле бастады. Дегенімен, бұл есептілікті ары қарай қысқарту
дұмыстарын тоқтату керек деген мағынаны білдірмейді.
Сабақтастылық талабы – осы кезеңдегі есептілік, өткен кезең
есептілігімен сабақтастылығын, яғни байланыстылығын білдіреді. Мысалы өткен
жылдың қорытынды балансы, осы жылдың бастапқы балансы болуы тиіс.
Маңыздылық – талабының ерекшелігі, қаржылық есептілік оны
қолданушылардың қажеттіліктерін шаруашылық шешімдерді қабылдауда
қанағаттандыруы тиіс, сонымен қатар операциялық, қаржылық және
инвестициялық қызметтердің жағдайларын бағалауға көмектесуі тиістігінде.
Жүйелілік талабы бойынша шаруашылық жүргізуші субъект қабылданған есеп
саясатын ұстануы тиістігін білдіреді. Яғни кәсіпорын қабылданған есеп
саясатын , әдістерді оны ауыстыруға деген маңызды себептер пайда болмайынша
қолданылуы тиіс. Егер есепті кезеңде есеп саясатында өзгерістер пайда
болған жағдайда, бұл өзгерістерді түсіндірме хаттарда міндетті түрде
көрсетуге және себептерін түсіндіруге міндетті. Ал қаржылық есептілікті
қолданушыларды бұл өзгерістер туралы алдын ала есептілік жасаушы адам
ескертуі тиіс. Бұл өзгерістер сонымен қатар қаржылық есептілікте де
ескеріле кетілуі қажет. Ескертулерде не себепті жаңа саясат немесе жаңа
саясат қолоданылғандығы туралы ақпараттар берілуі тиіс.
Сонымен қаржылық есептілікке қойылатын маңызда талаптар осындай, ал
олардың олардың міндетті түрде орындалуы есептілікиің сапасын және
тиімділігін жоғарлатуға мүмкіндік береді.
1.2 ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны ұйымдастырудың
әдістемелік негізі
Дамыған қоғамда бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде құрастырылатын
қаржылық есептіліктің мазмұнын жетілдіру қазіргі кезде қаржылық
менеджменттің қазіргі кезде алдына қойылған ең негізгі мақсаттарының бірі
болып табылады. Қаржылық есептіліктердің мәліметтері сыртқы және ішкі
қолданушыларға белгілі бір кәсіпорында экономикалық шешімдер қабылдау үшін,
ал макроэкономикалық деңгейде экономикалық өзара байланыстардың даму
тенденцияларын анықтау үшін, баға саясатын қалыптастыруға, қоғамдағы
әлеуметтік бағыттардың өзгеруі және тағы басқа жағдайларға қажет болып
табылады. Қазақстанда бухгалтерлік есептің құқықтық және әдістемелік дамуын
қамтамасыз ететін тенденциялардың бірі ол халықаралық тәжірибелерді қолдану
болып табылады.
Қазіргі кезде елімізде халықаралық стандарттарға сәйкес есептілікті
дамыту үшін Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және аудит
жуйсін дамыту тұжырымдамасының жобасы 2008-2010 жылдар аралығына
бағытталған, ал бұл жоба Қазақстан Республикасының Примьер-Минимстірінің
2007 жылғы 9 тамызда №233-ө өкімімен бекітілген Халықаралық қаржылық есеп
беру стандарттарына жедел енгізу жөніндегі 2007 жылға арналған іс-шаралар
жоспарына сәйкес дайындалған.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әр түрлі мемлекеттерде
қаржылық есептілікті құрастыру үшін қолданылатын бухгалтерлік есеп
әдістемелері мен қағидаларының унификациясы үшін жасалған. Есептілік сыртқы
қолданушыларға да құрастырылып ұсынылғандықтан, әр түрлі елдерде оның
мазмұны, құрастырылуы және қызметінің нәтижелерін сипаттайтын
көрсеткіштерді ұсынуда көптеген айырмашылықтар бар. Есептілік әр елдің
қолданушыларына түсінікті және бірдей қабылдануы үшін қаржылық есептіліктің
халықаралық стандарттары қабылданған және әлі күнге дейін жетілдірілу
үстінде. Ол қай кәсіпорынның болсын қызметі туралы ақпараттарды ұсынуды,
дайындау процедуралары мен оны құрастыру ережелерін жақындастыру үшін
арналған.
Қаржылық есептілік формаларының мазмұны №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті
ұсынылуымен анықталған.Бұл жалпылама белгіленген стандартта кәсіпорынның
есептілігін құрудың базалық негізі көрсетілген, бұл оның өткен кезең
көрсеткіштері мен басқа кәсіпорындардың есептілік мәліметтерінің
саластырмалылығына байланысты біршама жетістіктерге жетуге мүмкіндік
береді. Сонымен қатар стандартта қаржылық есептіліктің құрылымына
байланысты кеңестер және оның мазмұнына деген минималды талаптар ұсынылған.
ХҚЕС қағидалары мен ережелеріне сәйкес жасалған жалпылама қаржылық
есептілік нақты ақпараттық сипаттағы есептілік мәліметтерін талап ете
алмайтын қолданушылардың ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
қолданылады. ХҚЕС сәйкес жасалған қаржылық есептілік кәсіпорынның есепті
кезең ішінде жасалған операциялары мен қаржылық жағдайын құрылымдық түрде
ұсынуға мүмкіндік береді. Қаржылық есептіліктің мақсаттары:
1. Экономикалық шешеімдер қабылдау үшін қоолданушылардың үлкен тобына
қаржылық жағдай, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы мәліметтерді
ұсыну.
2. Кәсіпорын басқарушылары сеніп тапсырған, ресурстарды басқарудың
нәтижелері туралы мәліметтерді ұсыну.
ХҚЕС сәйкес кәсіпорынның қаржылық есептілігіне мыналар кіреді:
1. Бухгалтерлік баланс.
2. Кірістер мен шығыстар туралы есептілік.
3. Капиталдағы барлық өзгерістерді көрсететін есептілік.
4. Ақша қозғаласы туралы есептілік.
5. Есеп саясаты және түсіндірме хат.
Кәсіпорынның қаржылық есептілігінен басқа сонымен қатар басқарушыларға
сонымен қатар қаржылық шолу да құрастырылуы мүмкін, бұл шлуда кәсіпорын
қызметінің нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы, кәсіпорын қызметі
кезінде кездесетін негізіг қиындықтар келтірілуі мүмкін. Сонымен қатар
қаржылық шолуда қызметтің қаржылық нәтижелерін анықтайтын
факторлардыталдаудың қорытындылары, табыстың өсуін қамтамасыз етуге және
қызметті жақсарту мақсаттарында жасалған іс-шаралар, кәсіпорынның
инвестициялық саясаты, дивиденттер аясындағы саясат туралы мәліметтер
көрсетілуі мүмкін. Құжаттағы мәліметтердің ішінде ең басты назар
қаржыландыру көздерін талдауға, қарыздық қаражаттарға қатысты саясатқа,
тәуеклдерді басқаруға арналған іс-шараларға аударылады. Аталған құжаттардан
басқа сонымен қатар қаржылық есептілікте қоршаған ортаны қорғауға
байланысты есептіліктер, қосылған құнға байланысты есептіліктер және
экономикалық шешімдер қабылдау үшін қолданушылардың жұмыстарын жеңілдетуге
мүмкіндік беретін тағы да басқа есептіліктер көрсетілуі мүмкін.
Қаржылық есептіліктің мзмұнына және қаржылық есептіліктегі баптардың
ашылуы немесе олармен қоса берілген қосымшаларға қарамастан, ХҚЕС бойынша
қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талап – қаржылық есептілік формалары
мен оның әр компоненттрінің анықталуы болып табылады.
Қаржы есептiлiгiнiң әрбiр компонентi міндетті түрде дәлме-дәл
анықталуға тиiс. Бұған қоса, келесi ақпарат дәлме-дәл бөлiп көрсетiлуге
және, егер бұл ұсынылған ақпаратты дұрыс түсiну үшiн қажет болса,
қайталануға тиiс:
а) есеп беретiн ұйымның атауы немесе өзге де сәйкестік белгілері, сондай-ақ
алдыңғы есепті кезеңнен бастап осы ақпараттағы кез келген өзгерістер;
б) қаржы есептiлiгi жеке ұйымды немесе ұйымдар тобын қамти ма;
в) қаржы есептiлiгiнiң тиiстi компонентi үшiн ненiң көбiрек жарайтынына
қарай, есепті күн немесе қаржы есептiлiгiн қамтитын кезең;
г) 21-Валюталық бағам өзгерісінің әсері ІAS Халықаралық стандартында
анықталғандай, ұсыну валютасы;
д) қаржы есептiлiгiнде соманы ұсынған кезде пайдаланылған дәлдiк деңгейi.
Қаржы есептiлiгi міндетті түрде кем дегенде жыл сайынғы негізде
ұсынылуға тиiс. Ұйымның есепті күні өзгерген және кезең ішіндегі жылдық
қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе қысқарақ ұсынылған
кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге қосымша мыналарды ашып
көрсетуге міндетті:
а) неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi
пайдалану себебiн;
б) пайдалар мен залалдар туралы есептегі, меншiктi капиталдағы өзгерiстер
туралы есептегі, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептегi және
тиiстi ескертулердегi салыстырма сомалардың толық дәрежеде салыстырмалы
емес екендігінің фактiсi.
Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады.
Алайда кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы,
ұзақтығы 52 апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Осы Стандарт ондай
практикаға тиым салмайды, өйткенi алынатын қаржы есептiлiгiнде бiр жылдық
кезең үшін жасалатын қаржы есептiлiгінен елеулi айырмашылығы бола қоймас.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептіліктің ең негізгі формаларының
бірі, оның мәліметтері арқылы кәсіпорынның мүліктік жағдайы анықталады.
Бухгалтерлік балансты құрастыру жұмыстары кезінде оның ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінген активтері мен міндеттемелері және олар
жеке классификация түрінде болу қажеттілігі негізінде жасалуы тиіс. Егер
басшылықпен балансты бұндай классификацияға бөлмеу туралы шешім қабылданса,
онда бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер өтімділік тәртібі
бойынша ұсынылуы тиіс. Сонымен қатар егер баланста активтер мен
пассивтердің жеке сомалары берілетін болса, онда кәсіпорын міндетті түрде
есептілік кезеңінен кейін 12 ай ішінде және осы 12 ай аяқталуы кезінде
олардың өтелуі немесе төленуі күтілетін активтер мен міндеттемелердің
сомалары ашуы тиіс. ХҚЕС бойынша бұндай талаптың орындалуы қаржылық
есептілікті қолданушыларға айналым капиталының құрамындағы таза активтер
жайлы тиімді ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұндай
ақпараттар қолданушыларға есепті кезеңде сатылуы тиіс активтер мен төленуі
тиіс міндеттемелер мен кәсіпорынның төлем қабылеттілігін және өтімділік
деңгейін талдауға мүмкіндік береді.
ХҚЕС активтердің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінуіне
ерекше назар аударылады. №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы
стандартында осы активтер жауап беруі тиіс талаптар анықталған. Актив, егер
мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа
мерзімді актив ретінде сыныпталуға тиіс:
а) оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның әдеттегі операциялық кезеңiнiң
барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;
б) ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
в) оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не
г)ол ақшалай қаражаттар немесе ақшалай қаражаттардың баламалары нысанында
болса (7-Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер ІAS Халықаралық
стандартында анықталғандай), бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он
екі айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны
айырбастауға немесе пайдалануға тиым салынған реттер кірмейді. Бұндай
активтерге қорлар, тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың
мінднттнмелері, нарықтық бағалы қағаздар және т.б. жатады. ХҚЕС бойынша
қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде
сыныпталуға тиiс.
Міндеттемелер бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді болып келеді, егер
кәсіпорынның операциялық кезеңінде немесе есепті кезеңнен кейін 12 ай
ішінде олардың өтелуі жоспарлагған кезде. Қысқа мерзімді міндеттемелердің
ішінде мердігерлер мен жабдықтаушыларға деген міндеттемелер, пайыздарды
төлеу бойынша міндеттемелер, банктік овердрафттар, төлеуге арналған
дивиденттер, табысқа деген салықтарға және т.б. міндеттемелер ерекшеленіп
көрсетіледі. Ал қалған міндеттемелер ұзақ мерзімді міндеттемелер ретінже
жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер ішінде пайыздарды төлеу бойынша
ерекшеленіп көрсетіледі, егер олар есепті кезеңнен кейін он екі ай ішінде
төленуге міндетті болса және олардың бастапқы бөлігін төлеу мерзімі он екі
айдан ұзақ болған жағдайда, сонымен қатар кәсіпорын қаржылық есептілікті
құрудың алдында міндеттемелерді келісілген келісім негізінде немесе
төлемді төлеу графиги өзгертілген жағдайда оларды ұзақ мерзімді деп
міндеттемелер ретінде қайта қаржыландыратын болса.
№1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы стандартында бухгалтерлік
баланста көрсетілуі тиіс сызықты баптардың минималды көлемі көрсетілген:
- негізгі құралдар;
- материалдық емес активтер;
- қаржылық активтер (қатысу әдісі бойынша есепке алынған инвестициялар мен
дебиторлық борыштардың саудалық және т.б. түрлерін, ақша қаражаттары мен
олардың баламаларын қоспағанда);
- қатысу әдісі бойынша есепке алынған инвестициялар;
- қорлар;
- дебиторлық борыштардың саудалық және т.б түрлері;
- ақша қаражаттары және олардың баламалары;
- сатып алушылар мен тапсырушылардың міндеттемелері және т.б
дебиторлық борыштар;
- №12 ХҚЕС Табыс слығы стандартына сәйкес салықтық міндеттемелер
мен талаптар;
- резервтер;
- пайыз төлеуді қамтитын ұзақ мерзімді міндеттемелер;
- үлестік қатысу;
- шығарылған капитал мен резервтер.
Негзінен баланста кейбір баптардың атаулары мен орналасу орындары
ауысып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1 Қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі қағидалары және қаржылық
есептілікке қойылатын негізгі талаптар
6
1.2ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны ұйымдастырудың
әдістемелік негізі
16
1.3 Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен бухгалтерлік
есептіліктің нормативтік-құқықтық реттелуі
28
2 ҚАЗТАУҚҰРЫЛЫС ЖШС-НІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ 32
2.1 Баланс өтімділігі
32
2.2 Табыстар мен шығындар есептілігін талдау
47
2.3 Меншікті капитал өзгерісінің есептілігін талдау
56
2.4 Ақша қаражаттар қозғалысының есептілігін талдау
59
3 ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІН ТАЛДАУ ЖӘНЕ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ
68
3.1 Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті реформалаудың объективті
қажеттігі
68
3.2 ХҚЕС №1 Қаржылық есептілікті ұсыну стандартына енгізілген өзгертулер
72
ҚОРЫТЫНДЫ
79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
82
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2030 атты жолдауында
еліміздің қорытынды дамуы ол экономикалыұқ өсу болып табылады деп жазылған
және де бұл тақырып еліміздің бүгінгісі мен ертеңінің, сонымен қатар
болашағының ең маңызда тақырыбы болып қалмақ. Бұл мақсаттағы ең маңызды
орынды ақпарат алады, себебі ақпараттың дамуы тек экономикалық өсуді
ғана емес сонымен қатар, әлеуметтік кеңістікке және Қазақстанның
халықаралық ұйымдардағы интеграциялануына елеулі әсер етеді. Нарықтық
экономика талаптары негізінде шаруашылқ жүргізуші субъекттің экономикалық
механизімін қазіргі заманға сай экономикалық ақпараттсыз басқару мүмкін
емес, әрине бұүл ақпараттардың маңызды бөлігін бухгалтерлік есеп
мәліметтері құрайды. Бухгалтерлік есептілік мәліметтері шаруашылық
жүргізуші субъетінің жұмыстарын және онвң құрылымдық бөлімшелерін жедел
басқару, экономикалық жоспарлар мен ағымдағы жоспарларды, сонымен қатар
мемлекеттің экономикалық дамуын зерттеу, зерделеу үшін қажет болып
табылады.
Барімізге мәлімдей ұлттық кәсіпорындарға 80-жылдардың аяғында өз
бетінше шетел кәсіпорындарымен серіктестік қатынастар орнатуға, сонымен
қатар шетел фирмаларымен бірігіп кәсіпорындар құруға рұқсат етілген
болатын. Осындай серіктестіктерді жүзеге асыру барысында шетел серіктестері
кеңес заңнамаларының негізінде жасалған бухгалтерлік және қаржылық
есептілік мәліметтері есептілік туралы толық мәліметтер бермейтіндігін,
сонымен қатар Қазақстан Республикасының әлемдік экономикалық кеңістікке
кіруіне біршама қиындықтар туындататынын түсінген болатын.
Осындай түсініспеушіліктердің болуын жою үшін еліміз егемендігін
алғаннан кейін біршама шаралар жүзеге асырылған болатын. Бұл мақсатта
елімізде бухгалтерлік және қаржылық есептілікті гоманизациялау жұмыстары
жүргізіле бастады, яғни 1992 жылы 22 желтоқсанда Қазақстан Республикасының
Министірлер Кабинетінің Бұйрығымен Ұлттық шаруашылықта бухгалтерлік есеп
және бастапқы құжаттар мен статистиканы құрастыру туралы ұлттық бағдарлама
қабылданған болатын, сонымен қатар 1995 жылы 26 желтоқсанда Бухгалтерлік
есеп туралы заң қабылданған болатын.
Осы құжаттарға сәйкес 1997 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қазақстан
Республикасының Ұлттықт комиссиясымен есептіліктің 17 мемлекеттік
стандарттары, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметін бухгалтерлік
есептілікте тіркеу үшін шоттар жоспары, сонымен қатар осы шоттар жүйесін
қолдану және жаңа шоттар жүйесіне көшу тәртәптері және қаржылық есептілікті
ұсыну концепциясы қолданысқа енгізілген болатын. Сонымен қатар қабылданған
стандарттарға методологиялық кеңестер, жаңа есеп регистірлері, қаржылық
есептілік формалары және оны толтыруға байланысты инструкциялар жарық
көрген болатын. Қазіргі кезде елімізде бухгалтерлік жәгне қаржылық
есептілікті әрі қарй дамытуға байланысты көптеген жұмыстар атқарылуда. Оның
бірден бір себебі Қазақстан Республикасының Қаржы иминистірлігінің 2009-
2010 жылдарға арналған стратегиялық даму жопары, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік (қаржылық) есепке алу және аудит жүйесін дамыту
тұжырымдамасының қабылдануы, қаржылық есептілік депозитарийнің құрылуы
болып табылады.
Менің Ұйымның қорытынды қаржылық есептілігін талдау атты дипломдық
жұмысымда қаржылық есептіліктің мәні мен мазмұнын, ұйымның қаржылық
есептілік формаларын толық түрде талдау жұмыстарын жүзеге асыруға,
қаржылық есептілікті жетілдіру жолдарын қарастыруға тырыстым.
Диплом жұмыс кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде қаржылық есептілік түсінігі, мақсаты және
қаржылық есептіліктің ұсынылуы, қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі
қағидалары және қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талаптар, ХҚЕС
жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны ұйымдастырудың
әдістемелік негізі және Қазақстан Республикасындағы қаржылық есептілік пен
бухгалтерлік есептіліктің нормативтік-құқықтық реттелуі көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың екінші бөлімінде ҚазТауҚұрылыс ЖШС-нің балансының
өтімділігі, ақша қаражаттарының қозғалысының есептілігі, табыстары мен
шығындарының есептілігі, онымен қатар капитал қозғалысының есептіліктеріне
жүйелі түрде талдау жұмыстаы жүзеге асырылған.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде қаржылық есептілікті жетілдірі жолдары,
яғни қаржылық есптілік депотизапийін құру – қаржы есептілігін халықаралық
стандарттарға сәйкес болуын қамтамасыз етілуі, Қазақстан Республикасының
бухгалтерлік (қаржылық) есепке алу және аудит жүйесін дамыту
тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепті
реформалаудың объективті қажеттігіне, сонымен қатар ХҚЕС №1 Қаржылық
есептілікті ұсыну стандартына енгізілген өзгертулерге басты назар
аударылған. Диплом жұмысын жазу барысында өндірістік-іс тәжірибе базасы
болып табылатын ҚазТауҚұрылыс жауапкершілігі шектелген серіктестіктің
(ЖШС) нақты мәліметтері қолданылды.
Ұйымның қаржылық есептілігін ХҚЕС сәкес жүйелі түрде талдап көрсету -
дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Ақша қаражаттары есебінің нормативтік құқықтық негізін құрайтын
заңнамалық актілер, нұсқаулар мен ережелерден басқа шет елдік және отандық
авторлардың жазған монографиялары, оқу құралдары мен оқулықтары, баспасөз
материалдары, интернет сайттары қолданылды. Шет елдік және ресейлік
оқымыстылардың Б. Нидлз, Х. Андерсон, Д. Колдуэлл, Р. Энтони, В.Ф. Палий,
В. Ковалев сияқты, ал отандық экономисттер В.К. Радостовец, К. Ш.
Дюсембаев, Сейітқасымов Ғ.С., Елемесов Р. Е., С.Б. Баймұханова, Р. М.
Рахимбекова, В.Л. Назарова сияқты авторлардың оқулықтары қолданылды.
Дипломдық жұмысым құрылысына елетін болсақ, дипломдық жұмыс
кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытынды, әдебиеттер тізімі мен қосымша
беттерден құралады. Дипломдық жұмысымның жалпы көлемі 137 беттен
тұрады, онда 9 кестелік мәліметтер, 1 сурет келтірілген және 13
формулалардан, сонымен қатар диплом жұмысына қосымша беттер тіркелген.
1.ҰЙЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕПТІЛІГІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізгі қағидалары және қаржылық
есептілікке қойылатын негізгі талаптар
Қаржылық есептіліктің құрастырылуы бухгалтерлік есеп қағидаларына
негізделеді. Нарықтық экономикаға өтудің бірінші сатыларында арнайы
әдебиеттерде жаңа жекелеген категория, яғни бухгалтерлік есеп қағидасы
деген категория пайда болды. 1990 жылдарға дейін бұндай категория мүлдем
болмаған емес, дегенмен қағида деген термин 1990 жылдарға дейін де
көптеген отандық авторлардың бухгалтерлік есеп жөніндегі коптеген арнайы
әдебиеттерде кеңінен қолданылған болатын. Бірақ ол, есеп жүргізудің маңызды
категория сы ретінде маңызға алынбаған болатын. Бұл термин әдетте өте
сирек, яғни жиі тек бухгалтерлік есеп жайлы мәліметтердің немесе осы
ғыолымға байланысты мәтіндердің стилистикасын өзгерту үшін ғана қолданылып
келген болатын. Ал біздің есептілікке байланысты әдебиеттерде қағиданың
бухгалтерлік есептің маңызды категориясы ретінде қолданылуының бірден бір
себебі, ол есеп жүргізудің қазіргі заманғы англосаксондық жүйесін
зерттеумен байланысты. Ал осы есеп жүргізудің англосаксондық жүйесінің
негізін жалпы қабылданған есеп қағидалыры құрайды.
Сонымен, бухгалтерлік есеп қағидалары қандай мағына береді?
Американдық есептің патриархы Р.Энтони және Мичигандық жоғарғы оқу орнының
профессоры Д.Рис бұл терминді былайша түсінген бухгалтерлік есепт
қағидалары бұл бухгалтерлік есептің келісілген ережелері. Олардың ойнша
қағида деген сөз қабылданған немесе хабарланған қызметті жүргізуде жалпы
заңдарды немесе ережелерді анықтау үшін қолданылады және ол келісілген
тәртіп, белгілі бір бағытты ұстанудың негізі нмесе тәжірибе. Ф.Вудтың
көзкарасы боынша, бухгалтерлік есеп қағидалары бұл шаруашылық операциялары
туралы мәліметтерді жүргізуге байланысты бекітілген ережелер. Негізінен
бұл сұраққа жауапты ең алдымен осы қағида деген сөздіңмағынасын анықтап,
зерттеп алғаннан кейін айту,а болады. Сонымен, principium латын тілінен
аударғанда бастама немесе негіз деген мағынаны білдіреді, яғни белгілі
бір теорияның, ғылымның, білімнің негізгі базалық жағдайы. Бухгалтерлік
есеп қағидалары – бұл осы ғылымның негізі болып келеди. Әрбір ғылым осы
ғылымға тән қағидаларға негізделуі тиіс.
Бухгалтерлік есептің жеке қағидаларын қалыптастыру үшін тек қағида
деген сөзді ғана емес, сонымен қатар бухгалтерлік есеп анықтамасында
негізге алу қажет. Бухгалтерлік есеп – үздіксіз, бір –бірімен байланысты
және ақшалай көріністі шаруашылық үрдістердің құжаттық көрсетілуі. Ал
біздің заңдарда, яғни Бухгалтерлік есеп туралы заңда бұл анықтама
біршама өзгеше көрсетілген. Бухгалтерлік есеп – субъектінің активтері,
меншікті капиталы, шығыстары мен табыстары жайлы ақпараттарды тіркеулерді
жинау жүйесін құрайды. Келтірілген бұл анықтамалардың ең маңыздысы
есептілік негізінен ең алдымен шаруашылық қызметтің және қаржылық
есептілік элементтерін көрсетуді негізге алады, ао ол міндетті түрде
бухгалтерлік есеп әдістерін құрайтын арнайы әдістермен жүзеге асырылады. Ал
бухгалтерлік есеп әдістері әрине бухгалтерлік есеп қағидаларныңың
мазмұнымен өте тығыз байланысты болып келеді. Осыдан бухгалтерлік есеп
қағидалары есеп жүргізуге қажет пе? Біз бұдан бұрынырақ та олсыз да есеп
жүргізген едік деген маңызды сұрақтар туындайды. Бұл сұрақтың жауабы әрине
ол керек. Себебі біріншіден, біз жоғарыда көрсетіп кеткендей, әр бір ғылым,
соның ішінде бухгалтерлік есеп ғылымы да негіз салушы қағидаларға
негізделуі тиіс. Екіншіден, ол есеп реформаларын дұрыс жүргізудің бірден
бір себебі болып келеді. Ал бұл терминалогияның біркелкілігі – біріншіден,
унификация неліктен жасалу керектігінде болып келеді. Бірақ бухгалтерлік
есеп қағидасының әлі күнге дейін біркелкі жүйесі жоқ. Дегенімен, егер
бухгалтерлік есеп қағидасының мазмұнына назар аударатын болсақ,
А.Н.Кашаев пен О.М. Островчкийлер атап өткендей бұл жерде ондаған жылдар
бойы жалпы қабылданған, негізделген әр түрлі терминдер мен есеп
категориялыры, есеп тапсырмалары, функциялары, кезеңдері, талаптары мен
есептің әр түрлі ғылымдар мен байланыстары осы бухгалтерлік есеп қағидасы
терминіімен алмастыру тенденциясы анық байқалады.
Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің негізгі қағидалары:
1. Ақшалай өлшем қағидасы. Бухгалтерлік есепте тек ақшалай бірлікте
көрсетілген ақпараттар ғана тіркеуге алынады. Бұндай есептіліктің
артықшылығы ол жалпы қабылданған өлшемнің түрі және осы өлшем арқылы
кәсіпорынның біркелкі емес факторлары сан ретінде көрсетіледі,
сәйкесінше олар сан түрінде берілгендіктен оларды қосуға және әр түрлі
тәсілдер арқылы есептеуге болады. Ақшалай өлшем ортақтастырылған өлшем
болып келеді, себебі ол арқылы ұлттық және шетел валюталарында
кәсіпорынның мүліктік құқықтарының көлемі анықталады, шығындары
көрсетіледі, сметалары жасалады, өндірістік тапсырмалар, есептіліктер
және баланс жасалады.
2. Үздіксіздік қағидасы немесе Бухгалтерлік қызметке кіріспе атты
оқулықтың авторлары ағылшындақ ғалымдардың айтуы бойынша тұрақты
қызығушылық қағидасы. Бұл қағида негізінде шаруашылық жүргізуші
субъект үздіксіз қызмет жүргізуші ретінде қарастырылады. Үздіксіздік
қағидасына сәйкес кәсіпорынға өз активтерін тұрақты түрде бағалап
отыруға қажет емес. Мысалы, кәсіпорында ресурстар тауарларды өндіру
үшін қолданылады, ао олар сәйкесінше өндірістік үрдіс аяқталғаннан
кейін тапсырыс берушілерге сатылады. Сату кезінде бухгалтерлік есеп
олардың сатылу бағасымен расталған тауарлар құнын таниды. Бұл жерде
яғни өндіріс үрдісінде қолданылатын машиналардың құнын, материалдар
мен басқа да құралдардың құнын оларды болашақта сату ниеті жоқ
болғандықтан, олардың құнын жеке-жеке анықтау қажет емес. Керісінше
егер кәсіпорын болашақта жабылатын болса, онда бұл жағдайда
кәсіпорынның ресурстары бағаланып, ликвидациялық құны бойынша
сатылады. Бухгалтерлік есеп үздіксіздік қағидасына сүйенгендіктен, ол
сәйкесінше кәсіпорын өз қызметін тоқтатқан жағдайда оның құралдары
қаншаға сатылуы мүмкін деген ақпараттарға ие болып келмейди.
3. Екі жақтылық қағидасы. Бұл қағидаға сәйкес бухгалтерлік баланста екі
спектр кездеседі: біреу кәсіпорынның – активтері ретінде, ал екіншісі
– пассивтері ретінде ұсынылған. Активтер – болашақта экономикалық
табыс алып келетін кәсіпоырмен бақыланатын ресус. Пассив –
міндеттемелер мен меншікті капитал. Активтер мен пассивтер
бухгалтерлік есептілік ережелеріне сәйкес тең болуы қажет, бұл теңдік
ешқашан бұзылмауы тиіс, себебі бухгалтерлік баланс шаруашылық
операциялар екі жақтылық жазу арқылы көрсетілген синтетикалық шоттар
негізінде жасалады. Ал екі жақтылық жазу бухгалтерлік есеп әдісінің ең
маңызды элементі болып табылады. Бұл әдістің ерекшелігі әр шаруашылық
операция бухгалтерлік есеп шоттарында корсетілуі үшін екі рет
жазылады, яғни бір рет бір шоттың дебетінде, ал екінші рет басқа
шоттың кредитінде бір сомаға жазылады. Екі жақтылық жазу бухгалтерлік
есепте шаруашылық операцияларының бір-бірімен байланысын қамтамасыз
етеді. Сонымен қатар оның қолданылуы жоғарғы деңгейдегі бақылаушылық
мағынаға ие болып келеді, өйткені ол шоттардағы қорытынды жазулардың
балансталуын талап етеді. Бұл олардың түрлеріне байланыссыз барлық
шоттардың дебеті мен кредиті бойынша айналымдардың сомасы есептелген
жағдайда әр есептік кезең аяқталған кезде жүзеге асырылады. Олар
сәйкесінше бір-бірімен тең болуы тиіс, ал керісінше болған жағдайда ол
есептілік жүргізуде қателіктердің бар болуын білдіреді. Әо операция
есеп регистрлеріне кі жақты әсер ететіндіктен, бухгалтерлік есеп
шаруашылық операциялардың екі аспектісінде тіркеу бойынша
ұйымдастырылған. Екі жақтылық жазу ек жақтылық қағидасының тәжірибелік
нұсқасы болып келеді.
4. Тіркеу қағидасы. Бұл қағида Я.В.Соколовпен құрастырылған болатын. Бұл
бухгалтерлік есеп қағидасының көмегімен кәсіпорынның активтері мен
олардың пайда болу көздеріне әсер ететін барлық қызметтер,
операциялар, үрдістер тіркеліп отырылады. Я.В.Соколовтың айтуы
бойынша: бірде бір оқиға шаруашылық операциялары кезінде, егер ол
бастапқы құжаттарда тіркелмесе олар шынай бола алмайды. Дегенімен
шаруашылық операциялар кезінде оқиғалардың барлығы бухгалтерлік
есепте тіркеле бермейтіндігін айтып кеткен жөн. Тіркеу кезінде
міндетті түрде оның екі заңы орындалуы қажет. Біріншіден, тек
шаруашылық үрдістерге тек белгілі бір көлемде ғана басқарушылық әсер
ете алатын шаруашылық кезеңнің оқиғалары ғана тіркеледі, екіншіден,
шаруашылық кезеңнің оқиғаларын тіркеуге кететін шығындар ешқандай
жағдайда ақпараттарды қайта алу негізінде алынған басқарушылық
шешімдердің нәтижесіндегі экономикалық тиімділіктерден асып кетпеуі
тиіс. Осы аталған екі заңға қарама - қайшы келетін ақпараттар артық
ақпараттарды құрайды, яғни бұл ақпараттарды қолдану есеп жүйесінің
экономикалық ақталмағандығын білдіреді. Сонымен қатар А.Н.Кашаев пен
О.М.Островский ғалымдарының осы мәселеге қатысты ойларын айта кеткен
жөн: тіркеу – тек бастапқы құжаттарда ғана емес, сонымен қатар әр
түрлі ведостволарда, есеп регистрлерінде, журналдарда және
бухгалтерлік есептің барлық кезеңдеріндегі тағы да басқа құжаттарында
тіркеледі.
5. Құн қағидасы. Кәсіпорынның экономикалық ресурстары активтер деп
аталатына әрине бәрімізге мәлім. Оларға ақша қаражаттары, машиналар
мен басқа да мүліктер, сонымен қатар мүліктік құқықтар жатады. Бұл
қағиданың ерекшелігі үздіксіздік қағидасымен өте тығыз байланысты,
яғни актив әдетте есеп регистрлеріне оны сатып алған бағасы, яғни құны
бойынша тіркеуге алады. Бұл құн – активти ары қарай есепке алудың
негізгі құны болып табылады. Ол бухгалтерлік есепте бастапқы құн деп
аталады. Құн қағидасы есеп регистрлерінде және есептіліктерде активтер
өзінің бастапқы құнын, ол актив сол кәсіпорынға тиесілі болғанға дейін
сол құнын сақтап қалады деген мағынаны білдірмейді. Мысалы, негізгі
құралдардың құны уақыт өте келе тозу нәтижесінде өзінің бастапқы құнын
жоғалтады және инфляция кезінде негізгі құралдар индексация механизмі
қызметіне байланысты өзінің құнын жоғарлатады. Дегенімен кәсіпорынның
негізгі құралдарын қайта бағалау кезінде коэффициенттердің кемігеніне
қарамастан, шоттарда және кәсіпорынның есептілігінде тіркелген құны,
сонымен қатар басқа да активтер олардың нарықтық бағасын, яғни
активтерді сату бағасын көрсетпейді. Басқаша айтқанда бухгалтерлік
есепте негізге негізгі құралдардың бастапқы құны алынады, себебі
нарықтық құнды бағалау өте қыйын болып келеді.
6. Есептілік кезең қағидасы. Бұл қағиданың ерекшелігі бухгалтерліе сеп
қызмет істеуді белгілі бір уақыт аралығында өлшейді және ол есептілік
кезеңі деп аталады. Үздіксіздік қағидасына сәйкес қызмет істеуші
шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметі уақытпен шектелмеген.
Дегенімен кәсіпорын басшыларына және де басқа да қызығушылық білдіруші
тұлғаларға белгілі бір кезең ішінде кәсіпорынның қызметі туралы,
қызметінің тиімділігі туралы тиісті ақпараттар алып отыруы қажет.
Әрбір кәсіпорын үшін есептілік жыл 1 ақпаннан 31 желтоқсанды
қосқандағы уақыт аралығы болып табылады. Ал қайта құрылған
кәсіпорындар үшін бірінші есептілік жылы оның мемлекеттік тіркеуден
өткен күннен бастап сәйкес жылдың 31 аралығы болып табылады, ал 1
қазаннан кейін құрылған кәсіпорындар үшін, яғни 1 қазаннан келесі
жылдың 31 желтоқсаны аралығы есептілік жыл болып келеді. Айлық және
кварталдық есептіліктер аралық есептіліктер болып табылады және ол
өспелі қорытындылармен есептіліктің басынан құрылады. Сонымен қатар
Батыс елдерде көптеген кәсіпорындар календарлық жыдың орнына табиғи
шаруашылық жылды пайдаланады.
7. Сақтық қағидасы. Бұл қағида тұрақсыздық экономика жағдайында әр түрлі
бағалау жұмыстарын жүргізген кезде активтер мен табыстаар шынайы
бағаларынан асырылып кетпеуі немесе міндеттемелер мен шығындардың
дұрыс есем бағаланбауы үшін сақтық шараларын қолдануды білдіреді.
Бухгалтер активтерді бағалаған кезде белгілі бір түсініспеушіліктер
болып қалған жағдайда, ол табыстарды әдетте жоғарылатын
көрсеткіштерден гөрі, керісінше оны төмендететін көрсеткіштерді
таңдайды. Басқаша айтқанда олар ең төменгі бағаны немесе сандарды
таңдайды. Егер бір активтің нарықтық бағасы өзіндік құнынын жоғары
болса, онда актив есептілікте өзіндік құны бойынша көрсетіледі, ал
егер активтің нарықтық бағасы өзіндік құнынан төмен болса, онда
есептілікте ол нарықтық құны бойынша көрсетіледі. Осындай шаралар
арқылы бухгалтерлер бағалау кезінде сақтық шараларын қолданады. Бұл
қағиданың екі жағы бар:
1. Табыс тек оған тұрақты сенімділік болған жағдайда ғана танылады.
2. Шығындар оған тек сенімді мүмкіндік пайда болған жағдай да ғана
танылады.
8. Сату қағидасы. Бұл қағида өнімдерді сату кезінде табыстарды анықтау
тәсілдерінен тұрады, яғни кассалық әдіс пен есептеу әдістерінен
тұрады. Кассалық әдіс бойынша табыс ақша қаражаттары нақты түсіп
келгеннен бастап танылады, ал есептеу әдісінде сатудан түскен табыс
олардың нақты алынғаны кезде емес, олардың пайда болу кезінде
танылады. Кассалық әдіс кезінде табыстар мен шығындар арасындағы
сәйкестікті анықтау өте оңай, сондықтан Батыс елдерінің көптеген
кәсіпорындарында сатудан түскен табысты есептеу үшін осы әдіс кеңінен
қолданылады. Дегенімен осыған карамастан да, бұл елдерде есептеу
әдісін де қолданылатын кәсіпорындар жеткілікті болып келеді. Есептеу
әдісі бухгалтерлік есепте табыстар мен шығындардың есептік кезең
ішінде қорытында сомаларын анықтап, таза табыстың мөлшерін, яғни
олардың айырмашылығын анықтауға мүмкіндік береді. Әрине бұл әдіс
кассалық әдіске қарағанда әлдеқайда күрделі болып келеді. Бірақ оның
бір ерекшелігі, егер кассалық әдіс тек кәсіпорын қаражаттарының
қозғалысы туралы ақпарат беретін болса, ал есептеу әдісі сонымен қатар
капиталдың қозғалысы туралы да ақпараттарды алуға да мүмкіндік береді.
9. Сәйкестілік қағидасы. Бұл қағида бойынша кәсіпорынның табыстары мен
шығындары қай есептілік кезеңінде пайда болды, яғни олар қай есептілік
кезеңінде көрсетілуі керек деген маңызды сұрақ негізге алынады.
Кәсіпорынның шаруашылық операцияларынан түсетін табыстарды қандай
есептілік кезеңге жатқызатындығын былай анықтауға болады:
а) Өнімді нақты жеткізгеннен немесе қызмет көрсетуден түскен табыстар;
Мысалы, желтоқсан айында сатып алушыға тоңазытқыш сатылған және
жеткізілген, ол үшін сатып алушы қолма – қол есеп айырысқан. Бұл жағдайда
табысты сол айда, яғни желтоқсан айында есепке алу қажет, сонымен бұл
жағдайда табыстың артуы уақыт бойынша ақша қаражаттарының түсуімен сәйкес
келеді.
б) Өнімдер нақты жеткізілді немесе қызметтер көрсетілді, бірақ ақша
қаражаттары әлі түспегеннен пайда болатын есепті кезеңнің табыстары;
Мысалы, мердігерлік ұйым мамыр айында жасалған келісімге сәйкес шілде
айында бір кәсіпорынның ғимаратына сырлау жұмыстарын жүргізген, ал ақша
қаражаттарын мердігерлік ұйым тек ақша қаражаттарын тек қыркүйек айында
ғана алады деп болжайық. Бұл жағдайда мердігерлік ұйым сырлау жұмыстарынан
алынатын табысты шілде айында есепке алуы қажет. Бұл келтірілген мысалда
табыстың өсуі уақыт бойынша ақша қаражаттарының түсіп келуімен сәйкес
келмейді.
в) Болашақ кезең табыстары, табыс алу үшін әлі жұмыстар жасалған жоқ немесе
қызметтер көрсетілген жоқ, бірақ алдын ала ақша қаражаттары кәсіпорынның
шотына аударылған; Мысалы, тұрғын үйді жалға беруден түсетін табыс. Тамыз
айында жалға алушы 12000 сомма көлеминде есепті жылдың қазан, қараша,
желтоқсан айларына алдын ала төлем жасаған. Табыс төртінші кварталда ай
сайын 4000 есепке алынады.
Енді шығындарды қарастырайық. Сәйкестілік қағидасы бойынша шығындар,
табыстар алынған есепті жылда көрсетіледі, себебі бұл шығындар осы
табыстарды алуға негізделген. Р.Н. Антонидің айтуы бойынша: сәйкестік
қағидасы бойынша табыстарды алудың өзіндік құны есепті жылда осы кезеңнің
шығындарын құрайды.
Есепті кезең шығындарына мыналар жатады:
1. Осы кезең ішінде клиентке жеткізілген өнімнің өзіндік құны;
2. Осы кезең ішінде шаруашылық қызметті жақсартуға байланысты басқа да
шығындар.
3. Осы кезең ішінде пайда болған міндеттемелер мен қарыздар.
Кәсіпорынның шаруашылық операцияларының нәтижесінде пайда болатын
шығындарын қандай есептілік кезеңгн жатқызылатындығын былыай анықтауға
болады:
а) ақшалай төлемдерді өндіруге кеткен есепті кезең шығындары;
б) есепті кезең шығындары, бұл кезде әлі ақшалай қаражаттар өндірілген жоқ,
бірақ бұл шығындар осы кезең шығындарына жатқызылуы тиіс. Мысалы, егер
кәсіпорын негізгі құралдарына болашақта жөндеу жұмыстарын жасауды
жоспарласа, оған байланысты шығындарды кезеңнің басқа да шығындарына
резервтерді әр ай сайын аударып отыру арқылы біркелкі қосылып отырылуы
тиіс.
в) болашақ кезең шығындары. Кәсіпорынға 2008 жылдың қарашасында 2009 жылдың
12 айы үшін төлем жасалды деп ұйғарайық. Бұл жағдайда бұл төлемге
байланысты шығындар есепті кезең шығындарына жатқзылмауы тиіс, себебі бұл
болашақ кезең шығындары болып табылады.
10. Маңыздылық қағидасы. Бұл қағида бойынша ақпараттар маңзды және маңызды
емес болып екіге бөлінеді.Ақпарат маңызды болып саналады егер – оның
жоқтығы бухгалтерлік есептілікті қолданушылардың экономикалық шешімдеріне
елеулі әсер ететін болса. Бұл қағиданың орындалуы есепті кезеңдегі табыстар
мен шығындарды анықтау үрдісі кезінде елеулі маңызды болып келеді. Бұл
мысалы телефондық шоттар есебіне қатысты болып келеді. Шынында да осындай
шығындарды нақты телефондық сөйлесулер болған кезеңге жатқызуға болар еді,
дегенімен тәжірибе көрсеткеніндей сепетілікте мұндай дәлдіктердің қажеті
жоқ болып келеді, ал қаражатты шығындарға сызып тастау жұмыстары әр ай
сайын төлеуге арналған шоттарды алғаннан кейін жасалады. Бұл қағида ең
маңызды ақпараттардың міндетті түрде анық ашылуы керектігін білдіреді.
11. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктің ең маңызды қағидаларының
бірі талдау қағидасы. Бәрімзге мәлім бухгалтерлік есептіліктің мәліметтері
кәсіпорынның ақша қаражаттарын бақылау, олардың құрылымы мен пайда болу
көздерін анықтау үшін қаражаттарды орналастыру, негізгі құралдардың тозу
құндарын анықтау үшін, оның пайдаланушыларын объективті, шынайы және
маңызды ақпараттармен қамтамасыз ету үшін қажет болып табылады. Әрине
барлық ақпараттар есептілікте көрсетіле берілмейді, олардың жартысын
есептіліктермен бірге көрсетілген қосымшаларда, аналитикалық хаттарда,
схема, график түрінде беруге болады, қосымша ақпараттарды осындай жолмен
беру жолдары нарықтық экономикасы өте жақсы дамыған мемлекеттерде кеңінен
қолданылады.
12. Тиімділік қағидасы. Бұл қағида ерекшелігі барлық сапалы
сипаттамалардың негізінде болып келеді. Барлық кәсіпорындардың қызметі осы
қағидаға негізделуі қажет, ал қағиданың негізі кәсіпорынның нәтижелігінде,
қызметінің нәтижесі мен оған жету үшін кеткен еңбек, материалдық және
қаржылық ресурстардың қатынасында жатыр. Қоғамдық масштабта өндірістік
тиімділік сатысы ұлттық табыстың өндіріске кеткен ағымдағы шығындардың
қатынасы ретінде анықталады. Сәйкесінше, кәсіпорында өндірістің тиімділігі
салаларда таза өнімнің оның таза өзіндік құнына қатынасы ретінде
анықталады, осы мақсаттар үшін тәжірибеде сонымен қатарөндірістің
табыстылығы көрсеткіші де қолданылады, ал бұл көрсеткіш табыстың өнімді
өндіруге кеткен шығындарына қатынасы ретінде анықталады. Өндірістің
тиімділігін талдау үшін сонымен қатар кәсіпорынның жеке көрсеткіштері де
қолданылады, мысалы, еңбек өндірісі, қордың қайтарымдылығы, өнімнің
сыйымдылығы және тағы да басқалары. Кәзіргі заманғы талаптарға сай қазіргі
кезде өндіріс тиімділігінің маңыздылығы артуда, оның мәні өндірілген әр бір
данаға қатысты шығындарды төмендету арқылы экономикалық нәтижелерді
жоғарлату болып табылады. Тек өндірістің тиімді жоғарлауы кезінде ғана
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді, ұлттың әл-ауқатын мәнді жоғарлату
жұмыстарын жүзеге асыруға болады.
.
Қазіргі кезде сонымен қатар қаржылық есептілікті құруға да белгілі
бір талаптар қойылады. Оған қойылатын негізгі талаптар мынандай болып
келеді:
Міндеттілік, оны құрудың уақыттылығы және ұсынылуы. Бухгалтерлік
есептілік туралы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының территориясында
қызмет жасайтын барлық субъектілер өз қызметі жайында қаржылық есептілік
құрастыруға және есептілікті өз басшыларына, тіркелген орны бойынша
мемлекеттік статистикалық органдарға, мемлекеттік бақылау және қадағалау
органдарына 30 сәуірге дейін міндетті түрде есептіліктерін тапсырып отыруға
міндетті. Осы уақыт аралығында кәсіпорынның иелік етушісі есептілікті
ұсынудың уақытын өзі анықтауға және басқа мерзімділікті белгілеуге құқылы,
дегенімен есептілік жылына бір рет сәйкес органдарға тапсырылып отырылуы
тиіс. Есептіліктің белгіленген уақытта ұсынылып отырылуы анықталған
жетіспеушіліктерді жөндеуге, кәсіпорынның қызметін болашақта тиімдірек
жүргізу үшін тиісті шараларды дер кезінде қабылдауға мүмкіндік береді. Тек
уақытылы өткізілген есептілік қана кәсіпорынның қызметіне байланысты жедел
басқарушылық шешімдер қабылдауға, кәсіпорынның жұмыстары кезінде жіберілген
қателіктерді алдын алуға және оның қолданушыларына қажетті шаруашылық
шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Ал белгіленген мерзімнен кейін
ұсыныл,ан есептілік басқару мен бақылауға жарамсыз жедел мұрағаттық
мәліметтерге айналады. Қаржылық есептіліктің ең негізгі талабы міндеттілік,
оны ұйымдастырудың және ұсынудың уақыттылығы нарықтық экономика жағдайында
кәсіпорындардың маркетингтік, өндірістік және коммерциялық қызметтермен
байланысты әмбебап болып келеді. Осыған байланысты қазіргі кезде қаржылық
есептіліктің бірыңғай формалары, оны толтырудың бірдей тәртіптері және
ұйымдастырушылық құқықтық формалары бекітілген. Тек банктік жүйедегі
бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік қатынастары ғана банктік
заңдылықтар арқылы реттеледі. Әдістердің бірыңғайлылығы есептілікті
бірыңғай бекітілген есептілік қағидалары мен бақылау негізінде
міндеттеледі. Ал оның өзі кәсіпорынның барлық құрылымдық бөлімшелерінде
бухгалтерлік есеп шоттарының бірыңғай наменклатурасын қолдануды, олардың
корреспонденциясының және шоттардың бірдей мазмұндылығы деген мағынаны
білдіреді. Есептілікті жүргізу және оны құрастыру әдістерінің унификациясы
әр түрлі бөлек кәсіпорындардағы шаруашылық үрдістерді дұрыс көрсетуге және
есептілік көрсеткіштерінің жинағы үшін қажет болып келеді. Басқаша айтқанда
бұл талаптың орындалуы экономикалақ негізделген құрама есептілік кестелерін
және біркелкі кәсіпорындардағы жұмыстардың экономикалық көрсеткіштерінің
бірегейлілігін қамтамасыз етеді, ал бұл көрсеткіштер өз кезегінде
шаруашылық қызметті дұрыс талдауға және бақылауға мүмкіндік береді.
Бірегейлілік, яғни ол да есептілікке қойылатын негізгі талаптардың бірі
болып табылады. Бұл талаптың маңыздылығы есептілік көрсеткіштері бизнес-
жоспар көрсеткіштерімен салыстырылуының міндеттілігінде. Бұл есептілікті
қолданушыларға шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметіндегі
тенденциялардың айырмашылығын және сәйкестілігін анықтауға мүмкіндік
береді. Ал бұл үшін көрсеткіштер бірыңғай әдіспен есептелуі, бірдей
бағалануы және бірдей кезеңді қамтуы керек, ал есептіліктің өзі бірдей
календарлық күнге құрастырылуы тиіс. Осы талаптар бойынша жасалмаған
есептілік шаруашылық жүргізуші субъектінің кәсіпкерлік қызметінің
тиімділігін арттыратын резервтерді айқындауға, келесі кезеңге бизнес-
жоспарды құруға, болашаққа қаржылық стратегияны ұйымдастырудың негізі бола
алмайды.
Қаржылық есептілік әр қашанда шынайы, нақты, және объективті болуы
тиіс.
Есептілік кезеңінде шаруашылық фактілер, құжаттар негізінде жасалған
есептілік қана шынайы болып табылады. Есептіліктің шынайылық талабы – оның
көрсеткіштерінің құжаттарға, бухгалтерлік шоттарға, жазуларға, бухгалтерлік
есептеулерге және инвентаризацияға негізделуі.
Есептілік бухгалтерлік шоттар мәліметтері бойынша жасалады. Шоттар
бойынша жазулар өз кезегінде құжаттар негізінде жасалады. Сәйкесінше,
есептіліктің ақпараттық базасы кәсіпорында болған шаруашылық фактілер
көрсетілген құжаттар болып табылады.
Қаржылық есептіліктің шынайылылығы оның толықтылығымен және сапасымен
анықталады. Есептілік кезең ішінде шаруашылық фактілердің кейбіреулері
тиісті құжаттармен рәсімделмесе, онда есептілік кәсіпорын қызметінің
шынайылық нәтижелерін көрсетпейді. Өндіріске материалдық шығыс құжаттарын
уақытысында және толық толтырмау, жиынтық табыс сомасы мен өнімнің өзіндік
құны туралы мәліметтердің бұрмалануына алып келеді. Сондықтан басқарушылар
өз қызметкерлеріне шаруашылық фактілердің барлығын тиісті құжаттармен дәл
уақытылы рәсімделуін және бухгалтерлерге ұсынылуын талап етуі тиіс. Ал
бухгалтерия өз кезегінде құжаттарды уақытылы тексеруге және өңдеуге, яғни
шаруашылық фактілерді сәйкес бухгалтерлік шоттарда көрсетуге міндеті.
Есептік кезең аяқталғаннан кейін әр шот бойынша әр кезеңге бастапқы және
соңғы қалдық айналымдары есептелінеді. Осы қалдықтар негізінде бухгалтерлік
баланс жасалады.
Аналитикалық және синтетикалық шоттар жазуларын салыстыру – қаржылық
есептіліктің шынайы болуының міндетті талабы болып табылады. Ол үшін барлық
аналитикалық шоттар бойынша есепті кезең аяғына қалдық сальдоларды
есептеп, айналым ведомстволарын жасап, оларды сәйкес синтетикалық шоттардың
соңғы жазуларымен салыстыру қажет.
Есептілік шынайырақ болып келеді, егер сәйкес бухгалтерлік есептеулер
нақты және мүлік инвентаризациясы дұрыс жасалған жағдайда (мысалы,
материалдық емес активтер мен негізгі құралдардың тозуына байланысты
есептеулер, резервтердің қалыптасуы және арнайы қорлардың бағытталуы).
Қаржылық есептілік шынайы ғана емес, нақты, яғни сенімді, сонымен
қатар объективті болуы тиіс. Нақтылық – есептілік белгілі бір кезеңге
кәсіпорын қызметінің нәтижелері және кәсіпорынның қаржылық жағдайын
көрсетуі тиіс деген мағынаны білдіреді.
Сенімділік – ақпарат шынайы ұсынылуы тиіс деген мағынаны білдіреді,
оны тексеру өте оңай, бұл ақпараттарда мәнді қателіетер жоқ және оны
қолданушылар оған сенім арта алады.
Есептіліктің әр бір саны есеп мәліметтеріне сәйкес келуі тиіс. Басқаша
айтқанда шынайы болып келуі тиіс, ал ол өз кезегінде капитал нарығының
тиімді функциялануын, соңғы қабылданған басқарушылық, қаржылық, өндірістік
шешімдерді бағалауға, серіктестіктер арасындағы сенімділікті арттыруға
мүмкіндік береді.
Қарапайымдылық, түсініктілік және ашықтық талаптарының маңыздылығы
есептілік әр қолданушыға түсінікті болуында болып келеді. Бұның өзі әр
қолданушыға барлық көрсеткіштердің мазмұнын түсінуге және жедел керекті
шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
Толықтылық, аяқталғандылық және қысқалылық есепті кезеңде барлық
жасалған шаруашылық операциялардың түгелдей есептілікке кіргізілуі
керекиігін білдіреді. Жіберілген қателіктер ақпараттардың бұрмалануына алып
келеді, ал бұрмаланған ақпараттар негізінде құылған есептілік шынайы емес
және объективті емес болып келеді. Есептілік кәсіпорын тиісті органдарға,
басшыларға, басқа да қолданушыларға көрсетуі тиіс көрсеткіштерден тұруы
тиіс. Есептіліктегі артық ақпараттар оны жасауға кететін шығындарды
көбейтеді және де ол рационалдылық пен үнемділік талаптарына жауап
бермейді.
Үнемділік талабы – есепті құрастыруға кететін шығындар мнималды болуы
тиіс деген мағынаны білдіреді. Үнемділік есептіліктегі көрсеткіштерді
қысқарту арқылы, дегенімен бұл есептіліктің сапасына әсер етпеуі тиіс,
сонымен қатар оны құрастыру кезінде унификация, есептілік формаларын
стандарттау және механизациялауды қолдану арқылы жүзеге асыруға мүмкіндік
береді.
Рационалдылық – есептілік бухгалтерлік есеппен байланыстылығын,
есептілікті ұйымдастырудың оптималдылығын, оның көшірмесін жасауды
болдырмауды білдіреді.
Біздің елімізде қазіргі уақытқа дейін қаржылық есепетілікті
қысқартумен және бухгалтерлік есептілікті оңайлатумен байланысты көптеген
елеулі жұмыстар жасалуда. Маңызды өзгерістерге негізінен бухгалтерлік
баланс ие болғандығын айтқанымыз жеткілікті. Яғни бір бапқа өндірістік
қорлар негізгідегідей, сол сияқты көмекші және қоймалық цехтардағы және
шаруашылықтағы аяқталмаған өндіріс біріктіріліп, бір бапта жалпы сома
ретінде көрсетіле бастады. Дегенімен, бұл есептілікті ары қарай қысқарту
дұмыстарын тоқтату керек деген мағынаны білдірмейді.
Сабақтастылық талабы – осы кезеңдегі есептілік, өткен кезең
есептілігімен сабақтастылығын, яғни байланыстылығын білдіреді. Мысалы өткен
жылдың қорытынды балансы, осы жылдың бастапқы балансы болуы тиіс.
Маңыздылық – талабының ерекшелігі, қаржылық есептілік оны
қолданушылардың қажеттіліктерін шаруашылық шешімдерді қабылдауда
қанағаттандыруы тиіс, сонымен қатар операциялық, қаржылық және
инвестициялық қызметтердің жағдайларын бағалауға көмектесуі тиістігінде.
Жүйелілік талабы бойынша шаруашылық жүргізуші субъект қабылданған есеп
саясатын ұстануы тиістігін білдіреді. Яғни кәсіпорын қабылданған есеп
саясатын , әдістерді оны ауыстыруға деген маңызды себептер пайда болмайынша
қолданылуы тиіс. Егер есепті кезеңде есеп саясатында өзгерістер пайда
болған жағдайда, бұл өзгерістерді түсіндірме хаттарда міндетті түрде
көрсетуге және себептерін түсіндіруге міндетті. Ал қаржылық есептілікті
қолданушыларды бұл өзгерістер туралы алдын ала есептілік жасаушы адам
ескертуі тиіс. Бұл өзгерістер сонымен қатар қаржылық есептілікте де
ескеріле кетілуі қажет. Ескертулерде не себепті жаңа саясат немесе жаңа
саясат қолоданылғандығы туралы ақпараттар берілуі тиіс.
Сонымен қаржылық есептілікке қойылатын маңызда талаптар осындай, ал
олардың олардың міндетті түрде орындалуы есептілікиің сапасын және
тиімділігін жоғарлатуға мүмкіндік береді.
1.2 ХҚЕС жүйесіндегі қаржылық есептіліктің мазмұны және оны ұйымдастырудың
әдістемелік негізі
Дамыған қоғамда бухгалтерлік есеп мәліметтері негізінде құрастырылатын
қаржылық есептіліктің мазмұнын жетілдіру қазіргі кезде қаржылық
менеджменттің қазіргі кезде алдына қойылған ең негізгі мақсаттарының бірі
болып табылады. Қаржылық есептіліктердің мәліметтері сыртқы және ішкі
қолданушыларға белгілі бір кәсіпорында экономикалық шешімдер қабылдау үшін,
ал макроэкономикалық деңгейде экономикалық өзара байланыстардың даму
тенденцияларын анықтау үшін, баға саясатын қалыптастыруға, қоғамдағы
әлеуметтік бағыттардың өзгеруі және тағы басқа жағдайларға қажет болып
табылады. Қазақстанда бухгалтерлік есептің құқықтық және әдістемелік дамуын
қамтамасыз ететін тенденциялардың бірі ол халықаралық тәжірибелерді қолдану
болып табылады.
Қазіргі кезде елімізде халықаралық стандарттарға сәйкес есептілікті
дамыту үшін Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есепке алу және аудит
жуйсін дамыту тұжырымдамасының жобасы 2008-2010 жылдар аралығына
бағытталған, ал бұл жоба Қазақстан Республикасының Примьер-Минимстірінің
2007 жылғы 9 тамызда №233-ө өкімімен бекітілген Халықаралық қаржылық есеп
беру стандарттарына жедел енгізу жөніндегі 2007 жылға арналған іс-шаралар
жоспарына сәйкес дайындалған.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары әр түрлі мемлекеттерде
қаржылық есептілікті құрастыру үшін қолданылатын бухгалтерлік есеп
әдістемелері мен қағидаларының унификациясы үшін жасалған. Есептілік сыртқы
қолданушыларға да құрастырылып ұсынылғандықтан, әр түрлі елдерде оның
мазмұны, құрастырылуы және қызметінің нәтижелерін сипаттайтын
көрсеткіштерді ұсынуда көптеген айырмашылықтар бар. Есептілік әр елдің
қолданушыларына түсінікті және бірдей қабылдануы үшін қаржылық есептіліктің
халықаралық стандарттары қабылданған және әлі күнге дейін жетілдірілу
үстінде. Ол қай кәсіпорынның болсын қызметі туралы ақпараттарды ұсынуды,
дайындау процедуралары мен оны құрастыру ережелерін жақындастыру үшін
арналған.
Қаржылық есептілік формаларының мазмұны №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті
ұсынылуымен анықталған.Бұл жалпылама белгіленген стандартта кәсіпорынның
есептілігін құрудың базалық негізі көрсетілген, бұл оның өткен кезең
көрсеткіштері мен басқа кәсіпорындардың есептілік мәліметтерінің
саластырмалылығына байланысты біршама жетістіктерге жетуге мүмкіндік
береді. Сонымен қатар стандартта қаржылық есептіліктің құрылымына
байланысты кеңестер және оның мазмұнына деген минималды талаптар ұсынылған.
ХҚЕС қағидалары мен ережелеріне сәйкес жасалған жалпылама қаржылық
есептілік нақты ақпараттық сипаттағы есептілік мәліметтерін талап ете
алмайтын қолданушылардың ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін
қолданылады. ХҚЕС сәйкес жасалған қаржылық есептілік кәсіпорынның есепті
кезең ішінде жасалған операциялары мен қаржылық жағдайын құрылымдық түрде
ұсынуға мүмкіндік береді. Қаржылық есептіліктің мақсаттары:
1. Экономикалық шешеімдер қабылдау үшін қоолданушылардың үлкен тобына
қаржылық жағдай, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы мәліметтерді
ұсыну.
2. Кәсіпорын басқарушылары сеніп тапсырған, ресурстарды басқарудың
нәтижелері туралы мәліметтерді ұсыну.
ХҚЕС сәйкес кәсіпорынның қаржылық есептілігіне мыналар кіреді:
1. Бухгалтерлік баланс.
2. Кірістер мен шығыстар туралы есептілік.
3. Капиталдағы барлық өзгерістерді көрсететін есептілік.
4. Ақша қозғаласы туралы есептілік.
5. Есеп саясаты және түсіндірме хат.
Кәсіпорынның қаржылық есептілігінен басқа сонымен қатар басқарушыларға
сонымен қатар қаржылық шолу да құрастырылуы мүмкін, бұл шлуда кәсіпорын
қызметінің нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы, кәсіпорын қызметі
кезінде кездесетін негізіг қиындықтар келтірілуі мүмкін. Сонымен қатар
қаржылық шолуда қызметтің қаржылық нәтижелерін анықтайтын
факторлардыталдаудың қорытындылары, табыстың өсуін қамтамасыз етуге және
қызметті жақсарту мақсаттарында жасалған іс-шаралар, кәсіпорынның
инвестициялық саясаты, дивиденттер аясындағы саясат туралы мәліметтер
көрсетілуі мүмкін. Құжаттағы мәліметтердің ішінде ең басты назар
қаржыландыру көздерін талдауға, қарыздық қаражаттарға қатысты саясатқа,
тәуеклдерді басқаруға арналған іс-шараларға аударылады. Аталған құжаттардан
басқа сонымен қатар қаржылық есептілікте қоршаған ортаны қорғауға
байланысты есептіліктер, қосылған құнға байланысты есептіліктер және
экономикалық шешімдер қабылдау үшін қолданушылардың жұмыстарын жеңілдетуге
мүмкіндік беретін тағы да басқа есептіліктер көрсетілуі мүмкін.
Қаржылық есептіліктің мзмұнына және қаржылық есептіліктегі баптардың
ашылуы немесе олармен қоса берілген қосымшаларға қарамастан, ХҚЕС бойынша
қаржылық есептілікке қойылатын негізгі талап – қаржылық есептілік формалары
мен оның әр компоненттрінің анықталуы болып табылады.
Қаржы есептiлiгiнiң әрбiр компонентi міндетті түрде дәлме-дәл
анықталуға тиiс. Бұған қоса, келесi ақпарат дәлме-дәл бөлiп көрсетiлуге
және, егер бұл ұсынылған ақпаратты дұрыс түсiну үшiн қажет болса,
қайталануға тиiс:
а) есеп беретiн ұйымның атауы немесе өзге де сәйкестік белгілері, сондай-ақ
алдыңғы есепті кезеңнен бастап осы ақпараттағы кез келген өзгерістер;
б) қаржы есептiлiгi жеке ұйымды немесе ұйымдар тобын қамти ма;
в) қаржы есептiлiгiнiң тиiстi компонентi үшiн ненiң көбiрек жарайтынына
қарай, есепті күн немесе қаржы есептiлiгiн қамтитын кезең;
г) 21-Валюталық бағам өзгерісінің әсері ІAS Халықаралық стандартында
анықталғандай, ұсыну валютасы;
д) қаржы есептiлiгiнде соманы ұсынған кезде пайдаланылған дәлдiк деңгейi.
Қаржы есептiлiгi міндетті түрде кем дегенде жыл сайынғы негізде
ұсынылуға тиiс. Ұйымның есепті күні өзгерген және кезең ішіндегі жылдық
қаржы есептiлiгi бiр жылға қарағанда ұзағырақ немесе қысқарақ ұсынылған
кезде, ұйым қаржы есептiлiгiнде қамтылған кезеңге қосымша мыналарды ашып
көрсетуге міндетті:
а) неғұрлым ұзағырақ немесе неғұрлым қысқарақ кезеңдi
пайдалану себебiн;
б) пайдалар мен залалдар туралы есептегі, меншiктi капиталдағы өзгерiстер
туралы есептегі, ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есептегi және
тиiстi ескертулердегi салыстырма сомалардың толық дәрежеде салыстырмалы
емес екендігінің фактiсi.
Әдетте қаржы есептілігі бір жыл ішінде кезең үшін ұдайы жасалады.
Алайда кейбiр ұйымдар практикалық тұрғыдан алғанда есептерді, мысалы,
ұзақтығы 52 апталық кезең үшін ұсынуды қалайды. Осы Стандарт ондай
практикаға тиым салмайды, өйткенi алынатын қаржы есептiлiгiнде бiр жылдық
кезең үшін жасалатын қаржы есептiлiгінен елеулi айырмашылығы бола қоймас.
Бухгалтерлік баланс қаржылық есептіліктің ең негізгі формаларының
бірі, оның мәліметтері арқылы кәсіпорынның мүліктік жағдайы анықталады.
Бухгалтерлік балансты құрастыру жұмыстары кезінде оның ұзақ мерзімді және
қысқа мерзімді болып екіге бөлінген активтері мен міндеттемелері және олар
жеке классификация түрінде болу қажеттілігі негізінде жасалуы тиіс. Егер
басшылықпен балансты бұндай классификацияға бөлмеу туралы шешім қабылданса,
онда бухгалтерлік баланста активтер мен міндеттемелер өтімділік тәртібі
бойынша ұсынылуы тиіс. Сонымен қатар егер баланста активтер мен
пассивтердің жеке сомалары берілетін болса, онда кәсіпорын міндетті түрде
есептілік кезеңінен кейін 12 ай ішінде және осы 12 ай аяқталуы кезінде
олардың өтелуі немесе төленуі күтілетін активтер мен міндеттемелердің
сомалары ашуы тиіс. ХҚЕС бойынша бұндай талаптың орындалуы қаржылық
есептілікті қолданушыларға айналым капиталының құрамындағы таза активтер
жайлы тиімді ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар бұндай
ақпараттар қолданушыларға есепті кезеңде сатылуы тиіс активтер мен төленуі
тиіс міндеттемелер мен кәсіпорынның төлем қабылеттілігін және өтімділік
деңгейін талдауға мүмкіндік береді.
ХҚЕС активтердің ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінуіне
ерекше назар аударылады. №1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы
стандартында осы активтер жауап беруі тиіс талаптар анықталған. Актив, егер
мынадай өлшемдердің кез келгенін қанағаттандырса, міндетті түрде қысқа
мерзімді актив ретінде сыныпталуға тиіс:
а) оны өткiзу көзделсе, не ол кәсiпорынның әдеттегі операциялық кезеңiнiң
барысында сатуға немесе пайдалануға арналса;
б) ол негiзiнен сауда мақсаттарына арналса;
в) оны есепті күннен кейін он екі айдың ішінде сату ұйғарылса; не
г)ол ақшалай қаражаттар немесе ақшалай қаражаттардың баламалары нысанында
болса (7-Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер ІAS Халықаралық
стандартында анықталғандай), бұған есепті күннен кейін, ең болмағанда, он
екі айдың ішінде қандай да болсын міндеттеменің орнын толтыру үшін оны
айырбастауға немесе пайдалануға тиым салынған реттер кірмейді. Бұндай
активтерге қорлар, тапсырыс берушілер мен сатып алушылардың
мінднттнмелері, нарықтық бағалы қағаздар және т.б. жатады. ХҚЕС бойынша
қалған активтердiң барлығы міндетті түрде ұзақ мерзiмдi активтер ретiнде
сыныпталуға тиiс.
Міндеттемелер бухгалтерлік баланста қысқа мерзімді болып келеді, егер
кәсіпорынның операциялық кезеңінде немесе есепті кезеңнен кейін 12 ай
ішінде олардың өтелуі жоспарлагған кезде. Қысқа мерзімді міндеттемелердің
ішінде мердігерлер мен жабдықтаушыларға деген міндеттемелер, пайыздарды
төлеу бойынша міндеттемелер, банктік овердрафттар, төлеуге арналған
дивиденттер, табысқа деген салықтарға және т.б. міндеттемелер ерекшеленіп
көрсетіледі. Ал қалған міндеттемелер ұзақ мерзімді міндеттемелер ретінже
жіктеледі.
Ұзақ мерзімді міндеттемелер ішінде пайыздарды төлеу бойынша
ерекшеленіп көрсетіледі, егер олар есепті кезеңнен кейін он екі ай ішінде
төленуге міндетті болса және олардың бастапқы бөлігін төлеу мерзімі он екі
айдан ұзақ болған жағдайда, сонымен қатар кәсіпорын қаржылық есептілікті
құрудың алдында міндеттемелерді келісілген келісім негізінде немесе
төлемді төлеу графиги өзгертілген жағдайда оларды ұзақ мерзімді деп
міндеттемелер ретінде қайта қаржыландыратын болса.
№1 ХҚЕС Қаржылық есептілікті ұсынылуы стандартында бухгалтерлік
баланста көрсетілуі тиіс сызықты баптардың минималды көлемі көрсетілген:
- негізгі құралдар;
- материалдық емес активтер;
- қаржылық активтер (қатысу әдісі бойынша есепке алынған инвестициялар мен
дебиторлық борыштардың саудалық және т.б. түрлерін, ақша қаражаттары мен
олардың баламаларын қоспағанда);
- қатысу әдісі бойынша есепке алынған инвестициялар;
- қорлар;
- дебиторлық борыштардың саудалық және т.б түрлері;
- ақша қаражаттары және олардың баламалары;
- сатып алушылар мен тапсырушылардың міндеттемелері және т.б
дебиторлық борыштар;
- №12 ХҚЕС Табыс слығы стандартына сәйкес салықтық міндеттемелер
мен талаптар;
- резервтер;
- пайыз төлеуді қамтитын ұзақ мерзімді міндеттемелер;
- үлестік қатысу;
- шығарылған капитал мен резервтер.
Негзінен баланста кейбір баптардың атаулары мен орналасу орындары
ауысып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz