Мәулен Балақаев Тіл мәдениетінің теориялық негізін қалаушы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4.5
1.Тіл мәдениеті . ұлт мәдениетінің айнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6.39
2. Мәулен Балақаев «тіл мәдениетінің теориялық негізін қалаушы» ... ... ... 40.42
2.1 Әдеби тіл туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42.43
2.2 Әдеби тілдің даму арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.47
2.3 Әдеби тілдің нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.55
2.4 Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55.66
2.5 Сөз қолдану мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68.80
2.6 Грамматикалық тәсілдерді пайдалану өрнегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 80.87
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 88.90
Қазақ тіл мәдениетінің әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91.97
1.Тіл мәдениеті . ұлт мәдениетінің айнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 6.39
2. Мәулен Балақаев «тіл мәдениетінің теориялық негізін қалаушы» ... ... ... 40.42
2.1 Әдеби тіл туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 42.43
2.2 Әдеби тілдің даму арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43.47
2.3 Әдеби тілдің нормалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47.55
2.4 Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 55.66
2.5 Сөз қолдану мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68.80
2.6 Грамматикалық тәсілдерді пайдалану өрнегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 80.87
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 88.90
Қазақ тіл мәдениетінің әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 91.97
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы: «Ұлт тұтастығы - егеменді ел мен тәуелсіз мемлекеттің түп қазығы, ыдырамас бірлігі. Ұлт тұтастығының негізі мемлекеттік тіл. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі. Ал айрандай ұйыған ынтымақ пен бірліктің кілті де, қаруы да қазақ тілі мәдениеті болуы керек»(ну). Сол себепті магистірлік дисертация тақырыбы негізінде тіл мәдениеті тарихына және Мәулен Балақаевтің «Тіл мәдениеті теориялық негізін салған» ғылыми еңбектеріндегі теориялық тұжырымдарға кең көлемде тоқталуды жөн көрдік.
Халықтың ғасырлар бойы келе жатқан тіл мәдениетіне, оның дәстүрлі нормаларына сүйене отырып, ұлы суреткерлер, мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлері қазақтың ұлттық әдеби тіл нормаларының жетіліп, дамып, саралана түсүуіне, оның бейнелілігі мен оралымдылығының арта беруіне зор үлес қосты.
Әдеби тіл мәдениетінің ауызша және жазбаша қатар дамып,қоғам өміріндегі қызметінің өрістей түсуі үшін оны түрлі ауытқулардан арылтып отыру, қоғамның, тілдік ұжым мүшелерінің тіл мәдениетін көтеру «тіл мәдениеті» деген ғылыми-теориялық пәннің алдында тұрған жауапкешілігі мол игі іс.
Тіл мәдениеті пәнінің қазіргі жайы алдымен қазақ тіл білімінің өткені мен бүгінін зерттеу және жалпы тіл білімі ғылымының парадигмаларымен байланысты. Қазақ тіл мәдениетінің пән ретінде қалыптасуының «алғышарты алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарының грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық нормаларының ереже түрінде берілуі әдеби тіл нормаларын қалыптастыруда маңызы ерекше болды» (Н.Уәли «Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері» 3-б.).
Тіл мәдениеті қазақ әдеби тілінің тарихымен тығыз байланысты. «М.Балақаев, Р.Сыздықова, М.Томанов, Е.Жанпейісов т.б. ғалымдардың еңбектерінде әдеби тілдің дәстүрлі нормаларының, ұлттық әдеби тілдің стильдік салалары мен тармақтарының, жанырларының зерттелуі; Б.Әбілқасымовтың еңбектерінде қазіргі әдеби тіл нормаларының ескі қазақ жазба тілімен салыстырыла қарастырылуы; Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбановтың әдеби тіл тарихын ауызша сөз өнерімен, ақын, жыраулар поэзиясының сөз үлгілерімен байланысты қарайтын зерттеулері сөз мәдениетінің нормативті-функционалдық аспектісін эмперикалық, теориялық материалдармен байыта түсті».(ну)
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақ тіл білімінің бір саласы «қазақ тіл мәдениетінің» даму тарихы мен теориялық негізінің қалыптасуындағы М. Балақаевтың еңбектері әлі де болса жүйелі зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі болып отыр. Себебі өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастау алатын қазақ тіл мәдениетінің даму барысындағы ғалымдар мен әдебиетшілер, журналистер мен тіл жанашырларының көтерген мәселелерін зерттей келе, ғалым М. Балақаев оларды жүйелей отырып нормалану принціптерін айқындайды, тіл мәдениетінің теориялық негізін қалайды.
Халықтың ғасырлар бойы келе жатқан тіл мәдениетіне, оның дәстүрлі нормаларына сүйене отырып, ұлы суреткерлер, мәдениет, ғылым, қоғам қайраткерлері қазақтың ұлттық әдеби тіл нормаларының жетіліп, дамып, саралана түсүуіне, оның бейнелілігі мен оралымдылығының арта беруіне зор үлес қосты.
Әдеби тіл мәдениетінің ауызша және жазбаша қатар дамып,қоғам өміріндегі қызметінің өрістей түсуі үшін оны түрлі ауытқулардан арылтып отыру, қоғамның, тілдік ұжым мүшелерінің тіл мәдениетін көтеру «тіл мәдениеті» деген ғылыми-теориялық пәннің алдында тұрған жауапкешілігі мол игі іс.
Тіл мәдениеті пәнінің қазіргі жайы алдымен қазақ тіл білімінің өткені мен бүгінін зерттеу және жалпы тіл білімі ғылымының парадигмаларымен байланысты. Қазақ тіл мәдениетінің пән ретінде қалыптасуының «алғышарты алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарының грамматикалық, орфографиялық, орфоэпиялық нормаларының ереже түрінде берілуі әдеби тіл нормаларын қалыптастыруда маңызы ерекше болды» (Н.Уәли «Қазақ сөз мәдениетінің теориялық негіздері» 3-б.).
Тіл мәдениеті қазақ әдеби тілінің тарихымен тығыз байланысты. «М.Балақаев, Р.Сыздықова, М.Томанов, Е.Жанпейісов т.б. ғалымдардың еңбектерінде әдеби тілдің дәстүрлі нормаларының, ұлттық әдеби тілдің стильдік салалары мен тармақтарының, жанырларының зерттелуі; Б.Әбілқасымовтың еңбектерінде қазіргі әдеби тіл нормаларының ескі қазақ жазба тілімен салыстырыла қарастырылуы; Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбановтың әдеби тіл тарихын ауызша сөз өнерімен, ақын, жыраулар поэзиясының сөз үлгілерімен байланысты қарайтын зерттеулері сөз мәдениетінің нормативті-функционалдық аспектісін эмперикалық, теориялық материалдармен байыта түсті».(ну)
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақ тіл білімінің бір саласы «қазақ тіл мәдениетінің» даму тарихы мен теориялық негізінің қалыптасуындағы М. Балақаевтың еңбектері әлі де болса жүйелі зерттеуді қажет ететін мәселелердің бірі болып отыр. Себебі өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдарынан бастау алатын қазақ тіл мәдениетінің даму барысындағы ғалымдар мен әдебиетшілер, журналистер мен тіл жанашырларының көтерген мәселелерін зерттей келе, ғалым М. Балақаев оларды жүйелей отырып нормалану принціптерін айқындайды, тіл мәдениетінің теориялық негізін қалайды.
1. Сыздықов Ж. «Тіл қотырынан». Лениншіл жас, 1934, 4 апрель, №77
2. Ысмайылов Е. «Қазақ әдебиетінің тілі және сөйлем кестесіндегі шатақтар туралы». Лениншіл жас, 1935, 18 май, №75
3. «Шұбалаң сөйлем, қотыр тіл». Социалистік Қазақста, 1939, 5 январь, №4
4. «Шұбалаң сөйлем, қотыр тіл». Советтік Қарағанды, 1939, 14 январь, №11
5. Көшімбаев А. «Тіл мәдениеті туралы». Лениншіл жас, 1946, 14 сентябрь, №41
6. «Шұбалаң сөйлем, қотыр тіл». Социалистік Қазақста, 1946, 9 июнь, №115
7. «Орынсыз сөз, түсініксіз сөйлемдер». Екпінді құрылыс, 1947, №112
8. Мұстафин Ғ. «Ой мен тіл». Қазақ әдебиеті, 1948, 27 ноябрь, №48
9. Сәрсекеев «Әдеби тілдің таза болуы үшін күресейік». Лениншіл жас, 1951, 26 январь, №12
10. Кеңесбаев І.К. «Тіл мәдениеті арта түссін». Социалистік Қазақстан, 1954, 3 сентябрь, №208
11. Ұяқбаев Қ. «Мазмұн және тіл мәдниеті». Социалистік Қазақстан, 1954, 30 декабрь, №307
12. Әпешұлы Р. «Шырықты бұзған шұбар тіл». Шинжаң әдебиеті – искусствосы. 1957. №1
13. Оразымбетова С. «Сөз мәдениеті туралы кейбір ойлар». Социалистік Қазақстан, 1957, 17 февраль, №34
14. Құрысжанов Ә. «Оқушылардың тіл мәдениетін көтерудің кейбір мәселелері». Қазақстан мұғалімі, 1958, 29 май, №22
15. Садырбаев С. «Өнер алды қызыл тіл», Лениншіл жас, 1960, 20 ноябрь, №229
16. Нұрханов С. «Әдеби тіл мәдениеті жайында бірер пікір». Қазақстан мектебі, 1964, №9, б.89-93
17. Неталиева Қ. «Тіл мәдениеті жайында». Қаз ССР Ғылым академиямының Хабаршысы, 1965, №12, б.78-79
18. Балақаев М.Б. «Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері». Алматы, 1965, б. 186
19. Рахметуллина Ә. «Жалпы халықтық тіл және жазушы». Алматы, 1965, б.117-143
20. Әбенов Ш. «Дағдылану керек». Лениншіл жас, 1965, 7 январь, №4
21. Балақаев М.Б. «Жастардың тіл мәдениеті туралы». Лениншіл жас. 1965, 16 январь, №10
22. Қалиев Б. «Әрқайсымыздың міндетіміз». Лениншіл жас, 1965,23 январь, №15
23. Сатыбалдиев Ә. «Тіл шұбарлығы неден?». Қ.; Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. Алматы, 1965, б.205-214
24. Серғалиеа М. «Тіл шұбарлығына тыйым керек». Социалистік Қазақстан, 1965, 2 апрель, №77
91
25. Әміров Р. «Тіл мәдениеті жөнінде бірер сөз». Жқлдыз, 1966, №12, б. 128-130
26. Әлімбаев М. «Сөз суреті». Қазақстан мұғалімі, 1966, 19 май, №21
27. Неталиева Қ. «Тіл мәдениеті туралы бірер сөз». Жетісу, 1966, 4 ноябрь, №213
28. Хасанов Б. «Қазақ тілі мәдениеті туралы». Алматы, 1967, 30б.
29. Неталиева Қ. «Орфоэпия нормалары – тіл мәдениетінің бір саласы». Тіл мәдениеті және баспасөз. 1968, б. 59-62
30. Әбілқасымов Б. «Тіл мәдениетін көтеру - баршаға ортақ іс». Орал өңірі, 1968, 22октябрь, №210
31. Қордабаев Т. «Тіл мәдениеті мәселесі». Қазақ әдебиеті, 1968, 10 августь, №33
32. Неталиева Қ. «Тіл мәдениеті хақында». Лениншіл жас, 1968, 20 август, №163
33. Балақаев М.Б. «Баспасөздің тіл мәдениеті. Социалистік Қазақстан, 1968, 17 сентябрь
34. «Мәселе баспасөздегі тіл мәдениеті туралы». Семей таңы, 1968, 25 сентябрь, №193 (хабарлама)
35. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің келелі міндеттері». Комунизм таңы, 1968, 19 октябрь, №206
36. Омаров Б. «Тіл мәдениеті туралы кейбір ойлар». Семей таңы, 1968, 22 октябрь, №212
37. Қордабаев Т. «Шындыққа жүгінейік». Қазақ әдебиеті, 1968, 2 ноябрь, №45
38. Маманов Ы. «Әдеби норма талабы». Қазақ әдебиеті, 1968, 2 ноябврь, №45
39. Тұрғанбаева Б. «Тіл заңдылықтарын сақтай білейік». Ленин жолы, 1968, 12 ноябрь, №221
40. Қантаева Р. «Тіл мәдениеті туралы». Қазақстан мұғалімі, 1968, 14 ноябрь, №46
41. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің маңызды мәселесі». Орал өңірі, 1968, 14 ноябрь, №226
42. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері». Семей таңы, 1968, 13 ноябрь, №226; 14 ноябрь, №227
43. Нұрмұқанов Х. «Тіл мәдениеті туралы». Орталық Қазақстан, 1968, 29 ноябрь, №278
44. Шәменов К. «Тіл мәдениеті тілден басталады». Қазақстан мұғалімі, 1968, 4 декабрь, №49
45. Ысқақов А. «Халық қазынасын қастерлеуіміз керек». Қазақ әдебиеті, 1968, 8 декабрь, №50
46. Омарова М. «Көкейде жүрген көп ойлар». Еңбек туы, 1968, 10 декабрь, №242 (Тіл мәдениеті туралы)
47. Қоңыратбаев Ә. «Тіл нормалары жөнінде». Қазақстан мұғалімі, 1968, 12 декабрь, №50
48. Мырзабеков С. «Тіл мәдениеті және мектеп». Қазақстан мұғалімі, 1968, 12 декабрь, №50
92
49. «Әркімнің бір ойы бар». Қазақ әдебиеті. 1968, 14 декабрь, №51
50. Сыздықова Р. «Әдеби тілдің бүгінгі талабы». Социалистік Қазақстан, 1968, 15 декабрь, №291
51. Ысқақов А. «Тіл мәдениетін терең толғағанымыз жөн». Социалистік Қазақстан, 1968, 17 декабрь, №292
52. «Келелі кеңес». Қазақ әдебиеті, 1968, 21 декабрь, №52
53. Әміров Р., Жұбанов Е. «Тіл мәдениеті және баспасөз». Қазақ ССр Ғылым академиясының Хабаршысы, 1969, №2, б. 74-76
54. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері». Алматы, 1969, 24б.
55. Хасанов Б. «Тіл мәдениеті. Шешендік дәстүр». Жұлдыз, 1969, №1, б.156-159
56. Мүсірепов Ғ. Кеңесбаев І. «Сөз талғамы - өрелі ой кепілі». Социалистік Қазақстан, 1969, 19 январь, №16
57. Шәкеев Н. «Сөз қолданысымыз қалай?» Социалистік Қазақстан, 1969, 28 февраль, №50
58. «Шым – шытырық сөйлемдер». Социалистік Қазақстан, 1969, 5 сентябрь
59. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің өркендеуі». Үгітші блокноты, 1970, №14, б.29-30
60. Балақаев М. «Қазақ тілінің мәдениеті». Алматы, 1971, 152 б.
61. Тұрғанбаева Б. «Мұғалімнің тіл мәдениеті». Бастауыш мектеп, 1972, №6,
6-8
62. Серікқалиев З. «Тіл өнері дертпен тең». Жұлдыз, 1972, №5, б.194-204
63. Сауқымов Қ. «Тіл тазалығы – ой тазалығы». Мәдениет және тұрмыс» 1973, №6, б.20
64. Балақаев М.Б. «Ана тілінің құдіреті. Мәдениет және тұрмыс. 1973, №5, б. 18-19
65. Есенов Қ. «Тіл – ұлттың жаны». Мәдениет және тұрмыс 1974, №3, б.13
66. Сыздықова Р.Ғ. «Сөзді орнымен қолдана білсек». Қазақстан үгітшісі, 1974, №21, б.46-48
67. Сыздықова Р.Ғ. «Дұрыс сөйлеу мәдениеті». Қазақстан үгітшісі, 1974, №24, б. 39-41
68. Қалиев Б. «Тіл мәдениеттілігі». Мәдениет және тұрмыс, 1974, №5, б.16
69. Есенов Қ. «Ұстаз келбеті». Қазақстан мұғалімі, 1974, 1 февраль, №5
70. Сқақбаев М. «Шұбар сөз – шұбалаңқы ой салады». Қазақ әдебиеті, 1974, 15 февраль, №7
71. Тұңғышбаев Қ. «Тіл мәдениеті». Орталық Қазақстан, 1974, 26 февраль; 1 декабрь, №281; Жезқазған туы, 1974, 1 октябрь
72. Қарақұлов М. «Тіл мәдениеті туралы бірер сөз». «Қазақ ССР Ғылыми академиясының Хабарлары. Тіл - әдебиет сериясы», 1975, №3 (7) б. 18-25
73. Балақаев М.Б. «Тіл мәдениетіне ата – ана қамқоршы». Қазақстан мектебі. 1975, №2, б. 31-35
93
74. Тұңғышбаев Қ. «Тіл мәдениеті». Қазақстан ауыл шаруашылығы, 1975, №9, б.46-47
75. Серғалиев М. «Келісті сөз – көркемдік кепілі». Жұлдыз, 1975, №11, б.195-200
76. Бақыбаев Ә. «Сөлпекбайдың сөз қоймасы». Ара. 1975, №1, б. 11
77. Тұңғышбаев Қ. «Үгітші мен насихатшының тіл мәдениеті туралы». Қызыл ту, 1975, 14 январь
78. Тұңғышбаев Қ. «Тіл мәдениеті туралы». Коммунизм нұры, 1975, 28 март
79. Сәкиев Ш. «Сараланған сөз – дараланған мінез». Қазақ әдебиеті. 1975, 3 октябрь
80. Қожакеев Т. «Мерзімді баспасөздің тілі және стилі жөнінде». Өрелі өнер, Алматы, 1976, б. 74-80
81. Әлімбаев М. «Ана тілі – ыстық құшақ анамыз». Алматы, 1976, б.216-222
82. Балақаев М. Б. «Әдеби тілдің мәдениеті туралы». Алматы, 1976, б.9-21
83. Кеңесбаев І.К. «Тіл мәдениеті туралы сөз» алматы, 1976, б. 3-8
84. Қайдаров Ә. «Орыс тілі және тіл мәдениеті». Алматы, 1976, б. 21-27
85. Төреқұлов Н. «Нақыл сөз – тілдің нәрі». Алматы, 1976, б.120-126
86. Ермеков Т. «Кейбір оқулықтар тіл мәдениетін сөз етсек». Алматы, 1976, б. 90-94
87. «Өрелі өнер» (Тіл мәдениеті туралы). Мақалалар жинағы. Алматы, 1976, 144 б.
88. Оразаев Ф. «Жасық сөз, жалаң ұйқас». Қазақ әдебиеті, 1976, 20 август
89. Оңдасынов Н. «Тағы да тіл мәдениеті жайында». Қазақ әдебиеті, 1976, 3 декабрь
90. Әміров Р. «Сөз мәдениеті». Қазақстан мектебі, 1977, №12, б.84-89
91. «Тіл мәдениеті». Қазақ Совет Энциклопедиясы, 11 том, (Тегеран – Хикая). Алматы, 1977
92. Жәкетова Ә. «Сөзге тоқтай біл». Лениншіл жас. 1977, 26 март
93. Сейдімбеков А. «Тіл – халық қазынасы». Социалистік Қазақстан, 1977, 17 май
94. СыздықоваР. «Құдіретті құрал». Біздің отан, 1977, июнь, №11
95. Бақбергенов С. (Т...т...тылсым». Қазақ әдебиеті, 1977, 29 июль
96. Қарақұлов М. «Орын таппаған сөз жетім...». Қазақ әдебиеті, 1977, 28 октябрь
97. Қоңыров Т. «Қазақ тіліндегі әуезді теңеулер». Сөз өнері, Алматы, 1978, б. 96-104
98. Әміров Р. «Тіл мәдениеті мен интеллектуалдық мәдениеттің қарым – қатынасы». Алматы, 1978, б.123-130
99. Жүнісбеков Ә. «Аурудың алдын алмаса...» Алматы, 1978, б. 142-149
100. Шаяхметова М. «Бірыңғай анықтауыштардың стилистикалық қызметі». Алматы, 1978, б. 50-55
101. Балақаев М.Б. «Тілдік норма және поэтикалық фразеологизмдер». Алматы, 1978, б. 8-21
94
102. Сыздықова Р. «Сөзді орнымен қолдана білсек». Алматы, 1978, б.78-90
103. Айтбаев Ө. «Мақал – мәтелдердің жазуымыз бен сөйлеуіміздегі қызметі». Алматы, 1978, б.90-98
104. Әбілқасымов Б. «Көнергенге көп әус болмасақ...». Алматы, 1978, б.117-122
105. Сарыбаев Ш. «Тіл мәдениетін көтеруде орфографиялық сөздіктің ролі». Алматы, 1978, б. 130-136
106. Манасбаев Б. «Сөздің стильдік бояуы». Сөз өнері, Алматы, 1978, б.38-43
107. Балақаев М.Б. «Таңдау, талғау, таразылау». Қазақ әдебиеті. 1978, 30 июнь
108. Мүсірепов Ғ. «Авгейдің ат қорасынан бастайық». Социалистік Қазақстан, 1979, 28 ноябрь
109. Неталиев Қ. «Сөз қолдану нормалары жайында». Сөз өнері, Алматы, 1978, б. 29-37
110. Жарықбаев К. «Тіл өнері дертпен тең». Қазақстан мектебі. 1980, №5, б. 41-43
111. Қарағұлов Ә. «Тіл бұзаризмге» қақпаны жапқанабзал. Қазақ әдебиеті, 1980, 11 июль
112. Адамбаев Б. «Әдеби тіліміздің бастауы». Қазақ әдебиеті. 1981, 27 март
113. Балақаев М.Б., Уәлиев Н. «Көркемдік кілті». Қазақ әдебиеті. 1981. 10 апрель
114. Әбуханов А. «Тағы да норма мен варианттылық жөнінде». Қазақстан мектебі. 1981. №8. б. 77-79
115. Қордабаев Т. «Тілдік норма». Қазақстан мұғалімі. 1981, 16 октябрь
116. Қарақұлов М. «Тіл бұзу осындайдан басталады». Қазақ әдебиеті, 1981. 11 декабрь
117. Уәлиев Н. «Сөз талғамы – көркем тіл кепілі». Қазақ әдебиеті. 1981, 11декабрь
118. Айтбаев Ө. «Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері». Қазақстан мектебі. 1982. №11, б. 63-65
119. Сқақбаев М. «Тілдегі түйткілдер». Қазақ әдебиеті. 1982, 12 февраль
120. Болғанбаев Ә. «Тілдегі түйткілдіһерден» туған түйткіл. Қазақ әдебиеті. 1982, 5 март
121. Маманов Ы. «Әркім өзінше тон пішкенде». Қазақ әдебиеті. 1982, 4 июнь
122. Сыздықова Р. «Тілдегі кібіртіктер қайдан туады?» Лениншіл жас. 1982, 6 август
123. Уәлиев Н. «Тіл заңдылығы мен сөз сыры». Қазақ әдебиеті. 1982, 22 октябрь
124. Неталиева Қ. « «Жалын» альманағының тіл мәдениеті». Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы. 1983, б.56-69
125. Сыздықова Р. «Сөз сазы». Алматы, 1983, 76 б..
126. Адамбаев Б. «Түгел сөздің түбі бір». Жұлдыз 1983. №12, б.148-152
127. Есенов Қ. «Тіл – ой құралы». Мәдениет және тұрмыс. 1983, №3, б. 20-21
95
128. Балақаев М. «Сөз өнерінің өрісі». Қазақстан әйелдері. 1983, №5, б. 21
129. Балақаев М. «Тіл өнері». Уақыт және қаламгер. Әдеби сын. Оныншы кітап. Алматы. 1984, б. 232-235, 246-247
130. Балақаев М. «Әдеби тіл және көркем әдебиет». Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы, 1983, б. 6-23
131. Сыздықова Р. «Сөз қолданыс және әдеби норма». Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы, 1983 б.24-42
132. Балақаев М. «Қазақ әдеби тілі және оның нормалары». Алматы, 1984, б. 184
133. Балақаев М. «Тіл орамды болғанда көкірек ояу». Лениншіл жас. 1984. 23 март
134. Сағындықов Қ. «Тіл мәдениеті туралы». Қазақ әдебиеті. 1984, 4 май
135. Сыздықова Р. «Әдеби норма және сөз сыры». Қазақ әдебиеті. 1984, 24 август
136. Нұржекеев Б. «Тіл заңдылықтарын сақтайық». Қазақ әдебиеті, 1984, 12 октябрь
137. «Қуаты күшті нұрлы сөз». Қазақ әдебиеті. 1984, 14 декабрь
138. Сыздықова Р. «Тіл және оның мәдениеті». Білім және еңбек. 1985, №3, б.38-39
139. Баянбаева Б. «Тіл шұбарлығы – ой жұтаңдығы». Қазақстан әйелдері. 1985. №11, б. 15
140. Дидарова Н. «Тіл шұбарлығы – ой жұтаңдығы». Қазақстан әйелдері. 1985. №11, б. 15
141. Домбаев Е. «Бір сөйлемнің сырқаты мен анатомиясы». Қазақ әдебиеті. 1985. 21 маусым
142. Сыздықова Р.Ғ. «Тіл мәдениеті». Біздің отан. 1985, маусым. №12 (басы); шілде. №13 (соңы)
143. Сыздықова Р.Ғ. «Бүгінгі көркем проза тілі және әдеби норма». Өнер алды- қызыл тіл. Алматы, 1986. б.80-97
144. Қарақұлов М. «Тіл мәдениеті жөнінде бірер сөз». Алматы, 1986, б.135-152
145. Тоқтаров Р. «Шығарма және тіл мәдениеті». Қазақ әдебиеті. 1986, 21 ақпан
146. Қойшығұлов М. Елемеуге болмайтын «Ұсақ – түйектер» Қазақ әдебиеті. 1986. 30 мамыр (тіл мәднениеті туралы)
147. «Қарғалары қарқылдап». Қазақ әдебиеті.1985. 26 шілде
148. Балақаев М.Б. «Әдеби тілдің стильдер жүйесі». М.Б. Балақаев. Казахский литературный язык. Алма – ата. 1987. б.32-38
149. Балақаев М.Б. «Баспасөз тілінің мәдениеті». ». М.Б. Балақаев. Казахский литературный язык. Алма – ата. 1987. б. 236-247
150. Балақаев М.Б. «Тіл мәдениетін дамытуға қойылатын талаптар». ». М.Б. Балақаев. Казахский литературный язык. Алма – ата. 1987. б. 229-236
151. Балақаев М.Б. «Тілдік норма және поэтикалық фразеологизмдер». ». М.Б. Балақаев. Казахский литературный язык. Алма – ата. 1987. б. 251-262
96
152. М. Әуезов «Тіл туралы». Қазақ әдебиеті. 1987. 4 қыркүйек
153. Әлімбаев М. «Көңіл күнделігі». Жұлдыз, 1988. №1. б. 155-168
154. Қосанов С. «Тіл мәдениетін сөз етсек». Өркен. 1988, 7 мамыр
155. Балақаев М.Б. «Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту». Алматы, 1989. б. 96
2. Ысмайылов Е. «Қазақ әдебиетінің тілі және сөйлем кестесіндегі шатақтар туралы». Лениншіл жас, 1935, 18 май, №75
3. «Шұбалаң сөйлем, қотыр тіл». Социалистік Қазақста, 1939, 5 январь, №4
4. «Шұбалаң сөйлем, қотыр тіл». Советтік Қарағанды, 1939, 14 январь, №11
5. Көшімбаев А. «Тіл мәдениеті туралы». Лениншіл жас, 1946, 14 сентябрь, №41
6. «Шұбалаң сөйлем, қотыр тіл». Социалистік Қазақста, 1946, 9 июнь, №115
7. «Орынсыз сөз, түсініксіз сөйлемдер». Екпінді құрылыс, 1947, №112
8. Мұстафин Ғ. «Ой мен тіл». Қазақ әдебиеті, 1948, 27 ноябрь, №48
9. Сәрсекеев «Әдеби тілдің таза болуы үшін күресейік». Лениншіл жас, 1951, 26 январь, №12
10. Кеңесбаев І.К. «Тіл мәдениеті арта түссін». Социалистік Қазақстан, 1954, 3 сентябрь, №208
11. Ұяқбаев Қ. «Мазмұн және тіл мәдниеті». Социалистік Қазақстан, 1954, 30 декабрь, №307
12. Әпешұлы Р. «Шырықты бұзған шұбар тіл». Шинжаң әдебиеті – искусствосы. 1957. №1
13. Оразымбетова С. «Сөз мәдениеті туралы кейбір ойлар». Социалистік Қазақстан, 1957, 17 февраль, №34
14. Құрысжанов Ә. «Оқушылардың тіл мәдениетін көтерудің кейбір мәселелері». Қазақстан мұғалімі, 1958, 29 май, №22
15. Садырбаев С. «Өнер алды қызыл тіл», Лениншіл жас, 1960, 20 ноябрь, №229
16. Нұрханов С. «Әдеби тіл мәдениеті жайында бірер пікір». Қазақстан мектебі, 1964, №9, б.89-93
17. Неталиева Қ. «Тіл мәдениеті жайында». Қаз ССР Ғылым академиямының Хабаршысы, 1965, №12, б.78-79
18. Балақаев М.Б. «Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері». Алматы, 1965, б. 186
19. Рахметуллина Ә. «Жалпы халықтық тіл және жазушы». Алматы, 1965, б.117-143
20. Әбенов Ш. «Дағдылану керек». Лениншіл жас, 1965, 7 январь, №4
21. Балақаев М.Б. «Жастардың тіл мәдениеті туралы». Лениншіл жас. 1965, 16 январь, №10
22. Қалиев Б. «Әрқайсымыздың міндетіміз». Лениншіл жас, 1965,23 январь, №15
23. Сатыбалдиев Ә. «Тіл шұбарлығы неден?». Қ.; Сатыбалдиев Ә. Рухани қазына. Алматы, 1965, б.205-214
24. Серғалиеа М. «Тіл шұбарлығына тыйым керек». Социалистік Қазақстан, 1965, 2 апрель, №77
91
25. Әміров Р. «Тіл мәдениеті жөнінде бірер сөз». Жқлдыз, 1966, №12, б. 128-130
26. Әлімбаев М. «Сөз суреті». Қазақстан мұғалімі, 1966, 19 май, №21
27. Неталиева Қ. «Тіл мәдениеті туралы бірер сөз». Жетісу, 1966, 4 ноябрь, №213
28. Хасанов Б. «Қазақ тілі мәдениеті туралы». Алматы, 1967, 30б.
29. Неталиева Қ. «Орфоэпия нормалары – тіл мәдениетінің бір саласы». Тіл мәдениеті және баспасөз. 1968, б. 59-62
30. Әбілқасымов Б. «Тіл мәдениетін көтеру - баршаға ортақ іс». Орал өңірі, 1968, 22октябрь, №210
31. Қордабаев Т. «Тіл мәдениеті мәселесі». Қазақ әдебиеті, 1968, 10 августь, №33
32. Неталиева Қ. «Тіл мәдениеті хақында». Лениншіл жас, 1968, 20 август, №163
33. Балақаев М.Б. «Баспасөздің тіл мәдениеті. Социалистік Қазақстан, 1968, 17 сентябрь
34. «Мәселе баспасөздегі тіл мәдениеті туралы». Семей таңы, 1968, 25 сентябрь, №193 (хабарлама)
35. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің келелі міндеттері». Комунизм таңы, 1968, 19 октябрь, №206
36. Омаров Б. «Тіл мәдениеті туралы кейбір ойлар». Семей таңы, 1968, 22 октябрь, №212
37. Қордабаев Т. «Шындыққа жүгінейік». Қазақ әдебиеті, 1968, 2 ноябрь, №45
38. Маманов Ы. «Әдеби норма талабы». Қазақ әдебиеті, 1968, 2 ноябврь, №45
39. Тұрғанбаева Б. «Тіл заңдылықтарын сақтай білейік». Ленин жолы, 1968, 12 ноябрь, №221
40. Қантаева Р. «Тіл мәдениеті туралы». Қазақстан мұғалімі, 1968, 14 ноябрь, №46
41. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің маңызды мәселесі». Орал өңірі, 1968, 14 ноябрь, №226
42. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері». Семей таңы, 1968, 13 ноябрь, №226; 14 ноябрь, №227
43. Нұрмұқанов Х. «Тіл мәдениеті туралы». Орталық Қазақстан, 1968, 29 ноябрь, №278
44. Шәменов К. «Тіл мәдениеті тілден басталады». Қазақстан мұғалімі, 1968, 4 декабрь, №49
45. Ысқақов А. «Халық қазынасын қастерлеуіміз керек». Қазақ әдебиеті, 1968, 8 декабрь, №50
46. Омарова М. «Көкейде жүрген көп ойлар». Еңбек туы, 1968, 10 декабрь, №242 (Тіл мәдениеті туралы)
47. Қоңыратбаев Ә. «Тіл нормалары жөнінде». Қазақстан мұғалімі, 1968, 12 декабрь, №50
48. Мырзабеков С. «Тіл мәдениеті және мектеп». Қазақстан мұғалімі, 1968, 12 декабрь, №50
92
49. «Әркімнің бір ойы бар». Қазақ әдебиеті. 1968, 14 декабрь, №51
50. Сыздықова Р. «Әдеби тілдің бүгінгі талабы». Социалистік Қазақстан, 1968, 15 декабрь, №291
51. Ысқақов А. «Тіл мәдениетін терең толғағанымыз жөн». Социалистік Қазақстан, 1968, 17 декабрь, №292
52. «Келелі кеңес». Қазақ әдебиеті, 1968, 21 декабрь, №52
53. Әміров Р., Жұбанов Е. «Тіл мәдениеті және баспасөз». Қазақ ССр Ғылым академиясының Хабаршысы, 1969, №2, б. 74-76
54. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері». Алматы, 1969, 24б.
55. Хасанов Б. «Тіл мәдениеті. Шешендік дәстүр». Жұлдыз, 1969, №1, б.156-159
56. Мүсірепов Ғ. Кеңесбаев І. «Сөз талғамы - өрелі ой кепілі». Социалистік Қазақстан, 1969, 19 январь, №16
57. Шәкеев Н. «Сөз қолданысымыз қалай?» Социалистік Қазақстан, 1969, 28 февраль, №50
58. «Шым – шытырық сөйлемдер». Социалистік Қазақстан, 1969, 5 сентябрь
59. Ұйықбаев И. «Тіл мәдениетінің өркендеуі». Үгітші блокноты, 1970, №14, б.29-30
60. Балақаев М. «Қазақ тілінің мәдениеті». Алматы, 1971, 152 б.
61. Тұрғанбаева Б. «Мұғалімнің тіл мәдениеті». Бастауыш мектеп, 1972, №6,
6-8
62. Серікқалиев З. «Тіл өнері дертпен тең». Жұлдыз, 1972, №5, б.194-204
63. Сауқымов Қ. «Тіл тазалығы – ой тазалығы». Мәдениет және тұрмыс» 1973, №6, б.20
64. Балақаев М.Б. «Ана тілінің құдіреті. Мәдениет және тұрмыс. 1973, №5, б. 18-19
65. Есенов Қ. «Тіл – ұлттың жаны». Мәдениет және тұрмыс 1974, №3, б.13
66. Сыздықова Р.Ғ. «Сөзді орнымен қолдана білсек». Қазақстан үгітшісі, 1974, №21, б.46-48
67. Сыздықова Р.Ғ. «Дұрыс сөйлеу мәдениеті». Қазақстан үгітшісі, 1974, №24, б. 39-41
68. Қалиев Б. «Тіл мәдениеттілігі». Мәдениет және тұрмыс, 1974, №5, б.16
69. Есенов Қ. «Ұстаз келбеті». Қазақстан мұғалімі, 1974, 1 февраль, №5
70. Сқақбаев М. «Шұбар сөз – шұбалаңқы ой салады». Қазақ әдебиеті, 1974, 15 февраль, №7
71. Тұңғышбаев Қ. «Тіл мәдениеті». Орталық Қазақстан, 1974, 26 февраль; 1 декабрь, №281; Жезқазған туы, 1974, 1 октябрь
72. Қарақұлов М. «Тіл мәдениеті туралы бірер сөз». «Қазақ ССР Ғылыми академиясының Хабарлары. Тіл - әдебиет сериясы», 1975, №3 (7) б. 18-25
73. Балақаев М.Б. «Тіл мәдениетіне ата – ана қамқоршы». Қазақстан мектебі. 1975, №2, б. 31-35
93
74. Тұңғышбаев Қ. «Тіл мәдениеті». Қазақстан ауыл шаруашылығы, 1975, №9, б.46-47
75. Серғалиев М. «Келісті сөз – көркемдік кепілі». Жұлдыз, 1975, №11, б.195-200
76. Бақыбаев Ә. «Сөлпекбайдың сөз қоймасы». Ара. 1975, №1, б. 11
77. Тұңғышбаев Қ. «Үгітші мен насихатшының тіл мәдениеті туралы». Қызыл ту, 1975, 14 январь
78. Тұңғышбаев Қ. «Тіл мәдениеті туралы». Коммунизм нұры, 1975, 28 март
79. Сәкиев Ш. «Сараланған сөз – дараланған мінез». Қазақ әдебиеті. 1975, 3 октябрь
80. Қожакеев Т. «Мерзімді баспасөздің тілі және стилі жөнінде». Өрелі өнер, Алматы, 1976, б. 74-80
81. Әлімбаев М. «Ана тілі – ыстық құшақ анамыз». Алматы, 1976, б.216-222
82. Балақаев М. Б. «Әдеби тілдің мәдениеті туралы». Алматы, 1976, б.9-21
83. Кеңесбаев І.К. «Тіл мәдениеті туралы сөз» алматы, 1976, б. 3-8
84. Қайдаров Ә. «Орыс тілі және тіл мәдениеті». Алматы, 1976, б. 21-27
85. Төреқұлов Н. «Нақыл сөз – тілдің нәрі». Алматы, 1976, б.120-126
86. Ермеков Т. «Кейбір оқулықтар тіл мәдениетін сөз етсек». Алматы, 1976, б. 90-94
87. «Өрелі өнер» (Тіл мәдениеті туралы). Мақалалар жинағы. Алматы, 1976, 144 б.
