Аграрлық қатынастарды экономикалық реттеу

КІРІСПЕ
1 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Аграрлық құқықтық қатынастың түсінігі, түрлері, реттеу қағидалары
1.2 Аграрлық құқықтық қатынастың қағидалары
1.3 Аграрлық қатынасты экономикалық реттеудің қайнар көздері.
2 АГРАРЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ РЕТТЕУДІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕТІГІ
2.1 Аграрлық қатынастардың экономикалық әдісінің құқықтық негіздері
2.2 Ауыл шаруашылығы және ауыл аймақтарын дамыту саласындағы шараларды қаржыландыру мен жоспарлау
2.3 Ауыл шаруашылығы саласын несиелендіруді құқықтық реттеу
2.4 Ауыл шаруашылығы саласын субсидиялау мен дотациялауды құқықтық реттеу
2.5 Ауыл шаруашылығы саласына инвестицияны құқықтық реттеу
2.6 Ауыл шаруашылығы саласындағы сақтандыру
2.4 Ауыл шаруашылығы саласындағы салық саясаты
3 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ САЛАСЫНДА ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
3.1 Шетел аграрлық саясатының құқықтық тәжірибесі
3.2 Халықаралық аграрлық ынтымақтастықтың құқықтық негіздері
3.3 Аграрлық заңнамаларды жетілдіру мәселелері
ПАЙДАЛАНҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аграрлық сектор кейінгі жылдары ауа-райының қолайлы болуына қарамастан экономиканың тәуекелі жоғары және табыстылығы төмен саланың бірі болып қала беруде. Дегенмен, «Агроөнеркәсіп кешені экономиканың негізгі салаларының бірі болып табылады және оның даму дәрежесіне елдің азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейі ғана емес, мемлекеттің қоғамдық-саяси тұрақтылығының деңгейі де тәуелді болып келеді. Кейінгі уақытта әлемдік азық-түлік нарықтарында туындаған дағдарыстық жағдай және оның жағымсыз салдары азық-түлік мәселесінің өзектілігін ол бұрын-соңды жетіп көрмеген деңгейге көтеріп және оны әлемдік экономикалық саясатта алғашқы орынға қойды» [1,3–5б. ], ал бұл өз кезегінде Қазақстанға да әсерін тигізді.
Мәселе мынада, ауыл шаруашылығын дамытудың экономикалық әдістерін жетілдірмей көп салалы экономика мен нарықтық қатынастарға көшу агроөнеркәсіп кешен жүйесінің ұдайы өндіріс салалары мен сфераларындағы бұрыннан бері келе жатқан қатынастарды қиратты. Ауыл шаруашылығының кәсіпорындары агроөнеркәсіп кешен жүйесіндегі өзге ұдайы өндіріс салалары әрі сфераларымен байламсыз және ұйымдастырушылық өзара байланыссыз қызмет етумен мемлекеттің реттеуші және қолдаушы рөлінен айырылып қалды. Бағалардың тепе-теңсіздігі, банкілік несиеге жоғары пайыздық мөлшерлемелер, несиелік-қаржылық және салықтық жүйенің жетілдірілмегені және т.б. ауыл шаруашылығын дағдарыстық күйге әкелді, мұнысы ауыл шаруашылығы өндірісінің терең құлдырауынан, кәсіпорындардың қаржылық қабілетсіздігінен, ауыл тұрғындары тіршілігінің әлеуметтік жағдайларының нашарлауынан байқалады. Ауыл шаруашылығын тұрақтандыру және тұрақты түрде дамыту мәселесі соңғы кезде барған сайын өзекті болуда. Негізгі мәселе мынада: азық-түлік нарығындағы тұрақты бәсекелестік күрес жағдайында АҚШ пен Батыс Еуропа елдеріндегі ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер азық-түлікті өндірудің барынша үнемді әдістерін іздестіруге мәжбүр болуда. Әдетте, бір мезгілде өндіріс көлемдерін арттырумен үнемдеуге ауыл шаруашылық өнімдерін алуды химияландыру ісін тереңдету мен кеңейту арқылы және өзге де табиғи емес әдістерін дамыту арқылы қол жеткізіледі. Кейбіреулері, мысалы, селекция мен генетика адам ағзасына қауіп төндірмейді, бұл жай ғана табиғи процестерді жасанды түрде тездету десе, өзгелері, яғни өсімдік өсіру мен мал өсіруде гормондарды, антибиотиктерді, пестицидтер мен өзге химикаттарды қолданумен байланысты әдістер тұтынушылар үшін ықтимал және нақты қауіпті тудырады. «Оның үстіне ауыл шаруашылығында сол не өзге түрдегі препараттарды пайдалануға қатысты жүйелі түрдегі тыйым салулар экологиялық қауіпсіз өндіріс мәселесін шешпейді» [2, 136- 137].
Осыған балама ретінде жаңа технологиялық негіздегі отандық ауыл шаруашылығын дамыту қажет. Әңгіме батыстың тәжірибесін көшірмелеу жайлы болып отырған жоқ, себебі ол көп жағдайда технологиялық тығырыққа әкеп тіреп отырады.

1 Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2009 - 2011 жылдарға арналған стратегиялық жоспары туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 23 желтоқсандағы N 1215 Қаулысы //Егемен Қазақстан, 2009 жыл, 30 қаңтар, N 34-37 (25434)
2 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «дағдарыстан жаңару мен дамуға»// Егемен Қазақстан, 2009 жыл, 6 наурыз
3 Комплекс мер по устойчивому развитию агропромышленного комплекса на 2009–2011 годы
4 Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Халыққа
Жолдауы «Жаңа онжылдық жаңа экономикалық өрлеу қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» (Астана қ., 2010 жылғы 29 қаңтар)
5 Laligant M. Op.cit.,p.45
6 Павлова Э.И. Тенденции развития аграрного права Франции // Правоведение.-1983.-№1.-С.82-86.
7 Еркинбаева Л.К. Аграрное правоотношение Республики Казахстан. Дисс.докт.юрид.наук – Алматы,2008.
8 Веденин Н.Н. Аграрное право. – М.:Юриспруденция,2000.-368с.
9 Культелеев С.Т. Аграрное право Республики Казахстан (Общая часть).- Учебник для вузов.Алматы.Изд.HAS. – 2005.-320с.
10 Аграрное право./Ответ.ред.Быстров Г.Е., Козырь М.И.:Юриспруденция,2000.30-31беттер.
11 Яковлев В.Н. Сельскохозяйственное право Молдавской ССР.-Кишинев,1985.-388с.
12 Гревцов Ю.И., Хохлов Е.Б. О юридико-догматических химерах в современном российском правоведении // Правоведение.-2006.-№5.-С.4-12.
13 Бутакова Н.А. Правоотношения в структуре правовой действительности: дисс.канд.юрид.наук.-С-Пб,2006.-233с.
14 Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах / под ред.М.Н.Марченко. Том 2. Теория права. – М.:Зерцало,2000.-656с.
15 Леонов Ю.В. Обсуждение монографии Ю.И.Гревцова// Правоведение.-1989.-№3.-С.115-117.
16 Аграрное право/Под ред. Г.Е.Быстрова и М.И.Козыря. – М.:Юристъ,1996.-640с.
17 Жетписбаев Б.А. Аграрное право РК.Алматы:Дәнекер,2000.
18 Жусупбекова М.К. Правовые основы государственного регулирования аграрного сектора Республики Казахстан в условиях рынка: дисс.канд.юрид.наук: 12.00.06 – Алматы,2002.-129с.
19 Қазақстан Республикасы. Жер кодексі: 2003 жыл 20 маусым.-Алматы:Жеты Жаргы.-2009.
20 Қазақстан Республикасы.Азаматтық кодекс: Жалпы бөлім 27 желтоқсан 1994 жыл.-Алматы:Жеты Жаргы.-1999.
21 Қазақстан Республикасы. «Агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық аймақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» ҚР Заңы 2005жылы 8 шілде.-Алматы: Параграф-2005.
22 Петровский Ф.А., Стрельникова И.П., Гаспаров М.Л. Цицерон Марк Туллий. Три трактата об ораторском искусстве // Под ред.М.Л.Гаспарова.М.,1994.-472с.
23 Шебанов А.Ф. Форма советского права.М.:Юрид.лит.,1968.-216с.
24 Ливий Тит.История Рима от основания города. / Редакторы переводов М.Л.Гаспаров и Г.С.Кнабе. Ред.комментариев В.М.Смирин. Отв.ред. Е.С.Голубцова. В 3-хт. Т.1.-М.,1989.-305с.
25 Шершеневич Г.Ф. Общая теория права. –М.,1910.-596с.
26 Алексеев С.С. Государство и право начальный курс.М.1994.83-бет.
27 Қазақстан Республикасы «Нормативтік құқықтық акт туралы» ҚР заңы: 1998ж 24 наурыз.-Алматы:Юрист.-2003.
28 Баймаханов М.Т.,Аюпова З.К., Ибраева А.С. и др. Становление правового государства и конституционный процесс в Республике Казахстан:Монография. – Алматы:КазГЮА,2001-287с.
29 Қазақстан Республикасы.Экологиялық кодекс: 2007жыл 9 қаңтар / Егемен Қазақстан – 2007.
30 Қазақстан Республикасының Су Кодексі 2003 ж. 9 шілде № 481-ІІ / Параграф – 2010.
31 Қазақстан Республикасының Орман кодексі 2003 ж. 8 шілде № 477-ІІ / Параграф – 2010.
32 Қазақстан Республикасы. «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы» заң: 1998 жыл 9 шілде / Егемен Қазақстан – 1998.
33 Қазақстан Республикасы. «Өсімдіктерді қорғау туралы» ҚР заңы: 2002ж 3 шілде / Егемен Қазақстан – 2002.
34 Қазақстан Республикасы. «Ветеринарлық туралы» Заңы: 2002 жыл 10 шілде / Егемен Қазақстан – 2002.
35 Қазақстан Республикасы.«Тұқым шаруашылығы туралы» ҚР заңы: 2003жыл 8 ақпан / Параграф анықтамалық жүйе – 2010.
36 Марченко М.Н. Теория государства и права:Учебник. М.:Юридическая литература,1996.-305с.
37 Аграрное право (лекции от преподавателя И.П.Кузмич, БГУ) «Белорусская цифровая библиотека
38 Природоресурсовое право и правовая охрана окружающей среды. Учебное пособие./Под ред. В.В.Петрова.-М.,1988.-512с.
39 Министерство сельского хозяйства Республики Казахстан. Положение и структуры территориальных управлений Министерства сельского хозяйства.: Приказ от 13 марта 2001 года / Параграф -2008.
40 Верховный Суд Республики Казахстан. Обобщение о практике рассмотрения судами гражданских дел с участием предприятий агропромышленного комплекса, крестьянских хозяйств и кооперативов, приватизацией в аграрном секторе за 1995-2000 г.г. // Бюллетень Верховного суда Республики Казахстан.-2001.-№3
41 Верховный суд Республики Казахстан. Постановление Коллегии по гражданским делам от 11 марта 2003 года №3н-35-03/ Параграф -2008
42 Общая теория государства и права. Академический курс: в двух томах. Т. I – М.: Зеркало, 1998
43 Торан И. В. Теоретические основы формирования производственного потенциала в системе рыночных отношений // Сборник научных трудов СевКавГТУ. Серия «Экономика» 2007 №6 с. 40-47
44 Нурпеисов Д. К. Теоретико-правовые проблемы обеспечения национальной безопасности Республики Казахстан. Автореферат на соискание ученой степени доктора юридических наук – Алматы, 2009, с. 42.
45 Тимохин П. К. К формированию концепции безопасности России // Информационный сборник фонда национальной и международной безопасности – М, 1993 №6, с. 28-34
46 Байкежеев А. С. Конституционно – правовые основы обеспечения национальной безопасности в Республике Казахстан. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук – Алматы, 2009 – 27 с.
47 Дуйсенов Э. Э. Правовые проблемы реформирования государственного управления (Республика Казахстан и Кыргызская Республика) – Автореферат на соискание ученой степени доктора юридических наук – Алматы, 2003, с. 56
48 Ибраева С. А. Теория государства и права – Алматы: Жеті Жарғы, 2006
49 Крассов О.И. Земельное право. – М.:Юристъ,2004.-671с.
50 Архипов И.Г. Земельное право Республики Казахстан. – Алматы: Издательство «Борки», 1997.-295с.
51 Айгаринова Г.Т. Қазақстан Республикасында жерді пайдалану мен қорғау үшін ақы төлеуді құқықтық реттеу мәселелері: дисс. Заң ғыл. Канд. – Алматы,2006.-140б.
52 Тілешова Г.Ж. Нарықтық қатынастар жағдайында Қазақстан Республикасында орман қорын қорғаудың құқықтық негіздері. Дисс. Заң ғыл.канд.-Алматы,2001.-146б.
53 Сулейменова С.Ж. Теоретические проблемы механизма реализации норм водного права Республики Казахстан. Дисс. Канд.юрид.наук – Алматы,2009.-261с.
54 Философский словарь/Под ред.И.Т.Фролова.-М.,1991.-С.258.
55 Алексеев С.С. Общее теоретические проблемы системы советского права.-М.:Госюриздат,1961. – 187с.; Теория государства и права / Под ред. Н.Г. Александрова.-М.,1974.-516с.;
56 Теория государства и права / Под ред. А.И.Королева и Л.С.Явича.Л.,1987.-494с.; Комаров С.А., Малько А.В. Теория государства и права. – М.,1999.-326с.
57 Теория государства и права. Курс лекций/ Под ред.Н.И.Матузова,А.В.Малько.-2 изд.перераб. и доп.-М.:Юристъ,2001.-776с.
58 Бибатырова И.А. Государственное регулирование национальной экономики. – Астана:Данекер,2006.-110с.
59 Кабушкин Н.И. Основы менеджмента: учебник / Н.И.Кабушкин. – Мн.:БГЭУ, 2004.-336с.
60 Веснин В.Р. Основы менеджмента: Учебник.-М.:Издат.Проспект Велби, 2007.-512с.
61 Мороз С.П. Теоретические проблемы инвестиционного права:гражданско-правовой аспект.-Алматы:Юрист,2003.-344с.
62 Государственное регулирование экономики / Под ред. А.Н.Петрова, М.И. Кныша. –С-Пб,1999.-264с.
63 Экологическое право России / Под ред. В.Д.Ермакова, А.Я.Сухарева.-М.,1997.-480с.
64 Корсаков Е.А. Государственно-правовое регулирование экономических отношений: проблемы, методы. Автореф. дис. канд. юр. Наук.12.00.02-Саратов,2000.-24с.
65 Аграрная политика. Учебники и учеб. пособия для студентов высш.учеб.заведений / Под ред. А.П.Зинченко. – М.:Колос, 2004.-304с.
66 Абильдина Л.И., Бельгибаев К.М. Экономика сельского хозяйства. – Алматы:Кайнар,1996.-608с.
67 Словарь иностранных слов. – М.:Руский язык, 1989.-624с.
68 Попов Н.А. Экономика сельского хозяйства. – М.:ЭКМОС, 1999.-352с.
69 Қазақстан Республикасы «Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді және ауылды басымырақ дамыту туралы» 1991 жылғы 13 ақпандағы ҚР Заңы (күшін жойған): Параграф-2010.
70 2009-2011 жж. Республикалық бюджет туралы» ҚР заң – Алматы: Параграф, 2010
71 «2010-2012 жж. Республикалық бюджет туралы» ҚР заң – Алматы: Параграф, 2010
72 Ащеулов А.Т. Кредитные правоотношения колхозов. – М.:Юрид.лит.-1970-256с.
73 Сейітқасымов Ғ.С. Ақша,кредит,банктер А.: «Экономика», 2006. – 106-108б.
74 Демесинова А. Некоторые вопросы кредитования аграрного сектора РК //Транзитная экономика 2004 №6 С.109-113.
75 Есиркепов Т.,Зиябеков Б. Государственное регулирование аграрного сектора в условиях перехода к рынку.Алматы:Гылым,1999.
76 Қазақстан Республикасы. Бюджеттік кодексі: 2008 жыл 4 желтоқсан // Параграф – 2010.
77 www.akorda.kz
78 www.parlam.kz
79 «Ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге 2009 жылғы көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуге қажетті жанар-жағар май материалдары мен басқа да тауарлық-материалдық құндылықтардың құнын арзандатуға субсидиялар төлеу ережесін бекіту туралы». Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 30 қаңтардағы N 87 Қаулысы – Алматы: Параграф, 2009
80 Облыстық бюджеттердің, Астана және Алматы қалалары бюджеттерінің 2009 жылдың республикалық бюджетінен жеміс-жидек дақылдары мен жүзімнің көпжылдық екпелерін отырғызуды және өсіруді қамтамасыз етуге арналған ағымдағы нысаналы трансферттерді пайдалану ережесін бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 2 ақпандағы N 98 Қаулысы// Казахстанская правда от 13 февраля 2009 года № 35-37 (25779-25781)
81 Облыстық бюджеттердің 2009 жылғы республикалық бюджеттен тұқым шаруашылығын қолдауға арналған ағымдағы нысаналы трансферттерді пайдалану ережесін бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 2 ақпандағы N 99 Қаулысы // Казахстанская правда от 13 февраля 2009 года N 35-37 (25779-25781)
82 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 10 ақпандағы № 130 Қаулысы «Оңтүстік Қазақстан облысы облыстық бюджетінің 2009 жылғы республикалық бюджеттен берілетін ағымдағы нысаналы трансферттерді қазақстандық мақта талшығының сапасына сараптама жасауға пайдалану ережесін бекіту туралы»// Казахстанская правда от 21 февраля 2009 года № 46-47 (25790-25791)
83 Об утверждении Правил использования целевых текущих трансфертов из республиканского бюджета 2009 года областными бюджетами на поддержку племенного животноводства. Постановление Правительства Республики Казахстан от 17 февраля 2009 года № 167// Казахстанская правда от 24 февраля 2009 года № 48-49 (25792-25793)
84 «Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы» 1999 жылғы 13 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заң – Алматы: Параграф, 2009
85 Инновационное развитие экономики России. Национальные задачи и мировые тенденции / Междунар.конф.:сб.ст.:в 2-х т.,23-25 апр. 2008г. МГУ им.М.В.Ломоносова.-М.:МАКС-Пресс.
86 Отчет Doing Business от 06.09.2007. Общий рейтинг 175 стран /Веб.страница «Онлайн Медиа Брифинг Центра»,2007.
87 Успанова М.У. Методология регулирования инвестиционных процессов в АПК/ Саясат Policy №2 2010 С.7-9
88 Қазақстан Республикасы. Инвестициялар туралы: 2003 жыл 8 қаңтар N 373 Заңы / Егемен Қазақстан – 2003.
89 Смирнова М.Б. Страховое право. – М.:Юстицинформ.-320с.
90 Гвозденко А.А. Основы страхования. – М.:Издат. «Финансы и статистика»,2007.-319с.
91 Садиков В.Н. Хрестоматия по всеобщей истории государства и права: Учеб.пособие / Под ред.проф. З.М.Черниловского. – М.:Издат. ВЮЗИ,1973. – 495с.
92 Фогельсон Ю. Введение в страховое право. – 2 изд.,перераб. и доп.-М.:Юристъ,2001.-224с.
93 Шахов В.В. Основы страхового дела. М.,1998.-295с.
94 Райхер В.К. Государственное страхование в СССР. – М.-Л.:Госфиниздат, 1938.-130с.
95 Серебровский В.И. Избранные труды по наследственному и страховому праву. М.:Статут,1999.-434с.
96 Брагинский М.И. Договор страхования. – М.:Статут,2000.-174с.
97 Рахмилович В.А. Различные виды договора страхования в гражданском законодательстве // Законодательство и экономика. – 1997.-№11/12.-С.12-15
98 Қазақстан Республикасы. «Сақтандыру қызметі туралы» ҚР Заңы: 2000 жыл 18 желтоқсан №126-ІІ // Егемен Қазақстан – 2000.
99 Қазақстан Республикасы. «Мақта саласын дамыту туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шiлдедегi N 298 Заңы // Егемен Қазақстан – 2007.
100 Правительство Республики Казахстан. Об утверждении Программы первоочередных мер на 2006-2008 годы по реализации Концепции устойчивого развития агропромышленного комплекса Республики Казахстан на 2006-2010 годы: от 6 марта 2006 года №149// Параграф -2008.
101 Жаналиева А.Ж. Салықтық құқықтық қатынастар: теория және тәжірибелік мәселелері. Дисс... заң ғыл.канд.-Алматы,2007.-126б.
102 Юткина Т.Ф. Налоги и налогообложение.-М.:ИНФРА,2002.-576с.
103 Ялбулганов А.А. Развитие законодательства о налогообложении в дореволюционной России // Государство и право. – 1999.-№12.-С.95-98
104 Казанцев Н.Д. Новый закон о сельскохозяйственном налоге. – М.:Знание, 1954.-24с.
105 Қазақстан Республикасының кодексі Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)(2010.02.04. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен
106 «Мiндеттi әлеуметтiк сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасының Заң – Алматы: Параграф - 2009.
107 Федеральный закон «О государ¬ственном регулировании агропромышленного производства» - М.: Юристъ, 2009.
108 Альбатыров И.Ш. Международное сотрудничество в аграрной сфере. Автореф. дисс. канд. экон. наук. – Санкт-Перербург, 2005 – 181 с.
109 Кулжабаева Ж.О. Научный комментарий к Закону Республики Казахстан «О международных договорах Республики Казахстан». - Астана. -2007. - 105 с
110 Республика Казахстан. О международных договорах: Закон от 30 мая 2005 года № 54-III ЗРК// Параграф – 2008.
111 Шаталин В. «Россия, Белорусь и Казахстан образовали Таможенный союз» 27.11.2009г www.dw-world.ru
112 Генеральное Соглашение по тарифам и торговле 1994г («ГАТТ 1994»)
113 Кеден одағын қалыптастыру мен бірыңғай кеден аумағын құру туралы шарты 06.10.2007ж
114 Косов А. «Унификация мер таможенного и налогового регулирования в государствах-участниках СНГ» 29 сентября 2009 года.
115 Скабеева О. «Россию, Белоруссию и Казахстан объединит Таможенный союз» 2.02.2010г вести.ru

116 Назарбаев Н.А. Об основных направлениях внутренней и внешней политики на 2003 год. Послание Президента народу Казахстана // Казахстанская правда. – 2002.-30 апреля.
117 Абдраимов Б.Ж. Правовое обеспечение земельных отношений: обзор мировой практики. Земельное законодательство и судебная практика. Учебно-практическое пособие. – Алматы:Lem,2002. – 175c.
118 Быстров Г.Е. Общая характеристика законодательства о земельных реформах в зарубежных странах // Государство и право. – 1996.-№7.С.92-98
119 Серова Е.В. Аграрная экономика. – М.,1999. – 478с.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 130 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аграрлық сектор кейінгі жылдары ауа-
райының қолайлы болуына қарамастан экономиканың тәуекелі жоғары және
табыстылығы төмен саланың бірі болып қала беруде. Дегенмен, Агроөнеркәсіп
кешені экономиканың негізгі салаларының бірі болып табылады және оның даму
дәрежесіне елдің азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейі ғана емес, мемлекеттің
қоғамдық-саяси тұрақтылығының деңгейі де тәуелді болып келеді. Кейінгі
уақытта әлемдік азық-түлік нарықтарында туындаған дағдарыстық жағдай және
оның жағымсыз салдары азық-түлік мәселесінің өзектілігін ол бұрын-соңды
жетіп көрмеген деңгейге көтеріп және оны әлемдік экономикалық саясатта
алғашқы орынға қойды [1,3–5б. ], ал бұл өз кезегінде Қазақстанға да
әсерін тигізді.
Мәселе мынада, ауыл шаруашылығын дамытудың экономикалық әдістерін
жетілдірмей көп салалы экономика мен нарықтық қатынастарға көшу
агроөнеркәсіп кешен жүйесінің ұдайы өндіріс салалары мен сфераларындағы
бұрыннан бері келе жатқан қатынастарды қиратты. Ауыл шаруашылығының
кәсіпорындары агроөнеркәсіп кешен жүйесіндегі өзге ұдайы өндіріс салалары
әрі сфераларымен байламсыз және ұйымдастырушылық өзара байланыссыз қызмет
етумен мемлекеттің реттеуші және қолдаушы рөлінен айырылып қалды.
Бағалардың тепе-теңсіздігі, банкілік несиеге жоғары пайыздық мөлшерлемелер,
несиелік-қаржылық және салықтық жүйенің жетілдірілмегені және т.б. ауыл
шаруашылығын дағдарыстық күйге әкелді, мұнысы ауыл шаруашылығы өндірісінің
терең құлдырауынан, кәсіпорындардың қаржылық қабілетсіздігінен, ауыл
тұрғындары тіршілігінің әлеуметтік жағдайларының нашарлауынан байқалады.
Ауыл шаруашылығын тұрақтандыру және тұрақты түрде дамыту мәселесі соңғы
кезде барған сайын өзекті болуда. Негізгі мәселе мынада: азық-түлік
нарығындағы тұрақты бәсекелестік күрес жағдайында АҚШ пен Батыс Еуропа
елдеріндегі ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілер азық-түлікті өндірудің
барынша үнемді әдістерін іздестіруге мәжбүр болуда. Әдетте, бір мезгілде
өндіріс көлемдерін арттырумен үнемдеуге ауыл шаруашылық өнімдерін алуды
химияландыру ісін тереңдету мен кеңейту арқылы және өзге де табиғи емес
әдістерін дамыту арқылы қол жеткізіледі. Кейбіреулері, мысалы, селекция мен
генетика адам ағзасына қауіп төндірмейді, бұл жай ғана табиғи процестерді
жасанды түрде тездету десе, өзгелері, яғни өсімдік өсіру мен мал өсіруде
гормондарды, антибиотиктерді, пестицидтер мен өзге химикаттарды қолданумен
байланысты әдістер тұтынушылар үшін ықтимал және нақты қауіпті тудырады.
Оның үстіне ауыл шаруашылығында сол не өзге түрдегі препараттарды
пайдалануға қатысты жүйелі түрдегі тыйым салулар экологиялық қауіпсіз
өндіріс мәселесін шешпейді [2, 136- 137].
Осыған балама ретінде жаңа технологиялық негіздегі отандық ауыл
шаруашылығын дамыту қажет. Әңгіме батыстың тәжірибесін көшірмелеу жайлы
болып отырған жоқ, себебі ол көп жағдайда технологиялық тығырыққа әкеп
тіреп отырады.
Замануи технологиялар азық-түлік өндірушілерін өзіндік қақпанға әкеп
айдайды. Түрлі химикаттардан бас тарту олардың қаржылық құлдырау қаупін
тудырады. Ауыл шаруашылық өнімдерін жоғары қарқындылықпен өндіру барысында
бір препаратты қолдану өзге жасанды құралдарды пайдалануды қажет етеді.
Егер технологиялық тізбектен химиялық қосылыстардың бір ғана буынын алып
тастасақ, өсіріліп отырған дақылдардың өнімділігін немесе асырап отырған
малдың өнімділігінің жоғары көрсеткіштерін қамтамасыз ету мүмкін емес. Азық-
түліктің өндірісін осындай негізде одан әрі арттыру өнім сапасының
нашарлауына әкеледі. Жасанды құралдардың көмегімен алынған тамақ өнімдері
көбінеки табиғи өнімнің тек сыртқы баламалары ғана болып шығуда [3, 76-80].
Азық-түліктің ғаламдық ауқымда жетіспеушілігі жағдайларында
биотехнологиялық әдістер ашаршылықты жоюда үлкен рөл атқаруы мүмкін.
Сонымен қатар зертханаларда алынған тамақ өнімдерін жасанды түрде көбейту
оларды ықтимал патогендер мен өзге де қауіп-қатерлердің әсеріне бейім
етеді.
Бұл мәселе Қазақстан үшін негізгі мәселе болып табылады, себебі ол
батыс елдерінің ауыл шаруашылығы өнімдерінің негізгі импорттаушысы болып
табылады. Жағдай тағы да аграрлық секторымыздың әлсіздігін және оның
қауіпті әлемдік беталыстардың алдындағы жоғары дәрежедегі осалдығын
көрсетіп шықты деп санайды ҚР Ауыл шаруашылығының министрі А. Күрішбаев.
Осыны алдын-ала біліп болжаумен ҚР Президенті өзінің Қазақстан халқына
арналған осы жылдың ақпан айындағы жолдауында экономиканың аграрлық
секторын одан әрі дамытудың қажеттігіне ерекше назар аудартып және
еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі нақты
міндеттерді қойды [4].
Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі азық-түлік нарығында орын алып
отырған ішкі, сондай-ақ сыртқы қауіп-қатерлерден сақтауға негізделген.
Қазақстан Республикасында азық-түліктік қауіп-қатерлерді мемлекеттің
заң жүзінде бекіткен агроөнеркәсіп кешеннің дамуына жағдай жасау тетігіне
арнап жүзеге асырып отырған саясатының арқасында төмендетуге болады.
Агроөнеркәсіп кешен дамуына жағдай жасау әдістерінің бірі экономикалық
тетікті мемлекеттік реттеуге негізделуде.
Сонымен қатар ҚР-да аграрлық саланы дамытудың заң жүзінде бекітілген
тетігі жоқ. Агроөнеркәсіп кешен саласындағы нормативтік-құқықтық актілер
құрылымдар бойынша бөлінбеген, жүйеге келтірілмеген және кодталмаған,
мұнысы оларды қолдануды қиындатады.
Екінші себебіне агроөнеркәсіп кешен дамуына арналған нормативтік
тұрғыда бекітілген жүйеленген тетіктің жоқтығы жатады. Осылайша, ҚР-ның
агроөнеркәсіп кешенді дамыту саласындағы жариялаған саясаты заң жүзінде
бекітілмеген, мұнысы осы саладағы кереғарлықтарды тудырады:
- ҚР Үкіметінің агроөнеркәсіптік кешенді дамытуды жария етуі және
осындай дамуға ықпал ететін нормативтік құқықтық актілердің жоқтығы;
- агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы қолданыстағы нормативтік
құқықтық актілер мен оларды дамытудың экономикалық ынталандырудың
жоқтығының арасындағы кереғарлық.
Агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға арналған экономикалық ынталандыруды
нормативтік тұрғыдан бекіту саласындағы осындай кереғарлықтарды шешу үшін
жекелеген резервтер бар. Мысалы, бүкіл агроөнеркәсіп кешеннің тұрақты
ілгері дамуы соған кіретін кәсіпорын субъектілерінің қызметіне және
шаруашылық байланыстардың сенімділігі мен орнықтылығына, сондай-ақ ұдайы
өндіріс процесінің сфераларының арасындағы қалыптасып отырған экономикалық
қатынастарға байланысты. Ауыл шаруашылығын тұрақтандыру және тұрақты дамыту
үшін шаруашылық етудің барлық деңгейлерінде өндірістік байланыстар мен
экономикалық қатынастарды үнемі түрде жетілдірумен баламалы салааралық және
салалық пропорцияларын қамтамасыз ету қажет. Бұл мәселені мемлекеттік
органдармен, әсіресе одан жоғары сатыдағы шаруашылық етуші құрылымдар мен
ауыл шаруашылығының тікелей тауар өндірушілерінің арасындағы
байланыстырушы буын болып табылатын әкімшіліктік аудан деңгейінде шешу
маңызды. Сондықтан агроөнеркәсіп кешеннің аграрлық секторын тұрақтандыру
және тұрақты дамытудың негізгі бағыттарына негіздеме беру ғылыми, сондай-ақ
тәжірибелік тұрғыда өзекті болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақстан егемендік алғалы бері жиырма
жылға жуықтап қалды, осы жылдардың ішінде аграрлық және өзге де қайта
құрылымдарды жүзеге асыру барысынды белгілі тәжірибе жинағаны анық.
Қазақстанның аграрлық-құқықтық мектебін фундаменталды зерттеуге кіріскен
өзінің ғылыми еңбектері құрайды. Айта кетсек, нарықтық экономика жағдайында
жерге құқықтардың даму тенденциясына қатысты (А.Е.Бектұрғанов, А.Е.Еренов,
А.С.Стамқұлов, А.Х.Хаджиев); жер құқықтық қатынастарын жүзеге асыру
аспектілеріне (Б.Ж.Абдраимов); аграрлық кәсіпорынның құқықтық қамтамасыз
ету мәселелеріне (И.В.Амирханова); жерді пайдалану мен қорғау үшін ақы
төлеуді құқықтық реттеу мәселелері (Г.Т.Айгаринова); су қатынастарына
қатысты С.Ж.Сүлейменоваға тиесілі еңбектер қатары бар. Сонымен бірге,
ерекше көңілді Л.Қ.Еркінбаеваның Қазақстан Республикасындағы аграрлық
құқықтық қатынастарға қатысты докторлық диссертациясы; М.К.Жусупбекованың
нарықтың қалыптасуы мен дамуы барысында аграрлық секторды мемлекеттік
реттеудің құқықтық аспектілеріне байланысты еңбегі алады.
Аграрлық құқықтық ғылымның дамуына ең үлкен үлесті ТМД елдерінің заңгер
ғалымдары қосты, әсіресе, Г.Е.Быстров, С.А.Боголюбов, И.А.Иконицкая,
М.И.Козырь, Н.И.Краснов, В.В.Устюкова, Ж.Т.Холмуминов, Б.М.Усманов,
Ф.Р.Муратшин, Б.А.Воронин т.б. зерттеулері ерекше қызығушылықты тудырады.
Аграрлық қатынастарды нормативтік-құқықтық реттеу және экономикалық
тетікті енгізу мәселесіне аграршылардың, экономисттердің, сондай-ақ
заңгерлердің көптеген еңбектері арналған. Аграрлық қатынастарды алдымен
2000 жылға дейін, ал артынша одан ұзақ кезеңдерге арнап тұрақтандыру мен
дамытудың концепциялары мен бағдарламалары әзірленген. Алайда олардың
барлығы өндірістің нақты жағдайларымен байланыстырылмаған және жеткілікті
мөлшердегі қаржылық қамсыздандырусыз жүзеге асырылмаған болар еді, және бұл
оларды нормативтік құқықтық тұрғыдан бекіткен жағдайда ғана мүмкін болады.
Зерттеліп отырған проблеманың жекелеген мәселелері И.А.Артемов,
В.Р.Боев, И.Н.Буробкин, В.А.Добрынин, А.М.Емельянов, И.Б.Загайтов,
В.В.Кузнецов, В.А.Клюкач, Г.И.Макин, В.В.Милосердов, П.М. Першукевич,
А.Ф.Серков, И.М.Сурков, И.Г.Ушачев, В.И.Фролов, И.Ф.Хицков, А.А.Черняев,
А.Ф.Шишкин, А.А.Шутьков, A.M. Югай және т.б. ғалымдардың ғылыми
еңбектерінде баяндалған.
Зерттеу объектісі мен пәні. Зерттеу объектісі ретінде Қазақстан
егеменді ел болып қалыптасқаннан бері нарық заманында аграрлық саланы
экономикалық қамсыздандыру аясындағы қоғамдық қатынастар танылады.
Зерттеу пәніне Қазақстан Республикасында аграрлық қатынасты
экономикалық ынталандыруды құқықтық реттелуін қамтамасыз ететін заңдардың
даму жағдайы және осы саладағы арнайы құзыретті органдардың қызметін
жетілдіру мәселелері танылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Зерттеудің мақсаты ауыл шаруашылығы
өндірісі саласында экономикалық ынталандыруға байланысты туындайтын
құқықтық қатынастарының теориялық негіздерін зерттеу және осы мәселелер
бойынша заң шығару ісін жетілдіру жөнінде нақты тәжірибелік және теориялық
ұсыныстар жасау.
Бұл мақсат келесі міндеттерді негіздемелеу мен жүзеге асыру арқылы
нақтыланып шешіледі:
- Агроөнеркәсіп кешенді дамыту кезіндегі экономикалық ынталандыруға
баса назар аударумен осы саладағы нормативтік құқықтық базаны
жетілдірудің концептуалдық бағыттарын негіздемелеу;
- аграрлық қатынастардың құқықтық табиғатын анықтау;
- аграрлық қатынастарды реттеудің экономикалық тетігінің құқықтық
негіздерін қарастыру;
- агроөнеркәсіп кешеннің нормативтік-құқықтық базасына кешенді
мониторинг жасау арқылы соның негізінде ауыл шаруашылығы өндірісін
экономикалық ынталандырудың жекелеген әдістерін зерттеу;
- шетелдердің агроөнеркәсіп кешенді мемлекеттік реттеу тетігінің
нысандарын салыстырмалы түрде талдау.
Зерттеудің әдістемелік негіздері. Зерттеудің теориялық және әдістемелік
негізі ретінде ғалымдардың құқық, экономика, ауыл шаруашылығы мен
агроөнеркәсіп кешен жүйесіндегі ұдайы өндіріс процесстерін ұйымдастыру мен
басқару саласындағы еңбектері қолданылды.
Алға қойылған нақты міндеттерді шешу барысында автор келесі түрдегі
әдістерді қолданды: салыстырмалы талдау, монографиялық, логикалық, сондай-
ақ экономикалық болжамдау, мақсаттық бағдарламаларды әзірлеу және ауыл
шаруашылығын агроөнеркәсіп кешен жүйесінің өзге салаларымен өзара
байланыста дамыту жобаларының техника-экономикалық негіздемелері.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Бұл жұмыста аграрлық қатынастарды реттеудің
экономикалық тетігі салыстырмалы құқықтық анализдеу арқылы оның түсінігі,
құқықтық табиғаты мен бағыттары толық деңгейде анықталды. Заңнамалық базаға
жүйелі түрде мониторинг жасау арқылы агроөнеркәсіп кешеннің жағдайы
зерттеліп және оның даму беталыстары көрсетілді. Агроөнеркәсіптік кешен
жүйесіндегі нормативтік-құқықтық базаны жетілдірудің негізгі бағыттары
әзірленді. Аграрлық қатынастарды реттеудің экономикалық тетігіне авторлық
анықтама берілді.
Аграрлық қатынастарды экономикалық ынталандырудың жекелеген әдістерін
жүйелі түрде зерттеп, қарастыру бойынша алғашқы жұмыс болып табылады.
Қорғауға ұсынылып отырған тұжырымдар:
1. Аграрлық қатынасты құқықтық реттеудің экономикалық тетігі дегеніміз
- ауыл шаруашылығындағы ұдайы өндірістік процестің қалыпты барысын
қамтамасыз ету және ауылшаруашылық өндірушілеріне қолдау көрсету мақсатында
бірыңғай әдіснамалық негізде әсер етіп отыратын өзара байланысқан және
өзара негізделген құқықтық және экономикалық реттеушілердің жүйесі. Бұл
болашақта қабылданатын Аграрлық кодекске енуі ұсынылды. Аграрлық қатынасты
құқықтық реттеудің экономикалық тетігінің негізгі мақсаты ретінде ауыл
шаруашылық тауар өндірушілерді ынталандыру, мысалы жерді ұтымды пайдалануын
экономикалық амал-тәсілдермен қамтамасыз ету, жеңілдетілген салық жүйесімен
ынталандыру, төмен пайыздық несие беру, субсидия бөлу т.с.с.
2.Аграрлық қатынастарды мемлекеттік реттеудің экономикалық тетігінің
мазмұны мынадай әдістермен негізделді:
-Ауыл шаруашылығы өнідірісін қаржыландыру және жоспарлау;
-Ауыл шаруашылығы өндірісінің жекелеген табиғат объектілерін
пайдаланғаны үшін ақы төлеу;
-Ауыл шаруашылығы өндірісінің қоршаған ортаның ластауынан келтірілген
эмиссия үшін ақы төлеу;
-Ауыл шаруашылығы өндірісін экономикалық ынталандыру;
-Ауыл шаруашылық өндірісін сақтандыру.
Ауыл шаруашылығы өндірісін несиелендіру бойынша кепіл институтын
дамыту, тауарлы несие беру жүйесін қарастыру, аграрлық банкті қалыптастыру
қажет. Ауыл шаруашылығы өндірісін мемлекет тарапынан ынталандыруды субсидия
арқылы емес, дотация ретінде бюджеттен бөліну керек. Ауыл шаруашылығы
өндірісін сақтандыруға байланысты Мемлекеттік қаржылық қолдаумен
жүргізілетін ауыл шаруашылық өндірісін сақтандыру Заңы қабылдануы тиіс.
Өйткені қазіргі кезде ауыл шаруашылығы өндірісі саласынан тек өсімдік
шаруашылығын сақтандыруды көздеген. Ал қоғам ауыл шаруашылығы өндірісінің
өзге салаларын да сақтандыруды талап етеді. Ауыл шаруашылық тауар
өндірушілерге салықтық жеңілдіктерге арнайы бөлім ретінде бөліп көрсету
бойынша Салық кодексіне өзгертулер енгізу тиіс.
3.Аграрлық қатынасты реттеудің экономикалық тетігі бойынша шет
мемлекеттерінің және осы саладағы отандық тәжірибелерді қарастыра отырып,
Қазақстан Республикасының аграрлық қатынасты экономикалық ынталандыру
саласындағы заңнамаларды жетілдіру мақсатында нақты ұсыныстар берген.
4.ТМД елдерінің Кеден одағын құру жағдайында аграрлық ынтымақтастықтың
мүмкіндіктерін нығайту қажеттілігі бар. Оны жүзеге асыруда ең басты
қойылатын қағидаларға мыналар жатады: Қазақстан Республикасының азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз ету; агроөнеркәсіптік кешен мен ауыл аймақтарын
дамытудың басымдығы, ауыл шаруащылық қызметтің экологиялық қауіпсіздігі,
аграрлық өндірістің тұрақты дамуы, ауыл шаруашылық алқапты ерекше қорғау
және аграрлық өндірісте жер мен басқа табиғат ресурстарын пайдалану
тұрақтылығы, Қазақстан Республикасының аграрлық заңнамаларының халықаралық
құқық қағидалары және нормаларымен үйлесімділік, ұлттық және жаһандық
мәселелерді шешу барысында халықаралық аграрлық ынтымақтастық. Осы аталған
қағидалар Кеден кодексінде ескерілуі тиіс.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы оның
теориялық және әдістемелік ережелерін ауыл шаруашылығын тұрақтандыру және
тұрақты дамытуға арналған жаңа нормативтік актілерді әзірлеу үшін қолдануға
негізделген, мұнысы АӨК жүйесіндегі аграрлық секторды тұрақтандыру және
тиімді дамытуға арнап жағдай жасауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің құрылымы. Магистрлік диссертация кіріспе, үш бөлім,
қорытынды , қайнар көздер тізімінен тұрады.

1 АГРАРЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕТТЕУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Аграрлық құқықтық қатынастың түсінігі, түрлері, реттеу
қағидалары
Құқық қоғамдық қатынастарды реттейді, оның нәтижесінде ол құқықтық
нысанға ие болады, құқықтық қатынасқа айналады. Аграрлық құқықтық
қатынастар ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, өңдеу, тарату нәтижесінде
пайда болатын, аграрлық құқықтың немесе басқа құқық салаларының
нормаларымен реттелетін қатынастар.
Қазіргі таңдағы аграрлық саясатты іске асыру үшін маңызды орын
алатындар құқықтық институттар, аграрлық қатынастарды регламенттеуге
көмектесушілер постулаттар болып табылады. XX ғ. 60-70 ж.ж ауылшаруашылық
құқығының қалыптасуы кеңестік заң әдебиеттерде өшпес тарих қалдырды.
Нарықтық қатынастарға көшу аграрлық құқық ғылымда жаңа мәселелер қойып,
аграрлық құқықтың пайда болуына үлкен талқылауға әкеп соқтырды. Казіргі
таңда аграрлық құқықтар істен шығып, ол тек кәсіпкерлікке ғана пайдаланыла
алады деген тұжырым көп айтылады. Теориялық сұрақтардың мәнін ашып, түсіну
үшін қазіргі таңдағы аграрлық құқықтың мәні мен рөлі қандай екенін аңғару
керек.
Аграрлық-құқықтық реттеудің негізіне ауыл шаруашылығымен байланысты
жиынтық қатынас жатады. Жер қатынастарынан басқа, бұл жерде экономиканың
аграрлық секторындағы кәсіпкерлік қызметтен басқа сфераларды реттеу,
айтатын болсақ отарлы мал шаруашылығы, селекциялық қызмет, бал ара
шаруашылығы кіреді. Қазіргі Қазақстан Республикасының аграрлық-құқықтық
доктринасы отандық аграрлық өндірістің дамуына қолайлы қызмет жасау
позициясын ұстанады және бұл осы салада бірден қалыптасқан жоқ. Осы шарада
құқықтық нормалар, ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеуді регламенттейтін
аграрлық заңға енді, бұл аграрлық құқықтық реттеудің ашықтылылығын
көрсетеді. Мысалы осыған мемлекеттік астық ресурсын құруды, азық-түлік
қауіпсіздікті, мал дәрігерлік қызметті жүзеге асырудың құқықтық нормаларын
жатқызуға болады.
Аграрлық-құқықтық реттеудің таралу аймағын анықтау мақсатында, ауыл
шаруашылық қызметі нені білдіретінін біліп алу керек.
Заманауи зерттеуші М.Лалиганның ойы бойынша осы салада бірегей құқық
құруға мынадай жағдайлар тосқауыл болады: ауыл шаруашылық секторының бірдей
емес сипаты, ауыл шаруашылық қызметі ұғымының нақты анықталмауы, өзіне
өндірістік, қайта өңдеу және кейбір өнімдерді сатуға шығаруды қосуы [5].
Мысалға: Француздық аграрлық кодекс мынадай құрылымда болады ол
азаматтық,әкімшілік,қылмыстық және басқада дәстүрлі салада құқықтық
нормалар, мына обьектілерге қатысты: 1) жер құрылысы, 2)жануарлар мен
өсімдіктер, 3)аңшылық пен балық аулау, 4)ауыл шаруашылығындағы маманданған
ұйымдар, 5)ауыл шаруашылық кредиттер, 6)ауыл шаруашылық жалдау,
7)әлеуметтік сұрақтар, 8)ауыл шаруашылығында қайта даярлауды ұйымдастыру[6,
82б].
Л.Қ. Еркінбаеваның пікірінше, аграрлық қатынастардың құқықтық реттеу
обьектісі болып аграрлық өндіріс сферасындағы туындайтын қатынастарды
айтуға болады [7].
Көптеген ғалымдардың ойы бойынша аграрлық қатынастардың құқықтық
реттеу пәні болып, ауыл шаруашылығы қызметі сферасында болатын қатынастарды
жатқызады, яғни кең мағынада қарастырады.
Сонымен Н.Н.Веденин мынаны атап өтеді: ең алдымен, ауыл шаруашылық
өнімдерін өндіру, оны қайта өңдеу және сатудың негізінде пайда болатын
қатынастар. Осы қатынастардың негізі болып ауыл шаруашылық өнімдерін
өндірудегі қоғамдық қатынас,аграрлық өндіріске материалды-техникалық базаны
жасау,оның өндірістік-техникалық қызмет көрсетуі де,аграрлық құқықтың пәні
болып табылады [8].
С.Т.Культелеев Аграрлық құқық пәнінің негізі болып аграрлық заң
табылады деп айтады [9].
Бүгінгі күнде аграрлық құқықтық реттеу саласы аграрлық өндіріс
сферасындағы ауыл шаруашылық тауарларын өндірушілердің қатынасын ғана
емес,онымен байланысты басқада қатынастарды реттейді.
Г.Е.Быстров, М.И.Козырь және басқалар аграрлық құқықпен реттелетін
басқада қатынастарға, ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өңдеумен және
тұтынушулық өнімді өндірумен айналысатын өзіндік кәсіпорындар мен
қожалықтардың қызметін атайды [10].
В.Н.Яковлев аграрлық құқық қатынастарының пәніне аграрлық қызмет
көрсетуді жатқызады [11].
Ал Л.Қ.Еркінбаеваның пікірінше, аграрлық қызмет көрсетудің барлық
қатынастары аграрлық құқық пәніне жатқызуға болмайды. Мысал келтіретін
болсақ,аграрлық құқық пәніне ауыл шаруашылығы техникасын,минералды
тыңайтқыштар өндіру қатынастары жатпайды.Бірақ ауыл шаруашылық өнімін қайта
өңдеу қатынасы жатады [7].
С.Т.Культелеев мынаны атап өтеді:аграрлық құқық пәнінің маңызды
құраушы элементі болып ауылдың әлеуметтік сферадағы қатынасы [9].
Біздің ойымызша аграрлық құқық пәнінің сыныпталуы өзгеріп тұруы
қажет.Дәстүрлі түрде аграрлық құқықтың пәнін құрайтын,негізінде төрт топ
қатынасын бөліп көрсетеді-жер,мүлік,ұйымдық-басқару және еңбектік
қатынастар.
Сонымен қатар,қазіргі кезде келесі топ қатынастарын бөліп көрсету
керек - қаржылық, ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілердің құқығы мен
қажеттіліктерін қорғау қатынастары, ауыл шаруашылығында қоршаған ортаны
қорғау қатынасы.
Сонымен,аграрлық қатынастарға:
• ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін,оны қайта өңдеумен және сатумен
айналысатын ауыл шаруашылық тауар өндірушілер қатынасы және олармен
ауыл шаруашылығы үдерісінде (жер, мүлік, ішкі ұйымдық-басқару,
еңбек, экологиялық) пайда болатын басқада қатынастар;
• аграрлық өндірісті реттеудің қатынасы(ішкі ұйымдық-басқару,
қаржылық,ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілердің құқығы мен
қажеттіліктерін қорғау қатынастары) [7].
Аграрлық қатынастың не екенін анықтап алғаннан кейін аграрлық құқықтық
қатынас ұғымына нақты мағына берелік.Ол үшін аграрлық қатынас пен аграрлық
құқықтық қатынастың бір- біріне қатынасын зерттеп алу керек.
Л.Қ.Еркінбаеваның пікірінше, олар бір-біріне бөлік және толық қатынасы
негізінде қатысты, бұл жерде толық болып аграрлық қатынас табылады [7].
Бұндай тұжырым құқықтық теория аймағындағы ғылыми зерттеулер мен анализдер
негізінде анықталды.
Ю.И.Гревцов және Е.Б.Хохловтың ойлары бойынша құқықтық қатынас ұғымы
конвенционалды қабылдануы үшін, оған құқықтық қатынастың барлық негізгі
сипатын көрсетуі қажет, сонымен бірге құқықтық қоғамдық қатынастың қоғамдық
қатынастың бір түрі екендігі фактісін ашық, жасырмай атауы қажет [12].
Аталғаннан түсінетініміз құқықтық қоғамдық қатынастың қоғамдық қатынастың
негізгі түсінік және сипат құрылымынан тұрмауы мүмкін емес.Айтылған сонымен
бірге құқықтық қатынасты кейде қоғамдық қатынастың құқық нормаларымен
реттелген түрі ретінде айқындайтындығымен күшейе түседі.
Заманауи құқық теоретиктері қоғамдық қатынастың белгілі даму сатылары
болатынын және оның құқықтық қатынасқа айналуын атап өтеді. Дамыған
қоғамдық қатынастың құрылу жолында, ең алдымен, қоғамдық қатынастан
фактілік қатынасқа ауысады, соңғысы қоғамдық қатынасқа трансформацияланады,
ал ол –құқықтық болады.
Бастапқы саты -қоғамдық байланыс.Оның негізгі мақсаты болып әр түрлі
субьектілерді белгілі бір позицияға біріктіріп және қоса отырып,оларға екі
мүмкіндік береді: а) өзіндік әрекет, ә) екінші мүмкіншілік, қоғамның
байланысының тығыздығынан шығады, қоғамдық байланыста болуы сол қоғамның
ішіндегілермен байланысудың әсерінен қоғамдық байланыста дамыту
перспективасын жасау болып табылады. Сонымен қоғамдық байланыстың негізгі
сипаттамасы: а)бірінші байланыс жағында белгілі бір тұлға, екінші байланыс
жағында сансыз байланыс; ә)әрекеттермен алмасу қоғамдық байланыс шеңберінде
жүрмейді, бірақ әрекет жасауды бір тұлға жасауы мүмкін осыны байланыс
фактісі ретінде қабылдауы мүмкін.
Фактілік қатынас-бұл әлеуметтік қарым-қатынастың нақты
формасы.Фактілік қатынасты келесі сипаттары бойынша айқындауға
болады.Біріншіден,фактілік қатынастар екі жақ арасында болады,әр жақта
бірнеше,бірақ нақты субьектілер болады.Екіншіден,фактілік қатынастың жүру
тәртібі, құрамы (жақтардың іс-қимылы,қарым-қатынасы) формалды емес,қатты
айқындалмаған.Үшіншіден, фактілік қатынастар жақтардың қайталанбайтын,
өзіндік, жарқын әрекеттерін жасауға мүмкіндік береді.Осының барлығы қоғамды
қанағаттандырмайтыны белгілі, себебі қоғамдық мақсаттар мен бағалықтарға
жетуде үкіметтің басқарушылығы. Соңғылар осы қатынастармен бірге бола
алмайды, осыдан қоғам мен мемлекет фактілік қатынасты қоғамдыққа аударғысы
келеді.
Қоғамдық қатынас генетикалық негізінде фактілік қатынастың дамуынан
пайда болады.Мынаны ескерткен жөн, фактілік қатынасты қоғамдық қатынасқа
қарай дамытатын, ақыр соңында адамдар болып саналады.Сонымен қоғамдық
қатынастардың дамуында маңызды орынды нормалар,стандартты іс-әрекеттер,олар
әлеуметтік практика негізінде пайда болады және белгілі немесе басқада
әлеуметтік нормаларда қалып қалады.Қоғам мен мемлекет қоғамдық қатынастарды
стимуляциялауға әрекеттенеді,ең алдымен қарым-қатынастың нормативтік
тәртібінде қалыптасудың есебінен,онымен олар әлеуметтік қарым-қатынастың
формасын қалыптастырады.
Сонымен бірге дамыған қоғамдық қатынастың,құқықтық қоғамдық қатынастың
бір түрі болып табылатын сипатын атап өтуге болады: а) екі нақты
персоналанған жақтың болуы,әр жақта бірнеше,бірақ нақты субьектілер; ә)осы
қатынастың субьектілік құрамы қоғамдық байланыс пен фактілік қатынастан
онша кең емес,қоғамдық қатынастың бір жағы болып қоғамда белгілі бір орын
алатын,белгілі бір сипатпен айқындалатын,белгілі бір рольді орындайтын
тұлға болуы мүмкін,мысалы заңды тұлға болу үшін белгілі бір заңдық тұрғыда
қызмет жасау керек; б)қоғамдық қатынас тұрақты қатып қалған қарым-қатынасты
көрсетеді; сонымен бірге қоғамдық қатынастың бірегей әрекетін айтуға болады
[7].
Аграрлық қатынаста өзінің дамуында осындай сатылардан өтті. Қоғамдық
байланыстың болуы фактілік аграрлық қатынастың дамуына әкелді, осы бұрыннан
бері жер мен мүліктік қатынастың кезінен келе жатыр. Фактілік қатынасты
қоғамға керек шекте орналастыру үшін ережелер керек болды. Қоғамға ыңғайлы
әрекеттер моделін нормалардың көмегімен асырды, олардың құрамында алғашқы
құқықтық әдеттер,келісім шарттар содан барып құқықтық нормалар
болды.Сонымен фактілік аграрлық қатынас,қоғамдық аграрлық қатынасқа
трансформацияланды.
Аграрлық құқық қатынасы ұғымын,құқықтық қатынастың жалпы мағынасынан
шығарып алуға болады.
Н.А.Бутакованың ойы бойынша,құқықтық қатынас ұғымы,қоғамдық қатынастың
құқықтық бір нысаны ретінде қарастыруға болады, оның қатысушыларының
қатынасы құқықтық нормалармен реттелетін құқықтар мен міндеттерге бөлінеді.
Осы деңгейде құқықтық қатынастың абстрактілік ұғымы мынаны білдіру керек:а)
обьективтік құқықтың ұғымымен сәйкес келмеуі,бірақ оны іске асырудың бір
сатысы болып келеді; ә)реттелетін фактілік қатынастырға сәйкес
келмейді,сонымен бірге құқықтық қатынастарда ол толық ашылмаған модель;
б)обьективтік құқықтықтың қоғамдық өмір сферасына әсері мен оны нормалау
мен реттеудің құралы ретінде қарастыруға болады [13].
Ю.И.Гревцов және Е.Б.Хохловтың ойлары бойынша құқықтық қатынастың
негізгі сипаттамасы болып: біріншіден, бұл әлеуметтік қарым-қатынастағы екі
субьектілі жақтың қатынасының бір түрі. Екіншіден, заңдық қатынас екі
жақтың қарым-қатынасы негізінде ғана нақта пайда болады. Осыдан шығатыны
құқықтық, сол сияқты моральдық, саяси қатынастар адамдардың, жақтардың
әрекетінен пайда болады. Осы мағынада құқықтық қатынастың нәтижесі
болып,оның жақтарының қатынасы, соңғысы заңдық қатынастың сапасы мен
нәтижелігін айқындайды. Аталған жағдайлар нақты болып табылмайды, бірақ
негіз ретінде қаруға болады, олар болмаса құқықтық қатынас болмайды. Осыдан
құқықтық қатынастарды заңмен қарастырылған, заңға және басқада құқықтарға
қайшы келмейтін құқықтық субьектілердің әлеуметтік өзгеше формада
қызығушылықты қанағаттандыруда және нәтижеге жетуде жасайтын әрекеті деуге
болады [12].
Басқа да теоретиктер құқықтық қатынастың сипаттамаларын айқындайды.
Олардың ойынша құқықтық қоғамдық қатынастың негізгі сипатына мыналарды да
қосуға болады: а)құқықтық қатынас-әлеуметтік қоғамдық қатынас түрі,оның
шығуы мен іске асу механизмі әлеуметтік қатынастардың негізіндегі
заңдылықтар арқылы жүреді; ә)заңдылық қатынас жағындағы тұлға болып тек,
құқық субьектілік сипаты барлар; б)құқықтық қатынастың құрамы болып оның
жақтарының қарым-қатынасы,оның формасы заңдық нормативтермен
регламенттелген,жақтардың мақсаты алға қойғанды және заңдық нәтижелікке қол
жеткізу; в)тек осы қоғамдық қатынастың түрінде субьектілік құқық пен
бостандықты пайдалану мен қорғау, заңдық міндеттерді орындау; г)жаңа
қоғамдағы құқықтық қатынас-адамның заңдық тұрғыда мақсаттарын,өзінің
қызығушылығы мен ойларын іске асыру шеңберінде құқықтық тәртіп пен заң
негізінде жасау;е)әлеуметтік қатынастардың басқа түрлеріне қарағанда
құқықтық қатынастың айырмашылығы заңдық нормативтермен қатынасында,осы
қатынас тек заңдық қарым-қатынастың(басқаша айтқанда құқықтық қатынастар)
құрылымының жалпы моделін ғана емес,сонымен бірге осы моделді бұзудан
қорғаудың әдісі мен тәсілін көрсетеді [14].
Ц.И.Козюбра мынаны атап өтеді: құқықтың нормалар мен қатынастардың
қарым-қатынасы негізі мен құбылысы, құрамы мен формасы ғана емес, сонымен
бірге құқықтық қатынасты терең негіз деп, оның ішіндегі іс-әрекет тәртібі,
іс-әрекетінің ішінде, басқаша айтқанда құқық қатынас біртұтас болып келеді
[15].
Құқықтық қатынастың сипатынан аграрлық құқықтық қатынас деген не
екенін көрсетуге болады-құқықтық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынас,
субьектілері аграрлық сферадағы құқықтар мен міндеттермен жүктеледі.
Заманауи аграрлық ғалымдардың бір қатары да аграрлық құқықтық
қатынасқа осындай анықтама береді.
Н.Н.Ведениннің айтуы бойынша: Аграрлық, басқаша айтқанда аграрлық
нормалар мен соған ұқсайтын құқықтық салалармен реттелетін қатынастар,ең
алдымен, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін,қайта өңдейтін және сатумен
айналысу үдерісінде пайда болатын қатынас.Аграрлық нормалар мен соған
ұқсайтын құқықтық салалармен реттелетін қатынастармен материалды-
техникалармен қамтамасыз ететін коммерциялық және коммерциялық емес ауыл
шаруашылық ұйымдарын, кәсіпкерлер-тұлғалар ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіретін,олардың өндірістік техникалық қызмет көрсету мен әлеуметтік
қамтамасыз ететін,қоғамдық қатынаста жатады [8].
Г.Е.Быстров,М.И.Козырьдың ойлары бойынша ауыл шаруашылық ұйымдарының
қиын және көп қырлы қызметі үдерісінде,олардың қосылуы және басқада ауыл
шаруашылық өнімдерін өндіретін,оны алғашқы қайта өңдеумен және
сатумен,өзінің жарғысындағы құқықтық дұрыстығымен қалыптасатын әлеуметтік-
экономикалық негізбен және құқықтық қатынастың заңи табиғаты.Осылардың
ішінде орталық орынды аграрлық құқықтық қатынас алады,өз алдында ол
құқықтық форманы көрсетеді,аграрлық қоғамдық қатынасты білдіретін және
тұрақтандыратын экономикалық категория ретінде,өндірістік қатынастың
түрлері,ауыл шаруашылық өндірісі үдерісінде қалыптасады және дамиды [16].
Б.А.Жетписбаевтың ойынша,аграрлық құқықтық қатынас-ауыл шаруашылық
қатынас,оның субьектілері субьектілік құқықпен,заңи міндеттер жүктелетін
және оның іске асуы мемлекетпен кепілдендіреледі және заңмен қорғалады
[17].
Осы ойға С.Т.Культелеев та қосылады және осы қатынастар тек аграрлық
нормалармен ғана реттелмейді,сонымен бірге құқықтық саланың аралас
нормаларыменде реттеледі [9].
Аграрлық қатынастың негізгі сипаты болып:
• аграрлық қатынастар құрылады, аяқталады және өзгереді тек құқықтық
нормалар негізінде және осы норма аграрлық қатынасты ретттейді.
Аграрлық қатынастың белгілі бір түрін реттейтін норманың болмауы, осы
сферада құқықтық қатынастың болмауы көрсетеді,яғни норма жоқ болса-
құқықтық қатынас та жоқ.
• Аграрлық қатынастар ашық сипатта болады және қандайда бір байланыстың
арасында болады, яғни қазіргі құқықтық нормалар мемлекеттік билік
органдарының мүмкіншілігін көрсетеді, осы қатарда аграрлық қатынас осы
қатынастардың қатысушылары мен олардың мықты бағытын көрсетеді,оларсыз
құқықтық қатынас болмайды.
• Аграрлық қатынастың өзіндік нақты субьектілері бар,басқаша айтқанда
олардың қатысушылары белгілі бір құқықтар мен міндеттермен жүктеледі
[17].
Сонымен, аграрлық құқықтық қатынас-құқықтық нормалармен реттелетін
қоғамдық қатынас және олардың субьектілері аграрлық сферадағы аграрлық
құқықпен және міндетпен жүктеледі.
Аграрлық құқықтық қатынастың негізгі көрсеткіштері болып:
1. аграрлық құқықтық қатынас-ол қоғамдағы әлеуметтік қатынастың бір
түрі,құқықтық нормалармен реттелетін және әлеуметтік қатынастың
жалпы заңдылығымен тұрақтанады;
2. обьект болып құқықтық қатынастың субьектілері болып
табылады,аграрлық сфераның дамуы үшін қызмет ететін;
3. аграрлық құқықтың сипаты мен түрі бар субьектілердің болуы;
4. аграрлық құқықтық қатынастың құрлымы олардың жақтарының қарым-
қатынасынан тұрады,заңи нормативтермен реттелетін-аграрлық
құқық,яғни аграрлық сфераның өзгешелігі болып табылатын құқықтар мен
міндеттемелер;
5. мақсат болып жақтардың заңмен қарастырылған нәтижелерге қол
жеткізу,ол аграрлық өндіріс сферасындағы қандайда бір жақслыққа жету
және реттеу;
6. тек осы қоғамдық қатынас шеңберінде субьективті құқықтар мен
бостандықтар және заңи аграрлық міндеттердің орындалуы жүреді;
7. аграрлық қатынас дара және мықты сипатта болады,осы факторсыз
құқықтық қатынастың болуы мүмкін емес [7].
Аграрлық қатынас обьект,субьект және құрылым арқылы сипатталады.
Обьект болып аграрлық құқықтың субьектілерінің аграрлық өндіріс сферасын
дамыту жолындағы іс-әрекеті болып табылады. Аграрлық қатынастың
субьектілері болып аграрлық өндіріс және реттеу сферасында қандайда бір
міндетте мен құқықтарға ие заңды және жеке тұлғалар болып табылады.
Құрылымы субьектілердің міндеттері мен құқықтарынан тұрады және олардың
құрылымы аграрлық сфераның өзгешелігімен бөленген. Аграрлық құқықтық
қатынастардың субъектілерінің құрамы және оның ауыл шаруашылық
өндірісіндегі рөлі үнемі өзгеріп отырды. Олар аграрлық құқықпен реттелетін
қоғамдық қатынастар өзгерген сайын өзгеріп отырады. Әміршілдік-әкімшілік
жүйенің басым кезеңінде колхоздардың рөлі басым болды. 50-60 жылдарда тың
жерлерді игеру кезінде ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастырудың жаңа нысаны
совхоздар пайда болды. Олар тек өздері өндірген өнімге ғана емес, сонымен
қатар өздерінің өндірістік-шаруашылық қызметтері үшін қажетті (өздеріне
бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікке (жерден басқа)) меншік иесі болып
есептелді. 70 жылдары АӨК, бірлестіктер, фирмалар, ауыл шаруашылық
кооперативтері және басқа ауыл шаруашылық және өндірістік бірлестіктер
аграрлық қатынастардың субъектілері ретінде пайда бола бастады.
Аграрлық құқықтық қатынастың субъектілері тек қана заңды тұлғалар
емес, сонымен қатар ауыл шаруашылық қызметімен айналысатын Қазақстан
Республикасының азаматтары да, азаматтығы жоқтар да, шетел азаматтары да
бола алады. Осыған орай аграрлық қатынастың субъектілері өзіндік қосалқы
шаруашылықпен, бағбандықпен, мал шаруашылығымен айналысатындар да болады.
Аграрлық қатынастар тек субъектілерінің өзгешелігімен ғана ерекшеленбейді,
сонымен қатар арнайы объектілерімен де ерекшеленеді. Аграрлық құқықтық
қатынастардың объектілері аграрлық қатынастардың қатысушыларының әрекеті
бағытталған игіліктер. Аграрлық құқықта құқықтық реттеудің жалпы объектісі
ауыл шаруашылық қызметі барысында туындайтын қоғамдық қатынастар. Аграрлық
секторда пайда болатын құқықтық қатынастардың сипаты мен түріне байланысты
объектілер мынадай болады:
• материалдық игіліктер (жер, табиғи ресурстар, мүлік, бағалы заттар
және т.б.);
• субъектілердің әрекеті, тәртібі, әр түрлі қызметтер және оның
нәтижелері;
• рухани шығармашылық өнімдері;
• бағалы қағаздар, ресми құжаттар.
Аграрлық құқықтық қатынастардың объектісі – пайдалануға және қорғауға
аграрлық құқықтық қатынастардың қатысушыларының субъективтік құқықтары мен
заңды міндеттері бағытталған нақты игіліктер. Мүліктік құқықтық
қатынастардың объектісі нақты материалдық құндылықтар болады: ғимараттар,
инвентарь, техника және т.б.
Аграрлық құқықтық қатынастардың өзінше объектілеріне астық
шаруашылығын, омарташылықты және мал шаруашылығының селекциялық
жетістіктерін жатқызуға болады. Аграрлық құқықтық қатынастардың аталған
объектілері осы қатынастардың ерекшелігін, қайталанбастығын көрсетеді. Бұл
объектілер, сонымен қатар аграрлық құқықтық қатынастардың табиғи
факторларға тәуелділігін көрсетеді.

2. Аграрлық құқықтық қатынастың қағидалары
Аграрлық құқықтың қағидалары ретінде аграрлық қатынастардың құқықтық
реттелу сипатын және бағытын анықтайтын, негізгі басшылыққа алатын идеялар
танылады. Олар барлық уақытта бірдей болмайды. Белгілі бір тарихи кезеңінде
агроөнеркәсіптік кешенінде шешілетін міндеттер мен негізгі бағыттардың
өзгеруіне сәйкес құқықтық реттеу қағидалары да өзгереді. Аграрлық құқық
негізінен алғанда барлық қазақстандық құқық жүйесіне тән қағидаларға
сүйенеді.
Аграрлық құқықтың негізгі қағидаларының қатарына Н.Н.Веденин мына
қағидаларды жатқызады:
• Аграрлық кәсіпкерлік еркіндігі және шаруашылық нысан таңдай
еркіндігі;
• Ауылдағы меншік нысанының және шаруашылық нысанының көптігі;
• Аграрлық кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі және агроөнеркәсіптік
кешеніндегі әр түрлі меншік нысандарының тең дәрежеде құқықтық
қорғалуы;
• Агроөнеркәсіптік кешен дамуының артықшылығы;
• Агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау;
• Азаматтардың толық тамақтануға құқығы;
• Ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің өндірістік-шаруашылық қызметіне
мемлекеттік органдардың араласпауы [8].
Е.Л.Минина арнайы қағидаға ауыл шаруашылық өндірісінің ерекшеліктерін
есепке алу қағидасын жатқызу керектігін айтады. Ерекшелік жердің ауыл
шаруащылығында өндірістің негізгі құралы болып қолданылатындығында ол
өсімдіктердің, жануарлардың, тірі ағзалардың өсімін молайтумен байланысты
және маусымдық сипатқа ие.
М.К.Жусупбекова аграрлық секторды мемлекеттік реттеу мәселесін
қарастыра отырып, келесі қағидаларды атап көрсетеді: аграрлық
протекционизм, әр түрлі деңгейде қабылданатын мақсатты бағдарламалардың
орындалуы мен оларды қадағалау бойынша реттеу, ауыл шаруашылық өндірістің
даму басымдығы, экономикалық әдістермен басымырақ мемлекеттік реттеуді
жүзеге асыру, ауыл шаруашылық кәсіпорындардың қызметіне мемлекет немесе
өзге де шаруашылық құрылымның тікелей араласуына жол бермеу [18].
Аграрлық қатынасты реттеу негізінде барлық құқық салаларына тиесілі
қағидалар жатыр. Ауыл шаруашылық өндірістің негізгі құралы ретінде жер
болғандықтан, аграрлық қатынастарды реттеу барысында жер құқығының
қағидалары сұранысқа ие. Бұл қағидалар ҚР Жер кодексінің 4 бабында көрініс
тапқан [19].
Сонымен қатар, азаматтық құқықтың қағидалары: меншік және шаруашылық
нысаны теңдігі, шарт еркіндігі, жеке істерге араласушылықты болғызбау,
азаматтық құқықтарды кедергісіз жүзеге асыру, бұзылған құқықтарды қалпына
келтіруді қамтамасыз ету, олардың соттық қорғалуы аграрлық қатынасты
реттеуде негізгі орын алады (ҚР АК 2бап) [20].
Аграрлық заңнамаларда көптеген қағидалар бекітілмеген. Аса көңілді
аграрлық қатынасты мемлекеттік реттеу қағидалары 2005жылы 8 шілдеде
қабылданған Агроөнеркәсіптік кешен мен ауылдық аймақтарды дамытуды
мемлекеттік реттеу туралы ҚР Заңында бекітілген [21].
Агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік
реттеу:
1) экономикалық өсу әлеуетi бар aгpo-өнеркәсіптiк кешен мен ауылдық
аумақтарды дамытудың басымдығы;
2) ауыл шаруашылығы жөнiндегi халықаралық келiсiмдердiң талаптарына,
санитариялық және фитосанитариялық нормаларға сәйкестiк;
3) мемлекет жүзеге асыратын iс-шаралардың ашықтығы;
4) мемлекеттiк қолдау шараларын көрсетудiң атаулылығы;
5) отандық агроөнеркәсiптiк өндiрiстiң бәсекелестiк артықшылықтарын
дамыту;
6) iшкi нарықтың жосықсыз бәсекеден қорғалуы;
7) мемлекеттiк басқару деңгейлерi арасында өкiлеттiктердiң аражiгiн
ажырату;
8) агроөнеркәсiптiк кешен қызметiнiң және тұрғындардың ауылдық елдi
мекендерде тұруының экологиялық қауiпсiздiгi;
9) кәсіпкерлердің қоғамдық бiрлестiктерiмен, қауымдастықтарымен
(одақтарымен) өзара iс-қимыл;
10) мемлекеттiк реттеу шараларының тиімділігі;
11) агроөнеркәсiптiк кешендi және ауылдық аумақтарды дамытуды
мемлекеттік қолдаудың жыл сайынғы қажеттi көлемiн қамтамасыз ету;
12) агроөнеркәсiптiк кешен субъектiлерiнiң өзара iс-қимылының оңтайлы
нысандарын дамыту принциптерiне сәйкес жүзеге асырылады.
Аграрлық қатынас қағидаларын зерттеу барысында оны жалпы және салалық
деп бөлуге негіз болды. Жалпыға,яғни бүкіл құқық саласына тиесілі қағидалар
жатады. Атап айтсақ, демократизм, заңдылық, ізгілік, ғылыми сипат т.б. ал
салалық түрлеріне тек осы аграрлық қатынасты реттеу барысында басшылыққа
алатын қағидалар жүйесі жатады. Осыған Л.Қ.Еркінбаева келесі қағидаларды
заңи бекітілуін өз жұмысында айтқан: азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
ету, агроөнеркәсіптік кешен мен ауыл аймақтарын дамытудың басымдығы, ауыл
шаруащылық қызметтің экологиялық қауіпсіздігі, аграрлық өндірістің тұрақты
дамуы, ауыл шаруашылық алқапты ерекше қорғау және аграрлық өндірісте жер
мен басқа табиғат ресурстарын пайдалану тұрақтылығы, Қазақстан
Республикасының аграрлық заңнамаларының халықаралық құқық қағидалары және
нормаларымен үйлесімділік, ұлттық және жаһандық мәселелерді шешу барысында
халықаралық аграрлық ынтымақтастық. Осы қағидаларды ұсына келе, олардың
заңи бекітілуін ұсынылып отырған ҚР Аграрлық кодексінде бекітілуін ұсынған
[7].
1.3 Аграрлық қатынасты экономикалық реттеудің қайнар көздері.
Құқықтың қайнар көзі ұғымы құқықтық нормалардың қайнар көзі ретінде
жиі қаралады, яғни құқық мазмұны жағынан алғанда. Бұл мағынада берілген
ұғым қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтың мазмұнын анықтайтын қоғамның
материалдық даму жағдайын білдіреді.
Құқық қайнар көзі түсінігі заң ғылымында талқылауға көп түсетін
сұрақ. Ғылыми тұрғыда ең алғаш рет Рим заңгерлері енгізген болатын. Атақты
Рим заңгері, оратор және мемлекеттік қызметкер Марк Туллий Цицерон (б.з.д.
406 – 43 жж) озінің ораторлық туралы жұмысында Крассаның жауапты сөзі
ретінде келесілерді атап көрсетті: құқық негізінің қайнар көзі деген әрбір
адамға бір кітапта XII кестеден тұрады, ол бүкіл философтардың
кітапханасынан да асып түседі. [22,113б].
Ал Римдік тарихшы Тит Ливий (б.з.д. 59 – 17жж) өзінің Рим қаласының
тарихы еңбегінде XII кесте заңын жалпылық және жекелік заңының
бастамасы деп аталады [23, 32б]. Осы тұста аталған үзіндінің нақты
анықтамасы былай сипатталады: ол бүкіл мемлекеттік және азаматтық құқық
негіздері болып қала береді [24]. Оның түпкі мағынасы, бұл заңдар өзіндік
сипаты бойынша негізгі әрекет етуші заңдар болып қана береді [25,145б].
Құқық қайнар көзі термині құқық теориясында дәстүрлі болып
қалыптасты, дегенмен кейбір ғалымдар бұл терминге нақты түсінік беретін
құқық нысаны деген сөз дейді. Осы ғасырдың басында Г.Шершеневич әртүрлі
нысандар бойынша сипатталған құқық ертеден-ақ құқықтың қайнар көзі деген
түсінікке ие - дейді, дегенмен де ол терминнің қоланылу аясы тар деп
есептейді.
Осы ойды дамыта отыра, құқықтың қайнар көзі терминінің түсінігі
ретінде:
1) Құқықты жасаушы үштер. Мысалы қайнар көз сөзі құдай еркіндігі, халық
еркіндігі, теңдік идеясы, мемлекеттік билік.

2) Осы және өзге де заңнамалыққа тиісті материалдар. Бұл құқық қайнар
көзі түсінігі ретінде, мысалы Римдік құқықтардың Германдық азаматтық
кодексінің жасалуына себепкер болды.

3) Тарихи ескерткіштер, орындалып отырған құқықтардың өткен уақыттағы
маңызы, мысалы, осындай тарихи ескерткіш құқықтарға corpus juris
civilis, орыс шындығы секілді және т.б. жатады.

Ағымдағы құқықты тану әдістері. Бұл құқықтың түсінігі ретінде заңды
тануға болатын сәтті айтуға болады.
Құқықтың қайнар көзі термині тиісті құқықтық норманың мазмұнын
анықтайтын әдістер мен нысандар ретінде қолданылады, басқаша айтқанда
құқықты анықтайтын нысан. Құқық теориясында заңдық қайнар көздер немесе
құқықтың нысандары деп әрекет етуші құқық нормаларының ресми анықталған
нысаны және бекітілуі, сонымен қатар тиісінше өзгертілуі мен күшін жоюы
түсіндіріледі. С.С.Алексеевтің берген анықтамасы: Құқықтың қайнар көзі
дегеніміз мемлекетпен шығарылған немесе онымен ресми танылған құқық
нормаларын құжаттық анықтау нысаны және бекітілуі, оларға заңдық және
жалпыға міндетті мән беру [26].
Аграрлық құқықтың қайнар көздері аграрлық қатынастарды құқықтық реттеу
саласындағы заңдық институттарының қалыптасуы мен дамуына әсер ететін
маңызды фактор ретінде мемлекеттің аграрлық саясатын анықтаудың және
бекітудің нысаны болып табылады. Мемлекет аграрлық саясатты анықтай отырып,
ауыл шаруашылығы өндірісін ұтымды көтеруге және аграрлық реформаны таратуға
бағытталған шаралар жүргізе отырып, аграрлық қатынастрады реттеу және
қорғауды жүзеге асыратын аграрлық заңдарға да үлкен мән беріп отыр.
Аграрлық қатынастарды реттейтін нормалардың көпшілігі ауыл шаруашылығы
қызметімен шұғылданатын ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен азаматтардың
қызметін анықтайтын нормативтік актілерден тұрады. Осы нормалардың жиынтығы
аграрлық заңдарды құрайды. Сонымен қатар аграрлық қатынастарды реттейтін
көптеген нормалар басқа құқық салаларының заңдарында кездеседі, мысалы
конституциялық, азаматтық, еңбек, жер, әкімшілік, қаржылық, қылмыстық,
экологиялық құқықтары салаларының. Осы нормалар аграрлық құқықтың
нормаларымен бірге отырып, аграрлық құқықтың қайнар көздерін құрайды.
Аграрлық құқықтың қайнар көзінің ұғымы аграрлық заң ұғымынан кеңірек.
Кешенді құқық саласының қайнар көздері ретіндегі аграрлық құқықтың
қайнар көздері өзінің нормаларымен қоса басқа құқық саласының нормаларында
осы саланың қайнар көзі ретінде танылады. Бұл басқа құқық саласының қайнар
көздерінің негізгі саланың қайнар көзі ретіндегі өз мәнін жоғалтады деген
сөз емес. Бұдан нормативтік актілердің әр түрлі қоғамдық қатынастарды
реттей беретінін көруге болады. Егер әдеттегі құқық салаларына нормативтік
актілер олардың қандай қоғамдық қатынастарды реттейтіндігіне байланысты
қатысты болса, ал кешенді салаларда, соның ішінде аграрлық құқыққа да, осы
қатынастың ерекшелігіне қаншалықты қатысты болатындығына байланысты. Бұл –
ауыл шаруашылық коммерциялық ұйымдарының және шаруа (фермер) қожалықтарының
қатысуымен болатын меншікке, тауар ақша айналысына, шарттық және
міндеттемелік қатынастарға байланысты қызметтерді реттейтін нормалар.
Аграрлық құқықтың қайнар көздері дегеніміз – агроөнеркәсіптік кешен
саласындағы қатынастарды, яғни аграрлық қатынастарды реттейтін нормативтік
құқықтық актілер. Мұндай нормативтік құқықтық актілерге мынадай белгілер
тән болу керек. Біріншіден, мемлекеттік-билік күшін тасушы болу керек.
Екіншіден, олар арнайы өкілетті органмен немесе лауазымды тұлғамен
қабылдануы керек. Үшіншіден, нормативтік сипатта, яғни көп рет қолдануға
арналған болуы керек. Төртіншіден, саны анықталмаған субъектілерге
бағытталған болуы керек. Бесіншіден, барлық субъектілерге міндетті болуы
керек. Н.Н.Ведениннің ойынша, құқықтың қайнар көзі дегеніміз заңдық
мағынада оларды жалпыға міндетті ететін тәртіп ережелерін көрсетудің ерекше
нысаны болып табылады [8].
Б.А.Жетпісбаевтың ойынша, аграрлық құқықтың қайнар көзі дегеніміз
аграрлық қатынастарды құқықтық реттеу саласындағы мемлекеттің аграрлық
саясатын бекітетін және заңдық институттардың дамуына әсерін тигізетін әр
түрлі құқықтық нормаларда көрсетілетін мемлекеттің еркін білдіру әдісі
[17].
Сонымен қатар осы еңбегінде Б.Жетпісбаев аграрлық құқықтың қайнар
көзіне мынадай да анықтама береді: белгіленген нысандағы, өкілетті орган
қабылдаған, белгіленген аумақта, белгіленген уақытта және белгіленген
тұлғаларға қолданылатын аграрлық құқықтық нормаларды өзіне енгізетін,
аграрлық заңдардың жүйесінің элементі болып табылатын құжат.
Г.Е.Быстровтың ойынша, аграрлық құқықтың қайнар көзі дегеніміз
құзыретті мемлекеттік органдардың, ауыл шаруашылық коммерциялық
ұйымдарының, шаруалардың қоғамдық өзін-өзі басқару органдарының, аграрлық
қатынастарды реттеуге және қорғауға арналған, ауыл шаруашылық қызметі
саласында пайда болатын бірыңғай және дифференциациялық нормативтік
құқықтық актілерде көрініс табатын халықтың мемлекеттік еркін білдірудің
сыртқы нысаны [10].
Біздің жағдайымызда аграрлық құқықтың қайнар көзі ретінде құқықтық
нормалардың сыртқы бейнесінің сипаты деп түсіну керек. Ол мемлекетпен
қабылданатын, белгілі бір тәртіппен белгіленген және ол ұйым мен
ауылшаруашылық тауар өндірушілердің арасындағы қарым – қатынасты реттеуден
туындаған жайт.
Теоретиктер құқықтың қайнар көзінің көп түрін ажыратып көрсетеді.
Барлық болған құқық нысанын ажырату өте қиын, бірақ олардың ішінен ең
маңыздысы көп қолданылатын құқықтар болып табылады. Олар – құқықтық
салттар, нормативтік – құқықтық мемлекеттік органдар актісі, құқықтық
келісімдер, нормативтік құқықтық актілер, прецеденттер. Әлемдік құқықтың
маңызды қайнар көзі ретінде қарапайым іскерлік құқық ретінде танылған
процестер болатын. Романо – Германдық құқықтық жүйеге ұзақ уақыт бойы
құқықтық доктрина тән деп есептеліп келеді.[14, 277б].
Әрбір мемлекетте осы немесе өзге уақыт аралығында әртүрлі құқықтың
қайнар көздері жүзеге асады. Уақыт өтуіне қарай олардың қатынастары өзгеруі
мүмкін.
ҚР – да қазіргі таңда құқықтық дәстүрлер, нормативтік құқықтық актілер
және құқықтық келісімдер жүзеге асып отыр. Мұндай құқықтың қайнар көзі
нормативтік құқық ретінде жоғары сотта Нормативтік құқықтық акт туралы
ҚР заңы 1998ж 24 наурызында қабылданған болатын. Ол өз алдына нормативтік
құқықтық акт қатарына жатады.
Нормативтік құқықтық актіні заңға сәйкес жазбаша түрде бекітілмеген
нысанда референдумда қабылдаған орган немесе мемлекеттік тұлғалар, құқықтық
нормаларды реттеуші ұйымдар танылады [27].
Нормативтік құқықтық актілер туралы ҚР Заңына сәйкес нормативтік
құқықтық актілер негізгі және туынды болып бөлінеді. Негізгі нысандар рөлін
ҚР Конституциясы атқарады. Осы құжаттың пайда болуымен дамуына біршама
Қазақстанның заңгер ғалымдарының еңбегі сіңді. С.С.Сартаев айтқандай,
Конституция қазіргі таңда құқықтық – саяси шынайылықтың белгісі және оны
екі мағынада былай қорытындылауға болады:
• Тар мағынада Конституция – ол мемлекеттің қазіргі заңы, жоғары заң
күші бар, әлеуметтік – саяси моделі бар, қоғамдық тәжірибеде жүзеге
асыру болып табылады;

• Кең мағынада Конституция ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.