88. Оразаев Ф. «Жасық сөз, жалаң ұйқас». Қазақ әдебиеті, 1976, 20 август
89. Оңдасынов Н. «Тағы да тіл мәдениеті жайында». Қазақ әдебиеті, 1976, 3 декабрь
90. Әміров Р. «Сөз мәдениеті». Қазақстан мектебі, 1977, №12, б.84-89
91. «Тіл мәдениеті». Қазақ Совет Энциклопедиясы, 11 том, (Тегеран – Хикая). Алматы, 1977
92. Жәкетова Ә. «Сөзге тоқтай біл». Лениншіл жас. 1977, 26 март
93. Сейдімбеков А. «Тіл – халық қазынасы». Социалистік Қазақстан, 1977, 17 май
94. СыздықоваР. «Құдіретті құрал». Біздің отан, 1977, июнь, №11
95. Бақбергенов С. (Т...т...тылсым». Қазақ әдебиеті, 1977, 29 июль
96. Қарақұлов М. «Орын таппаған сөз жетім...». Қазақ әдебиеті, 1977, 28 октябрь
97. Қоңыров Т. «Қазақ тіліндегі әуезді теңеулер». Сөз өнері, Алматы, 1978, б. 96-104
98. Әміров Р. «Тіл мәдениеті мен интеллектуалдық мәдениеттің қарым – қатынасы». Алматы, 1978, б.123-130
99. Жүнісбеков Ә. «Аурудың алдын алмаса...» Алматы, 1978, б. 142-149
100. Шаяхметова М. «Бірыңғай анықтауыштардың стилистикалық қызметі». Алматы, 1978, б. 50-55
101. Балақаев М.Б. «Тілдік норма және поэтикалық фразеологизмдер». Алматы, 1978, б. 8-21
94
102. Сыздықова Р. «Сөзді орнымен қолдана білсек». Алматы, 1978, б.78-90
103. Айтбаев Ө. «Мақал – мәтелдердің жазуымыз бен сөйлеуіміздегі қызметі». Алматы, 1978, б.90-98
104. Әбілқасымов Б. «Көнергенге көп әус болмасақ...». Алматы, 1978, б.117-122
105. Сарыбаев Ш. «Тіл мәдениетін көтеруде орфографиялық сөздіктің ролі». Алматы, 1978, б. 130-136
106. Манасбаев Б. «Сөздің стильдік бояуы». Сөз өнері, Алматы, 1978, б.38-43
107. Балақаев М.Б. «Таңдау, талғау, таразылау». Қазақ әдебиеті. 1978, 30 июнь
108. Мүсірепов Ғ. «Авгейдің ат қорасынан бастайық». Социалистік Қазақстан, 1979, 28 ноябрь
109. Неталиев Қ. «Сөз қолдану нормалары жайында». Сөз өнері, Алматы, 1978, б. 29-37
110. Жарықбаев К. «Тіл өнері дертпен тең». Қазақстан мектебі. 1980, №5, б. 41-43
111. Қарағұлов Ә. «Тіл бұзаризмге» қақпаны жапқанабзал. Қазақ әдебиеті, 1980, 11 июль
112. Адамбаев Б. «Әдеби тіліміздің бастауы». Қазақ әдебиеті. 1981, 27 март
113. Балақаев М.Б., Уәлиев Н. «Көркемдік кілті». Қазақ әдебиеті. 1981. 10 апрель
114. Әбуханов А. «Тағы да норма мен варианттылық жөнінде». Қазақстан мектебі. 1981. №8. б. 77-79
115. Қордабаев Т. «Тілдік норма». Қазақстан мұғалімі. 1981, 16 октябрь
116. Қарақұлов М. «Тіл бұзу осындайдан басталады». Қазақ әдебиеті, 1981. 11 декабрь
117. Уәлиев Н. «Сөз талғамы – көркем тіл кепілі». Қазақ әдебиеті. 1981, 11декабрь
118. Айтбаев Ө. «Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері». Қазақстан мектебі. 1982. №11, б. 63-65
119. Сқақбаев М. «Тілдегі түйткілдер». Қазақ әдебиеті. 1982, 12 февраль
120. Болғанбаев Ә. «Тілдегі түйткілдіһерден» туған түйткіл. Қазақ әдебиеті. 1982, 5 март
121. Маманов Ы. «Әркім өзінше тон пішкенде». Қазақ әдебиеті. 1982, 4 июнь
122. Сыздықова Р. «Тілдегі кібіртіктер қайдан туады?» Лениншіл жас. 1982, 6 август
123. Уәлиев Н. «Тіл заңдылығы мен сөз сыры». Қазақ әдебиеті. 1982, 22 октябрь
124. Неталиева Қ. « «Жалын» альманағының тіл мәдениеті». Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы. 1983, б.56-69
125. Сыздықова Р. «Сөз сазы». Алматы, 1983, 76 б..
126. Адамбаев Б. «Түгел сөздің түбі бір». Жұлдыз 1983. №12, б.148-152
127. Есенов Қ. «Тіл – ой құралы». Мәдениет және тұрмыс. 1983, №3, б. 20-21
95
128. Балақаев М. «Сөз өнерінің өрісі». Қазақстан әйелдері. 1983, №5, б. 21
129. Балақаев М. «Тіл өнері». Уақыт және қаламгер. Әдеби сын. Оныншы кітап. Алматы. 1984, б. 232-235, 246-247
130. Балақаев М. «Әдеби тіл және көркем әдебиет». Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы, 1983, б. 6-23
131. Сыздықова Р. «Сөз қолданыс және әдеби норма». Жазушы және сөз мәдениеті. Алматы, 1983 б.24-42
132. Балақаев М. «Қазақ әдеби тілі және оның нормалары». Алматы, 1984, б. 184
133. Балақаев М. «Тіл орамды болғанда көкірек ояу». Лениншіл жас. 1984. 23 март
134. Сағындықов Қ. «Тіл мәдениеті туралы». Қазақ әдебиеті. 1984, 4 май
135. Сыздықова Р. «Әдеби норма және сөз сыры». Қазақ әдебиеті. 1984, 24 август
136. Нұржекеев Б. «Тіл заңдылықтарын сақтайық». Қазақ әдебиеті, 1984, 12 октябрь
137. «Қуаты күшті нұрлы сөз». Қазақ әдебиеті. 1984, 14 декабрь
138. Сыздықова Р. «Тіл және оның мәдениеті». Білім және еңбек. 1985, №3, б.38-39
139. Баянбаева Б. «Тіл шұбарлығы – ой жұтаңдығы». Қазақстан әйелдері. 1985. №11, б. 15
140. Дидарова Н. «Тіл шұбарлығы – ой жұтаңдығы». Қазақстан әйелдері. 1985. №11, б. 15
141. Домбаев Е. «Бір сөйлемнің сырқаты мен анатомиясы». Қазақ әдебиеті. 1985. 21 маусым
142. Сыздықова Р.Ғ. «Тіл мәдениеті». Біздің отан. 1985, маусым. №12 (басы); шілде. №13 (соңы)
143. Сыздықова Р.Ғ. «Бүгінгі көркем проза тілі және әдеби норма». Өнер алды- қызыл тіл. Алматы, 1986. б.80-97
144. Қарақұлов М. «Тіл мәдениеті жөнінде бірер сөз». Алматы, 1986, б.135-152
145. Тоқтаров Р. «Шығарма және тіл мәдениеті». Қазақ әдебиеті. 1986, 21 ақпан
146. Қойшығұлов М. Елемеуге болмайтын «Ұсақ – түйектер» Қазақ әдебиеті. 1986. 30 мамыр (тіл мәднениеті туралы)
147. «Қарғалары қарқылдап». Қазақ әдебиеті.1985. 26 шілде
148. Балақаев М.Б. «Әдеби тілдің стильдер жүйесі». М.Б. Балақаев. Казахский литературный язык. Алма – ата. 1987. б.32-38
149. Балақаев М.Б. «Баспасөз тілінің мәдениеті». ». М.Б. Балақаев. Казахский литературный язык. Алма – ата. 1987. б. 236-247
150. Балақаев М.Б. «Тіл мәдениетін дамытуға қойылатын талаптар». ». М.Б. Балақаев. Казахский литературный язык. Алма – ата. 1987. б. 229-236
151. Балақаев М.Б. «Тілдік норма және поэтикалық фразеологизмдер». ». М.Б. Балақаев. Казахский литературный язык. Алма – ата. 1987. б. 251-262
96
152. М. Әуезов «Тіл туралы». Қазақ әдебиеті. 1987. 4 қыркүйек
153. Әлімбаев М. «Көңіл күнделігі». Жұлдыз, 1988. №1. б. 155-168
154. Қосанов С. «Тіл мәдениетін сөз етсек». Өркен. 1988, 7 мамыр
155. Балақаев М.Б. «Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту». Алматы, 1989. б. 96
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Қазақ филологиясы кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ТАҚЫРЫБЫ:
Мәулен Балақаев Тіл мәдениетінің теориялық негізін қалаушы
Орындаған:
2–курс магистранты __________________
Сатаев Б.
Ғылыми жетекші:
филол. ғ.д., профессор ___________________
Смағұлова Г.
Норма бақылаушы:
филол. ғ.д., доцент ____________________
Әміров Ә.
Кафедра меңгерушінің
рұқсатымен қорғауға
жіберілді:
филол. ғ.д., профессор _____________________
Шалабай Б.
АЛМАТЫ 2010
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: М. Балақаев Тіл мәдениетінің теориялық негізін
қалаушы.
Жұмыстың құрылымы: Магистрлік диссертация кіріспеден, екі
тараудан құралған негізгі бөлімнен, қорытындыдан және қазақ тіл
мәдениетінің әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 97
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 155
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Тіл мәдениеті,
әдеби тіл, тілдік норма, диалект сөздер, кәсіби сөздер, лексикалық норма,
орфоэпиялық және орфографиялық норма, кірме сөз, грамматикалық норма.
Жұмыста қолданылған әдістер: Жұмысты жазу барысында сипаттама,
талдау, жүйелеу, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны: Қазақ тіл мәдениетінің тарихы мен теориялық
негізінің жасалу жолы.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері: Қазақ тіл білімінің бір саласы
болып қалыптасқан тіл мәдениетінің тарихын ғалымдар, әдебиетшілер,
журналистер мен тіл жанашырларының мерзімді баспасөз бетінде жарияланған
ғылыми мақалаларымен ой пікірлерінен бастау алатындығын қазақ тіл
мәдениетінің әдебиеттер тізімінің жылнама тізбесін жасай отырып дәлелдеу.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Жұмыстың кіріспесінде еңбектің мақсаты
мен міндеттері, зерттеу нысаны анықталады. Еңбектің маңыздылығы,
өзектілігі, еңбекте қозғалып отырған мәселелердің көкейкестілігі сөз
болады. Сонымен қатар негізгі дерек көздері аталады.
Жұмыстың бірінші тарауында тіл мәдениетінің зерттелу тарихы мен
оларға қатысты көзқарастар, тіл мәдениетінің грамматикалық, семантикалық
сипаты көрсетіледі.
Жұмыстың екінші тарауында М. Балақаев Тіл мәдениетінің негізін
қалаушы тақырыбына байланысты, ғалымның зерттеу еңбектері туралы сөз
етіліп, қазақ тіл мәдениетінің теориялық негізінің қалануы нақты
мысалдармен берілд
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4-5
1.Тіл мәдениеті – ұлт мәдениетінің айнасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-39
2. Мәулен Балақаев тіл мәдениетінің теориялық негізін қалаушы
... ... ... 40-42
2.1 Әдеби тіл туралы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 42-43
2.2 Әдеби тілдің даму арналары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43-
47
2.3 Әдеби тілдің нормалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 47-55
2.4 Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55-66
2.5 Сөз қолдану мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 68-80
2.6 Грамматикалық тәсілдерді пайдалану өрнегі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80-87
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 88-90
Қазақ тіл мәдениетінің әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 91-97
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы: Ұлт тұтастығы - егеменді ел мен
тәуелсіз мемлекеттің түп қазығы, ыдырамас бірлігі. Ұлт тұтастығының негізі
мемлекеттік тіл. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі.
Ал айрандай ұйыған ынтымақ пен бірліктің кілті де, қаруы да қазақ тілі
мәдениеті болуы керек(ну). Сол себепті магистірлік дисертация тақырыбы
негізінде тіл мәдениеті тарихына және Мәулен Балақаевтің Тіл мәдениеті
теориялық негізін салған ғылыми еңбектеріндегі теориялық тұжырымдарға кең
көлемде тоқталуды жөн көрдік.
Халықтың ғасырлар бойы келе жатқан тіл мәдениетіне, оның дәстүрлі
нормаларына сүйене отырып, ұлы суреткерлер, мәдениет, ғылым, қоғам
қайраткерлері қазақтың ұлттық әдеби тіл нормаларының жетіліп, дамып,
саралана түсүуіне, оның бейнелілігі мен оралымдылығының арта беруіне зор
үлес қосты.
Әдеби тіл мәдениетінің ауызша және жазбаша қатар дамып,қоғам өміріндегі
қызметінің өрістей түсуі үшін оны түрлі ауытқулардан арылтып отыру,
қоғамның, тілдік ұжым мүшелерінің тіл мәдениетін көтеру тіл мәдениеті
деген ғылыми-теориялық пәннің алдында тұрған жауапкешілігі мол игі іс.
Тіл мәдениеті пәнінің қазіргі жайы алдымен қазақ тіл білімінің өткені
мен бүгінін зерттеу және жалпы тіл білімі ғылымының парадигмаларымен
байланысты. Қазақ тіл мәдениетінің пән ретінде қалыптасуының алғышарты
алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарының грамматикалық, орфографиялық,
орфоэпиялық нормаларының ереже түрінде берілуі әдеби тіл нормаларын
қалыптастыруда маңызы ерекше болды (Н.Уәли Қазақ сөз мәдениетінің
теориялық негіздері 3-б.).
Тіл мәдениеті қазақ әдеби тілінің тарихымен тығыз байланысты.
М.Балақаев, Р.Сыздықова, М.Томанов, Е.Жанпейісов т.б. ғалымдардың
еңбектерінде әдеби тілдің дәстүрлі нормаларының, ұлттық әдеби тілдің
стильдік салалары мен тармақтарының, жанырларының зерттелуі;
Б.Әбілқасымовтың еңбектерінде қазіргі әдеби тіл нормаларының ескі қазақ
жазба тілімен салыстырыла қарастырылуы; Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбановтың
әдеби тіл тарихын ауызша сөз өнерімен, ақын, жыраулар поэзиясының сөз
үлгілерімен байланысты қарайтын зерттеулері сөз мәдениетінің нормативті-
функционалдық аспектісін эмперикалық, теориялық материалдармен байыта
түсті.(ну)
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақ тіл білімінің бір саласы қазақ
тіл мәдениетінің даму тарихы мен теориялық негізінің қалыптасуындағы
М. Балақаевтың еңбектері әлі де болса жүйелі зерттеуді қажет
ететін мәселелердің бірі болып отыр. Себебі өткен ғасырдың жиырмасыншы
жылдарынан бастау алатын қазақ тіл мәдениетінің даму барысындағы ғалымдар
мен әдебиетшілер, журналистер мен тіл жанашырларының көтерген мәселелерін
зерттей келе, ғалым М. Балақаев оларды жүйелей отырып нормалану
принціптерін айқындайды, тіл мәдениетінің теориялық негізін қалайды.
4
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
қазақ тіл мәдениетінің теориялық пән ретінде қалыптасу тарихы мен тіл
мәдениетінің теориялық негізін салушы Мәулен Балақаев еңбектеріне тоқтала
отырып, ғалымның ғылыми мақалалары мен зерттеу еңбектерінде көтерілген тіл
мәдениетінің мәселелі жақтары уақыт туғызған теориялық тұжырымдама екенін
дәлелдеу.
Бұл мақсатқа жету жолында мынадай міндеттер белгіленді;
• Шора Сарыбаевтың алты томдық Қазақ тіл білімі әдебиетінің
библиографиялық көрсеткішінің тіл мәдениеті бөлімінде көрсетілген
мақалалар мен ғылыми еңбектерден тіл мәдениетінің хронологиясын жасау.
• Мерзімді баспасөз бетінде жарияланған тіл мәдениетіне қатысты
мақалалармен танысу, зерттеу, көтерілген мәселеледі саралау.
• Мәулен Балақаевтың мақалалары мен ғылыми ғылыми еңбектеріне тоқталу,
ғалым сөз еткен тіл мәдениетінің мәселелерін басқа да тіл
жанашырларының баспасөз бетінде жарияланған мақалаларындағы көтерілген
мәселелерімен үндестігін сөз ете отырып уақыт туғызған теориялық
тұжырым екенін дәлелдеу. М.Балақаев тіл мәдениетінің теоиялық негізін
негізін салушы ғалым екендігіне уақыт тұрғысынан баға беру.
Зертеу нысанасы: Мерзімді баспасөз бетінде жарияланған тіл мәдениетіне
қатысты мақалалар, М.Балақев зерттеу еңбектері
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау, жинақтау және
жалпылау, қортындылау тәрізді ғылыми әдістер қолданылды.
Зерттеудің жаңалықтары:
• Тіл мәдениетінің тарихына бойлау мақсатында көпшілік талқысына түскен
мерзімді баспасөз беінде жарияланған мақалалардағы тіл жанашырларының
көтерген мәселелері сараланды.
• Шора Сарыбаевтың алты томдық Қазақ тіл білімі әдебиетінің
библиографиялық көрсеткіші бойынша тіл мәдениеті әдебиетінің
храналогиясы жасалды.
• Тіл мәдениеті теориялық негізінің қалыптасуын баспасөз бетінде
жарияланған материялдармен талдай отырып салыстырылды.
• Тіл мәдениетінің теориялық негізін салушшы Мәулен Балақаев
еңбектерінің уақыт туғызған теориялық негізі сараланды.
5
1.Тіл мәдениеті – ұлт мәдениетінің айнасы
Тіл – халықтың қазынасы. Халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрі, өнері, танымы-бәрі де тілде таңбаланады, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып өз жалғастығын табары сөзсіз. Демек ұлт мұраты, атадан балаға
қалған аманаты ана тілінде. Ал ана тілін зерттеп, зерделеу, қорғау ұлтын
сүйген кез келген азаматтың парызы.
Ана тілі – туған ұлтынның тілі, халқыңның тілі. Олай болса, Тіл
мәдениеті-ұлт мәдениетінің айнасы. Бүгінде Тіл мәдениеті тіл білімі
ғылымында теориялық негізі қалыптасқан, мақсат – міндеттері айқын пәндік
ғылым. Алайда, Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін түйе білген қазақ
халқының тіл мәдениеті мәселелерін көтеруі жайдан – жай емес еді. Өткен
ғасырдың 30-40 жылдарынан бастау алған тіл мәдениетінің мәселелі жақтары
тақырыбы жағынан да саналуан болып келеді. Сөзіміздің дәлелі ретінде Ш.
Сарыбаев құрастырған Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық
көрсеткішінде берілген, тек тіл мәдениетіне арналған әр түрлі тақырыптағы
200-ден астам мақалалар мен ғылыми – практикалық конференцияларда оқылған
баяндамалар материалдарын, оқулықтар мен оқу құралдарын мысалға келтіре
аламыз. Бұл библиографиялық сөздікте көрсетілген қазақ тіл білімі
әдебиеттерінің материалдарын былай топтастыруға болады:
• Тіл мәдениеті 200-ден аса мақалалар, баяндамалар, оқулықтар, оқу
құралдары
• Сөз мәдениеті
• Үгітші тілінің мәдениеті
• Газет тілінің мәдениеті
• Әдеби тіл мәселелері
Тіл мәдениеті туралы сөз қашаннан бастау алады дегенге жауапты да
жоғарыда айтылған библиографиялық сөздіктен таба аламыз.
1. 1920-1940 жылдар, қазақ әліпбидің қалыптасуы туралы
жазылған сыни ойлар мен дәйекті ғылыми мақалалар,
баспаларда бір сөздің әртүрлі қолданылып жүргендігі туралы
мақалалар, шұбалаң сөйлемдер мен сөйлем кестесіндегі
шатақтар туралы мақалалар.
2. 1940-1960 жылдар, тіл мәдениеті туралы, сөз мәдениеті
туралы, шұбалаң сөйлемдер, сөз қолданысымыз туралы,
үгітшінің тіл мәдениеті, әдеби тілдің тазалығы, орынсыз
сөз, түсініксіз сөйлемдер, оқушылардың тіл мәдениетін
көтеру, ой мен тіл туралы мақалалар.
3. 1960-1980 жылдары, тіл мәдениеті туралы кейбір ойлар, тіл
мәдениеті мәселелері, тіл мәдениеті және мектеп, әдеби тіл
мәдениеті жайындағы пікірлер, тіл өнері, сөз мәдениеті, тіл
нормалары, сөз талғамы өрелі ой кепілі, әдеби тілдің
бүгінгі талабы, тіл шұбарлығына тыйым, тіл – халықтың
қазынасы, тіл мәдениеті және терминология т.б. тақырыптарда
жарияланған мақалалар.
6
4. 1980-1990 жылдары, тілдегі кібіртіктер қайдан туды, тіл оранды
болғанда
көкірек ояу, тіл өнері дертпен тең, тіл мәдениетінің кейбір мәселелері,
тағы да норма мен вариант жайында, елемеуге болмайтын, шығарма және тіл
мәдениеті, бір сөйлемнің анатомиясы, қарға қаңқылдап, тіл туралы, тіл
заңдылығы мен сөз сыры. Сөз талғамы – көркем тіл кепілі, әдеби норма және
сөз сыры, тілдегі түйіткілдер, тіл мәдениеті туралы, тіл заңдылықтарын
сақтайық, әркім өзінше тон пішкенде, қуаты күшті нұрлы сөз, тіл бұзу
осындайдан басталады, тілдегі түйіткілдерден туған түйіткіл, көркемдік
кілті, әдеби тілдің бастауы, тіл бұзаризмге-деп келетін тақырыптарда
сантүрлі мақалалар республикамыздың әртүрлі газет – журналдарында
жарияланып тұрды.
Жоғарыда атап көрсетілген мақалалар нәтижелері қазақ тілінің
әлеуметтік ахуалын жақсартып, Тіл мәдениетінің теориялық негізін
қалыптасуына тікелей қатысы бар негіздеме болды. Себебі тіл мәдениетін
зерттеу өзекті сипат алып, келесі мәселелерінің бағыт – бағдары айқындалып,
оларды теориялық негізде шешуді күн тәртібіне қойып отырды. Тақырыпты терең
түсіну, зерттеу, тұжырымдау, теориялық негіздеу мақсатында тіл мәдениетіне
қатысты жарияланған мерзімді баспасөз мақалаларының және ғылыми-практикалық
конференцияларда оқылған баяндамалардың материялдарында негізгі деп
танылған ұстаным, принціп, ұыныс, ереже, тұжырым, пікірлерге тоқталалуды
жөн көрдік.
А. Көшімбаев Тіл мәдениеті туралы мақаласында, мектеп
табалдырығындағы сөз өнері мен тіл мәдениетінің жай – күйі мен ондағы
қиындықтар туралы сөз ете отырып, Қазақ халқы өткір, көркем, сыпайы сөздің
иелерін ерекше қадірлейді. Орта мектепті бітірген оқушылар әдебиет
тілімен дұрыс сөйлей, жаза алатын дәрежеде болуы керек, - деп ой түйеді.
Өз мақаласында тіл мәдениетін оқытудағы кемшіліктерді мысалға келтірсе де
қиындықтарды шешу туралы ұсыныстарды тіл мамандары назарына қалдырса керек.
Бірақ автор қолданған Әдебиет тілі тіркесінен байқайтынымыз, сірә,
әдебиет тілі мен әдеби тіл терминдерінің аражігі әлі ажырай қоймаған болуы
керек.
Шұбалаң сөйлем, қотыр тіл атты Социалистік Қазақстан газетінің
сыни мақаласымен оқып танысқанда мынадай мысалдарды көруге болады:
• Анардың міндетінде 12 сыйыр бар ...
• Бұзаулар тегіс күйлі, дені сау ...
• Таза ауаға қыдыртып ойнатады ...
• Көктемгі егіс жоспарын орындау жөніндегі партия мен үкімет белгілеген
срок өтіп барады.
• Жыйналатын қаржының дерлік көпшілігі ...
• Ерте туған қой – ешкілер ...
• Ферманың қой шапаны ...
• Қазір сол төлдерден 12 басы қотыр ...
• Көк бұлақ колхозының қой фермасы 160 қой – ешкіден 200 қозы – лақ
алды ...
7
Берілген сөйлемдер логикалық қыйсынға келмейтіндігі және сөйлемдердің дұрыс
құрылмауы, төл сөздердің дұрыс қолданылмауы, баламасы бар бола тұра кірме
сөзді қолданушылықты байқатады. Бұндай мәселелер баспа беттерінде шұбалаң
сөйлем, қотыр тіл немесе орынсыз сөз, түсініксіз сөйлем деген
тақырыптармен жарияланып, тіл мәдениетінің кемсін тұстарын аңғартып тұрды.
М. Сәрсекеев Әдеби тілдің таза болуы үшін күресейік атты
мақаласында Тілдің негізгі жасаушысы және дамытушысы – халық-дей келе,
ойын былай сабақтайды. Сондықтан жазушылар мен ақындар халықтың сөйлеу
тілінен көп үйренеді, соның асыл қазыналарын кең пайдаланады. Көркем
әдебиет шығармаларынан оқушылар жұртшылығы өздерінің қайнаған өмірі мен
қажырлы еңбегін көреді. Оқушылар бұл шығармалардан көп тәлім тәрбие алады.
Шығарманың тілінен үйренеді. Осылайша, көркем әдебиет тілі оқушылар үлгі
алатын, теңелетін, үйренетін норма болып отыр. Сондықтан көркем әдебиет
шығармалары таза, тартымды, көрікті тілмен жазылуы керек. Ұлы октябрь
ревалюциясының нәтижесінде орнаған жаңа құрылыс, жаңа мәдениет, жаңа мораль
көптеген жаңа ұғымдарды, жаңа сөздерді туғызды. Бірсыпыра сөздер
тілімізден мүлде шығып қалды. Біраз сөздер ескі мағыналарынан айрылып,
бүтіндей жаңа мәнге ие болды, - дей келе, 30-жылдары көп ұғымдар, ғылым
мен техника терминдері, тіпті жер – су аттары ерекше бұрмаланып айтылып
жүргенін де сөз етеді. Автор көркем шығармалар мен аудармаларда, ғылыми
еңбектердегі шұбарлаушылық әдеби тілдің нормасын жете айырмай диалектизмге
ұрынуда деп бағамдайды. Ақын – жазушылардың сөз қолданысындағы
неологизмдерді жасанды сөздер деп бағалайды. Мысалы: Отарба – паровоз, күй
сандық – пианино, сайтан арба – велосипед, қорғанбек – командант, жортарман
– барлаушы. Бұл сөздер қалың жұртшылыққа түсініксіз Тілдің күрмелуіне
себепкер болатын мағынасыз жасанды сөз.
Көркем әдебиетте Сарыарқа, арқа, сахара, жазира, дариға, дулыға,
әруақ, тәж, хан, патша сияқты көне сөздер, шамдал, лала, зифа, таутана,
феруза, зәлзала, зүбаржат т.б. араб – парсы сөздері, : бүткіл, тірі шатақ,
дырау, тыныс күні, жүдә, ұра шапты, желеу, дың сияқты диалектизмдер әлі де
қолданылып келеді деп мін тоғады да, Тіл тазалығы, анықтығы, өткірлігі
үшін күрес мәдениет құралы үшін күрес болып табылады - деген (М. Горкии)
сөзімен аяқтайды.
С.Садырбаев Өнер алды қызыл тілатты мақаласында сөз құдіретін былай
өрбітеді: Тегінде ғылыми айтыс демелік, өзара жай қарапайым әңгіме
демелік, - барлығында да үш шарт сақталса ғана нысанаға дөп тимек. Атап
айтқанда, бірінші, - ой тұнықтығы, екінші – тыңдаушыға ұқтыру, үшінші –
эстетикалық ләззат беру болып табылады.
М. Қарақұлов Тіл бұзу осындайдан басталады атты мақаласында
орынды – орынсыз қолданылып жүрген сөздер туралы ойын ашық білдіреді:
жайлы = жайында, хақында, турасында, туралы, жөнінде
• Отырар жайлы дерек.
• Отырарға жасаған жөртуыл жайлы біршама деректер жазып қалдырды,
• Олар үлкен апаттың келе жатқаны жайлы қалаға өсек таратып, халықты
8
үрейлендіріп еді (Ә. Дербісәлиев Көне жазба мұралар, мақала, жұлдыз
1981ж.)
• Қаратауы, оның теріскейін, Келіншектауын көріп, соңғысы жайлы әкесінен
естіген ертегі.
• Сақтану жолдары жайлы кеңес беріп отырады.
• Дүйсенкүл әже жайлы есте қалғандарын айтып біраз отырды.
• Бұл жайлы айтқанында
• Өмірлік шаруа жайлы өзіңмен ақылдасқалы келіп едім (К. Қамбаров
Жалғыз бала повес Жұлдыз №6 1981ж)
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде 1978 ж III том жайлы - қажетке
сай, қолайлы , ыңғайлы мағыналарын береді.
1. бұл жайлы тіл бұзушылық оны тіл бұзарлар, дүмшелер, белсенділер
шығарған. Сауаттылар бұл жайында деп қолданады.
2. Ендігі бір, орынсыз жерге иығын тығып, сол жерде тұруға тиісті сөздің
орнын озбырлықпен тартып алып жүрген сөз – Күрделі сөз. Бұл сөз
күрделі мәселе, күрделі жөндеу, күрделі қаржы дегендерде өз
мағынасында, өз орнын тауып тұрады. Күрделі – капитальный, сложный
сөздерінің орнына алынған. Бірақ Сложный сөзін мәтінде
қазақшалағанда барлық жерде бірдей күрделі деп аудару дұрыс еместігін
автор
Күрделі жағдай – қиын жағдай = сложное положение
Күрделі уақыт – қиын, қысылтаяқ уақыт = трудное время
3. Қазақтың бұрыннан айтысып жүрген кейбір сөздерін басқа сөзбен
ауыстырып қолдану: Істейді жасайды
Қызмет істейді қызмет
жасайды
Жұмыс істейді жұмыс жасайды
Арасында ішінде
8 әйелдің ішінде 4 ғалым бар
өз орнында тұрмай, жеке сөздіңде сонымен қатар бүтін сөйлемнің де
мағынасын бұрмалайтын осындай сөздер қазбалай берсе көптеп
табылады.
Біздің тіл бұзарлық осындайдан басталады деп отырғанымыз осыдан
деп
түйеді.
С. Кеңесбаев Тіл мәдениетін арта түссін атты мақаласында Жазушылық
әрқилы ойы, сезім дүниесі тіл арқылы ғана білінеді. Жазушының тілі
шығарманың негізгі идеясына сай келгенде ғана көркем әдебиеттің құны
артпақ,-дей отырып, автор ойын былай сабақтайды; Тегінде әдебиетшілеріміз
тіл мамандарына сеніп, бұлар әдебиетшілерге сеніп, көркем әдебиеттің тілі
ешқайсымыздың арнап зерттеу объектіміз бола алмай жүрген тәрізді.
Халық тілінің негізгі екі арнасы бар: бірі – ауызекі тіл, бірі –
ауыз әдебиеті. Бұл екеуі тілдік құрылымы жағынан жазба әдебиет тіліне үйлес
келгенмен, сөздік құрам, стилистика жағынан, сөйлем түрлері, сөз тіркесі
жағынан бір – бірінен ірі –ірі ерекшеліктері бар. Осы тұрғыдан қарағанда
қазіргі қазақ әдебиеті қайраткерлерінің біріне бірі ұқсай бермейтін тілдік
– стилистикалық
9
ерекшеліктері бар.
Жазушы өз шығармасындағы ұнамды, ұнамсыз образдарға лайық
эстетикалық, көркемдік жағынан дөп келетін сөз бен сөйлем іздейді: кей
уақытта жазушы тың соны сөз (неологизм), кей уақытта көне сөз (архаизм)
іздейді. Орынды қолданған жерде бұл тәсілдің ешбір сөкеті жоқ. Керісінше,
мұндай ізденушілікке жол беру керек. Кең жол беру деген оңды – солы келе
беретін ебедейсіз, икемі жоқ жаңалық ашу деген емес: әбден мұқият,
тапқырлықпен ғана иемденген сөз ұтымды келетіндігін сөз етеді.
Г. Жәркешованың Тіл байлығы – ой байлығы атты мақаласы Тіл
мәдениеті оқушы жұртшылықты мәдениетті жазуға, сөйлеуге баулитын, оларға
эстетикалық әсер – ықпал ететін көркем шығармаларға да байланысты.
Өмір талабы өскен сайын сөздің де мағынасы кеңейіп, үстеме ұғымдар
пайда бола береді. Әр автордың өзінше сөз қолдану тәсілі болады. Онда
автор бір сөзден жаңа толық мағына шығармағанымен, сол сөздің негізгі
мағынасына меңзеп я соған балап, не негізгі мағынаны жанамалап отырады.
Мысалы: Оның өзгелерден жігі бөлектеу, Бір жағынан кен зерттеу ісінен де
айырылғым келмейді, бауыр басып қалған өнерім ғой. Екеуміз де көмескі
жандармыз. Жік, бауыр, көмескі сөздері тура мағынада емес, негізгі
мағынаға балап, жанамалап берілгендігін сөз етеді.
Мазмұн және тіл мәдениеті, атты мақалада Газеттегі мақаланың
үнамды және ұғымды болуы оның көтерген мәселесінің актуальдігімен қатар,
тілінің мәдениетті болуына тікелей байланысты
1. газеттерде жарияланған кейбір мақалалар мазмұнының тақырыбына сай
келмейтіндері байқалады.
2. сөйлемдерді ұзақ құрудан, сөздердің өз орындарында тұрмауынан
айтылатын ойдың түсініксіз болуы да жиі кездеседі.
Ғылыми – атейстік насихаттау көлемі аз өткізіліп жүр. көлемін
өткізу қоғамдық орындарды бұзып...
3. Газет тілінің мәдениетті болуына терминдер мен атаулардың дұрыс
аталынуының елеулі маңызы бар.
Участок – учаске, колхоз басқармасы – колхоз правлениесі,
насихат – пропаганда, топ – группа,
бастық – начальник, бақ – сад, председатель – басқарма,
жиналысқа қатысу – жиналысқа қатынасу т.б.
Аудандық, қалалық газеттер терминдерді дұрыс қолдану үшін орталық
газеттерді оқып, жарда терминдер қалай алынатынын бақылап отыруға
тиіс.
4. Газет мәдениетін арттыруда авторлардың фамилияларын дұрыс жазуда
қажет. Біздің газеттерімізде әрбір мақаланың соңына автордың инициалы
(өз атының бас әрпі) қойылып, фамилиясы толық жазылады; керекті
жағдайда оның лауазымы да көрсетіледі. Автордың аты мен фамилиясын
толық жазу практикасы да бар. Автордың инициалын қоймай, тек
фамилиясын жазу немесе фамилиясын жазбай, тек атын ғана қою
10
мәдениетсіздік болады. Міне осы аталған тіл мәдениетін бұзушылықты
автор өте орынды мәселе етіп көтерген.
М. Балақаев Баспасөздің тіл мәдениеті атты мақаласында әдеби тілді
жетілдіре түсу, халықтың тіл мәдениетін арттыру болмақ. Тіл мәдениеті
дегеніміз – тіл жұмсаудағы ізеттілік, сауаттылық қана емес, сонымен қатар
тіл тәсілдерін, фонетикалық, орфографиялық, морфологиялық, синтаксистік,
стильдік құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы.
Әдеби тіл – халық тілінің жоғары формасы. Ол – жазба әдебиет арқылы
жүйелі қалыпқа түскен, стилдік тармақтары сараланған, жалпыға ортақ,
қоғамдық қызметі әралуан тіл. Сондықтан әдеби тілді ауызекі сөйлеу
тілімен ортақ, айырмасыз деп түсіну қате пікір екндігін айта отырып,
баспасөз бетіндегі қателіктерді де талдап тарата түседі. Баспасөзде қате
жазу әлі бар, саяси, ғылыми – техникалық, тағы басқа терминдер жүйелі
қалыпқа түсті дегенмен терминдердің біразы түрліше алынады. Әдеби тілдің
қалыптасқан синонимдік әріптесі тұрғанда, ескірген сөздермен
әуестенушілер бар. Диалектизм, професионализм, дублет сөздерді қалай
болса солай қолдану фактілері де кездесіп тұрады.
Мысалы: айтылмыш, ләкин, һам, мартаба, хақында, рауасты, қауышқан
тәржима.
Әдеби тілде әбден қалыптасып кеткен араб, иран сөздерін ескіше жазу да
орын алып жүр;
Мысалы: ғұмыр, уағда, хақиқат, мағлұмат, гуна, мехнат, газап.
Нормаланғаны: өмір, уәде, ақиқат, мәлім, кітап, күнә, бейнет, азап т.б.
Дубет сөздердің түрлері:
• Фонетикалық: маудай – маулай, диірмен – тиірмен, ырза – риза, разы
• Лексикалық: қораз - әтеш, қала – шаһар
• Семантикалық: қалбыр - елек, леген – шылапшын, кірлен
• Грамматикалық: баратын – баратуғын, барайық – баралы, айту керек –
айтпаққа керек.
Дублет сыңарлары қалыптасуы өзінен өзі болған жоқ, ғалымдардың, қоғам
қайраткерлерінің кейде ресми түрде, кейде өз беттерімен жөнге алып
жібергендері көп. Кейбір дублеттердің екі сыңары да әдеби тілде бірдей
қолданылады. Мысалы: ашық – ғашық, адым – қадам, айқай – айғай, жиылыс –
жиналыс, сұрақ – сұрау, мысалы – мәселен, бақ – бау, суару – суғару;
Мұндайдың мынасын нормаға айналдырайық деу қиын. Солардың ішінде түрлі
стильдік орайы немесе екі түрлі айырым мағынада қолдануға болатындары бар.
Мағыналары дәлме – дәл келетін фонетикалық, лексикалық, семантикалық
және грамматикалық дублеттер. Олардың біразын көпшіліктің ұнатуымен,
жүйелеп жіберуге болады.
Мысалы: айуан – хайуан, арам – харам, әдет – ғадет, әшейін - әншейін,
әншін, бәйге – бәйгі, беймаза – бимаза, ғанибет – қанибет, тожол – дожол,
диірмен – тиірмен, дұшпан – дұстан, жиырманшы – жиырмасыншы, жалғыз –
жауғыз, кереует – кіреует, кровать, киіз – кигіз, қартамыс – кәртеміш,
кәрия – қария т.б.
11
Диалектизм әдеби тілдің лексикалық қорына жатпайды. Олар жергілікті
ерекшеліктер болып есептелгендіктен, сөйлеу тілінің лексикалық қорына
енеді. Қазақ халқының әдеби тілі жалпыға ортақ, тұтас. Оны жергіліктендіру
тілдік тәрбиенің ұнамсыз жағы болады. Диалектизм мен профессионализмдердің
де әдеби тілге керек болып енгендері, әлі де енетіндері бар.
әдеби тілдің даму барысында пайда болған жаңа ұғымға лайықты жаңа
сөздер, синтаксистік орамдар, жаңа тіркестер пайда болатыны түсінікті.
Олар: баяндама, басқарма, шығарма, орталық, жаратылыс, құрылыс, құрам,
өнім, өндіріс, оқулық.
Жаңа сөз жасау барысында қазақ тілінің сөз тудыратын қосымшаларының
қызметі кеңейді.
- лық, - тық, - әрі абстракты зат есім, әрі сын есім тудыратын
өнімді жұрнақ болды. Мысалы: бостандық, шаруашылық, қамқорлық,
бесжылдық, білімдарлық бейжайлық, сібірлік үйлезкі, семейлік
Ертіс, балалық ертеңгілік, отандық соғыс, адамдық тіршілік,
жексембілік.
Тілдегі дұрыс сөздерді теріс жұмсау – туды, туылды. Оныншы май,
бесінші октябрь (дұрысы майдың оны; октябрьдің бесі) – сіңісіп кетті.
Автор Айта берсе, қазіргі тіл жұмсау тәжірбиемізде осы қалай дейтін жайлар
көп, - деп Тіл мәдениетінің мәселелі жақтарының біразын шолып шыққан.
Б. Нұржекеев тіл мәдениетінің өзін толғандырған мәселелердің
біршамасын топтап көрсеткен мақаласы Тіл заідылықтарын сақтайық. Бір
елге қызмет етіп отырған тіл ұдайы дамып, байып отыруға тиіс екендігін сөз
ететін мақалада: Соңғы жылдарда еріксіздіктен бе, әйтеуір, грамматикалық
ережесі ежелден бар, емлесі әлдеқашан қалыптасқан сөздердің өзін де бұзып
жазу дәстүрі байқалып жүр: Қатені тіл мәдениетімізге түскен дақ деп
түсініп, дер кезінде түзетіп отыруға тиіспіз, - делінген.
1. Реттік сан есімдер араб цифрымен берілген кезде, - ыншы, - інші, - ншы,
- нші жұрнақтарының орнына дефис қойылады. Бірақ бұндай қателіктер баспа
бетінде бұзу жиі кездесетіндігін мынадай мысалдар арқылы дәлелдейді.
а) Б. Серіков 10 класс оқушысы Б.
Серіков он класс оқушысы. ә) Б. Серіков 10-шы класс
оқушысы. 10-шы деп жазу орыс тілі емлесімен шатастыру. Орыс тілінде
реттік сан есім родқа байланысты әрқилы келеді. Сондықтан дефистен кейін
де жалғау жазылады. Мысалы: I-й курс, на 3-й странице, 67-я годовщина.
Қазақ тілінде родтық түрленулер болмайтындықтан, тек дефис қою (10-
класс) жеткілікті.
2. Реттік сан есімнің емлесінде ескертілмеген, бірақ іс жүзінде қате жазу
дәстүрге айналып бара жатқан көріністің бірі № 108 орта мектепте,
№ 26 үйге орнатылсын. Бұл мысалдарды ереже бойынша оқысақ нөмірі жүз
сегіз орта мектепте, нөмірі жиырма алты үйге деген болар еді.
Келтірілген мысалдардағы қателіктер орыс тілі емлесін қате пайдаланудың
ықпалынан болса керек. Орыс тілінде в школе № 108, установить на доме
№ 26 деп ережеге сай жазылған. Қазақ тіліндегі қосымшаның қызметін
орысшада в, на предлогтары атқарып тұр және ол сөздер орыс тілінде
реттік сан есімге де жатпайды. Ережені құбылта бермей, жоғарыдағы
мысалдарды жазудың дұрысы: № 108 – орта мектепте, № 26 – үйге.
12
3. Орыс тілінде айды, күнді, жылды цифрмен көрсеткенде, реттік сан есімнен
кейін дефис қойылмайды - бұл ескертпе қазақ тілінде де бар. Бірақ,
біздің ойымызша, күн, жыл, айды қазақ тілінде цифрмен көрсеткенде 7 –
ноябрь, 1984- жыл, - деп дефиспен жазылғаны жөн секілді.
4. 1963 – жылы 25 – августа қазақ тілінің орфографиясының негізгі
ережелері бекітілген. Бұл ереже біраз даулы мәселелердің дұрыс жолын
белгіледі. Мәселен соңғы жылдары газет – журналдарда ақ, ау, мыс
шылауларының қатарында дағы шылауын да дефис арқылы жаза бастаған
болатын. Ал негізгі ережеде дефис арқылы жазылатын шылаулар қатарында
дағы шылауы көрсетілмепті. өйткені дағы шылауы да, де, та, те
шылауларының бірден – бір синонимі ғана. Мысалы: Тыншығарсың сен дағы,
сабыр қылсаң азырақ.
5. Негізгі ережеде әлі де ескерілмеген жағдайлар бар – ау деп қалдық,
себебі, онда: ақ, ау, мыс, міс, ды, ді, сынды шылаулары өздерінен
бұрынғы сөздерден дефис (-) арқылы бөлініп жазылады делінген. Бірақ
сынды сөзі шылау екені рас, алайда оған синонимдес секілді, сықылды,
тәрізді, сияқты, тақылетті шылаулар да бар. Олар неге дефис арқылы
жазылмайды? 1961 – жылы шыққан Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
сынды шылауына сияқты, секілді, тәрізді деген шылаулардың мағыналас
(синонимдық) екендігі көрсетілген және келтірілген мысалдар дефизсіз
жазылған.
6. Қазақ тілінің ішкі өз заңдылықтарына сүйене отырып, біраз сөздердің
емлесін әлі де ойластыру қажет пе дейміз. негізгі ереженің тағы бір
ескертуі былай: п, х, дыбыстарына аяқталатын орыс тілінен енген сөздерге
дауыстыдан басталған қосымша жалғанғанда п, х дыбыстары ұяңдамайды:
принцип – і – принципі, типім – де – типімде, пкоп – ы – окопы, цех – ы –
цехы, альманах – ы – альманахы. негізгі ереженің 3 – параграфына
берілген ескертуде әріпке і-ні қосқанда, әрпі деп жазу ұсынылады.
Кітап – кітабы болғанда әріп - әрібі болмайды. Әдіп - әдібі, шәріп
– шәрібі, қорап – қорабы түрленгенде, осы негізде неге біз принцибі,
тибі; онобы, цеғы, альманағы деп жазбаймыз.
7. Кейбір дауыссыз дыбыстарға біткен сөздерге қосымшалар ы, і дәнекері
арқылы барып қосылатыны рас, алайда осындай сөздердің қатарына нг
дыбысына бітетін митинг дегеннің де жататыны ойландырады. митингіге
барамыз деу дұрыс та, митингке барамыз деген қате секілді. Осы ережеге
бағынсақ, онда браунингке ұмтылды емес, браунингіге ұмтылды, рингке
шықты емес, рингіге шықты, гонгке дейін емес, гонгіге дейін
деуіміз керек қой. Алматы атты энциклопедиялық анықтамада олимпиада
рингісінің жеңімпазы деп те жазылыпты, мұндағы сі қосымшасының қайдан
келгенін түсіне алмаймыз. Біздіңше бұл ереже де қайта қарауды, дұрыстап
жүйелеуді керек етеді.
8. нк дыбысына біткен сөздерге де қосымша жалғануы ережесін реттеу керек
сияқты. өйткені Танк сөзіне барыс септігінің жалғауын танкіге және
танкке деп екі түрлі жалғанып тұр. Бізше, дұрысы, тіліміздің ішкі
тәртібіне
13
үйлесі танкке болу керек. Ал тәуелді септеудің үлгісі жау танкісіне
ұмтылды емес, жау танкіне ұмтылды болуға тиіс. Осы тектес сөздерді бір
ізділікпен түрлендірген дұрыс, бұларға ы, і дыбыстары тәуелденгенде
ғана қосылуы керек. Мысалы: менің банкім, сенің банкің, оның банкі.
Комбайыншы – комбайнер, прозашы – прозаик, футболшы – футболист, хоккейші
– хоккейст - деп айту да, жазу да белең алды. Тудым – туылдым, үрлемелі
аспаптар – үрмелі аспаптар, ішек – шек деп, қазақша нұсқа деудің орнына
вариант деп қолданылып жүр. Тілдің иесі – халық, сондықтан халықтың
қасиетті қазынасына ғылым да, ақын – жазушы да, журналист пен студент те,
шаруа мен жұмысшы да, қызметкерлер мен жай адамдар да – бәріміз құрметпен
қарауымыз керек - деп, Соңғы жылдардағы қазақ көркем шығармаларының тілі
атты творчестволық конференция қарсаңында тіл мәдениетінің түйіткілді,
мәселелі жақтарына автор дәйекті дәелдер келтірген.
И. Ұйықбаевтың Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері (12) мақаласы:
1. Аударма тілінің мәдениеті ерекше сөз етуді қажет етеді: М. Әуезов
аударма тілінің мәдениетіне мынадай орынды талап қояды: орыс тілінің
мәдениетінен қазақша әдебиет тіліне қонымды үлгі алғанда, оны қазақ
сөзімен қалыптап, жаңғыртып, өзгертіп бергенде, ең әуелі сол көркем,
шебер істелген қорытпақ болсын.Осы талапты аудармашылар орындай
бермейді.
2. Оқулықтардың тіл мәдениеті де ерекше әңгіме етуді керек етеді. Дұрыс
сөйлеп, дұрыс жазу үшін сөздің мағынасын, этимологиясын (төркінін, тегін)
білудің айрықша маңызы бар. Мысалы: дерек – ақ бөкен, қара құйрық
тұқымдас аң, қазір маңғол даласында ғана кездеседі. Ол бір кездері қазақ
даласын, оның ішінде Зеренді тауын жайлаған. Зеренді – зерені көп
аталуының мәнісі содан. (Сафуан Шаймерденов)
3. Жарыса қолданылып жүрген сөздердің өзара ортақ мағыналары да, стильдік
ерекшеліктері де бар болғандықтан, олар сөздердің стильдік құбылуына
жатады. Мысалы: заман – замана, одан – онан, шейін – кейін – дейін,
ертегі – ертек, жалғыз – жаңғыз, оқиға – уақиға, адамзат – адамизат.
Баспасөз тілі мәдениетіне арналған ғылыми – теориялық конференцияда сөз
болатын мәселелердің басты – бастылары осылар деп автор ой түйеді.
Қ. Сағындықовтың Тіл мәдениеті туралы (13) мақаласында сөз болған
кейбір мәселелер туралы.
Тіл мәдениетін көтеру жолындағы күрес ең алдымен көркем әдебиет
саласында кең өріс алуы тиіс.
Қазіргі қазақ тілінің дамуына аударма әдебиет, былайша айтқанда,
аударма тілі елеулі әсерін тигізіп отыр.
1. Күнделікті газет номерлерінен немесе басылып шыққан кітап беттерінен
мынадай сөз тіркестерін оқығаныңда қатты налисың: олар міндеті биік
дәрежесінде тұр: есіңізде болсын, біз сізге елеулі түрде үміт артамыз;
өзімнің қайран қалғанымды білдірмеске шыдай алмай отырмын; бұрынғы
шешімдердің орындалуына қол жеткізбекшісіз бе? өкілі болып табыласыз ғой;
барынша сақ түрде; ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту үшін; зор өрлеу
14
үстінде; тағдырдың еркіне тасталды; Польша мен Чехославакияны азат
етуге бастама салынды; Халықтың аз бөлігін құрайды, т.б.
2. Кейбір жолдастар қазақтың бірлі жарым төл сөздерін де бұрмалап
қолданады: аспаз деудің орнына аспазшы, диқан деудің орнына диқаншы,
шаштараз – шаштаразшы, куә - куәгер деп жазады. әрине мұның бәрі - өнер
ретіндегі, творчество ретіндегі аудармадан хабарсыз, тек калька жасауды
ғана білетін немесе қазақтілінде материал әзірлегенде орысша ойлап отырып
жазатын адамдардың қаламынан шыққан үлгілер.
3. Теріс тіркестер: Жұмыстың қандай формасы болмасын, есеп жасалынды,
шаруашылықтың табысы есептелінді, партия ұйымының кемшіліктері
көрсетіп отырылды, осындай жұмыс істелуі тиіс.
4. радио мен телевизия хабарларында жиі кездесіп жүрген шалағайлық: бұрысы
жоспар 20 процентке орындалды, дұрысы 20 процент орындалды, бұрысы
табыс екі есеге арытты, дұрысы екі есе артты.
5. жайында, жөнінде, туралы, хақында = жайлы?
6. кірме сөздерде қолданылатын дық, дік, лық, лік, тық, тік, шыл, шіл
жұрнақтарына бітетін сыны есімдерді қолданудағы ала – құлалық көп.
Мысалы: прогрессивный строй – погрессивтік құрылыс, прогресті құрылыс,
прогрестік құрылыс, прогресшіл құрылыс. Бұл жөнінде қалыптасқан дұрыс
тәжірибе мынадай. Қазақ тілінің нормаларына сәйкес адам жөнінде, сондай
адамдардан құралатын партия, ұйым, қауым, қоғам, тап, топ жөнінде шыл
немесе шіл қосымшалы сын есімдер, адамның іс - әрекетін сипаттау үшін
басқа жұрнақтарға бітетін сын есімдер қолданылуға тиіс. Мәселен,
прогрессив қолданылуға тиіс. Мәселен, прогрессивное человечество –
прогресшіл адамзат, прогрессивное общество – прогресшіл қоғам,
прогрессивное движение – погрестік қозғалыс. Немесе революционный
пролетариат – революцияшыл пролетариат, революционная борьба –
революциялық күрес, т.т.
Қ. Неталиевтың Әдеби норманың өрісі кең (14) мақаласынан – уда, - уде
формасының сөйлемнің баяндауышы қызметін атқаруы, шақтық мағынаны білдіру
фактілері (жүргізіп отыр, жүргізіп кеелді, жүргізіп тұр сияқты формалар мен
синонимдес жүргізуде түрінде жұмсалуы) қазақ әдеби тілінің негізін салушы
Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин туындыларында, сондай – ақ 19 – ғасырдың
екінші жартысында В. Радлов, Н. Пантусов, П. Мелиоранскийлер жинап
бастырған бай ауыз әдебиеті нұсқаларында кездеспейді. Демек, шақтық
мағынадағы қолданысы – тілдің дамуы негізінде грамматикалық тұлғалардың
функциясының кеңеюі арқылы кейін пайда болған құбылыс.
Бұл форманың сөйлемнің баяндауыш қызметінде шақтық мағынада жұмсалуы ең
алғаш Айқап журналынан, сондай – ақ Сәбит Дөнентаевтың Октябрь
революциясы жеңісінің алғашқы кезеңінде жарияланған публицистикалық
мақалалары мен әңгімелерінен, кейбір өлеңдерінен, Еңбекші қазақ газеті
беттерінен көріне бастады. Сөйлемде атқаратын қызметіне байланысты
мағынасының кеңеюі, яғни қазақ тілі грамматикасына енген бұл жаңалық,
біріншіден, қазақ тілінде публицистика саласының дамуымен байланысты. –
уда,
15
- уде формасы тек публицистикада емес, көркем шығармаларда да орын алып
келеді. Б. Майлин, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин сияқты көрнекті
жазушылар шығармаларынан осы форманың сөз етіп отырған функцияда жұмсалу
фактілерін кездестіреміз.
- уда, - уде формасының баяндауыш қызметінде жұмсалып, шақтық мағынаны
білдіру мысалдары түркі тектес халықтар тілінде де жат дүние емес, - уда, -
уде қырғыз, қарақалпақ тілдерінде – у тұлғасымен синонимдес формасы өзбек
тілінде де дәл осындай функцияда жұмсалады. Және олар қазақ тіліндегі
сияқты өте өнімді норма болып келеді.
- уда, - уде формасының әдеби нормаға енуі бар да, оны өз орнында жұмсау
бар. Кез – келген жерге қойып жаза беруден, біріншіден, оның басқа да
(айтып келеді, айтып отыр, билеп жүр сияқты) синонимдік формаларын
қолдануды сиретіп барамыз, екіншіден, форманы қалыпқа, штампқа айналдырады.
Осылардың барлығы жеке сөздерді, грамматикалық формаларды тілде орынды
жұмсау, оларға стильдік өң бере қолдану ісіне нұқсан келтіреді. Демек, осы
сияқты кемшіліктердің тіл мәдениетін сақтау мен оны жетілдіру шараларына
теріс әсерін тигізері сөзсіз. Қорыта айтқанда, - уда, - уде формасының
функциялық ерекшеліктері тілімізге жат емес. Ол көпшілік қолданысына
айналып отыр. Оның жасалу тәсілі де тіл табиғатында ежелден бар балам
қалада, мал жайлауда сияқтылармен төркіндес.
Демек, бұл формадан шошынбай, етістіктің осы шақ мағынасын білдіретін
тұлғалардың бірі ретінде стильдік өң бере, өз орнында ұқыпты қолдану абзал.
Қазіргі тіл қолдану практикамызда, атап айтқанда баспа сөзде, көркем
әдебиетте, оқулықтарда, ғылыми әдебиеттерде жарыса қолданылып жүрген немесе
бірінің орнына бірі қолданылып жүрген (дублет сөздер) сөздер бар деген Б.
Омаров, Тіл мәдениеті туралы кейбір ойлар мақаласында Ал шын мәнінде
жазба тілімізде бір сөздің екі – үш түрлі болып қолданылуы әдеби тілдің
сипатына жатпайды, деп өз ойын былай сабақтайды;.
Кей жағдайда осы дублеттердің мынасы дұрыс деп айта қою қиынға соғатын
сияқты. Қиын болатын себебі: Біріншіде, сол сөздердің этимологиясы белгісіз
болса, екіншіден ондай сөздерге оның түбірі мынау, қосымшасы мынау, ол
пәлендей деген сөзден шыққан деп морфологиялық талдау жасауға келмейді.
Мысалы: байшешек – бәйшешек, барақ – парақ, бәйге – бәйгі, бөгелек –
бүгелек, бұлғары – былғары.
Дублет сөздерді синоним сөздермен шатастырмауымыз керек. Ақшалай –
ақшадай, Жылылай – жылыдай, сияқты сөздер дублет сөздер емес, өз алдына
айырым мағынасы бар сөздер демекпіз. Мысалы: жемісті базарға сатып,
ақшалай бер, Сен менің аласамды заттай емес, ақшадай бер, От жағып,
үйді жылылай бер; Қанатқа асты жылыдай бер. Орыс тілінен енген сөздер:
керосин – кәресін, ботинки – бәтеңке, стакан – стақан, чемодан – шабадан.
Бұл сөздердің екінші варианты әдеби норма болғаны жөн.
Тілімізде қазақша атаулары бола тұра кірме сөзді қолдану тіл мәдениетіне
қайшы келеді. Мысалы: кровать – кереует – төсек, бутулка – бөтелке –
шөлмен.
16
Дұрысы әдеби нормаға сай сөздер төсек, шөлмек болуы керек.
Есептік сан есімге – ыншы, - інші, - ншы, - нші, жұрнақтары жалғанып
реттік сан есім жасалатыны белгілі. Ал, жиырманшы деген реттік сан
есімнің морфологиялық құрылымы дұрыс болғанмен, осы сөзді осылай айту
тілімізге кейінірек кіргендіктен бе, әйтеуір құлаққа тосын естілетін
сияқты. Сондықтан бұл сөздің орнына оның дублеті болып келген жиырмасыншы
деген сөз тұрақтанса демекпіз.
М. Сқақбаевтың Шұбар сөз – шұбалаңқы ой салдары мақаласынан таниынымыз
мыналар. Тіліміздің шұбарланып бара жатқаны рас. Осы күні кез келген екі
жастың шүйіркелескен сөзіне құлақ түріңізші, таза қазақша әңгіме естуіңіз
қиын. Ауызекі тілдегі шұбарлық соңғы кездерде баспа бетіне де ауысты.
Әйтеуір қазақша сөйлеп, қазақша жаза алады демесек, көзіміз көріп жүрген
бірталай азаматтар тіліміздің кейбір – нюанстарын сезе бермейді. Сондықтан
олардың қолынан шыққан мақалаларда... мүйізді ірі қара, бәлен бас қой
деген тіркестер жарияланып жүр.
Тіл – нәзік те күрделі механизм іспетті: әр бөлшек өз орнына түсуге тиіс
екені секілді, сөз де лайықты орнында тұруды тілейді. Мысалы: Қ. Қазиев
Иманжапырақ
• Менің қолымда не бар, айтшы?
• Кедергі жасама дедім ғой!
• Сен білмейсің. Менің қасымдағы арқардың құлжасы (98 бет)
Соңғы сөйлемдегі құлжа деп отырғаны жоқ. Халқымыз асық екеш асыққа да жеке
– жеке ат берген: құлжанікін – құлжа, арқардікін – арқар, қойдікін – асық,
ешкінікін – ешкімай, сиырдікін – сомпай (сампай, топай) деп атаған.
Лениншіл жас №2 – санында Н. Хикметтің бір топ қысқа туындылары
жарияланды. Аударған - Ә. Омаров. Одан: Менде бір тарғыл мысық бар. Жүні
салалы да емес, құйрығы салалы да емес, кәдімгі мысық күшігі дегенжолдарды
оқыдық. О заман да бұ заман, мысықтың күшік туғанын кім көрген.
Қос сөздерді екіге ажыратып, синоним ретінде пайдаланатындар да
байқалып жүр.
Тіл шұбарлайтын өрескел жәйтер көбіне терминдік мәнге ие сөздер
төңірегінде жиі ұшырасады. Мәселен, бір кездерде ғылыми термин боп
қабылданып, кейіннен әбден қалыптасып кеткен, төл сөзіміздей естілетін
оттегі, сутегі, көміртегі секілді терминдерді қазір оттек, сутек,
көміртек деп өзгертіп жіберіпті. әрі грамматикалық, әрі логикалық
байланысы бар тіркес құру жолымен жасалған терминдердің кейінгі үлгілерінде
ешқандай ұғымдық байланыс жоқ.
Тіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Қазақ филологиясы кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
ТАҚЫРЫБЫ:
Мәулен Балақаев Тіл мәдениетінің теориялық негізін қалаушы
Орындаған:
2–курс магистранты __________________
Сатаев Б.
Ғылыми жетекші:
филол. ғ.д., профессор ___________________
Смағұлова Г.
Норма бақылаушы:
филол. ғ.д., доцент ____________________
Әміров Ә.
Кафедра меңгерушінің
рұқсатымен қорғауға
жіберілді:
филол. ғ.д., профессор _____________________
Шалабай Б.
АЛМАТЫ 2010
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: М. Балақаев Тіл мәдениетінің теориялық негізін
қалаушы.
Жұмыстың құрылымы: Магистрлік диссертация кіріспеден, екі
тараудан құралған негізгі бөлімнен, қорытындыдан және қазақ тіл
мәдениетінің әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі: 97
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 155
Жұмыстың мазмұнын сипаттайтын тірек сөздер: Тіл мәдениеті,
әдеби тіл, тілдік норма, диалект сөздер, кәсіби сөздер, лексикалық норма,
орфоэпиялық және орфографиялық норма, кірме сөз, грамматикалық норма.
Жұмыста қолданылған әдістер: Жұмысты жазу барысында сипаттама,
талдау, жүйелеу, жинақтау, қорыту әдістері қолданылды.
Жұмыстың нысаны: Қазақ тіл мәдениетінің тарихы мен теориялық
негізінің жасалу жолы.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері: Қазақ тіл білімінің бір саласы
болып қалыптасқан тіл мәдениетінің тарихын ғалымдар, әдебиетшілер,
журналистер мен тіл жанашырларының мерзімді баспасөз бетінде жарияланған
ғылыми мақалаларымен ой пікірлерінен бастау алатындығын қазақ тіл
мәдениетінің әдебиеттер тізімінің жылнама тізбесін жасай отырып дәлелдеу.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Жұмыстың кіріспесінде еңбектің мақсаты
мен міндеттері, зерттеу нысаны анықталады. Еңбектің маңыздылығы,
өзектілігі, еңбекте қозғалып отырған мәселелердің көкейкестілігі сөз
болады. Сонымен қатар негізгі дерек көздері аталады.
Жұмыстың бірінші тарауында тіл мәдениетінің зерттелу тарихы мен
оларға қатысты көзқарастар, тіл мәдениетінің грамматикалық, семантикалық
сипаты көрсетіледі.
Жұмыстың екінші тарауында М. Балақаев Тіл мәдениетінің негізін
қалаушы тақырыбына байланысты, ғалымның зерттеу еңбектері туралы сөз
етіліп, қазақ тіл мәдениетінің теориялық негізінің қалануы нақты
мысалдармен берілд
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4-5
1.Тіл мәдениеті – ұлт мәдениетінің айнасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6-39
2. Мәулен Балақаев тіл мәдениетінің теориялық негізін қалаушы
... ... ... 40-42
2.1 Әдеби тіл туралы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 42-43
2.2 Әдеби тілдің даму арналары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 43-
47
2.3 Әдеби тілдің нормалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 47-55
2.4 Жұрт алдында сөйлеу мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 55-66
2.5 Сөз қолдану мәдениеті
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .. 68-80
2.6 Грамматикалық тәсілдерді пайдалану өрнегі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 80-87
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. 88-90
Қазақ тіл мәдениетінің әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 91-97
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы: Ұлт тұтастығы - егеменді ел мен
тәуелсіз мемлекеттің түп қазығы, ыдырамас бірлігі. Ұлт тұтастығының негізі
мемлекеттік тіл. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі - қазақ тілі.
Ал айрандай ұйыған ынтымақ пен бірліктің кілті де, қаруы да қазақ тілі
мәдениеті болуы керек(ну). Сол себепті магистірлік дисертация тақырыбы
негізінде тіл мәдениеті тарихына және Мәулен Балақаевтің Тіл мәдениеті
теориялық негізін салған ғылыми еңбектеріндегі теориялық тұжырымдарға кең
көлемде тоқталуды жөн көрдік.
Халықтың ғасырлар бойы келе жатқан тіл мәдениетіне, оның дәстүрлі
нормаларына сүйене отырып, ұлы суреткерлер, мәдениет, ғылым, қоғам
қайраткерлері қазақтың ұлттық әдеби тіл нормаларының жетіліп, дамып,
саралана түсүуіне, оның бейнелілігі мен оралымдылығының арта беруіне зор
үлес қосты.
Әдеби тіл мәдениетінің ауызша және жазбаша қатар дамып,қоғам өміріндегі
қызметінің өрістей түсуі үшін оны түрлі ауытқулардан арылтып отыру,
қоғамның, тілдік ұжым мүшелерінің тіл мәдениетін көтеру тіл мәдениеті
деген ғылыми-теориялық пәннің алдында тұрған жауапкешілігі мол игі іс.
Тіл мәдениеті пәнінің қазіргі жайы алдымен қазақ тіл білімінің өткені
мен бүгінін зерттеу және жалпы тіл білімі ғылымының парадигмаларымен
байланысты. Қазақ тіл мәдениетінің пән ретінде қалыптасуының алғышарты
алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарының грамматикалық, орфографиялық,
орфоэпиялық нормаларының ереже түрінде берілуі әдеби тіл нормаларын
қалыптастыруда маңызы ерекше болды (Н.Уәли Қазақ сөз мәдениетінің
теориялық негіздері 3-б.).
Тіл мәдениеті қазақ әдеби тілінің тарихымен тығыз байланысты.
М.Балақаев, Р.Сыздықова, М.Томанов, Е.Жанпейісов т.б. ғалымдардың
еңбектерінде әдеби тілдің дәстүрлі нормаларының, ұлттық әдеби тілдің
стильдік салалары мен тармақтарының, жанырларының зерттелуі;
Б.Әбілқасымовтың еңбектерінде қазіргі әдеби тіл нормаларының ескі қазақ
жазба тілімен салыстырыла қарастырылуы; Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев, Е.Жұбановтың
әдеби тіл тарихын ауызша сөз өнерімен, ақын, жыраулар поэзиясының сөз
үлгілерімен байланысты қарайтын зерттеулері сөз мәдениетінің нормативті-
функционалдық аспектісін эмперикалық, теориялық материалдармен байыта
түсті.(ну)
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Қазақ тіл білімінің бір саласы қазақ
тіл мәдениетінің даму тарихы мен теориялық негізінің қалыптасуындағы
М. Балақаевтың еңбектері әлі де болса жүйелі зерттеуді қажет
ететін мәселелердің бірі болып отыр. Себебі өткен ғасырдың жиырмасыншы
жылдарынан бастау алатын қазақ тіл мәдениетінің даму барысындағы ғалымдар
мен әдебиетшілер, журналистер мен тіл жанашырларының көтерген мәселелерін
зерттей келе, ғалым М. Балақаев оларды жүйелей отырып нормалану
принціптерін айқындайды, тіл мәдениетінің теориялық негізін қалайды.
4
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты
қазақ тіл мәдениетінің теориялық пән ретінде қалыптасу тарихы мен тіл
мәдениетінің теориялық негізін салушы Мәулен Балақаев еңбектеріне тоқтала
отырып, ғалымның ғылыми мақалалары мен зерттеу еңбектерінде көтерілген тіл
мәдениетінің мәселелі жақтары уақыт туғызған теориялық тұжырымдама екенін
дәлелдеу.
Бұл мақсатқа жету жолында мынадай міндеттер белгіленді;
• Шора Сарыбаевтың алты томдық Қазақ тіл білімі әдебиетінің
библиографиялық көрсеткішінің тіл мәдениеті бөлімінде көрсетілген
мақалалар мен ғылыми еңбектерден тіл мәдениетінің хронологиясын жасау.
• Мерзімді баспасөз бетінде жарияланған тіл мәдениетіне қатысты
мақалалармен танысу, зерттеу, көтерілген мәселеледі саралау.
• Мәулен Балақаевтың мақалалары мен ғылыми ғылыми еңбектеріне тоқталу,
ғалым сөз еткен тіл мәдениетінің мәселелерін басқа да тіл
жанашырларының баспасөз бетінде жарияланған мақалаларындағы көтерілген
мәселелерімен үндестігін сөз ете отырып уақыт туғызған теориялық
тұжырым екенін дәлелдеу. М.Балақаев тіл мәдениетінің теоиялық негізін
негізін салушы ғалым екендігіне уақыт тұрғысынан баға беру.
Зертеу нысанасы: Мерзімді баспасөз бетінде жарияланған тіл мәдениетіне
қатысты мақалалар, М.Балақев зерттеу еңбектері
Зерттеу әдістері: Зерттеу жұмысында салыстыру, талдау, жинақтау және
жалпылау, қортындылау тәрізді ғылыми әдістер қолданылды.
Зерттеудің жаңалықтары:
• Тіл мәдениетінің тарихына бойлау мақсатында көпшілік талқысына түскен
мерзімді баспасөз беінде жарияланған мақалалардағы тіл жанашырларының
көтерген мәселелері сараланды.
• Шора Сарыбаевтың алты томдық Қазақ тіл білімі әдебиетінің
библиографиялық көрсеткіші бойынша тіл мәдениеті әдебиетінің
храналогиясы жасалды.
• Тіл мәдениеті теориялық негізінің қалыптасуын баспасөз бетінде
жарияланған материялдармен талдай отырып салыстырылды.
• Тіл мәдениетінің теориялық негізін салушшы Мәулен Балақаев
еңбектерінің уақыт туғызған теориялық негізі сараланды.
5
1.Тіл мәдениеті – ұлт мәдениетінің айнасы
Тіл – халықтың қазынасы. Халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрі, өнері, танымы-бәрі де тілде таңбаланады, ұрпақтан-ұрпаққа
мұра болып өз жалғастығын табары сөзсіз. Демек ұлт мұраты, атадан балаға
қалған аманаты ана тілінде. Ал ана тілін зерттеп, зерделеу, қорғау ұлтын
сүйген кез келген азаматтың парызы.
Ана тілі – туған ұлтынның тілі, халқыңның тілі. Олай болса, Тіл
мәдениеті-ұлт мәдениетінің айнасы. Бүгінде Тіл мәдениеті тіл білімі
ғылымында теориялық негізі қалыптасқан, мақсат – міндеттері айқын пәндік
ғылым. Алайда, Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін түйе білген қазақ
халқының тіл мәдениеті мәселелерін көтеруі жайдан – жай емес еді. Өткен
ғасырдың 30-40 жылдарынан бастау алған тіл мәдениетінің мәселелі жақтары
тақырыбы жағынан да саналуан болып келеді. Сөзіміздің дәлелі ретінде Ш.
Сарыбаев құрастырған Қазақ тіл білімі әдебиетінің библиографиялық
көрсеткішінде берілген, тек тіл мәдениетіне арналған әр түрлі тақырыптағы
200-ден астам мақалалар мен ғылыми – практикалық конференцияларда оқылған
баяндамалар материалдарын, оқулықтар мен оқу құралдарын мысалға келтіре
аламыз. Бұл библиографиялық сөздікте көрсетілген қазақ тіл білімі
әдебиеттерінің материалдарын былай топтастыруға болады:
• Тіл мәдениеті 200-ден аса мақалалар, баяндамалар, оқулықтар, оқу
құралдары
• Сөз мәдениеті
• Үгітші тілінің мәдениеті
• Газет тілінің мәдениеті
• Әдеби тіл мәселелері
Тіл мәдениеті туралы сөз қашаннан бастау алады дегенге жауапты да
жоғарыда айтылған библиографиялық сөздіктен таба аламыз.
1. 1920-1940 жылдар, қазақ әліпбидің қалыптасуы туралы
жазылған сыни ойлар мен дәйекті ғылыми мақалалар,
баспаларда бір сөздің әртүрлі қолданылып жүргендігі туралы
мақалалар, шұбалаң сөйлемдер мен сөйлем кестесіндегі
шатақтар туралы мақалалар.
2. 1940-1960 жылдар, тіл мәдениеті туралы, сөз мәдениеті
туралы, шұбалаң сөйлемдер, сөз қолданысымыз туралы,
үгітшінің тіл мәдениеті, әдеби тілдің тазалығы, орынсыз
сөз, түсініксіз сөйлемдер, оқушылардың тіл мәдениетін
көтеру, ой мен тіл туралы мақалалар.
3. 1960-1980 жылдары, тіл мәдениеті туралы кейбір ойлар, тіл
мәдениеті мәселелері, тіл мәдениеті және мектеп, әдеби тіл
мәдениеті жайындағы пікірлер, тіл өнері, сөз мәдениеті, тіл
нормалары, сөз талғамы өрелі ой кепілі, әдеби тілдің
бүгінгі талабы, тіл шұбарлығына тыйым, тіл – халықтың
қазынасы, тіл мәдениеті және терминология т.б. тақырыптарда
жарияланған мақалалар.
6
4. 1980-1990 жылдары, тілдегі кібіртіктер қайдан туды, тіл оранды
болғанда
көкірек ояу, тіл өнері дертпен тең, тіл мәдениетінің кейбір мәселелері,
тағы да норма мен вариант жайында, елемеуге болмайтын, шығарма және тіл
мәдениеті, бір сөйлемнің анатомиясы, қарға қаңқылдап, тіл туралы, тіл
заңдылығы мен сөз сыры. Сөз талғамы – көркем тіл кепілі, әдеби норма және
сөз сыры, тілдегі түйіткілдер, тіл мәдениеті туралы, тіл заңдылықтарын
сақтайық, әркім өзінше тон пішкенде, қуаты күшті нұрлы сөз, тіл бұзу
осындайдан басталады, тілдегі түйіткілдерден туған түйіткіл, көркемдік
кілті, әдеби тілдің бастауы, тіл бұзаризмге-деп келетін тақырыптарда
сантүрлі мақалалар республикамыздың әртүрлі газет – журналдарында
жарияланып тұрды.
Жоғарыда атап көрсетілген мақалалар нәтижелері қазақ тілінің
әлеуметтік ахуалын жақсартып, Тіл мәдениетінің теориялық негізін
қалыптасуына тікелей қатысы бар негіздеме болды. Себебі тіл мәдениетін
зерттеу өзекті сипат алып, келесі мәселелерінің бағыт – бағдары айқындалып,
оларды теориялық негізде шешуді күн тәртібіне қойып отырды. Тақырыпты терең
түсіну, зерттеу, тұжырымдау, теориялық негіздеу мақсатында тіл мәдениетіне
қатысты жарияланған мерзімді баспасөз мақалаларының және ғылыми-практикалық
конференцияларда оқылған баяндамалардың материялдарында негізгі деп
танылған ұстаным, принціп, ұыныс, ереже, тұжырым, пікірлерге тоқталалуды
жөн көрдік.
А. Көшімбаев Тіл мәдениеті туралы мақаласында, мектеп
табалдырығындағы сөз өнері мен тіл мәдениетінің жай – күйі мен ондағы
қиындықтар туралы сөз ете отырып, Қазақ халқы өткір, көркем, сыпайы сөздің
иелерін ерекше қадірлейді. Орта мектепті бітірген оқушылар әдебиет
тілімен дұрыс сөйлей, жаза алатын дәрежеде болуы керек, - деп ой түйеді.
Өз мақаласында тіл мәдениетін оқытудағы кемшіліктерді мысалға келтірсе де
қиындықтарды шешу туралы ұсыныстарды тіл мамандары назарына қалдырса керек.
Бірақ автор қолданған Әдебиет тілі тіркесінен байқайтынымыз, сірә,
әдебиет тілі мен әдеби тіл терминдерінің аражігі әлі ажырай қоймаған болуы
керек.
Шұбалаң сөйлем, қотыр тіл атты Социалистік Қазақстан газетінің
сыни мақаласымен оқып танысқанда мынадай мысалдарды көруге болады:
• Анардың міндетінде 12 сыйыр бар ...
• Бұзаулар тегіс күйлі, дені сау ...
• Таза ауаға қыдыртып ойнатады ...
• Көктемгі егіс жоспарын орындау жөніндегі партия мен үкімет белгілеген
срок өтіп барады.
• Жыйналатын қаржының дерлік көпшілігі ...
• Ерте туған қой – ешкілер ...
• Ферманың қой шапаны ...
• Қазір сол төлдерден 12 басы қотыр ...
• Көк бұлақ колхозының қой фермасы 160 қой – ешкіден 200 қозы – лақ
алды ...
7
Берілген сөйлемдер логикалық қыйсынға келмейтіндігі және сөйлемдердің дұрыс
құрылмауы, төл сөздердің дұрыс қолданылмауы, баламасы бар бола тұра кірме
сөзді қолданушылықты байқатады. Бұндай мәселелер баспа беттерінде шұбалаң
сөйлем, қотыр тіл немесе орынсыз сөз, түсініксіз сөйлем деген
тақырыптармен жарияланып, тіл мәдениетінің кемсін тұстарын аңғартып тұрды.
М. Сәрсекеев Әдеби тілдің таза болуы үшін күресейік атты
мақаласында Тілдің негізгі жасаушысы және дамытушысы – халық-дей келе,
ойын былай сабақтайды. Сондықтан жазушылар мен ақындар халықтың сөйлеу
тілінен көп үйренеді, соның асыл қазыналарын кең пайдаланады. Көркем
әдебиет шығармаларынан оқушылар жұртшылығы өздерінің қайнаған өмірі мен
қажырлы еңбегін көреді. Оқушылар бұл шығармалардан көп тәлім тәрбие алады.
Шығарманың тілінен үйренеді. Осылайша, көркем әдебиет тілі оқушылар үлгі
алатын, теңелетін, үйренетін норма болып отыр. Сондықтан көркем әдебиет
шығармалары таза, тартымды, көрікті тілмен жазылуы керек. Ұлы октябрь
ревалюциясының нәтижесінде орнаған жаңа құрылыс, жаңа мәдениет, жаңа мораль
көптеген жаңа ұғымдарды, жаңа сөздерді туғызды. Бірсыпыра сөздер
тілімізден мүлде шығып қалды. Біраз сөздер ескі мағыналарынан айрылып,
бүтіндей жаңа мәнге ие болды, - дей келе, 30-жылдары көп ұғымдар, ғылым
мен техника терминдері, тіпті жер – су аттары ерекше бұрмаланып айтылып
жүргенін де сөз етеді. Автор көркем шығармалар мен аудармаларда, ғылыми
еңбектердегі шұбарлаушылық әдеби тілдің нормасын жете айырмай диалектизмге
ұрынуда деп бағамдайды. Ақын – жазушылардың сөз қолданысындағы
неологизмдерді жасанды сөздер деп бағалайды. Мысалы: Отарба – паровоз, күй
сандық – пианино, сайтан арба – велосипед, қорғанбек – командант, жортарман
– барлаушы. Бұл сөздер қалың жұртшылыққа түсініксіз Тілдің күрмелуіне
себепкер болатын мағынасыз жасанды сөз.
Көркем әдебиетте Сарыарқа, арқа, сахара, жазира, дариға, дулыға,
әруақ, тәж, хан, патша сияқты көне сөздер, шамдал, лала, зифа, таутана,
феруза, зәлзала, зүбаржат т.б. араб – парсы сөздері, : бүткіл, тірі шатақ,
дырау, тыныс күні, жүдә, ұра шапты, желеу, дың сияқты диалектизмдер әлі де
қолданылып келеді деп мін тоғады да, Тіл тазалығы, анықтығы, өткірлігі
үшін күрес мәдениет құралы үшін күрес болып табылады - деген (М. Горкии)
сөзімен аяқтайды.
С.Садырбаев Өнер алды қызыл тілатты мақаласында сөз құдіретін былай
өрбітеді: Тегінде ғылыми айтыс демелік, өзара жай қарапайым әңгіме
демелік, - барлығында да үш шарт сақталса ғана нысанаға дөп тимек. Атап
айтқанда, бірінші, - ой тұнықтығы, екінші – тыңдаушыға ұқтыру, үшінші –
эстетикалық ләззат беру болып табылады.
М. Қарақұлов Тіл бұзу осындайдан басталады атты мақаласында
орынды – орынсыз қолданылып жүрген сөздер туралы ойын ашық білдіреді:
жайлы = жайында, хақында, турасында, туралы, жөнінде
• Отырар жайлы дерек.
• Отырарға жасаған жөртуыл жайлы біршама деректер жазып қалдырды,
• Олар үлкен апаттың келе жатқаны жайлы қалаға өсек таратып, халықты
8
үрейлендіріп еді (Ә. Дербісәлиев Көне жазба мұралар, мақала, жұлдыз
1981ж.)
• Қаратауы, оның теріскейін, Келіншектауын көріп, соңғысы жайлы әкесінен
естіген ертегі.
• Сақтану жолдары жайлы кеңес беріп отырады.
• Дүйсенкүл әже жайлы есте қалғандарын айтып біраз отырды.
• Бұл жайлы айтқанында
• Өмірлік шаруа жайлы өзіңмен ақылдасқалы келіп едім (К. Қамбаров
Жалғыз бала повес Жұлдыз №6 1981ж)
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде 1978 ж III том жайлы - қажетке
сай, қолайлы , ыңғайлы мағыналарын береді.
1. бұл жайлы тіл бұзушылық оны тіл бұзарлар, дүмшелер, белсенділер
шығарған. Сауаттылар бұл жайында деп қолданады.
2. Ендігі бір, орынсыз жерге иығын тығып, сол жерде тұруға тиісті сөздің
орнын озбырлықпен тартып алып жүрген сөз – Күрделі сөз. Бұл сөз
күрделі мәселе, күрделі жөндеу, күрделі қаржы дегендерде өз
мағынасында, өз орнын тауып тұрады. Күрделі – капитальный, сложный
сөздерінің орнына алынған. Бірақ Сложный сөзін мәтінде
қазақшалағанда барлық жерде бірдей күрделі деп аудару дұрыс еместігін
автор
Күрделі жағдай – қиын жағдай = сложное положение
Күрделі уақыт – қиын, қысылтаяқ уақыт = трудное время
3. Қазақтың бұрыннан айтысып жүрген кейбір сөздерін басқа сөзбен
ауыстырып қолдану: Істейді жасайды
Қызмет істейді қызмет
жасайды
Жұмыс істейді жұмыс жасайды
Арасында ішінде
8 әйелдің ішінде 4 ғалым бар
өз орнында тұрмай, жеке сөздіңде сонымен қатар бүтін сөйлемнің де
мағынасын бұрмалайтын осындай сөздер қазбалай берсе көптеп
табылады.
Біздің тіл бұзарлық осындайдан басталады деп отырғанымыз осыдан
деп
түйеді.
С. Кеңесбаев Тіл мәдениетін арта түссін атты мақаласында Жазушылық
әрқилы ойы, сезім дүниесі тіл арқылы ғана білінеді. Жазушының тілі
шығарманың негізгі идеясына сай келгенде ғана көркем әдебиеттің құны
артпақ,-дей отырып, автор ойын былай сабақтайды; Тегінде әдебиетшілеріміз
тіл мамандарына сеніп, бұлар әдебиетшілерге сеніп, көркем әдебиеттің тілі
ешқайсымыздың арнап зерттеу объектіміз бола алмай жүрген тәрізді.
Халық тілінің негізгі екі арнасы бар: бірі – ауызекі тіл, бірі –
ауыз әдебиеті. Бұл екеуі тілдік құрылымы жағынан жазба әдебиет тіліне үйлес
келгенмен, сөздік құрам, стилистика жағынан, сөйлем түрлері, сөз тіркесі
жағынан бір – бірінен ірі –ірі ерекшеліктері бар. Осы тұрғыдан қарағанда
қазіргі қазақ әдебиеті қайраткерлерінің біріне бірі ұқсай бермейтін тілдік
– стилистикалық
9
ерекшеліктері бар.
Жазушы өз шығармасындағы ұнамды, ұнамсыз образдарға лайық
эстетикалық, көркемдік жағынан дөп келетін сөз бен сөйлем іздейді: кей
уақытта жазушы тың соны сөз (неологизм), кей уақытта көне сөз (архаизм)
іздейді. Орынды қолданған жерде бұл тәсілдің ешбір сөкеті жоқ. Керісінше,
мұндай ізденушілікке жол беру керек. Кең жол беру деген оңды – солы келе
беретін ебедейсіз, икемі жоқ жаңалық ашу деген емес: әбден мұқият,
тапқырлықпен ғана иемденген сөз ұтымды келетіндігін сөз етеді.
Г. Жәркешованың Тіл байлығы – ой байлығы атты мақаласы Тіл
мәдениеті оқушы жұртшылықты мәдениетті жазуға, сөйлеуге баулитын, оларға
эстетикалық әсер – ықпал ететін көркем шығармаларға да байланысты.
Өмір талабы өскен сайын сөздің де мағынасы кеңейіп, үстеме ұғымдар
пайда бола береді. Әр автордың өзінше сөз қолдану тәсілі болады. Онда
автор бір сөзден жаңа толық мағына шығармағанымен, сол сөздің негізгі
мағынасына меңзеп я соған балап, не негізгі мағынаны жанамалап отырады.
Мысалы: Оның өзгелерден жігі бөлектеу, Бір жағынан кен зерттеу ісінен де
айырылғым келмейді, бауыр басып қалған өнерім ғой. Екеуміз де көмескі
жандармыз. Жік, бауыр, көмескі сөздері тура мағынада емес, негізгі
мағынаға балап, жанамалап берілгендігін сөз етеді.
Мазмұн және тіл мәдениеті, атты мақалада Газеттегі мақаланың
үнамды және ұғымды болуы оның көтерген мәселесінің актуальдігімен қатар,
тілінің мәдениетті болуына тікелей байланысты
1. газеттерде жарияланған кейбір мақалалар мазмұнының тақырыбына сай
келмейтіндері байқалады.
2. сөйлемдерді ұзақ құрудан, сөздердің өз орындарында тұрмауынан
айтылатын ойдың түсініксіз болуы да жиі кездеседі.
Ғылыми – атейстік насихаттау көлемі аз өткізіліп жүр. көлемін
өткізу қоғамдық орындарды бұзып...
3. Газет тілінің мәдениетті болуына терминдер мен атаулардың дұрыс
аталынуының елеулі маңызы бар.
Участок – учаске, колхоз басқармасы – колхоз правлениесі,
насихат – пропаганда, топ – группа,
бастық – начальник, бақ – сад, председатель – басқарма,
жиналысқа қатысу – жиналысқа қатынасу т.б.
Аудандық, қалалық газеттер терминдерді дұрыс қолдану үшін орталық
газеттерді оқып, жарда терминдер қалай алынатынын бақылап отыруға
тиіс.
4. Газет мәдениетін арттыруда авторлардың фамилияларын дұрыс жазуда
қажет. Біздің газеттерімізде әрбір мақаланың соңына автордың инициалы
(өз атының бас әрпі) қойылып, фамилиясы толық жазылады; керекті
жағдайда оның лауазымы да көрсетіледі. Автордың аты мен фамилиясын
толық жазу практикасы да бар. Автордың инициалын қоймай, тек
фамилиясын жазу немесе фамилиясын жазбай, тек атын ғана қою
10
мәдениетсіздік болады. Міне осы аталған тіл мәдениетін бұзушылықты
автор өте орынды мәселе етіп көтерген.
М. Балақаев Баспасөздің тіл мәдениеті атты мақаласында әдеби тілді
жетілдіре түсу, халықтың тіл мәдениетін арттыру болмақ. Тіл мәдениеті
дегеніміз – тіл жұмсаудағы ізеттілік, сауаттылық қана емес, сонымен қатар
тіл тәсілдерін, фонетикалық, орфографиялық, морфологиялық, синтаксистік,
стильдік құбылыстарды ұқыпты, дұрыс қолдану дағдысы.
Әдеби тіл – халық тілінің жоғары формасы. Ол – жазба әдебиет арқылы
жүйелі қалыпқа түскен, стилдік тармақтары сараланған, жалпыға ортақ,
қоғамдық қызметі әралуан тіл. Сондықтан әдеби тілді ауызекі сөйлеу
тілімен ортақ, айырмасыз деп түсіну қате пікір екндігін айта отырып,
баспасөз бетіндегі қателіктерді де талдап тарата түседі. Баспасөзде қате
жазу әлі бар, саяси, ғылыми – техникалық, тағы басқа терминдер жүйелі
қалыпқа түсті дегенмен терминдердің біразы түрліше алынады. Әдеби тілдің
қалыптасқан синонимдік әріптесі тұрғанда, ескірген сөздермен
әуестенушілер бар. Диалектизм, професионализм, дублет сөздерді қалай
болса солай қолдану фактілері де кездесіп тұрады.
Мысалы: айтылмыш, ләкин, һам, мартаба, хақында, рауасты, қауышқан
тәржима.
Әдеби тілде әбден қалыптасып кеткен араб, иран сөздерін ескіше жазу да
орын алып жүр;
Мысалы: ғұмыр, уағда, хақиқат, мағлұмат, гуна, мехнат, газап.
Нормаланғаны: өмір, уәде, ақиқат, мәлім, кітап, күнә, бейнет, азап т.б.
Дубет сөздердің түрлері:
• Фонетикалық: маудай – маулай, диірмен – тиірмен, ырза – риза, разы
• Лексикалық: қораз - әтеш, қала – шаһар
• Семантикалық: қалбыр - елек, леген – шылапшын, кірлен
• Грамматикалық: баратын – баратуғын, барайық – баралы, айту керек –
айтпаққа керек.
Дублет сыңарлары қалыптасуы өзінен өзі болған жоқ, ғалымдардың, қоғам
қайраткерлерінің кейде ресми түрде, кейде өз беттерімен жөнге алып
жібергендері көп. Кейбір дублеттердің екі сыңары да әдеби тілде бірдей
қолданылады. Мысалы: ашық – ғашық, адым – қадам, айқай – айғай, жиылыс –
жиналыс, сұрақ – сұрау, мысалы – мәселен, бақ – бау, суару – суғару;
Мұндайдың мынасын нормаға айналдырайық деу қиын. Солардың ішінде түрлі
стильдік орайы немесе екі түрлі айырым мағынада қолдануға болатындары бар.
Мағыналары дәлме – дәл келетін фонетикалық, лексикалық, семантикалық
және грамматикалық дублеттер. Олардың біразын көпшіліктің ұнатуымен,
жүйелеп жіберуге болады.
Мысалы: айуан – хайуан, арам – харам, әдет – ғадет, әшейін - әншейін,
әншін, бәйге – бәйгі, беймаза – бимаза, ғанибет – қанибет, тожол – дожол,
диірмен – тиірмен, дұшпан – дұстан, жиырманшы – жиырмасыншы, жалғыз –
жауғыз, кереует – кіреует, кровать, киіз – кигіз, қартамыс – кәртеміш,
кәрия – қария т.б.
11
Диалектизм әдеби тілдің лексикалық қорына жатпайды. Олар жергілікті
ерекшеліктер болып есептелгендіктен, сөйлеу тілінің лексикалық қорына
енеді. Қазақ халқының әдеби тілі жалпыға ортақ, тұтас. Оны жергіліктендіру
тілдік тәрбиенің ұнамсыз жағы болады. Диалектизм мен профессионализмдердің
де әдеби тілге керек болып енгендері, әлі де енетіндері бар.
әдеби тілдің даму барысында пайда болған жаңа ұғымға лайықты жаңа
сөздер, синтаксистік орамдар, жаңа тіркестер пайда болатыны түсінікті.
Олар: баяндама, басқарма, шығарма, орталық, жаратылыс, құрылыс, құрам,
өнім, өндіріс, оқулық.
Жаңа сөз жасау барысында қазақ тілінің сөз тудыратын қосымшаларының
қызметі кеңейді.
- лық, - тық, - әрі абстракты зат есім, әрі сын есім тудыратын
өнімді жұрнақ болды. Мысалы: бостандық, шаруашылық, қамқорлық,
бесжылдық, білімдарлық бейжайлық, сібірлік үйлезкі, семейлік
Ертіс, балалық ертеңгілік, отандық соғыс, адамдық тіршілік,
жексембілік.
Тілдегі дұрыс сөздерді теріс жұмсау – туды, туылды. Оныншы май,
бесінші октябрь (дұрысы майдың оны; октябрьдің бесі) – сіңісіп кетті.
Автор Айта берсе, қазіргі тіл жұмсау тәжірбиемізде осы қалай дейтін жайлар
көп, - деп Тіл мәдениетінің мәселелі жақтарының біразын шолып шыққан.
Б. Нұржекеев тіл мәдениетінің өзін толғандырған мәселелердің
біршамасын топтап көрсеткен мақаласы Тіл заідылықтарын сақтайық. Бір
елге қызмет етіп отырған тіл ұдайы дамып, байып отыруға тиіс екендігін сөз
ететін мақалада: Соңғы жылдарда еріксіздіктен бе, әйтеуір, грамматикалық
ережесі ежелден бар, емлесі әлдеқашан қалыптасқан сөздердің өзін де бұзып
жазу дәстүрі байқалып жүр: Қатені тіл мәдениетімізге түскен дақ деп
түсініп, дер кезінде түзетіп отыруға тиіспіз, - делінген.
1. Реттік сан есімдер араб цифрымен берілген кезде, - ыншы, - інші, - ншы,
- нші жұрнақтарының орнына дефис қойылады. Бірақ бұндай қателіктер баспа
бетінде бұзу жиі кездесетіндігін мынадай мысалдар арқылы дәлелдейді.
а) Б. Серіков 10 класс оқушысы Б.
Серіков он класс оқушысы. ә) Б. Серіков 10-шы класс
оқушысы. 10-шы деп жазу орыс тілі емлесімен шатастыру. Орыс тілінде
реттік сан есім родқа байланысты әрқилы келеді. Сондықтан дефистен кейін
де жалғау жазылады. Мысалы: I-й курс, на 3-й странице, 67-я годовщина.
Қазақ тілінде родтық түрленулер болмайтындықтан, тек дефис қою (10-
класс) жеткілікті.
2. Реттік сан есімнің емлесінде ескертілмеген, бірақ іс жүзінде қате жазу
дәстүрге айналып бара жатқан көріністің бірі № 108 орта мектепте,
№ 26 үйге орнатылсын. Бұл мысалдарды ереже бойынша оқысақ нөмірі жүз
сегіз орта мектепте, нөмірі жиырма алты үйге деген болар еді.
Келтірілген мысалдардағы қателіктер орыс тілі емлесін қате пайдаланудың
ықпалынан болса керек. Орыс тілінде в школе № 108, установить на доме
№ 26 деп ережеге сай жазылған. Қазақ тіліндегі қосымшаның қызметін
орысшада в, на предлогтары атқарып тұр және ол сөздер орыс тілінде
реттік сан есімге де жатпайды. Ережені құбылта бермей, жоғарыдағы
мысалдарды жазудың дұрысы: № 108 – орта мектепте, № 26 – үйге.
12
3. Орыс тілінде айды, күнді, жылды цифрмен көрсеткенде, реттік сан есімнен
кейін дефис қойылмайды - бұл ескертпе қазақ тілінде де бар. Бірақ,
біздің ойымызша, күн, жыл, айды қазақ тілінде цифрмен көрсеткенде 7 –
ноябрь, 1984- жыл, - деп дефиспен жазылғаны жөн секілді.
4. 1963 – жылы 25 – августа қазақ тілінің орфографиясының негізгі
ережелері бекітілген. Бұл ереже біраз даулы мәселелердің дұрыс жолын
белгіледі. Мәселен соңғы жылдары газет – журналдарда ақ, ау, мыс
шылауларының қатарында дағы шылауын да дефис арқылы жаза бастаған
болатын. Ал негізгі ережеде дефис арқылы жазылатын шылаулар қатарында
дағы шылауы көрсетілмепті. өйткені дағы шылауы да, де, та, те
шылауларының бірден – бір синонимі ғана. Мысалы: Тыншығарсың сен дағы,
сабыр қылсаң азырақ.
5. Негізгі ережеде әлі де ескерілмеген жағдайлар бар – ау деп қалдық,
себебі, онда: ақ, ау, мыс, міс, ды, ді, сынды шылаулары өздерінен
бұрынғы сөздерден дефис (-) арқылы бөлініп жазылады делінген. Бірақ
сынды сөзі шылау екені рас, алайда оған синонимдес секілді, сықылды,
тәрізді, сияқты, тақылетті шылаулар да бар. Олар неге дефис арқылы
жазылмайды? 1961 – жылы шыққан Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде
сынды шылауына сияқты, секілді, тәрізді деген шылаулардың мағыналас
(синонимдық) екендігі көрсетілген және келтірілген мысалдар дефизсіз
жазылған.
6. Қазақ тілінің ішкі өз заңдылықтарына сүйене отырып, біраз сөздердің
емлесін әлі де ойластыру қажет пе дейміз. негізгі ереженің тағы бір
ескертуі былай: п, х, дыбыстарына аяқталатын орыс тілінен енген сөздерге
дауыстыдан басталған қосымша жалғанғанда п, х дыбыстары ұяңдамайды:
принцип – і – принципі, типім – де – типімде, пкоп – ы – окопы, цех – ы –
цехы, альманах – ы – альманахы. негізгі ереженің 3 – параграфына
берілген ескертуде әріпке і-ні қосқанда, әрпі деп жазу ұсынылады.
Кітап – кітабы болғанда әріп - әрібі болмайды. Әдіп - әдібі, шәріп
– шәрібі, қорап – қорабы түрленгенде, осы негізде неге біз принцибі,
тибі; онобы, цеғы, альманағы деп жазбаймыз.
7. Кейбір дауыссыз дыбыстарға біткен сөздерге қосымшалар ы, і дәнекері
арқылы барып қосылатыны рас, алайда осындай сөздердің қатарына нг
дыбысына бітетін митинг дегеннің де жататыны ойландырады. митингіге
барамыз деу дұрыс та, митингке барамыз деген қате секілді. Осы ережеге
бағынсақ, онда браунингке ұмтылды емес, браунингіге ұмтылды, рингке
шықты емес, рингіге шықты, гонгке дейін емес, гонгіге дейін
деуіміз керек қой. Алматы атты энциклопедиялық анықтамада олимпиада
рингісінің жеңімпазы деп те жазылыпты, мұндағы сі қосымшасының қайдан
келгенін түсіне алмаймыз. Біздіңше бұл ереже де қайта қарауды, дұрыстап
жүйелеуді керек етеді.
8. нк дыбысына біткен сөздерге де қосымша жалғануы ережесін реттеу керек
сияқты. өйткені Танк сөзіне барыс септігінің жалғауын танкіге және
танкке деп екі түрлі жалғанып тұр. Бізше, дұрысы, тіліміздің ішкі
тәртібіне
13
үйлесі танкке болу керек. Ал тәуелді септеудің үлгісі жау танкісіне
ұмтылды емес, жау танкіне ұмтылды болуға тиіс. Осы тектес сөздерді бір
ізділікпен түрлендірген дұрыс, бұларға ы, і дыбыстары тәуелденгенде
ғана қосылуы керек. Мысалы: менің банкім, сенің банкің, оның банкі.
Комбайыншы – комбайнер, прозашы – прозаик, футболшы – футболист, хоккейші
– хоккейст - деп айту да, жазу да белең алды. Тудым – туылдым, үрлемелі
аспаптар – үрмелі аспаптар, ішек – шек деп, қазақша нұсқа деудің орнына
вариант деп қолданылып жүр. Тілдің иесі – халық, сондықтан халықтың
қасиетті қазынасына ғылым да, ақын – жазушы да, журналист пен студент те,
шаруа мен жұмысшы да, қызметкерлер мен жай адамдар да – бәріміз құрметпен
қарауымыз керек - деп, Соңғы жылдардағы қазақ көркем шығармаларының тілі
атты творчестволық конференция қарсаңында тіл мәдениетінің түйіткілді,
мәселелі жақтарына автор дәйекті дәелдер келтірген.
И. Ұйықбаевтың Тіл мәдениетінің кейбір мәселелері (12) мақаласы:
1. Аударма тілінің мәдениеті ерекше сөз етуді қажет етеді: М. Әуезов
аударма тілінің мәдениетіне мынадай орынды талап қояды: орыс тілінің
мәдениетінен қазақша әдебиет тіліне қонымды үлгі алғанда, оны қазақ
сөзімен қалыптап, жаңғыртып, өзгертіп бергенде, ең әуелі сол көркем,
шебер істелген қорытпақ болсын.Осы талапты аудармашылар орындай
бермейді.
2. Оқулықтардың тіл мәдениеті де ерекше әңгіме етуді керек етеді. Дұрыс
сөйлеп, дұрыс жазу үшін сөздің мағынасын, этимологиясын (төркінін, тегін)
білудің айрықша маңызы бар. Мысалы: дерек – ақ бөкен, қара құйрық
тұқымдас аң, қазір маңғол даласында ғана кездеседі. Ол бір кездері қазақ
даласын, оның ішінде Зеренді тауын жайлаған. Зеренді – зерені көп
аталуының мәнісі содан. (Сафуан Шаймерденов)
3. Жарыса қолданылып жүрген сөздердің өзара ортақ мағыналары да, стильдік
ерекшеліктері де бар болғандықтан, олар сөздердің стильдік құбылуына
жатады. Мысалы: заман – замана, одан – онан, шейін – кейін – дейін,
ертегі – ертек, жалғыз – жаңғыз, оқиға – уақиға, адамзат – адамизат.
Баспасөз тілі мәдениетіне арналған ғылыми – теориялық конференцияда сөз
болатын мәселелердің басты – бастылары осылар деп автор ой түйеді.
Қ. Сағындықовтың Тіл мәдениеті туралы (13) мақаласында сөз болған
кейбір мәселелер туралы.
Тіл мәдениетін көтеру жолындағы күрес ең алдымен көркем әдебиет
саласында кең өріс алуы тиіс.
Қазіргі қазақ тілінің дамуына аударма әдебиет, былайша айтқанда,
аударма тілі елеулі әсерін тигізіп отыр.
1. Күнделікті газет номерлерінен немесе басылып шыққан кітап беттерінен
мынадай сөз тіркестерін оқығаныңда қатты налисың: олар міндеті биік
дәрежесінде тұр: есіңізде болсын, біз сізге елеулі түрде үміт артамыз;
өзімнің қайран қалғанымды білдірмеске шыдай алмай отырмын; бұрынғы
шешімдердің орындалуына қол жеткізбекшісіз бе? өкілі болып табыласыз ғой;
барынша сақ түрде; ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту үшін; зор өрлеу
14
үстінде; тағдырдың еркіне тасталды; Польша мен Чехославакияны азат
етуге бастама салынды; Халықтың аз бөлігін құрайды, т.б.
2. Кейбір жолдастар қазақтың бірлі жарым төл сөздерін де бұрмалап
қолданады: аспаз деудің орнына аспазшы, диқан деудің орнына диқаншы,
шаштараз – шаштаразшы, куә - куәгер деп жазады. әрине мұның бәрі - өнер
ретіндегі, творчество ретіндегі аудармадан хабарсыз, тек калька жасауды
ғана білетін немесе қазақтілінде материал әзірлегенде орысша ойлап отырып
жазатын адамдардың қаламынан шыққан үлгілер.
3. Теріс тіркестер: Жұмыстың қандай формасы болмасын, есеп жасалынды,
шаруашылықтың табысы есептелінді, партия ұйымының кемшіліктері
көрсетіп отырылды, осындай жұмыс істелуі тиіс.
4. радио мен телевизия хабарларында жиі кездесіп жүрген шалағайлық: бұрысы
жоспар 20 процентке орындалды, дұрысы 20 процент орындалды, бұрысы
табыс екі есеге арытты, дұрысы екі есе артты.
5. жайында, жөнінде, туралы, хақында = жайлы?
6. кірме сөздерде қолданылатын дық, дік, лық, лік, тық, тік, шыл, шіл
жұрнақтарына бітетін сыны есімдерді қолданудағы ала – құлалық көп.
Мысалы: прогрессивный строй – погрессивтік құрылыс, прогресті құрылыс,
прогрестік құрылыс, прогресшіл құрылыс. Бұл жөнінде қалыптасқан дұрыс
тәжірибе мынадай. Қазақ тілінің нормаларына сәйкес адам жөнінде, сондай
адамдардан құралатын партия, ұйым, қауым, қоғам, тап, топ жөнінде шыл
немесе шіл қосымшалы сын есімдер, адамның іс - әрекетін сипаттау үшін
басқа жұрнақтарға бітетін сын есімдер қолданылуға тиіс. Мәселен,
прогрессив қолданылуға тиіс. Мәселен, прогрессивное человечество –
прогресшіл адамзат, прогрессивное общество – прогресшіл қоғам,
прогрессивное движение – погрестік қозғалыс. Немесе революционный
пролетариат – революцияшыл пролетариат, революционная борьба –
революциялық күрес, т.т.
Қ. Неталиевтың Әдеби норманың өрісі кең (14) мақаласынан – уда, - уде
формасының сөйлемнің баяндауышы қызметін атқаруы, шақтық мағынаны білдіру
фактілері (жүргізіп отыр, жүргізіп кеелді, жүргізіп тұр сияқты формалар мен
синонимдес жүргізуде түрінде жұмсалуы) қазақ әдеби тілінің негізін салушы
Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин туындыларында, сондай – ақ 19 – ғасырдың
екінші жартысында В. Радлов, Н. Пантусов, П. Мелиоранскийлер жинап
бастырған бай ауыз әдебиеті нұсқаларында кездеспейді. Демек, шақтық
мағынадағы қолданысы – тілдің дамуы негізінде грамматикалық тұлғалардың
функциясының кеңеюі арқылы кейін пайда болған құбылыс.
Бұл форманың сөйлемнің баяндауыш қызметінде шақтық мағынада жұмсалуы ең
алғаш Айқап журналынан, сондай – ақ Сәбит Дөнентаевтың Октябрь
революциясы жеңісінің алғашқы кезеңінде жарияланған публицистикалық
мақалалары мен әңгімелерінен, кейбір өлеңдерінен, Еңбекші қазақ газеті
беттерінен көріне бастады. Сөйлемде атқаратын қызметіне байланысты
мағынасының кеңеюі, яғни қазақ тілі грамматикасына енген бұл жаңалық,
біріншіден, қазақ тілінде публицистика саласының дамуымен байланысты. –
уда,
15
- уде формасы тек публицистикада емес, көркем шығармаларда да орын алып
келеді. Б. Майлин, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин сияқты көрнекті
жазушылар шығармаларынан осы форманың сөз етіп отырған функцияда жұмсалу
фактілерін кездестіреміз.
- уда, - уде формасының баяндауыш қызметінде жұмсалып, шақтық мағынаны
білдіру мысалдары түркі тектес халықтар тілінде де жат дүние емес, - уда, -
уде қырғыз, қарақалпақ тілдерінде – у тұлғасымен синонимдес формасы өзбек
тілінде де дәл осындай функцияда жұмсалады. Және олар қазақ тіліндегі
сияқты өте өнімді норма болып келеді.
- уда, - уде формасының әдеби нормаға енуі бар да, оны өз орнында жұмсау
бар. Кез – келген жерге қойып жаза беруден, біріншіден, оның басқа да
(айтып келеді, айтып отыр, билеп жүр сияқты) синонимдік формаларын
қолдануды сиретіп барамыз, екіншіден, форманы қалыпқа, штампқа айналдырады.
Осылардың барлығы жеке сөздерді, грамматикалық формаларды тілде орынды
жұмсау, оларға стильдік өң бере қолдану ісіне нұқсан келтіреді. Демек, осы
сияқты кемшіліктердің тіл мәдениетін сақтау мен оны жетілдіру шараларына
теріс әсерін тигізері сөзсіз. Қорыта айтқанда, - уда, - уде формасының
функциялық ерекшеліктері тілімізге жат емес. Ол көпшілік қолданысына
айналып отыр. Оның жасалу тәсілі де тіл табиғатында ежелден бар балам
қалада, мал жайлауда сияқтылармен төркіндес.
Демек, бұл формадан шошынбай, етістіктің осы шақ мағынасын білдіретін
тұлғалардың бірі ретінде стильдік өң бере, өз орнында ұқыпты қолдану абзал.
Қазіргі тіл қолдану практикамызда, атап айтқанда баспа сөзде, көркем
әдебиетте, оқулықтарда, ғылыми әдебиеттерде жарыса қолданылып жүрген немесе
бірінің орнына бірі қолданылып жүрген (дублет сөздер) сөздер бар деген Б.
Омаров, Тіл мәдениеті туралы кейбір ойлар мақаласында Ал шын мәнінде
жазба тілімізде бір сөздің екі – үш түрлі болып қолданылуы әдеби тілдің
сипатына жатпайды, деп өз ойын былай сабақтайды;.
Кей жағдайда осы дублеттердің мынасы дұрыс деп айта қою қиынға соғатын
сияқты. Қиын болатын себебі: Біріншіде, сол сөздердің этимологиясы белгісіз
болса, екіншіден ондай сөздерге оның түбірі мынау, қосымшасы мынау, ол
пәлендей деген сөзден шыққан деп морфологиялық талдау жасауға келмейді.
Мысалы: байшешек – бәйшешек, барақ – парақ, бәйге – бәйгі, бөгелек –
бүгелек, бұлғары – былғары.
Дублет сөздерді синоним сөздермен шатастырмауымыз керек. Ақшалай –
ақшадай, Жылылай – жылыдай, сияқты сөздер дублет сөздер емес, өз алдына
айырым мағынасы бар сөздер демекпіз. Мысалы: жемісті базарға сатып,
ақшалай бер, Сен менің аласамды заттай емес, ақшадай бер, От жағып,
үйді жылылай бер; Қанатқа асты жылыдай бер. Орыс тілінен енген сөздер:
керосин – кәресін, ботинки – бәтеңке, стакан – стақан, чемодан – шабадан.
Бұл сөздердің екінші варианты әдеби норма болғаны жөн.
Тілімізде қазақша атаулары бола тұра кірме сөзді қолдану тіл мәдениетіне
қайшы келеді. Мысалы: кровать – кереует – төсек, бутулка – бөтелке –
шөлмен.
16
Дұрысы әдеби нормаға сай сөздер төсек, шөлмек болуы керек.
Есептік сан есімге – ыншы, - інші, - ншы, - нші, жұрнақтары жалғанып
реттік сан есім жасалатыны белгілі. Ал, жиырманшы деген реттік сан
есімнің морфологиялық құрылымы дұрыс болғанмен, осы сөзді осылай айту
тілімізге кейінірек кіргендіктен бе, әйтеуір құлаққа тосын естілетін
сияқты. Сондықтан бұл сөздің орнына оның дублеті болып келген жиырмасыншы
деген сөз тұрақтанса демекпіз.
М. Сқақбаевтың Шұбар сөз – шұбалаңқы ой салдары мақаласынан таниынымыз
мыналар. Тіліміздің шұбарланып бара жатқаны рас. Осы күні кез келген екі
жастың шүйіркелескен сөзіне құлақ түріңізші, таза қазақша әңгіме естуіңіз
қиын. Ауызекі тілдегі шұбарлық соңғы кездерде баспа бетіне де ауысты.
Әйтеуір қазақша сөйлеп, қазақша жаза алады демесек, көзіміз көріп жүрген
бірталай азаматтар тіліміздің кейбір – нюанстарын сезе бермейді. Сондықтан
олардың қолынан шыққан мақалаларда... мүйізді ірі қара, бәлен бас қой
деген тіркестер жарияланып жүр.
Тіл – нәзік те күрделі механизм іспетті: әр бөлшек өз орнына түсуге тиіс
екені секілді, сөз де лайықты орнында тұруды тілейді. Мысалы: Қ. Қазиев
Иманжапырақ
• Менің қолымда не бар, айтшы?
• Кедергі жасама дедім ғой!
• Сен білмейсің. Менің қасымдағы арқардың құлжасы (98 бет)
Соңғы сөйлемдегі құлжа деп отырғаны жоқ. Халқымыз асық екеш асыққа да жеке
– жеке ат берген: құлжанікін – құлжа, арқардікін – арқар, қойдікін – асық,
ешкінікін – ешкімай, сиырдікін – сомпай (сампай, топай) деп атаған.
Лениншіл жас №2 – санында Н. Хикметтің бір топ қысқа туындылары
жарияланды. Аударған - Ә. Омаров. Одан: Менде бір тарғыл мысық бар. Жүні
салалы да емес, құйрығы салалы да емес, кәдімгі мысық күшігі дегенжолдарды
оқыдық. О заман да бұ заман, мысықтың күшік туғанын кім көрген.
Қос сөздерді екіге ажыратып, синоним ретінде пайдаланатындар да
байқалып жүр.
Тіл шұбарлайтын өрескел жәйтер көбіне терминдік мәнге ие сөздер
төңірегінде жиі ұшырасады. Мәселен, бір кездерде ғылыми термин боп
қабылданып, кейіннен әбден қалыптасып кеткен, төл сөзіміздей естілетін
оттегі, сутегі, көміртегі секілді терминдерді қазір оттек, сутек,
көміртек деп өзгертіп жіберіпті. әрі грамматикалық, әрі логикалық
байланысы бар тіркес құру жолымен жасалған терминдердің кейінгі үлгілерінде
ешқандай ұғымдық байланыс жоқ.
Тіл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz