Қазақстан Республикасының коммерциялық банктеріндегі қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің төлем айналымында қолма.қолсыз есеп айырысу операцияларын ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Коммерциялық банктердің қолма.қолсыз есеп айырысу ерекшеліктері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Қолма.қолсыз есеп айырысу түрлерінің коммерциялық банктерде жүргізілу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 Қазақстан Республикасында қолма.қолсыз есеп айырысу нысандарына талдау жасау («Қазақстан Халық банкі» АҚ тәжірибесі негізінде) ... ... ... ...29
2.1 Қазіргі кезде еліміздің қолма.қолсыз есеп айырысу жүйесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ның тәжірибесі негізінде қолма.қолсыз есеп айырысудың нысандары мен түрлерінің дамуына талдау жасау ... ... ... ... ... ...45
3 Қазіргі кездегі қолма.қолсыз есеп айырысу жүйесінің жетілдіру жолдары мен даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Нарықтық қатынастар жағдайында қолма.қолсыз есеп айырысуды жүзеге асырудың бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Қазақстан Республикасында қолма.қолсыз есеп айырысу жүйесінің жүзеге асу мәселелері мен оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
Қосымшалар
1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің төлем айналымында қолма.қолсыз есеп айырысу операцияларын ұйымдастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1 Коммерциялық банктердің қолма.қолсыз есеп айырысу ерекшеліктері мен нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Қолма.қолсыз есеп айырысу түрлерінің коммерциялық банктерде жүргізілу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 Қазақстан Республикасында қолма.қолсыз есеп айырысу нысандарына талдау жасау («Қазақстан Халық банкі» АҚ тәжірибесі негізінде) ... ... ... ...29
2.1 Қазіргі кезде еліміздің қолма.қолсыз есеп айырысу жүйесіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 «Қазақстан Халық Банкі» АҚ.ның тәжірибесі негізінде қолма.қолсыз есеп айырысудың нысандары мен түрлерінің дамуына талдау жасау ... ... ... ... ... ...45
3 Қазіргі кездегі қолма.қолсыз есеп айырысу жүйесінің жетілдіру жолдары мен даму болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Нарықтық қатынастар жағдайында қолма.қолсыз есеп айырысуды жүзеге асырудың бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
3.2 Қазақстан Республикасында қолма.қолсыз есеп айырысу жүйесінің жүзеге асу мәселелері мен оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83
Қосымшалар
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық тізбегінің бірі болып табылады. Олардың қызметінің дамуы - нақты нарықтық механизмді құрудың керекті шарты. Экономикалық қайта құру банк жүйесін реформалаудан басталды. Бұл қазір де даму үстінде. Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2010 жылғы халыққы жолдауы «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» деп аталып, онда еліміздің экономикасын дамыту мен жаңа мүмкіндіктер жасаудың жолдары қарастырылған.
Екі деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығының қызметін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Есеп айырысу, салым, несие және басқалай операцияларды жүзеге асыра отырып банктер қоғамға қажетті қызметтерді атқарады. Сонымен қатар, басқа коммерциялық кәсіпорындардың қызметі сияқты банк қызметі де көптеген тәуекелдерді бастан кешіреді және сондықтан көптеген елдерде бұл қызмет кәсіпкерліктің ең көп реттелетін түрі болып есептеледі. Ал, реттеу Ұлттық банк жүйесінің құрылу ерекшелігін сипаттайтын ұлттық ерекшеліктерге ие.
Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі – қолма-қолсыз ақша айналымымен жалпылама реттеледі және банктік қағидалармен жүзеге асатын жүйені білдіреді. Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру мен жүргізу клиенттерге банктік қызметтер көрсету мен банктердің комиссиондық операцияларын жүргізумен жүзеге асырылады. Аталған функциялардың орындалуы, біріншіден, банк шоттарында шаруашылықтардың, мемлекеттің және халықтың бос ақша қаражаттарын сақтаумен байланысты. Есеп айырысудың кең дамуы қолма-қол ақша қозғалысы саласын айтарлықтай шектеуге жол ашады. Қолма-қолсыз есеп айырысудың тиімді нысандарын енгізу төлемдердің жеделдігін арттыруға және есеп айырысуда ақша қаражаттарының айналымдығын тездетуге көмектеседі, нәтижесінде банктік ақша айналымы жылдамдатылады. Банктердегі қолма-қолсыз есеп айырысудың мәні – шаруашылықтардың қор айналымдылығын жүргізуде және шаруашылық келісімшарттарының аяқталуында болып табылады.
Барлық коммерциялық банктер қолма-қолсыз айналымға сол коммерциялық банктегі шоттарында өз қаражаттарын сақтаушы шаруашылық органдары және халықты несиелеу процесінде төлем қаражаттарын эмиссиялайды. Екінші деңгейлі банктер жүргізіп жүрген қолма-қолсыз есеп айырысулар, банктің ресурстарын өсіреді, бос ақша қаражаттарын экономиканың және халықтың қажеттіліктерін несиелеуге жұмсай отырып көлемін арттырады. Осыдан келіп, есеп айырысуларды банктердің рөлі үлкен деген тұжырым дәлелденеді, себебі олардың нақты және тиімді жұмыстарынан халық шаруашылығының қалыпты дамуы іске асады.
Нарықтық экономиканың өміршеңдігі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің жағдайымен анықталады. Бұл жолмен есеп айырысқанда төлемдер максималды аз уақыт ішінде жүргізілу керектігімен сипатталады.
Екі деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығының қызметін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Есеп айырысу, салым, несие және басқалай операцияларды жүзеге асыра отырып банктер қоғамға қажетті қызметтерді атқарады. Сонымен қатар, басқа коммерциялық кәсіпорындардың қызметі сияқты банк қызметі де көптеген тәуекелдерді бастан кешіреді және сондықтан көптеген елдерде бұл қызмет кәсіпкерліктің ең көп реттелетін түрі болып есептеледі. Ал, реттеу Ұлттық банк жүйесінің құрылу ерекшелігін сипаттайтын ұлттық ерекшеліктерге ие.
Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі – қолма-қолсыз ақша айналымымен жалпылама реттеледі және банктік қағидалармен жүзеге асатын жүйені білдіреді. Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру мен жүргізу клиенттерге банктік қызметтер көрсету мен банктердің комиссиондық операцияларын жүргізумен жүзеге асырылады. Аталған функциялардың орындалуы, біріншіден, банк шоттарында шаруашылықтардың, мемлекеттің және халықтың бос ақша қаражаттарын сақтаумен байланысты. Есеп айырысудың кең дамуы қолма-қол ақша қозғалысы саласын айтарлықтай шектеуге жол ашады. Қолма-қолсыз есеп айырысудың тиімді нысандарын енгізу төлемдердің жеделдігін арттыруға және есеп айырысуда ақша қаражаттарының айналымдығын тездетуге көмектеседі, нәтижесінде банктік ақша айналымы жылдамдатылады. Банктердегі қолма-қолсыз есеп айырысудың мәні – шаруашылықтардың қор айналымдылығын жүргізуде және шаруашылық келісімшарттарының аяқталуында болып табылады.
Барлық коммерциялық банктер қолма-қолсыз айналымға сол коммерциялық банктегі шоттарында өз қаражаттарын сақтаушы шаруашылық органдары және халықты несиелеу процесінде төлем қаражаттарын эмиссиялайды. Екінші деңгейлі банктер жүргізіп жүрген қолма-қолсыз есеп айырысулар, банктің ресурстарын өсіреді, бос ақша қаражаттарын экономиканың және халықтың қажеттіліктерін несиелеуге жұмсай отырып көлемін арттырады. Осыдан келіп, есеп айырысуларды банктердің рөлі үлкен деген тұжырым дәлелденеді, себебі олардың нақты және тиімді жұмыстарынан халық шаруашылығының қалыпты дамуы іске асады.
Нарықтық экономиканың өміршеңдігі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің жағдайымен анықталады. Бұл жолмен есеп айырысқанда төлемдер максималды аз уақыт ішінде жүргізілу керектігімен сипатталады.
1. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті 2004.
2. Банковское дело: Учебник / Под ред. И.О. Лаврушина. – Москва «Финансы и статистика»,2006.
3. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Г. Коробовой. – Москва.:Юрист, 2006.
4. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет.2004.
5. Мақыш С.Б., Сұпығалиева Г.И., Керімбекова Н.Н. Ақша, несие, банктер пәнінен практикум. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті 2004.
6. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2006.
7. Мақыш С.Б., Ильяс А.А. Банковское дело: Учебное пасобие. Алматы. Қазақ университеті, 2006.
8. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы 30.03.1995.
9. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Издат-маркет. 2007.
10. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» ҚР заңы 29.06.1998.
11. Екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және жай вексельдермен операцияларын жүргізу ережесі. 15.11.1999. ҚР ҰБ Басқармасының №397 қаулысымен бекітілген.2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 266 қаулысымен бекітілген «ҚР банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы» нұсқаулық.
12. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы. 2009.
13. Володина В.Н. «Банковские услуги в Интернет». //Банковские услуги. № 3-2007.стр 23.
14. «ҚР банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы 31.08.1995.
15. Максимов К. «Выступление Председателя Правления АО «Народного банка Казахстана». //Банки Казахстана №4 2007.стр.2-4.
16. Александрова А. « Народный банк мы взращиваем свойх клиентов» // Казахстанкая правда.17.12.2006.
17. Марченко Г. «Современное состояние и перспективы развития: финансового рынка и банковской системы Казахстана» //Банки Казахстана. №3. 2006. стр 2.
18. Ширинская Е.Б. Современный коммерческий банк: управление и операции – Алматы., 2007
19. Жангелдин Е. «Қазақстанның банк жүйесі: даму кезеңдері және қазіргі жай күйі» // Егемен Қазақстан,2007- 24 наурыз-4 б.
20. Ахметжанова Г. Маханов Н. «Основные направления развития платежной системы Казахстана». //Транзитная экономика. №6 2008.стр 88-89.
21. Абленов Д.О. «Современные методы развития безналичного расчета в банках РК». Денги и Кредит. 2008.№5,стр 28-32.
22. Шеремет А.Д. «ҚР Үкіметінің елімізде қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесін жетілдіруге байланысты ұзақмерзімді іс-шаралары». Қаржы-Қаражат. 2007. №12, 31-33 беттер.
23. ҚР Ұлттық банкінің төлем жүйесі бойынша 2007-2009 жж. статистикалық мәліметтері
24. «Қазақстан Халық банкі» АҚ қаржылық есептілігі 2007 ж.
25. «Қазақстан Халық банкі» АҚ қаржылық есептілігі 2008 ж.
26. «Қазақстан Халық банкі» АҚ қаржылық есептілігі 2009 ж.
27. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» 2010 жыл.
2. Банковское дело: Учебник / Под ред. И.О. Лаврушина. – Москва «Финансы и статистика»,2006.
3. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Г. Коробовой. – Москва.:Юрист, 2006.
4. Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет.2004.
5. Мақыш С.Б., Сұпығалиева Г.И., Керімбекова Н.Н. Ақша, несие, банктер пәнінен практикум. Оқу құралы. Алматы. Қазақ университеті 2004.
6. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердің операциялары: Оқу құралы. Алматы. Издат-маркет. 2006.
7. Мақыш С.Б., Ильяс А.А. Банковское дело: Учебное пасобие. Алматы. Қазақ университеті, 2006.
8. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР заңы 30.03.1995.
9. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Издат-маркет. 2007.
10. «Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы» ҚР заңы 29.06.1998.
11. Екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және жай вексельдермен операцияларын жүргізу ережесі. 15.11.1999. ҚР ҰБ Басқармасының №397 қаулысымен бекітілген.2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының № 266 қаулысымен бекітілген «ҚР банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы» нұсқаулық.
12. Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы. 2009.
13. Володина В.Н. «Банковские услуги в Интернет». //Банковские услуги. № 3-2007.стр 23.
14. «ҚР банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы 31.08.1995.
15. Максимов К. «Выступление Председателя Правления АО «Народного банка Казахстана». //Банки Казахстана №4 2007.стр.2-4.
16. Александрова А. « Народный банк мы взращиваем свойх клиентов» // Казахстанкая правда.17.12.2006.
17. Марченко Г. «Современное состояние и перспективы развития: финансового рынка и банковской системы Казахстана» //Банки Казахстана. №3. 2006. стр 2.
18. Ширинская Е.Б. Современный коммерческий банк: управление и операции – Алматы., 2007
19. Жангелдин Е. «Қазақстанның банк жүйесі: даму кезеңдері және қазіргі жай күйі» // Егемен Қазақстан,2007- 24 наурыз-4 б.
20. Ахметжанова Г. Маханов Н. «Основные направления развития платежной системы Казахстана». //Транзитная экономика. №6 2008.стр 88-89.
21. Абленов Д.О. «Современные методы развития безналичного расчета в банках РК». Денги и Кредит. 2008.№5,стр 28-32.
22. Шеремет А.Д. «ҚР Үкіметінің елімізде қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесін жетілдіруге байланысты ұзақмерзімді іс-шаралары». Қаржы-Қаражат. 2007. №12, 31-33 беттер.
23. ҚР Ұлттық банкінің төлем жүйесі бойынша 2007-2009 жж. статистикалық мәліметтері
24. «Қазақстан Халық банкі» АҚ қаржылық есептілігі 2007 ж.
25. «Қазақстан Халық банкі» АҚ қаржылық есептілігі 2008 ж.
26. «Қазақстан Халық банкі» АҚ қаржылық есептілігі 2009 ж.
27. ҚР Президентінің Қазақстан халқына жолдауы «Жаңа онжылдық – Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» 2010 жыл.
ӘЛ- ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНДЕГІ ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП
АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
Орындаушы
Ғылыми жетекші
аға оқытушы
Норма бақылаушы
аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі
Қорғауға жіберілді
э.ғ.к., доцент
Алматы, 2010
Реферат
Дипломдық жұмыстың мақсаты – нарықтың дамыған кезінде еліміздегі
екінші деңгейлі банктерінің қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарын және ол
бойынша мәселелерді көрсету мен мәселелердің шешу жолдарын қарастыру болып
табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі – банк жүйесі дамыған кез
келген мемлекеттің шаруашылық, қаржылық, конверсиондық, валюталық және тағы
да басқа операциялары бойынша жүргізіліп келген есеп айырысулар қолма-
қолсыз есеп айырысу нысанында жүргізілуге бағытталуда және жүргізілуі тиіс.
Нарықтық экономиканың өміршеңдігі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің
жағдайымен анықталады. Мұндай есеп айырысу төлемдер аз уақыт ішінде және
тиімді жолмен жүргізілу керектігімен сипатталады.
Қолма-қолсыз есеп айырысудың дамыған жүйесі – төлем жүйелерін кейінгі
жылдары Ұлттық Банк, олардың тиімді және тұрақты жұмысын қаматамасыз
ететіні, сонымен қатар төлем жүйелері әлемдік іс-тәжірибедегі соңғы
жетістіктерге сәйкес тиісті ақпарат технологиясымен және техникалық
жарақтандырумен қаматамасыз етілетілуіне бағытталып отыр.
Қолма-қолсыз төлем жүйесінің мәселелерін шеудің негiзгі бағыттары мен
тетiктерi:
- Қазіргі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің мәселелерін ерекшелігі
болып – өңдеудің әр түрлі кезеңдерінде құжаттардың өту процесінің
автоматтандырылуы;
- Төлем карточкаларын Қазақстан Республикасының барлық аумағында Төлем
карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесi шеңберiнде ендiрудi және
пайдалануды қамтамасыз ету үшiн нақты микропроцессорлық төлем карточкасын
қандай банк шығарғанына қарамастан, микропроцессорлық төлем карточкаларын
жаппай пайдалану үшiн тиiстi жағдайлар жасау және инфрақұрылым құру қажет;
- Электронды ақшалармен есеп айырысуды кең қолдану, банктік
қызметтерді әрі қарай автоматтандыру мен компьютерлендіру банкаралық
клирингтерді өндіру;
Қорыта келгенде, қолма-қолсыз есеп айырысудың кең таралуы, қолма-қол
ақшаның айналу аясын шектеуге, ақша белгілерін жасауға, сақтауға және
есептеуге кеткен шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қолма-қолсыз есеп
айырысудың тиімді формаларын енгізу төлемдердің жылдамдығына, есеп
айырысуда ақшалай қаражаттарының айналымдығына көмектеседі, соңында
ақшалардың банктік айналымын тездетеді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің төлем айналымында қолма-
қолсыз есеп айырысу операцияларын ұйымдастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Коммерциялық банктердің қолма-қолсыз есеп айырысу ерекшеліктері мен
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...8
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу түрлерінің коммерциялық банктерде жүргізілу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 Қазақстан Республикасында қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарына талдау
жасау (Қазақстан Халық банкі АҚ тәжірибесі негізінде) ... ... ... ...29
2.1 Қазіргі кезде еліміздің қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 29
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның тәжірибесі негізінде қолма-қолсыз
есеп айырысудың нысандары мен түрлерінің дамуына талдау
жасау ... ... ... ... ... ...45
3 Қазіргі кездегі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің жетілдіру жолдары
мен даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Нарықтық қатынастар жағдайында қолма-қолсыз есеп айырысуды жүзеге
асырудың бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.2 Қазақстан Республикасында қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің жүзеге
асу мәселелері мен оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық тізбегінің бірі болып
табылады. Олардың қызметінің дамуы - нақты нарықтық механизмді құрудың
керекті шарты. Экономикалық қайта құру банк жүйесін реформалаудан
басталды. Бұл қазір де даму үстінде. Қазақстан Республикасы Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2010 жылғы халыққы жолдауы Жаңа онжылдық –
Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері деп аталып,
онда еліміздің экономикасын дамыту мен жаңа мүмкіндіктер жасаудың жолдары
қарастырылған.
Екі деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығының қызметін қамтамасыз етуде
маңызды рөл атқарады. Есеп айырысу, салым, несие және басқалай
операцияларды жүзеге асыра отырып банктер қоғамға қажетті қызметтерді
атқарады. Сонымен қатар, басқа коммерциялық кәсіпорындардың қызметі сияқты
банк қызметі де көптеген тәуекелдерді бастан кешіреді және сондықтан
көптеген елдерде бұл қызмет кәсіпкерліктің ең көп реттелетін түрі болып
есептеледі. Ал, реттеу Ұлттық банк жүйесінің құрылу ерекшелігін сипаттайтын
ұлттық ерекшеліктерге ие.
Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі – қолма-қолсыз ақша айналымымен
жалпылама реттеледі және банктік қағидалармен жүзеге асатын жүйені
білдіреді. Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру мен жүргізу клиенттерге
банктік қызметтер көрсету мен банктердің комиссиондық операцияларын
жүргізумен жүзеге асырылады. Аталған функциялардың орындалуы, біріншіден,
банк шоттарында шаруашылықтардың, мемлекеттің және халықтың бос ақша
қаражаттарын сақтаумен байланысты. Есеп айырысудың кең дамуы қолма-қол ақша
қозғалысы саласын айтарлықтай шектеуге жол ашады. Қолма-қолсыз есеп
айырысудың тиімді нысандарын енгізу төлемдердің жеделдігін арттыруға және
есеп айырысуда ақша қаражаттарының айналымдығын тездетуге көмектеседі,
нәтижесінде банктік ақша айналымы жылдамдатылады. Банктердегі қолма-қолсыз
есеп айырысудың мәні – шаруашылықтардың қор айналымдылығын жүргізуде және
шаруашылық келісімшарттарының аяқталуында болып табылады.
Барлық коммерциялық банктер қолма-қолсыз айналымға сол коммерциялық
банктегі шоттарында өз қаражаттарын сақтаушы шаруашылық органдары және
халықты несиелеу процесінде төлем қаражаттарын эмиссиялайды. Екінші
деңгейлі банктер жүргізіп жүрген қолма-қолсыз есеп айырысулар, банктің
ресурстарын өсіреді, бос ақша қаражаттарын экономиканың және халықтың
қажеттіліктерін несиелеуге жұмсай отырып көлемін арттырады. Осыдан келіп,
есеп айырысуларды банктердің рөлі үлкен деген тұжырым дәлелденеді, себебі
олардың нақты және тиімді жұмыстарынан халық шаруашылығының қалыпты дамуы
іске асады.
Нарықтық экономиканың өміршеңдігі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің
жағдайымен анықталады. Бұл жолмен есеп айырысқанда төлемдер максималды аз
уақыт ішінде жүргізілу керектігімен сипатталады. Қолма-қолсыз есеп
айырысулар процесінде белгілі бір қатынастардың пайда болуына алып келеді.
Есеп айырысу құжаттары және клиенттер мен кәсіпорындардың банктік шоттары
арқылы қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің негізі құралады. Дипломдық
жұмыстың мақсаты – нарықтың дамыған кезінде еліміздегі екінші деңгейлі
банктердің есеп айырысу нысандарының жүргізілу ерекшеліктері мен сол
операцияларды жүргізуі барысындағы мәселелерді көрсету мен мәселелердің
шешу жолдарын қарастыру болып табылады.
Аталған мақсатқа сәйкес, дипломдық жұмыстың келесідей міндеттері алға
қойылған:
• Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінде төлем айналымында
қолма-қолсыз есеп айырысу операцияларын ұйымдастырудың теориялық
аспектілерімен таныстыру;
• Коммерциялық банктердің қолма-қолсыз есеп айырысу ерекшеліктері мен
нысандарын көрсету;
• Қазақстан Республикасында қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарына
талдау жасау;
• Қазақстан Халық банкі АҚ тәжірибесінде қолма-қолсыз есеп айырысудың
түрлері мен даму көрсеткіштеріне талдау жасау;
• Нарықтық қатынастар жағдайында қолма-қолсыз есеп айырысуды жүзеге
асырудың бағыттарын көрсету;
• Қазақстан Республикасы қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің жүзеге асу
мәселелері мен оны шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі – банк жүйесі дамыған кез келген
мемлекеттің шаруашылық, қаржылық, комиссиондық, валюталық және тағы да
басқа операциялары бойынша жүргізіліп келе жатқан есеп айырысулар қолма-
қолсыз есеп айырысу нысанында жүргізілуде және жүргізілуі тиіс. Алғашқысын
тұжырым, кейінгісін қағида ретінде қарастыруға болады. Тұжырымның
өзектілігі қолма-қолсыз есеп айырысудың қолданылуы тиімді, жылдам әрі
ыңғайлы. Келесі қағида – бұл еліміздің есеп айырысу саласындағы заңнамалық
актілерінде кеңінен көрініс табады. Демек, оның өзіне тән себептері бар.
Негізгі себеп – жеке және заңды тұлғалардың шоттарының қозғалысын бақылау
арқылы салық жүйесінің де кең дамуына жол ашу. Яғни салықтық
міндеттемелерін дер кезінде төлеу мен салықтан жалтару фактілерінің
болмауын қадағалау. Сондықтан қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің
өзектілігі тек қана банк және қаржы секторы үшін ғана емес, сонымен қатар,
салық жүйесі үшін де маңыздылығы жоғары болып табылады.
Дипломдық жұмыста Мақыш С.Б., Сейітқасымов Г.С., Хамитов Н.Н. және тағы
басқа отындық ғалымдардың банк ісі саласы бойынша шығарған оқулықтары, оқу
құралдары, практикумдары және мақалалары қолданылды. Сонымен қатар,
шетелдік Лаврушин О.И., Коробова Г.Г., Тавасиев А.М. секілді ғалымдардың
оқулықтары мен оқу құралдары қолданылды.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен: кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан
тұрады. Негізгі бөлім үш тарау және тақырыптардан тұрады.
1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің төлем айналымында қолма-
қолсыз есеп айырысу операцияларын ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктердің қолма-қолсыз есеп айырысу ерекшеліктері мен
нысандары
Банк жарғылық капиталын және материалдық базасын құрып болғаннан кейін
ғана банктік операцияларды орындай алады. Алайда көрсетілген қызметтерден
пайда алуы үшін меншікті қаражаттары жеткіліксіз болып, банк қосымша
қаражаттар тарту бойынша тиімді жолдарды қарастыруы тиіс. Қолма-қолсыз есеп
айырысулар қолма-қолсыз ақша қаражаттарын банктердегі шоттарда сақтауды
қажет етеді және заңды тұлғалардың есеп айырысуының негізгі жүйесі болып
табылады. Банк өзінің активті операцияларын жүргізу үшін қосымша
қаражаттарды ала алады, себебі шоттарында үнемі қаражаттардың қандай да бір
қалдығы қалып отырады. Және осы операцияларды жүзеге асырғаннан кейін
көрсеткен қызметтері үшін белгілі бір комиссиялық табыс пен қосымша
сыйақылар алады [1].
Нарықтық экономиканың өміршеңдігі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің
жағдайымен анықталады. Бұл жолмен есеп айырысқанда төлемдер максималды аз
уақыт ішінде жүргізілу керектігімен сипатталады. Қолма-қолсыз есеп
айырысулар процесінде белгілі бір қатынастардың пайда болуына алып келеді.
Есеп айырысу құжаттары және клиенттер мен кәсіпорындардың банктік шоттары
арқылы қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің негізі құралады.
Қолма-қолсыз есеп айырысуды құру процесінде маңызды мәнге оны
ұйымдастыру әдістері ие болады, оларға келесілерді жатқызуға болады:
• Банк клиент шоттарынан қаражаттарды басып қалуды тек клиент
рұқсаты болған кезде ғана жүзеге асыра алады;
• Есеп айырысу нысанын клиент өзі таңдауға және аударушы мен
ақша алушының келісім-шартына тіркеуге құқығы бар;
• Есеп айырысулар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі,
клирингтік орталықтар немесе банктердің корреспонденттік
шоттары арқылы жүргізілуі мүмкін;
• Есеп айырысулар бойынша ақша аударушы мен алушы арасындағы
қаражаттар бойынша өзара келіспеушіліктер банктің қатысуынсыз
белгілі бір ретпен жүргізуді рұқсат етеді;
• Қолма-қолсыз есеп айырысу операцияларын жүзеге асыру кезіндегі
жіберілген қателіктер банктердің жауапкершіліктері арқылы
қарастырылады [2].
Қолма-қолсыз есеп айырысу айналымы белгілі бір қағидалардың негізінде
ұйымдастырылады.
Бірінші қағида – есеп айырысуды және төлемдерді жүргізудің құқықтық
режимі – қазіргі замандағы қоғамның негізгі элементі ретіндегі төлем
жүйесінің рөлімен шартталған. Нарықтық айналым табиғаты бойынша әр түрлі
міндетті қатынастардың жиынтығын көрсетіп, қарызгердің кредитордың
пайдасына белгілі бір міндеттемелерді орындауымен байланыстырылады.
Кәсіпорындардың, жеке тұлғалардың, мемлекеттердің міндеттемелерін орындауы
төлем жүйесі арқылы қамтамасыз етіледі. Кейбір әдебиеттерде қолма-қолсыз
есеп айырысу жүйесі – бұл ақша қаражаттарының қозғалысы емес, ол ақшалай
міндетемелердің қозғалысы деген позициялар ұсталынуы осыдан. Сондықтан,
клиенттің банкке талаптары оның есеп айырысу шотында көрініс табады. Есеп
айырысу қарым қатынасының күрделілігі мен маңыздылығы – оларды реттеудің
салдарын бірыңғайландырудың қажеттілігімен анықталады. Яғни оның барысында
заңдар мен заңнамалық актілердің кешені (Президент жарлықтары, Үкімет
жарғылары), сонымен қатар, реттеу қызметтерін орындау тапсырылған
мемлекеттік органдар нормативтік актілері де жатады. Халықаралық есеп
айырысулардың дамуы сыртқы экономикалық әрекеттердің либерализациялануымен
байланысты, сәйкес келуші конвенциялар мен нормативтік актілердің қолдану
қажеттілігімен шартталады. Осымен байланысты, атап өту қажет, ХХ ғ басында
неміс экономисі Г.Кнапп ақшаны тек төлем құралы ретінде қарастырып (басқа
функцияларын ол мойындамады), соның ішінде мемлекеттік билік пен құқықтың
өнімі екенін көрсетті. Ақшаның болуы, - деді ол, - белгілердің материалы
емес, оларды тұтынудың құқықтық нормаларында. Есеп айырысуларды реттеудің
басты заңнамалық қайнар көздеріне : Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі
туралы Қазақстан Республикасы Заңы 30 наурыз 1995 ж; Қазақстан
Республикасы банктер және банктік қызмет туралы Заңы 31 тамыз 1995 жылы
жарық көрген; Қазақстан Республикасында вексель айналысы туралы
Қазақстан Республикасы заңы 28 сәуір 1997 ж қабылданған; Валюталық реттеу
және бақылау туралы Қазақстан Республикасының заңы 18 желтоқсан 2005 жылы
қабылданды; Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы Қазақстан
Республикасының заңы 1998 жылы 29 мамыр. [ 3]
Екінші қағида – есеп айырысудың банктік шоттар арқылы жүргізілуі. Бұл
қағида төлемді төлеуші үшін де, алушы үшін де өте маңыздысы болып табылады.
Банк пен клиент арасында есеп айырысу операциясы жүргізілу үшін банктік
шоттың келісімшарты жасалады – өзіндік екі тараптық (қатысушылардың
құқықтары мен міндеттері қарастырылған) азаматтық құқықтық келісімшарт.
Үшінші қағидасы - өтімділікті белгілі бір деңгейе сақтап тұру, ол
төлемдердің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Бұл қағиданың сақталуы –
міндеттемелердің нақты орындалуының кепілі. Барлық төлеушілер (кәсіпорын,
банк және т.б.) түсімдерді, шоттан ұстап қалуларды жоспарлап, қарызды,
міндеттемелерді өз уақытында орындау мақсатында, жеткіліксіз ресурстарды
табуды қарастыруы маңызды.
Төртінші қағида – төлеушінің төлеуге акцептінің (келісімінің) болуы.
Бұл қағида мыналарды қолдану жолдарымен іске асырылуы мүмкін:
• Сәйкес келетін төлем құралдарымен (чек, жай вексель, төлем тапсырмасы);
• Немесе құжаттардың арнайы акцептімен.
Бесінші қағида – төлемнің мерзімділігі – нарықтық экономиканың ең
негізгі мәнін ашушының бірі болып табылады. Бұл қағиданың мәні –
тауарларды, қызметтерді өндіруге үздіксіз шығысталып отырған қаражаттар
сатып алушылардың төлемдерді мерзімінде төлеп отыруы есебінен жүзеге
асырылып отырылуы тиістігінде болып табылады. Төлемдерді төлеудің тоқтап
қалуы – қаражаттардың айналымын бұзуға алып келіп, соңында төлем
дағдарысына әкеп соқтыруы мүмкін. Мерзімділік қағидасының мәні тек қана
төлемдердің уақытылы және толық төленіп отырылуында емес, сонымен қатар,
банктің есеп айырысу операцияларын жүргізу қызметтерінің уақыт ұзақтығында
да көрініс табады.
Алтыншы қағида – есеп айырысудың дұрыс жүргізілуінің қадағалануын
барлық қатысушылар өзіндік бақылап отырулары тиіс.
Жетінші қағида – келісім-шарттағы шарттарды орындамағаны үшін мүліктік
жауапкершілік [3].
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл банктегі шоттар жазбалары арқылы
жүргізілетін ақшалай есеп айырысулар болып табылады. Мұнда ақша төлеушінің
шотынан ұсталып, жабдықтаушының шотына аударылады. Белгілі бір уақыт
аралығында жүргізілген қолма-қолсыз есеп айырысулардың жиынтығы қолма-
қолсыз төлем айналымын құрайды.
Қолма-қолсыз есеп айырысулардың қатысушылары болып заңды және жеке
тұлғалар танылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне
байланысты, заңды тұлғалар арасындағы және жеке тұлғалар қатысатын есеп
айырысулар көптеген жағдайларда қолма-қолсыз түрде жүзеге асырылуы тиіс.
Осы заңнама бойынша, кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларды банктер, ал
банктер арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
жүргізуі нұсқауланған.
Қолма-қолсыз есеп айырысулардың экономикалық мәні келесідей:
• Қаражаттардың айналымдылығын және төлемдерді жүргізудің жылдамдығы;
• Қолма-қол ақша көлемінің қысқаруы мен оның айналымымен байланысты
шығындардың төмендеуі;
• Банктегі шоттағы қаражаттардың аккумуляциясы;
• Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру ерекшеліктері оларды
бақылауға ыңғай тудырады, мысалы, қолма-қолсыз есеп айырысуды
қолданғанда салықтан жалтару фактілерінің азайғандығы қарастырылған.
Қолма-қолсыз айналымның ақшалай қаражаттары айтарлықтай спецификаны
құрайды [4].
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу ерекшеліктері:
• Қолма-қол ақшамен есеп айырысуда төлемді төлеуші мен алушы – екі тарап
қатысса, қолма-қолсыз есеп айырысуда үш тарап: төлем төлеуші, алушы және
банк қатысады, яғни ол төлеуші мен алушының шоттар жазбаларындағы
өзгерістерден көрініс табады;
• Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуға қатысушылар банкпен несиелік қарым-
қатынаста болады. Бұл қатынастар осы есеп айырысуға қатысушылардың
шотындағы қалдық сомаларынан көрініс табады. Мұндай несиелік қатынас
қолма-қол ақшамен есеп айырысуда болмайды;
• Бір тарапқа тиесілі ақшаны ұстап, оны келесісіне аудару олардың
шоттарындағы жазбалар арқылы іске асырыла отырып, нәтижесінде, банк пен
осы операцияға қатысушы арасындағы несиелік қатынастар өзгеріп отырады.
Басқа сөзбен айтқанда, мұнда ақшаның көмегімен несиелік операция жүзеге
асырылады [5].
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың кең таралуы мен белгілі бір
дәрежеде дамуы, төлемдерді ақша қаражаттар айналымының үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін нарықта әр түрлі бағалы қағаздардың қолданылуын да
қамтамасыз етеді. Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақша арасында тығыз
байланыс бар. Мысалы, қолма-қол ақша банктегі белгілі бір шотқа салу
барысында қолма-қолсыз ақшаға айналады, керісінше, банктегі шоттан белгілі
бір қалдықты қолма-қол ақшамен алу барысында ол қаражат қолма-қол ақшаға
айналады.
Сонымен, банктің есеп айырысу операциялары екі формада жүзеге
асырылады: қолма-қол ақшалар және қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу.
Коммерциялық банктердің негізгі қызметі - қолма-қолсыз есеп айырысуды
ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне
немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты.
Аталған қызметтің орындалуы, ең алдымен, банктік шоттарда
шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражаттарын шоғырландыру
және сақтаумен байланысты. Коммерциялық банктер әр түрлі шоттар ашады: есеп
айырысу, ағымдық, дербес, депозиттік, контрокорренттік және т.б.
Бұндай шоттар заңды және жеке тұлғалар үшін ашылады. Клиенттер
тапсырмасы бойынша банк қызметкерлері сәйкес төлем құжаттары негізінде
клиент шотына төлем құжаттарында көрсетілген соманы есептейді немесе
шегереді. Қолма-қолсыз есеп айырысу - бұл банктік айналым ақшаларының
қозғалысы, яғни ақшалай қаражаттар сомасын шаруашылық органдарының шоттары
бойынша (олармен міндеттемелерін төлемдер бойынша орындау тәртібіне сәйкес)
жазба түріндегі аударымдары [6].
Қолма-қолсыз есеп айырысудың кең таралуы, қолма-қол ақшаның айналу
аясын шектеуге, ақша белгілерін жасауға, сақтауға және есептеуге кеткен
шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қолма-қолсыз есеп айрысудың тиімді
формаларын енгізу төлемдердің жылдамдығына, есеп айырысуда ақшалай
қаражаттарының айналымдығына көмектеседі, соңында ақшалардың банктік
айналымын тездетеді. Қолма-қолсыз есеп айырысу зат алмасуда халық
шаруашылығы шаруашылық байланыстарда делдал болады және олардың нақтылығы
мен үздіксіздігі жалпы экономиканың тиімділігіне байланысты болады. Қолма-
қолсыз есеп айырысулардың мәні мынады, олар шаруашылық органдарының
қорларының айналымына және шаруашылық мәселелердің аяқталуына көмектеседі.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл есеп айырысудың формасы мен
әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың
жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып
келеді. Есеп айырысуға қойылатын талаптар экономиканы басқару әдістерінің
дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал есеп айырысу формасы
мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделіп
отыруы керек.
Барлық коммерциялық банктер халықтар мен шаруашылық субъектілерді
несиелеу процесінде қолма-қолсыз ақша айналымы төлем құралдарын
эмиссиялайды, ал олар (шаруашылық органдар мен халықтар) өз кезегінде өз
қаражаттарын сол банктегі шоттарда ұстайды. Банк арқылы өтетін қолма-қолсыз
есеп айырысу оның ресурстарын көбейте отырып, есеп айырысудағы бос ақша
қаражаттары экономиканы және халықты несиелендіру қажеттіліктеріне
шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Қолма-қолсыз есеп айырысу шаруашылық огандардың өзара бақылауына және
банктердің өндіріс процесіне, тауар айналымына белсенді қатысып, әсер
етуіне мүмкіндік береді. Банк шаруашылық органдарының төлем тәртібін, ол
төлемдерді уақытында төлеуін мұқият бақылайды және төлемеудің себептерін
талдайды. Төлем тәртібін бұзғаны, оны уақытында төлемегені үшін банк
экономикалық санкциялар қолданады.
Қажет жағдайда, шаруашылық жүргізуші орган банктен уақытша несие
ретінде қаржылық көмек алып, пайда болған талаптар бойынша төлемсіздік
мөлшерін азайта алады.
Қатысушыларға байланысты есеп айырысу операциялары екі топқа бөлінеді:
клиенттік есеп айырысу операциялары (қатысушылары клиент пен банктер) және
банкаралық есеп айырысулар (қатысушылары тек банктер). Есеп айырысудың
формалары мен ерекшеліктері негізінде банктердің келесі есеп айырысуларын
айтуға болады: аударымдық, инкассалық, аккредитивтік және клирингтік.
Есеп айырысу кезінде келесі төлем құралдары қолданылады: төлем
тапсырмалары, чектер, вексельдер, аккредитивтер, пластикалық карточкалар,
жирочектер (тапсырмалар) [7].
Қазақстан Республикасында банкаралық және халық шаруашылығындағы есеп
айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол осыған байланысты
мынандай қызметтерді орындайды:
• қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарында, қолма-
қолсыз және қолма-қол ақша эмиссиясының мөлшеріне бақылау
жүргізу;
• барлық коммерциялық банктер үшін (маманданғандарды қоса)
біртұтас әдістемелік негізде біріңғай мемлекеттік есеп айырысу
орталығы болу;
• есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің
ережелерін жасау және оларды унификациялау.
Қолма-қолсыз жолмен есеп айырысу жүйесінің ұйымдастырылуы біртұтас
негізгі қағидалар және келесідей операциялар арқылы жасалған: қаражаттарды
бір шоттан екінші шотқа дебеттік аударымдар (чектер), бір шоттан екінші
шотқа кредиттік аударымдар (жироесеп айырысулар). Чектер (көбінесе) бір
реттік мәмілелерде қолданылады, жиро есеп айырысу - тұрақты және мерзім
сайын қайталанып тұтатын мәмілелерде қолданылады.
Банкаралық есеп айырысу жүйесін ұйымдастырудың негізгі принципі - бұл
дербес екі кіші жүйені қалыптастыру болып табылады:
• коммерциялық банктер арасында тікелей есеп айырысуды;
• Ұлттық банктің ЕДБ-де ашылған корреспонденттік шоттар жүйесі
арқылы банкаралық есеп айырысуды [8].
Есеп айырысу операциялары - банк қызметінің өзгермейтін немесе баяу
өзгеретін саласы және бір немесе бірнеше коммерциялық банктердің белгілі
бір реформалар жүргізуі жеткіліксіз, себебі барлығы осы шаруашылық іс-
әрекетінің маңызды элементін реттейтін заңды нұсқаулық материалдарға
тіркеледі. Жеке банктер тек бар есеп айырысу формаларын жаңарта алады, ол
клиенттерге сапаның жаңа деңгейін ұсыну арқылы жүзеге асады.
Халықаралық тәжірибеде қолданылатын есеп айырысу формаларының
(операцияларының) негізгі 3 тобын айтуға болады:
• чек және вексель арқылы инкассалық операциялар;
• аккредитивтер арқылы есеп айырысу;
• аударым операциялары.
Инкассалық операциялар. Оларды жүргізе отырып, банк клиенттің шотына
онымен тапсырылған есеп айырысу құжаттары бойынша алынған қаражаттарды
есепке алады (негізінен олар чектер мен вексельдер). Егер сатып алушы мен
сатушыға бір банкте қызмет көрсетілетін болса, онда инкассалық операция тек
бір шоттан ақшалай қаражаттарды шегеріп екінші шотқа кірістіру арқылы
жүзеге асады. Егер оларға әр түрлі банктерде қызмет көрсетілетін болса,
онда инкассалық операция алушының шотына ақшаны есепке алудан бұрын,
төлеушінің банкісінен ақшаны алдын ала алу қажеттілігі қиындайды.
Банкаралық есеп айрысудың бұл мәселесі есеп айрысу палаталарының және
клиенттік палаталардың құрылуымен шешіледі.
Аккредитивтер арқылы есеп айырысу сатушы сатып алушыға күмәнді болып,
банк кепілдемесін алғысы келгенде қолданылады. Аккредитивтер құжаттық,
шақырылатын және шақырылмайтын, өтемдік болады.
Аударым операциялары клиенттің тапсырмасы бойынша қаражаттарды банктің
бір бөлімінен екіншісіне немесе банк корреспондентіне аудару. Бұл
операцияның мәні банкіге (қабылдаушы) телеграф немесе пошта арқылы қандай
сома, қандай мерзімге және кімге төлеу туралы хабарлауды сипаттайды [9].
Соңғы уақытта бөлшек сауда нарығында әр түрлі төлем карточкалары
кеңінен қолданылып келеді, яғни пластикалық карточкалар мен
автоматтандырылған төлем сомалары. Автоматты төлемдердің 3 түрі бар:
• электрондық есеп айырысудың бөлшек жүйелері;
• қаражаттарды аударудың банкаралық жүйесі;
• банк ішіндегі компьютерлік кешендер.
Есеп айырысу операцияларының басым бөлігі қолма-қолсыз түрде жүреді.
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулар – клиенттердің банкте ашқан
шоттары көмегімен, олардың тапсырмасы негізінде бір шоттан екінші бір шотқа
аударылатын төлемдердің жиынтығы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттарындағы
сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір байланыс сферасынан екінші
біріне өтіп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі
депозитке салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал,
банктен жалақы, жәрдемақы, шәкіртақы, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша
алған жағдайларда қолма-қолсыз ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады
[7].
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу түрлерінің коммерциялық банктерде жүргізілу
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-
қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі туралы
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының 2000 жылға 25 сәуірде
бекіткен № 179 Қаулысына сәйкес, заңды тұлғалар арасындағы 4000 айлық
есептік көрсеткішінен асатын мөлшерде есеп айырысулар тек қана қолма-қолсыз
тәртіпте жүзеге асырылуы тиіс. Осы ережеге сәйкес қолма-қолсыз есеп
айырысуларда қолданылатын төлем құжаттарының түрлеріне мыналар жатады:
1. төлем тапсырмасы;
2. төлем талап тапсырмасы;
3. инкассалық үкім;
4. чекпен есеп айырысу;
5. вексельмен есеп айырысу;
6. төлем карточкаларымен есеп айырысу.
төлем құжаттары қағаз және электрондық жолмен толтырылуы мүмкін.
Төлем құжаттарының дұрыс толтырылуына үлкен мән беріледі. Әсіресе,
ондағы төлемнің тағайындалу коды 1999 жылғы 15 қаршадағы Қазақстан
Республикасның Мемлекеттік классификаторы – төлемдердің тағайындалуының
бірдей классификаторын пайдалану ережесі туралы Қазақстан Республикасы
Ұлттық банктің Басқармасының бекіткен № 388 Қаулысына сәйкес болуға тиіс.
Төлемдердің тағайындалуының бірыңғай классификаторы толтырылатындарға
мынадай төлем құжаттары жатады:
1. төлем тапсырмасы;
2. төлем талап-тапсырмасы;
3. салық (кеден) органдарының инкассалық үкімі;
4. аударуға берген өтініші.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу – бұл қазіргі кезде кеңінен
қолданылатын есеп айырысу формасы.
Төлем тапсырмасы – ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада
көрсетілген ақша сомасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші банкке
берген тапсырмасы.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу мынадай төлемдерді жүзеге асыру үшін
қолданылады: алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін, тауарлар емес
операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер, салықтық төлемдер,
банкке комиссиондық және т.б. төлемдер) бойынша, жабдықтаушылар мен
мердігерлерге тауары және көрсетілген қызметтері үшін алдын-ала төлеуге,
аванстық төлемдер.
Төлем тапсырмасы оны толтырған күннен бастап (оны толтырған күн есепке
алынбайды) он күнге жарайды және төлеушінің шотында қаражат болған жағдайда
ғана іске асырылады. Екі жақтың келісімі бойынша төлем тапсырмасы мерзімді,
мерзімнен бұрын және кешіктірілген болуы мүмкін.
Мерзімді төлем – бұл тауарды жөнелткенге дейін (Сурет 1) төлеу арқылы
жүргізіледі. Мерзімінен бұрын және кешіктіріп төлеу – бұл жақтың қаржылық
жағдайына зиян келмеуі үшін жасалған келісім негізінде төленуі мүмкін.
1
4
2
3
Сурет 1. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу сызбасы
*Дерек көзі: Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы:
Экономика,2005.
Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді сатып
алғаннан кейін төлеу барысында есеп айырысу сызбасы бойынша есеп айырысу
реті келесідей. 1 – тауарды (қызметті) жабдықтау;
2 – төлем тапсырмасын банкке беру және шоттан қаражатты шегеру;
3 – бенефициар банкке қаражатты аудару және алушының шотына есептеу;
4 – бенефициардың шотына қаражат түскендігін хабарлау.
Сонымен, төлем тапсырмасымен есеп айырысу келесідей төлемдерді жүзеге
асыру үшін қолданылады: алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін,
тауарлар емес операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер,
салықтық төлемдер, банкке комиссиондық және т.б. төлемдер) бойынша,
жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауары және көрсетілген қызметтері үшін
алдын-ала төлеуге, аванстық төлемдер. Осы операция түрлеріне төлем
тапсырмасын қолдану тиімді әрі жылдам [9].
Төлем талап-тапсырмасы – бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа
формасы, біздің тәжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын. Мұнда төлем талабы
және төлем тапсырмасының элементтері қатар қамтылған.
Төлем талап-тапсырмасы – бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші
банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген
қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.
Төлем талап-тапсырмасын бенефициар толтырады да, оны коммерциялық
құжаттармен бірге бірден аударушының банкіне жібереді. Аударушының банкі,
ол төлем талап-тапсырмасын төлеушіге береді. Ал аударушы, банкке келіп
түскенне бастап, үш күн ішінде төлем туралы банкке келісімін беруге тиіс.
Төлем талап-тапсырмасы банктегі аударушының шотында ақша болған
жағдайда ғана қабылданады. Төленбеген төлем талап-тапсырмасы 3 күннен 30
күн аралығында №1 картотекаға орналастыруы мүмкін. Төлем талап-тапсырмасы
бойынша төлеуден бас тартатын болса, оны осы 3 күн ішінде банкке
хабарлайды. Сөйтіп төлем талап-тапсырмасы жөнелту құжатарымен және төлеуден
бас тартуын хабарлайтын құжатпен бірге тікелей бенефициарға қайтарылады.
1
6 2 3 4
5
Сурет 2. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат айналымының
сызбасы
*Дерек көзі: Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы:
Экономика,2005.
1 – тауарды жабдықтау (қызмет көрсету);
2 – төлем талап тапсырмасын аударушының банкіне жіберу;
3 – есеп айырысу құжаттары аударушыға келісім беруі үшін беріледі;
4 – төлеуге келісім берген есеп айырысу құжаттары банкке қайтарылып, ондағы
сома банкте сатып алушының шотынан шегеріледі;
5 – бенефициардың банкіне қаражат аударылып, онда бенефициардың шотына
есепке алынады;
6 – бенефициардың шотына қаражат келіп түскендігін хабарлайды.
Төлем талап-тапсырмасы мен есеп айырысудың мынандай артықшылықтары бар:
келісімшарт тәртібінің нығаюына мүмкіндік береді және құжат айналымын
жылдамдатады. Келісімшарт тәртібінің нығаюы мен құжат айналымының
жылдамдығы кез келген коммерциялық банк үшін маңызды[9].
Инкассалық үкім – заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны
жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін
пайдаланылатын төлем құжаты.
Инкассалық үкім салық және кеден оргондарына төленбеген төлемдерді,
сондай-ақ соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жағдайында
қолданылады. Мұндағы салық және кеден органдарын инкассалық үкімнен басқасы
міндетті түрде соттың шешімдері, бұйрығы, қарары және қаулысы бойынша
берілетін орындау парағымен бірге жүреді. Инкассалық үкімде төлемнің
тағайындалуы ақшаны аударушының банктік шотынан, оның келісімінсіз ақшаны
алуға құқық беретін заңдық актіге сілтеме көрсетіледі.
Салық және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық үкім сомасы
аударушының шотындағы қаражат көлемінде төленуі мүмкін, яғни қаражат көлемі
толық жетпеген жағдайда, сол құжаттың келесі бетіне жартылай төленді
деген белгі қойылуға тиіс. Қалған сома қаражаттың шотқа түсуіне қарай
төленеді. Тек қана соттың шешімімен келетін инкассалық үкімдер шотта
қаражат сомасы жеткілікті болған жағдайда төленеді, керісінше жағдайда ол
шоттағы қаражат қозғалысына тыйым салынды. Мұндай төлем құжаттары басқа
құжаттарға қарағанда кезектен тыс төленуге тиіс [10].
Чекті есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды және жеке
тұлғалар пайдалана алады. Чек арқылы есеп айырысудың қолайлығы мынада:
• егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;
• сатушы белгісіз болған жағдайда.
Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылы 5 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Басқармасының бекіткен №266 қаулыға сәйкес
жүзеге асады.
Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақшалай алу
үшін пайдаланады. Қазақстан Республикасында чекпен есеп айырысу тек қана
ұлттық валютада жүзеге асады. Банктен қолма-қол ақшалар алуға арналған
чектің түріне ақшалай чек жатады. Мұндай чектің түрін Ұлттық банктің
бекітілген формасында 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін екінші деңгейдегі
банктер өздерінің клиенттеріне беріп келсе, бүгінгі күні кез келген
коммерциялық банк өзінің формасында чекті шығарып отыр. Чекті пайдалану
банктен алатын чектік кітапша негізінде жүзеге асады. Чек алу үшін шот иесі
банкке чектік кітапша алуға өтінішін жасайды. Чек алу үшін өтініш формасы
келесі бетте берілген.
Аталған ережеге сәйкес, чектер төмендегідей түрлерге бөлінеді:
Кепілденген чек – чек берушінің банкіндегі шотындағы қаражаттың
көлеміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы төлеуге қызмет көрсетуші
банктің беретін кепілін көрсететін чек.
Кепілдендірілмеген чек – чек беруші банктің кепілдігі көрсетілмеген
чек;
Қамтамасыз етілген чек – банкке алдын ала салған депозит пен қамтамасыз
етілген чек;
Қамтамасыз етілмеген чек – депозитпен қамтамасыз етілген чек.
Ережеге сәйкес, чек – бұл чек берушінің чекті қабылдаушы банкке өзара
жасалған келісімшарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті ұстаушыға
төлеу туралы бұйрығы [10].
Чектің өзіне тән төмендегідей көрсеткіштері болады:
• чек деген атауы;
• чек номері мен сериясы;
• чектің қызмет ету мерзімі;
• чек берушінің аты-жөні;
• чек берушінің СТТН-і;
• санмен жазбаша түрде көрсетілген сомасы, күні, айы, жылы, чек берген
жері және чек берушінің қолы мен мөрі;
• чек ұстаушының аты-жөні;
• чек ұстаушының СТТН-і;
• чекті төлеуге міндетті чек беруші банктің атауы;
• чек беруші банктің жеке банктік коды;
• чек бойынша төлеңіз кестесі;
• төлемнің тағайындалу кестесі.
Чекті төлем ретінде қабылданған туралы чек ұстаушының белгі соғатын
орны.
Чектің қызмет ету мерзімі толтырылған күнді есептемегенде он күнді
құрайды. Чек бойынша бір банкте есеп айырысудың тәртібі сызбамен берілген.
3
4
5 1
2
Сурет 3. Чекпен есеп айырысу сызбасы
1. *Дерек көзі: Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Издат-маркет. 2007.
1 – төлеуші банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін жасап, оған
қосымша төлем тапсырмасын береді;
2 – банк оған чектік кітапша береді және төлем тапсырмасындағы соманы
жеке бір шотқа аударады;
3 – бенефициар тауарын жөнелтеді немесе қызмет көрсетеді;
4 – тауарлар мен қызметтер үшін чекпен есеп айырысады;
5 – бенефициар чекті банкке көрсетеді, ал банк сатып алушының шотынан
чектегі соманы шегеріп оны бенефициар шотына түсіреді [9].
Вексель қолма-қолсыз есеп айырысу бір құралына жатады. Себебі,
вексельдің атқаратын басты қызметі – төлем құралы. Есеп айырысу барысында
пайдаланылатын вексельдің түрлері: жай және аудармалы болып келеді.
Вексель сөзі ағылшынша bill note – міндеттеме шоты дегенді білдіреді.
Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімді жане белгіленген
жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы. Вексельдің түрлеріне
Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы (28 сәуір 1997 ж)
Қазақстан Республикасының заңында мынадай түсініктемелер берілген:
Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен
негізделмеген ұсынысын (бұйрығы) сипаттайтын вексель. Жай және аудармалы
вексель – коммерциялық вексельдің түрлері ретінде қарастырылады [11].
Вексель айналысын бірінші болып қолдаушылардың қатарында Казкоммерцбанк
тәжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылғы астықтан бидайды
мемлекеттің сатып алуы туралы 1996 жылы 7 ақпанда қабылданған №173
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысына сәйкес өзінің 500, 1000 және
5000 АҚШ долларындағы астық вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие
құралы ретінде клиенттеріне берді.
Сол клиентерінің ішінде атап айтсақ, сыртқа астық сатумен айналысатын
Астық акционерлік компаниясы 5000 АҚШ доларындағы вексельді тендер
бойынша жеңіп алып, оны өзінің жабдықтаушылары арасында төлем құралы
ретінде пайдаланды.Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде
Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясының 200 млн теңгеге бағаланған
вексельдерін өтеді.
Енді жай және аудармалы вексельдің айналысы процесіне мән берелік.
1
Вексель беруші 2
Вексель ұстаушы
(сатыр алушы, 3
(сатушы, төлемді
төлеуші)
4 алушы)
Сурет 4. Жай вексельдің айналыс процесі
*Дерек көзі: Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Издат-маркет. 2007.
1 – сатып алушы (вексель беруші) вексельді тауарды (қызметті) сатушыға
ұсынады; 2 – сатушы (вексель ұстаушы) сатып алушыға (тапсырыс берушіге)
тауарын, өнімін жөнелтеді; 3 – сатушы вексельде көрсетілген, яғни төлейтін
мерзім жеткенде вексельді қарызды төлеу үшін төлеушіге ұсынады; 4 – сатып
алушы (төлеуші) вексельді төлейді.
Жай вексель бойынша борышкердің қарыздық міндеттемесін атқаруымен
қатар, аудармалы вексель бойынша да трассат трассантқа алдын ала қойылған
шарттармен таныс бола отырып, белгілі бір мерзім аралығында борыштық
міндеттемесін атқарады және ол келесідей сатылардан өтеді.
Трассант 1
(вексель беруші)
Трассат
5 (төлеуші)
2
3
Ремитент
(қаражат алушы) 4
Сурет 5. Адармалы вексельдің айналыс процесі
*Дерек көзі: Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Издат-маркет. 2007.
1 – вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) тауарын және оған
қоса аудармалы вексельді (траттаны) жөнелтеді; 2 – төлеуші (трассант)
акцептелген вексельді вексель берушіге (трассантқа) қайтарады; 3 – вексель
беруші (трассант) акцептелген вексельді ремитентке (аудармалы вексель
бойынша қаражатты алушыға) жібереді; 4 – вексельде келісілген төлем
мерзімінде ремитент вексельді трассатқа төлеуге ұсынады; 5- трассат
векселъді төлейді және сонымен бірге векселъді келесі бетінде төлегені
туралы белгісін салады [9].
Төлем карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының, ақпараттарды
автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге
асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар
арасындағы төлемдер жиынтығы.
Төлем карточкалары-пластикалық карточка формасында болады.
Олар екі түрлі болып келеді:
Дебеттік карточка – карточка шот иесіне банкоматтан қолма-қол ақша
алуға және карточкамен қызмет көрсететін сауда үйлерінде, мейрамханаларда
және т.б. орындарда сатып алынған тауары мен қызметтері үшін есеп айырысуға
мүмкіндік беретін төлем құралы.
Банкомат – банктік карточка көмегімен және ондағы сақталған қаражат
көлемінде, оның иесіне қолма-қол ақшаны алуға мүмкіндік беретін
автоматтандырылған құрылым.
Банкоматтан карточка көмегімен ақша алу үшін әрбір карточка иесіне
арнайы ПИН-код тағайындалып атаулы карточка беріледі.
ПИН-код (ағыл. Personal Identification Number – жеке идентификациялық
номер) – банктік картаның иесіне банкомат немесе Pos-терминалдар арқылы
қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін жеке идентификациялық номері.
Банктік карточканың мынадай өзіне тән реквизиттары бар:
• логотипі, яғни карточканың қай төлем жүйесіне тиісті екендігі, мысалы:
“Master Card”, “Visa” және т.с.с.;
• карточканың номері (ол 16 саннан тұрады, осы жылдан бастап 12 саннан
тұрады);
• карточка иесінің аты-жөні;
• карточка эмитентінің атауы;
• карточканың қызмет ету мерзімі;
• карточка иесінің қол қою үлгісі.
Қазіргі кезде көптеген эквайер банктеріміз ірі сауда үйлерімен өзара
жасаған келісімшарт негізінде төлем карточкаларын шығаруды көздеп отыр.
Мұндай карточкалардың иелері аталған сауда үйлерінде сауда жасағанда
белгілі бір жеңілдіктерді пайдаланады.
Ол үшін сауда үйінде Pos-терминал орнатылады. Мұндағы Pos- терминал
дегеніміз – сауда немесе қызмет көрсететін кәсіпорында банктік
карточкаларға қызмет көрсетуге арналған құрылым құрылғылары орнатылады.
Pos (ағыл. Point of Sale – сауда орны) – эквайер банк пен өзара жасалған
келісімшартқа сәйкес, тұтынушылардың сатып алған тауарлар мен қызметтері
үшін төлем құралы ретінде банктік картаны қабылдайтын, сауда немесе қызмет
көрсететін кәсіпорын.
Кредиттік карточка – оның элементі мен карточка иесі арасындағы келісім
шартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді
жасауға не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Кредиттік карточкалар бөлшек сауда айналымында жеке қызмет көрсету
сферасында қолданылады. Қазіргі уақытты несиелік карточкалардың мынандай
түрлері қолданылады: банктік, саудаға арналған, бензин сатып алуға
арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Біршама
кеңінен таралған түрде сауда карточкаларын жатқызуға болады [7].
Қазақстан аумағында қолданылып жүрген карточкалар қолданылу аясына қарай
екі түрге бөлінеді:
1. локальдық немесе оқшауланған, яғни бір елдің аумағында
қолданылатын төлем карточкалары;
2. халықаралық, яғни әлемдік банктік тәжірибеде еркін қолданылатын
төлем карточкалары.
Төлем карточкаларымен есеп айырысулар слиптің көмегімен жүзеге
асырылады.
Слип (Pos-терминал немесе банкоматтың түбіртегі) – төлем карточканы
пайдаланып операция жасалғандығын растайтын есеп айырысу құжаты.
Слип мынандай көрсеткіштерді қамтиды:
• Pos немесе банкоматтың идентификаторы;
• Операцияның жасалған күні;
• Операция сомасы және валютасы;
• Эмитент банктің операцияларды авторизациялауды растайтын коды;
• Слипте карточканы ұстаушының қолы.
Отандық банктік тәжірибеде пластикалық карточкаларын пайдалану арқылы
есеп айырысу тәртібі белгілі бір тәртіппен жүзеге асырылады. Оған :
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы, Ұлттық процессингтік орталық,
эмитент банк, эквайер банк, карточка алуы, төлем жүйесі, Pos-терминал
немесе банкомат арқылы есеп айырысуға қатысушылар жатады. Төлем
карточкалары арқылы есеп айырысу нысанына қатысушылардың құрамы күрделі
болғанымен, оның жұмысы әлдеқайда автоматтандырылған болып табылады.
4
1 9
4 8 9
9
10 10
2 11
4 6 7
3
5
Сурет 6. Пластикалық карточканы пайдалану арқылы есеп айырысу тәртібі
*Дерек көзі: Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы. 2009.
1. Эмитент банк төлем жүйесінің өкілдерімен келісім шарт жасасып, соның
негізінде аталған жүйеде қызмет ететін пластикалық карточканы шығаруға
құқық алады.
2. Карточка иесі эмитент банкте карт-шотын ашады және банкпен келісім шарт
жасасады. Эмитент банек оған карточка береді.
3. Карточка иесі карточкамен қызмет көрсетуге маманданған сауда үйінен
тауар сатып алғысы келіп Pos-терминалдан өткізеді немесе ПИН-коды арқылы
қолма-қол ақша алғысы келіп өзге банкоматқа салады.
4. Pos-терминал не банкомат авторизациялауды жүзеге асырады.
5. Авторизациялау процедурасы сәтті аяқталса, Pos-терминал немесе банкомат
карточка иесіне слипті береді, ол қол қоюға тиіс, сөтіп, ол өзі қалаған
тауарды немесе қолма-қол ақшасын алады жәнекарточка иесіне қайтарылады.
6. Жұмыс күнінің соңына қарай Pos-терминал Эквайер банкке слипті береді,
яғни ол есеп айырысуға негіз болып табылады.
7. Эквайер банк слип негізінде Pos-терминалмен есеп айырысады немесе Pos-
терминал шотына слипте көрсетілген соманы аударады.
8. Эквайер банк пластикалық карточкамен жасалаған операциялар бойынша
ақпаратты Ұлттық Процессингтік орталыққа береді.
9. Ұлттық процессингтік орталық күні ішінде келіп түскен ақпараттарды
өңдейді және қорытынды мәліметтерді төлем жүйесіне қатысушы банктер
арасында есеп айырысу жүргізу мақсатында дайындайды.
10. Төлем жүйесінің қатысушылары пластикалық карточкаларды пайдалану
барысында жасалған операциялар бойынша Қазақстан банкаралық есеп айырысу
орталығы (ҚБЕО) арқылы өзара міндеттемелерді өтейді.
11. Эмитент банк пен карточка иесі өзара есеп айырысуларды карточка түріне
қарай төмендегідей тәртіпте жасайды:
• Дебеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика және бизнес факультеті
Қаржы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРІНДЕГІ ҚОЛМА-ҚОЛСЫЗ ЕСЕП
АЙЫРЫСУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУ
Орындаушы
Ғылыми жетекші
аға оқытушы
Норма бақылаушы
аға оқытушы
Кафедра меңгерушісі
Қорғауға жіберілді
э.ғ.к., доцент
Алматы, 2010
Реферат
Дипломдық жұмыстың мақсаты – нарықтың дамыған кезінде еліміздегі
екінші деңгейлі банктерінің қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарын және ол
бойынша мәселелерді көрсету мен мәселелердің шешу жолдарын қарастыру болып
табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі – банк жүйесі дамыған кез
келген мемлекеттің шаруашылық, қаржылық, конверсиондық, валюталық және тағы
да басқа операциялары бойынша жүргізіліп келген есеп айырысулар қолма-
қолсыз есеп айырысу нысанында жүргізілуге бағытталуда және жүргізілуі тиіс.
Нарықтық экономиканың өміршеңдігі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің
жағдайымен анықталады. Мұндай есеп айырысу төлемдер аз уақыт ішінде және
тиімді жолмен жүргізілу керектігімен сипатталады.
Қолма-қолсыз есеп айырысудың дамыған жүйесі – төлем жүйелерін кейінгі
жылдары Ұлттық Банк, олардың тиімді және тұрақты жұмысын қаматамасыз
ететіні, сонымен қатар төлем жүйелері әлемдік іс-тәжірибедегі соңғы
жетістіктерге сәйкес тиісті ақпарат технологиясымен және техникалық
жарақтандырумен қаматамасыз етілетілуіне бағытталып отыр.
Қолма-қолсыз төлем жүйесінің мәселелерін шеудің негiзгі бағыттары мен
тетiктерi:
- Қазіргі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің мәселелерін ерекшелігі
болып – өңдеудің әр түрлі кезеңдерінде құжаттардың өту процесінің
автоматтандырылуы;
- Төлем карточкаларын Қазақстан Республикасының барлық аумағында Төлем
карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесi шеңберiнде ендiрудi және
пайдалануды қамтамасыз ету үшiн нақты микропроцессорлық төлем карточкасын
қандай банк шығарғанына қарамастан, микропроцессорлық төлем карточкаларын
жаппай пайдалану үшiн тиiстi жағдайлар жасау және инфрақұрылым құру қажет;
- Электронды ақшалармен есеп айырысуды кең қолдану, банктік
қызметтерді әрі қарай автоматтандыру мен компьютерлендіру банкаралық
клирингтерді өндіру;
Қорыта келгенде, қолма-қолсыз есеп айырысудың кең таралуы, қолма-қол
ақшаның айналу аясын шектеуге, ақша белгілерін жасауға, сақтауға және
есептеуге кеткен шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қолма-қолсыз есеп
айырысудың тиімді формаларын енгізу төлемдердің жылдамдығына, есеп
айырысуда ақшалай қаражаттарының айналымдығына көмектеседі, соңында
ақшалардың банктік айналымын тездетеді.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің төлем айналымында қолма-
қолсыз есеп айырысу операцияларын ұйымдастырудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Коммерциялық банктердің қолма-қолсыз есеп айырысу ерекшеліктері мен
нысандары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...8
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу түрлерінің коммерциялық банктерде жүргізілу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 Қазақстан Республикасында қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарына талдау
жасау (Қазақстан Халық банкі АҚ тәжірибесі негізінде) ... ... ... ...29
2.1 Қазіргі кезде еліміздің қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... 29
2.2 Қазақстан Халық Банкі АҚ-ның тәжірибесі негізінде қолма-қолсыз
есеп айырысудың нысандары мен түрлерінің дамуына талдау
жасау ... ... ... ... ... ...45
3 Қазіргі кездегі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің жетілдіру жолдары
мен даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 61
3.1 Нарықтық қатынастар жағдайында қолма-қолсыз есеп айырысуды жүзеге
асырудың бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..61
3.2 Қазақстан Республикасында қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің жүзеге
асу мәселелері мен оны шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...81
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..83
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Банктер - нарықтық құрылым жүйесінің орталық тізбегінің бірі болып
табылады. Олардың қызметінің дамуы - нақты нарықтық механизмді құрудың
керекті шарты. Экономикалық қайта құру банк жүйесін реформалаудан
басталды. Бұл қазір де даму үстінде. Қазақстан Республикасы Президенті
Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2010 жылғы халыққы жолдауы Жаңа онжылдық –
Жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері деп аталып,
онда еліміздің экономикасын дамыту мен жаңа мүмкіндіктер жасаудың жолдары
қарастырылған.
Екі деңгейлі банк жүйесі халық шаруашылығының қызметін қамтамасыз етуде
маңызды рөл атқарады. Есеп айырысу, салым, несие және басқалай
операцияларды жүзеге асыра отырып банктер қоғамға қажетті қызметтерді
атқарады. Сонымен қатар, басқа коммерциялық кәсіпорындардың қызметі сияқты
банк қызметі де көптеген тәуекелдерді бастан кешіреді және сондықтан
көптеген елдерде бұл қызмет кәсіпкерліктің ең көп реттелетін түрі болып
есептеледі. Ал, реттеу Ұлттық банк жүйесінің құрылу ерекшелігін сипаттайтын
ұлттық ерекшеліктерге ие.
Қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесі – қолма-қолсыз ақша айналымымен
жалпылама реттеледі және банктік қағидалармен жүзеге асатын жүйені
білдіреді. Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру мен жүргізу клиенттерге
банктік қызметтер көрсету мен банктердің комиссиондық операцияларын
жүргізумен жүзеге асырылады. Аталған функциялардың орындалуы, біріншіден,
банк шоттарында шаруашылықтардың, мемлекеттің және халықтың бос ақша
қаражаттарын сақтаумен байланысты. Есеп айырысудың кең дамуы қолма-қол ақша
қозғалысы саласын айтарлықтай шектеуге жол ашады. Қолма-қолсыз есеп
айырысудың тиімді нысандарын енгізу төлемдердің жеделдігін арттыруға және
есеп айырысуда ақша қаражаттарының айналымдығын тездетуге көмектеседі,
нәтижесінде банктік ақша айналымы жылдамдатылады. Банктердегі қолма-қолсыз
есеп айырысудың мәні – шаруашылықтардың қор айналымдылығын жүргізуде және
шаруашылық келісімшарттарының аяқталуында болып табылады.
Барлық коммерциялық банктер қолма-қолсыз айналымға сол коммерциялық
банктегі шоттарында өз қаражаттарын сақтаушы шаруашылық органдары және
халықты несиелеу процесінде төлем қаражаттарын эмиссиялайды. Екінші
деңгейлі банктер жүргізіп жүрген қолма-қолсыз есеп айырысулар, банктің
ресурстарын өсіреді, бос ақша қаражаттарын экономиканың және халықтың
қажеттіліктерін несиелеуге жұмсай отырып көлемін арттырады. Осыдан келіп,
есеп айырысуларды банктердің рөлі үлкен деген тұжырым дәлелденеді, себебі
олардың нақты және тиімді жұмыстарынан халық шаруашылығының қалыпты дамуы
іске асады.
Нарықтық экономиканың өміршеңдігі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің
жағдайымен анықталады. Бұл жолмен есеп айырысқанда төлемдер максималды аз
уақыт ішінде жүргізілу керектігімен сипатталады. Қолма-қолсыз есеп
айырысулар процесінде белгілі бір қатынастардың пайда болуына алып келеді.
Есеп айырысу құжаттары және клиенттер мен кәсіпорындардың банктік шоттары
арқылы қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің негізі құралады. Дипломдық
жұмыстың мақсаты – нарықтың дамыған кезінде еліміздегі екінші деңгейлі
банктердің есеп айырысу нысандарының жүргізілу ерекшеліктері мен сол
операцияларды жүргізуі барысындағы мәселелерді көрсету мен мәселелердің
шешу жолдарын қарастыру болып табылады.
Аталған мақсатқа сәйкес, дипломдық жұмыстың келесідей міндеттері алға
қойылған:
• Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінде төлем айналымында
қолма-қолсыз есеп айырысу операцияларын ұйымдастырудың теориялық
аспектілерімен таныстыру;
• Коммерциялық банктердің қолма-қолсыз есеп айырысу ерекшеліктері мен
нысандарын көрсету;
• Қазақстан Республикасында қолма-қолсыз есеп айырысу нысандарына
талдау жасау;
• Қазақстан Халық банкі АҚ тәжірибесінде қолма-қолсыз есеп айырысудың
түрлері мен даму көрсеткіштеріне талдау жасау;
• Нарықтық қатынастар жағдайында қолма-қолсыз есеп айырысуды жүзеге
асырудың бағыттарын көрсету;
• Қазақстан Республикасы қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің жүзеге асу
мәселелері мен оны шешу жолдарын қарастыру.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі – банк жүйесі дамыған кез келген
мемлекеттің шаруашылық, қаржылық, комиссиондық, валюталық және тағы да
басқа операциялары бойынша жүргізіліп келе жатқан есеп айырысулар қолма-
қолсыз есеп айырысу нысанында жүргізілуде және жүргізілуі тиіс. Алғашқысын
тұжырым, кейінгісін қағида ретінде қарастыруға болады. Тұжырымның
өзектілігі қолма-қолсыз есеп айырысудың қолданылуы тиімді, жылдам әрі
ыңғайлы. Келесі қағида – бұл еліміздің есеп айырысу саласындағы заңнамалық
актілерінде кеңінен көрініс табады. Демек, оның өзіне тән себептері бар.
Негізгі себеп – жеке және заңды тұлғалардың шоттарының қозғалысын бақылау
арқылы салық жүйесінің де кең дамуына жол ашу. Яғни салықтық
міндеттемелерін дер кезінде төлеу мен салықтан жалтару фактілерінің
болмауын қадағалау. Сондықтан қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің
өзектілігі тек қана банк және қаржы секторы үшін ғана емес, сонымен қатар,
салық жүйесі үшін де маңыздылығы жоғары болып табылады.
Дипломдық жұмыста Мақыш С.Б., Сейітқасымов Г.С., Хамитов Н.Н. және тағы
басқа отындық ғалымдардың банк ісі саласы бойынша шығарған оқулықтары, оқу
құралдары, практикумдары және мақалалары қолданылды. Сонымен қатар,
шетелдік Лаврушин О.И., Коробова Г.Г., Тавасиев А.М. секілді ғалымдардың
оқулықтары мен оқу құралдары қолданылды.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен: кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан
тұрады. Негізгі бөлім үш тарау және тақырыптардан тұрады.
1 Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің төлем айналымында қолма-
қолсыз есеп айырысу операцияларын ұйымдастырудың теориялық негіздері
1.1 Коммерциялық банктердің қолма-қолсыз есеп айырысу ерекшеліктері мен
нысандары
Банк жарғылық капиталын және материалдық базасын құрып болғаннан кейін
ғана банктік операцияларды орындай алады. Алайда көрсетілген қызметтерден
пайда алуы үшін меншікті қаражаттары жеткіліксіз болып, банк қосымша
қаражаттар тарту бойынша тиімді жолдарды қарастыруы тиіс. Қолма-қолсыз есеп
айырысулар қолма-қолсыз ақша қаражаттарын банктердегі шоттарда сақтауды
қажет етеді және заңды тұлғалардың есеп айырысуының негізгі жүйесі болып
табылады. Банк өзінің активті операцияларын жүргізу үшін қосымша
қаражаттарды ала алады, себебі шоттарында үнемі қаражаттардың қандай да бір
қалдығы қалып отырады. Және осы операцияларды жүзеге асырғаннан кейін
көрсеткен қызметтері үшін белгілі бір комиссиялық табыс пен қосымша
сыйақылар алады [1].
Нарықтық экономиканың өміршеңдігі қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің
жағдайымен анықталады. Бұл жолмен есеп айырысқанда төлемдер максималды аз
уақыт ішінде жүргізілу керектігімен сипатталады. Қолма-қолсыз есеп
айырысулар процесінде белгілі бір қатынастардың пайда болуына алып келеді.
Есеп айырысу құжаттары және клиенттер мен кәсіпорындардың банктік шоттары
арқылы қолма-қолсыз есеп айырысу жүйесінің негізі құралады.
Қолма-қолсыз есеп айырысуды құру процесінде маңызды мәнге оны
ұйымдастыру әдістері ие болады, оларға келесілерді жатқызуға болады:
• Банк клиент шоттарынан қаражаттарды басып қалуды тек клиент
рұқсаты болған кезде ғана жүзеге асыра алады;
• Есеп айырысу нысанын клиент өзі таңдауға және аударушы мен
ақша алушының келісім-шартына тіркеуге құқығы бар;
• Есеп айырысулар Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі,
клирингтік орталықтар немесе банктердің корреспонденттік
шоттары арқылы жүргізілуі мүмкін;
• Есеп айырысулар бойынша ақша аударушы мен алушы арасындағы
қаражаттар бойынша өзара келіспеушіліктер банктің қатысуынсыз
белгілі бір ретпен жүргізуді рұқсат етеді;
• Қолма-қолсыз есеп айырысу операцияларын жүзеге асыру кезіндегі
жіберілген қателіктер банктердің жауапкершіліктері арқылы
қарастырылады [2].
Қолма-қолсыз есеп айырысу айналымы белгілі бір қағидалардың негізінде
ұйымдастырылады.
Бірінші қағида – есеп айырысуды және төлемдерді жүргізудің құқықтық
режимі – қазіргі замандағы қоғамның негізгі элементі ретіндегі төлем
жүйесінің рөлімен шартталған. Нарықтық айналым табиғаты бойынша әр түрлі
міндетті қатынастардың жиынтығын көрсетіп, қарызгердің кредитордың
пайдасына белгілі бір міндеттемелерді орындауымен байланыстырылады.
Кәсіпорындардың, жеке тұлғалардың, мемлекеттердің міндеттемелерін орындауы
төлем жүйесі арқылы қамтамасыз етіледі. Кейбір әдебиеттерде қолма-қолсыз
есеп айырысу жүйесі – бұл ақша қаражаттарының қозғалысы емес, ол ақшалай
міндетемелердің қозғалысы деген позициялар ұсталынуы осыдан. Сондықтан,
клиенттің банкке талаптары оның есеп айырысу шотында көрініс табады. Есеп
айырысу қарым қатынасының күрделілігі мен маңыздылығы – оларды реттеудің
салдарын бірыңғайландырудың қажеттілігімен анықталады. Яғни оның барысында
заңдар мен заңнамалық актілердің кешені (Президент жарлықтары, Үкімет
жарғылары), сонымен қатар, реттеу қызметтерін орындау тапсырылған
мемлекеттік органдар нормативтік актілері де жатады. Халықаралық есеп
айырысулардың дамуы сыртқы экономикалық әрекеттердің либерализациялануымен
байланысты, сәйкес келуші конвенциялар мен нормативтік актілердің қолдану
қажеттілігімен шартталады. Осымен байланысты, атап өту қажет, ХХ ғ басында
неміс экономисі Г.Кнапп ақшаны тек төлем құралы ретінде қарастырып (басқа
функцияларын ол мойындамады), соның ішінде мемлекеттік билік пен құқықтың
өнімі екенін көрсетті. Ақшаның болуы, - деді ол, - белгілердің материалы
емес, оларды тұтынудың құқықтық нормаларында. Есеп айырысуларды реттеудің
басты заңнамалық қайнар көздеріне : Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі
туралы Қазақстан Республикасы Заңы 30 наурыз 1995 ж; Қазақстан
Республикасы банктер және банктік қызмет туралы Заңы 31 тамыз 1995 жылы
жарық көрген; Қазақстан Республикасында вексель айналысы туралы
Қазақстан Республикасы заңы 28 сәуір 1997 ж қабылданған; Валюталық реттеу
және бақылау туралы Қазақстан Республикасының заңы 18 желтоқсан 2005 жылы
қабылданды; Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы Қазақстан
Республикасының заңы 1998 жылы 29 мамыр. [ 3]
Екінші қағида – есеп айырысудың банктік шоттар арқылы жүргізілуі. Бұл
қағида төлемді төлеуші үшін де, алушы үшін де өте маңыздысы болып табылады.
Банк пен клиент арасында есеп айырысу операциясы жүргізілу үшін банктік
шоттың келісімшарты жасалады – өзіндік екі тараптық (қатысушылардың
құқықтары мен міндеттері қарастырылған) азаматтық құқықтық келісімшарт.
Үшінші қағидасы - өтімділікті белгілі бір деңгейе сақтап тұру, ол
төлемдердің үздіксіздігін қамтамасыз етеді. Бұл қағиданың сақталуы –
міндеттемелердің нақты орындалуының кепілі. Барлық төлеушілер (кәсіпорын,
банк және т.б.) түсімдерді, шоттан ұстап қалуларды жоспарлап, қарызды,
міндеттемелерді өз уақытында орындау мақсатында, жеткіліксіз ресурстарды
табуды қарастыруы маңызды.
Төртінші қағида – төлеушінің төлеуге акцептінің (келісімінің) болуы.
Бұл қағида мыналарды қолдану жолдарымен іске асырылуы мүмкін:
• Сәйкес келетін төлем құралдарымен (чек, жай вексель, төлем тапсырмасы);
• Немесе құжаттардың арнайы акцептімен.
Бесінші қағида – төлемнің мерзімділігі – нарықтық экономиканың ең
негізгі мәнін ашушының бірі болып табылады. Бұл қағиданың мәні –
тауарларды, қызметтерді өндіруге үздіксіз шығысталып отырған қаражаттар
сатып алушылардың төлемдерді мерзімінде төлеп отыруы есебінен жүзеге
асырылып отырылуы тиістігінде болып табылады. Төлемдерді төлеудің тоқтап
қалуы – қаражаттардың айналымын бұзуға алып келіп, соңында төлем
дағдарысына әкеп соқтыруы мүмкін. Мерзімділік қағидасының мәні тек қана
төлемдердің уақытылы және толық төленіп отырылуында емес, сонымен қатар,
банктің есеп айырысу операцияларын жүргізу қызметтерінің уақыт ұзақтығында
да көрініс табады.
Алтыншы қағида – есеп айырысудың дұрыс жүргізілуінің қадағалануын
барлық қатысушылар өзіндік бақылап отырулары тиіс.
Жетінші қағида – келісім-шарттағы шарттарды орындамағаны үшін мүліктік
жауапкершілік [3].
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл банктегі шоттар жазбалары арқылы
жүргізілетін ақшалай есеп айырысулар болып табылады. Мұнда ақша төлеушінің
шотынан ұсталып, жабдықтаушының шотына аударылады. Белгілі бір уақыт
аралығында жүргізілген қолма-қолсыз есеп айырысулардың жиынтығы қолма-
қолсыз төлем айналымын құрайды.
Қолма-қолсыз есеп айырысулардың қатысушылары болып заңды және жеке
тұлғалар танылады. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне
байланысты, заңды тұлғалар арасындағы және жеке тұлғалар қатысатын есеп
айырысулар көптеген жағдайларда қолма-қолсыз түрде жүзеге асырылуы тиіс.
Осы заңнама бойынша, кәсіпорындар арасындағы есеп айырысуларды банктер, ал
банктер арасындағы есеп айырысуларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
жүргізуі нұсқауланған.
Қолма-қолсыз есеп айырысулардың экономикалық мәні келесідей:
• Қаражаттардың айналымдылығын және төлемдерді жүргізудің жылдамдығы;
• Қолма-қол ақша көлемінің қысқаруы мен оның айналымымен байланысты
шығындардың төмендеуі;
• Банктегі шоттағы қаражаттардың аккумуляциясы;
• Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру ерекшеліктері оларды
бақылауға ыңғай тудырады, мысалы, қолма-қолсыз есеп айырысуды
қолданғанда салықтан жалтару фактілерінің азайғандығы қарастырылған.
Қолма-қолсыз айналымның ақшалай қаражаттары айтарлықтай спецификаны
құрайды [4].
Қолма-қол ақшасыз есеп айырысу ерекшеліктері:
• Қолма-қол ақшамен есеп айырысуда төлемді төлеуші мен алушы – екі тарап
қатысса, қолма-қолсыз есеп айырысуда үш тарап: төлем төлеуші, алушы және
банк қатысады, яғни ол төлеуші мен алушының шоттар жазбаларындағы
өзгерістерден көрініс табады;
• Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуға қатысушылар банкпен несиелік қарым-
қатынаста болады. Бұл қатынастар осы есеп айырысуға қатысушылардың
шотындағы қалдық сомаларынан көрініс табады. Мұндай несиелік қатынас
қолма-қол ақшамен есеп айырысуда болмайды;
• Бір тарапқа тиесілі ақшаны ұстап, оны келесісіне аудару олардың
шоттарындағы жазбалар арқылы іске асырыла отырып, нәтижесінде, банк пен
осы операцияға қатысушы арасындағы несиелік қатынастар өзгеріп отырады.
Басқа сөзбен айтқанда, мұнда ақшаның көмегімен несиелік операция жүзеге
асырылады [5].
Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың кең таралуы мен белгілі бір
дәрежеде дамуы, төлемдерді ақша қаражаттар айналымының үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін нарықта әр түрлі бағалы қағаздардың қолданылуын да
қамтамасыз етеді. Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақша арасында тығыз
байланыс бар. Мысалы, қолма-қол ақша банктегі белгілі бір шотқа салу
барысында қолма-қолсыз ақшаға айналады, керісінше, банктегі шоттан белгілі
бір қалдықты қолма-қол ақшамен алу барысында ол қаражат қолма-қол ақшаға
айналады.
Сонымен, банктің есеп айырысу операциялары екі формада жүзеге
асырылады: қолма-қол ақшалар және қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысу.
Коммерциялық банктердің негізгі қызметі - қолма-қолсыз есеп айырысуды
ұйымдастыру және жүргізу. Ол банктердің клиенттерге көрсеткен қызметтеріне
немесе банктің комиссиондық операцияларына байланысты.
Аталған қызметтің орындалуы, ең алдымен, банктік шоттарда
шаруашылықтың, мемлекет пен халықтың бос ақшалай қаражаттарын шоғырландыру
және сақтаумен байланысты. Коммерциялық банктер әр түрлі шоттар ашады: есеп
айырысу, ағымдық, дербес, депозиттік, контрокорренттік және т.б.
Бұндай шоттар заңды және жеке тұлғалар үшін ашылады. Клиенттер
тапсырмасы бойынша банк қызметкерлері сәйкес төлем құжаттары негізінде
клиент шотына төлем құжаттарында көрсетілген соманы есептейді немесе
шегереді. Қолма-қолсыз есеп айырысу - бұл банктік айналым ақшаларының
қозғалысы, яғни ақшалай қаражаттар сомасын шаруашылық органдарының шоттары
бойынша (олармен міндеттемелерін төлемдер бойынша орындау тәртібіне сәйкес)
жазба түріндегі аударымдары [6].
Қолма-қолсыз есеп айырысудың кең таралуы, қолма-қол ақшаның айналу
аясын шектеуге, ақша белгілерін жасауға, сақтауға және есептеуге кеткен
шығындарды азайтуға мүмкіндік береді. Қолма-қолсыз есеп айрысудың тиімді
формаларын енгізу төлемдердің жылдамдығына, есеп айырысуда ақшалай
қаражаттарының айналымдығына көмектеседі, соңында ақшалардың банктік
айналымын тездетеді. Қолма-қолсыз есеп айырысу зат алмасуда халық
шаруашылығы шаруашылық байланыстарда делдал болады және олардың нақтылығы
мен үздіксіздігі жалпы экономиканың тиімділігіне байланысты болады. Қолма-
қолсыз есеп айырысулардың мәні мынады, олар шаруашылық органдарының
қорларының айналымына және шаруашылық мәселелердің аяқталуына көмектеседі.
Қолма-қолсыз есеп айырысу – бұл есеп айырысудың формасы мен
әдістерінің, оларды жүргізу принциптерінің, оларға қойылған талаптардың
жиынтығы. Есеп айырысудың принципі анағұрлым тұрақты, өзгермейтін болып
келеді. Есеп айырысуға қойылатын талаптар экономиканы басқару әдістерінің
дамуы мен жаңғыруына байланысты өзгеріп отырады. Ал есеп айырысу формасы
мен әдістері осы талаптарға сай болып, олардың өзгерістеріне бейімделіп
отыруы керек.
Барлық коммерциялық банктер халықтар мен шаруашылық субъектілерді
несиелеу процесінде қолма-қолсыз ақша айналымы төлем құралдарын
эмиссиялайды, ал олар (шаруашылық органдар мен халықтар) өз кезегінде өз
қаражаттарын сол банктегі шоттарда ұстайды. Банк арқылы өтетін қолма-қолсыз
есеп айырысу оның ресурстарын көбейте отырып, есеп айырысудағы бос ақша
қаражаттары экономиканы және халықты несиелендіру қажеттіліктеріне
шоғырландыруға мүмкіндік береді.
Қолма-қолсыз есеп айырысу шаруашылық огандардың өзара бақылауына және
банктердің өндіріс процесіне, тауар айналымына белсенді қатысып, әсер
етуіне мүмкіндік береді. Банк шаруашылық органдарының төлем тәртібін, ол
төлемдерді уақытында төлеуін мұқият бақылайды және төлемеудің себептерін
талдайды. Төлем тәртібін бұзғаны, оны уақытында төлемегені үшін банк
экономикалық санкциялар қолданады.
Қажет жағдайда, шаруашылық жүргізуші орган банктен уақытша несие
ретінде қаржылық көмек алып, пайда болған талаптар бойынша төлемсіздік
мөлшерін азайта алады.
Қатысушыларға байланысты есеп айырысу операциялары екі топқа бөлінеді:
клиенттік есеп айырысу операциялары (қатысушылары клиент пен банктер) және
банкаралық есеп айырысулар (қатысушылары тек банктер). Есеп айырысудың
формалары мен ерекшеліктері негізінде банктердің келесі есеп айырысуларын
айтуға болады: аударымдық, инкассалық, аккредитивтік және клирингтік.
Есеп айырысу кезінде келесі төлем құралдары қолданылады: төлем
тапсырмалары, чектер, вексельдер, аккредитивтер, пластикалық карточкалар,
жирочектер (тапсырмалар) [7].
Қазақстан Республикасында банкаралық және халық шаруашылығындағы есеп
айырысу жүйесінің негізгі ұйымдастырушысы Ұлттық банк. Ол осыған байланысты
мынандай қызметтерді орындайды:
• қолма-қолсыз және қолма-қол ақша айналым ауқымдарында, қолма-
қолсыз және қолма-қол ақша эмиссиясының мөлшеріне бақылау
жүргізу;
• барлық коммерциялық банктер үшін (маманданғандарды қоса)
біртұтас әдістемелік негізде біріңғай мемлекеттік есеп айырысу
орталығы болу;
• есеп айырысудың, есеп берудің, есепке алу мен жүргізудің
ережелерін жасау және оларды унификациялау.
Қолма-қолсыз жолмен есеп айырысу жүйесінің ұйымдастырылуы біртұтас
негізгі қағидалар және келесідей операциялар арқылы жасалған: қаражаттарды
бір шоттан екінші шотқа дебеттік аударымдар (чектер), бір шоттан екінші
шотқа кредиттік аударымдар (жироесеп айырысулар). Чектер (көбінесе) бір
реттік мәмілелерде қолданылады, жиро есеп айырысу - тұрақты және мерзім
сайын қайталанып тұтатын мәмілелерде қолданылады.
Банкаралық есеп айырысу жүйесін ұйымдастырудың негізгі принципі - бұл
дербес екі кіші жүйені қалыптастыру болып табылады:
• коммерциялық банктер арасында тікелей есеп айырысуды;
• Ұлттық банктің ЕДБ-де ашылған корреспонденттік шоттар жүйесі
арқылы банкаралық есеп айырысуды [8].
Есеп айырысу операциялары - банк қызметінің өзгермейтін немесе баяу
өзгеретін саласы және бір немесе бірнеше коммерциялық банктердің белгілі
бір реформалар жүргізуі жеткіліксіз, себебі барлығы осы шаруашылық іс-
әрекетінің маңызды элементін реттейтін заңды нұсқаулық материалдарға
тіркеледі. Жеке банктер тек бар есеп айырысу формаларын жаңарта алады, ол
клиенттерге сапаның жаңа деңгейін ұсыну арқылы жүзеге асады.
Халықаралық тәжірибеде қолданылатын есеп айырысу формаларының
(операцияларының) негізгі 3 тобын айтуға болады:
• чек және вексель арқылы инкассалық операциялар;
• аккредитивтер арқылы есеп айырысу;
• аударым операциялары.
Инкассалық операциялар. Оларды жүргізе отырып, банк клиенттің шотына
онымен тапсырылған есеп айырысу құжаттары бойынша алынған қаражаттарды
есепке алады (негізінен олар чектер мен вексельдер). Егер сатып алушы мен
сатушыға бір банкте қызмет көрсетілетін болса, онда инкассалық операция тек
бір шоттан ақшалай қаражаттарды шегеріп екінші шотқа кірістіру арқылы
жүзеге асады. Егер оларға әр түрлі банктерде қызмет көрсетілетін болса,
онда инкассалық операция алушының шотына ақшаны есепке алудан бұрын,
төлеушінің банкісінен ақшаны алдын ала алу қажеттілігі қиындайды.
Банкаралық есеп айрысудың бұл мәселесі есеп айрысу палаталарының және
клиенттік палаталардың құрылуымен шешіледі.
Аккредитивтер арқылы есеп айырысу сатушы сатып алушыға күмәнді болып,
банк кепілдемесін алғысы келгенде қолданылады. Аккредитивтер құжаттық,
шақырылатын және шақырылмайтын, өтемдік болады.
Аударым операциялары клиенттің тапсырмасы бойынша қаражаттарды банктің
бір бөлімінен екіншісіне немесе банк корреспондентіне аудару. Бұл
операцияның мәні банкіге (қабылдаушы) телеграф немесе пошта арқылы қандай
сома, қандай мерзімге және кімге төлеу туралы хабарлауды сипаттайды [9].
Соңғы уақытта бөлшек сауда нарығында әр түрлі төлем карточкалары
кеңінен қолданылып келеді, яғни пластикалық карточкалар мен
автоматтандырылған төлем сомалары. Автоматты төлемдердің 3 түрі бар:
• электрондық есеп айырысудың бөлшек жүйелері;
• қаражаттарды аударудың банкаралық жүйесі;
• банк ішіндегі компьютерлік кешендер.
Есеп айырысу операцияларының басым бөлігі қолма-қолсыз түрде жүреді.
Қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысулар – клиенттердің банкте ашқан
шоттары көмегімен, олардың тапсырмасы негізінде бір шоттан екінші бір шотқа
аударылатын төлемдердің жиынтығы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттарындағы
сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір байланыс сферасынан екінші
біріне өтіп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі
депозитке салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал,
банктен жалақы, жәрдемақы, шәкіртақы, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша
алған жағдайларда қолма-қолсыз ақшалар қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады
[7].
1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу түрлерінің коммерциялық банктерде жүргізілу
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасы аумағында төлем құжаттарын пайдалану және қолма-
қолсыз төлемдер мен ақшалай аударымдарды жүзеге асыру ережесі туралы
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының 2000 жылға 25 сәуірде
бекіткен № 179 Қаулысына сәйкес, заңды тұлғалар арасындағы 4000 айлық
есептік көрсеткішінен асатын мөлшерде есеп айырысулар тек қана қолма-қолсыз
тәртіпте жүзеге асырылуы тиіс. Осы ережеге сәйкес қолма-қолсыз есеп
айырысуларда қолданылатын төлем құжаттарының түрлеріне мыналар жатады:
1. төлем тапсырмасы;
2. төлем талап тапсырмасы;
3. инкассалық үкім;
4. чекпен есеп айырысу;
5. вексельмен есеп айырысу;
6. төлем карточкаларымен есеп айырысу.
төлем құжаттары қағаз және электрондық жолмен толтырылуы мүмкін.
Төлем құжаттарының дұрыс толтырылуына үлкен мән беріледі. Әсіресе,
ондағы төлемнің тағайындалу коды 1999 жылғы 15 қаршадағы Қазақстан
Республикасның Мемлекеттік классификаторы – төлемдердің тағайындалуының
бірдей классификаторын пайдалану ережесі туралы Қазақстан Республикасы
Ұлттық банктің Басқармасының бекіткен № 388 Қаулысына сәйкес болуға тиіс.
Төлемдердің тағайындалуының бірыңғай классификаторы толтырылатындарға
мынадай төлем құжаттары жатады:
1. төлем тапсырмасы;
2. төлем талап-тапсырмасы;
3. салық (кеден) органдарының инкассалық үкімі;
4. аударуға берген өтініші.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу – бұл қазіргі кезде кеңінен
қолданылатын есеп айырысу формасы.
Төлем тапсырмасы – ақшаны аударушының (төлеушінің) аталған тапсырмада
көрсетілген ақша сомасын бенефициарға аудару туралы қызмет көрсетуші банкке
берген тапсырмасы.
Төлем тапсырмасымен есеп айырысу мынадай төлемдерді жүзеге асыру үшін
қолданылады: алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін, тауарлар емес
операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер, салықтық төлемдер,
банкке комиссиондық және т.б. төлемдер) бойынша, жабдықтаушылар мен
мердігерлерге тауары және көрсетілген қызметтері үшін алдын-ала төлеуге,
аванстық төлемдер.
Төлем тапсырмасы оны толтырған күннен бастап (оны толтырған күн есепке
алынбайды) он күнге жарайды және төлеушінің шотында қаражат болған жағдайда
ғана іске асырылады. Екі жақтың келісімі бойынша төлем тапсырмасы мерзімді,
мерзімнен бұрын және кешіктірілген болуы мүмкін.
Мерзімді төлем – бұл тауарды жөнелткенге дейін (Сурет 1) төлеу арқылы
жүргізіледі. Мерзімінен бұрын және кешіктіріп төлеу – бұл жақтың қаржылық
жағдайына зиян келмеуі үшін жасалған келісім негізінде төленуі мүмкін.
1
4
2
3
Сурет 1. Төлем тапсырмасымен есеп айырысу сызбасы
*Дерек көзі: Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы:
Экономика,2005.
Төлем тапсырмасы бойынша тауарлар (қызметтер) үшін төлемді сатып
алғаннан кейін төлеу барысында есеп айырысу сызбасы бойынша есеп айырысу
реті келесідей. 1 – тауарды (қызметті) жабдықтау;
2 – төлем тапсырмасын банкке беру және шоттан қаражатты шегеру;
3 – бенефициар банкке қаражатты аудару және алушының шотына есептеу;
4 – бенефициардың шотына қаражат түскендігін хабарлау.
Сонымен, төлем тапсырмасымен есеп айырысу келесідей төлемдерді жүзеге
асыру үшін қолданылады: алынған тауарлары мен көрсеткен қызметтері үшін,
тауарлар емес операциялар (зейнетақы және сақтандыру қорына төлемдер,
салықтық төлемдер, банкке комиссиондық және т.б. төлемдер) бойынша,
жабдықтаушылар мен мердігерлерге тауары және көрсетілген қызметтері үшін
алдын-ала төлеуге, аванстық төлемдер. Осы операция түрлеріне төлем
тапсырмасын қолдану тиімді әрі жылдам [9].
Төлем талап-тапсырмасы – бұл қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың жаңа
формасы, біздің тәжірибеге 1990 жылы енгізілген болатын. Мұнда төлем талабы
және төлем тапсырмасының элементтері қатар қамтылған.
Төлем талап-тапсырмасы – бенефициардың төлеушіге оған қызмет көрсетуші
банкке бағытталған, жөнелтілген өнім, атқарылған жұмыстар және көрсетілген
қызмет құнын жіберілген есеп айырысу құжаттары негізінде төлеу талабы.
Төлем талап-тапсырмасын бенефициар толтырады да, оны коммерциялық
құжаттармен бірге бірден аударушының банкіне жібереді. Аударушының банкі,
ол төлем талап-тапсырмасын төлеушіге береді. Ал аударушы, банкке келіп
түскенне бастап, үш күн ішінде төлем туралы банкке келісімін беруге тиіс.
Төлем талап-тапсырмасы банктегі аударушының шотында ақша болған
жағдайда ғана қабылданады. Төленбеген төлем талап-тапсырмасы 3 күннен 30
күн аралығында №1 картотекаға орналастыруы мүмкін. Төлем талап-тапсырмасы
бойынша төлеуден бас тартатын болса, оны осы 3 күн ішінде банкке
хабарлайды. Сөйтіп төлем талап-тапсырмасы жөнелту құжатарымен және төлеуден
бас тартуын хабарлайтын құжатпен бірге тікелей бенефициарға қайтарылады.
1
6 2 3 4
5
Сурет 2. Төлем талап-тапсырмасы бойынша есеп айырысудағы құжат айналымының
сызбасы
*Дерек көзі: Сейітқасымов Ғ.С. Ақша, несие, банктер: Оқулық. – Алматы:
Экономика,2005.
1 – тауарды жабдықтау (қызмет көрсету);
2 – төлем талап тапсырмасын аударушының банкіне жіберу;
3 – есеп айырысу құжаттары аударушыға келісім беруі үшін беріледі;
4 – төлеуге келісім берген есеп айырысу құжаттары банкке қайтарылып, ондағы
сома банкте сатып алушының шотынан шегеріледі;
5 – бенефициардың банкіне қаражат аударылып, онда бенефициардың шотына
есепке алынады;
6 – бенефициардың шотына қаражат келіп түскендігін хабарлайды.
Төлем талап-тапсырмасы мен есеп айырысудың мынандай артықшылықтары бар:
келісімшарт тәртібінің нығаюына мүмкіндік береді және құжат айналымын
жылдамдатады. Келісімшарт тәртібінің нығаюы мен құжат айналымының
жылдамдығы кез келген коммерциялық банк үшін маңызды[9].
Инкассалық үкім – заң актілерінде көзделген жағдайда ақшаны
жөнелтушінің келісімінсіз, оның банктік шотынан ақшаны алу үшін
пайдаланылатын төлем құжаты.
Инкассалық үкім салық және кеден оргондарына төленбеген төлемдерді,
сондай-ақ соттың шешімі бойынша басқа да төлемдерді талап ету жағдайында
қолданылады. Мұндағы салық және кеден органдарын инкассалық үкімнен басқасы
міндетті түрде соттың шешімдері, бұйрығы, қарары және қаулысы бойынша
берілетін орындау парағымен бірге жүреді. Инкассалық үкімде төлемнің
тағайындалуы ақшаны аударушының банктік шотынан, оның келісімінсіз ақшаны
алуға құқық беретін заңдық актіге сілтеме көрсетіледі.
Салық және кеден органдарынан келіп түскен инкассалық үкім сомасы
аударушының шотындағы қаражат көлемінде төленуі мүмкін, яғни қаражат көлемі
толық жетпеген жағдайда, сол құжаттың келесі бетіне жартылай төленді
деген белгі қойылуға тиіс. Қалған сома қаражаттың шотқа түсуіне қарай
төленеді. Тек қана соттың шешімімен келетін инкассалық үкімдер шотта
қаражат сомасы жеткілікті болған жағдайда төленеді, керісінше жағдайда ол
шоттағы қаражат қозғалысына тыйым салынды. Мұндай төлем құжаттары басқа
құжаттарға қарағанда кезектен тыс төленуге тиіс [10].
Чекті есеп айырысу барысында төлем құралы ретінде заңды және жеке
тұлғалар пайдалана алады. Чек арқылы есеп айырысудың қолайлығы мынада:
• егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы
төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;
• сатушы белгісіз болған жағдайда.
Еліміздегі чекті пайдалану барысы 1998 жылы 5 желтоқсандағы Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі Басқармасының бекіткен №266 қаулыға сәйкес
жүзеге асады.
Чектер қолма-қолсыз төлемдерді жүзеге асыру және қолма-қол ақшалай алу
үшін пайдаланады. Қазақстан Республикасында чекпен есеп айырысу тек қана
ұлттық валютада жүзеге асады. Банктен қолма-қол ақшалар алуға арналған
чектің түріне ақшалай чек жатады. Мұндай чектің түрін Ұлттық банктің
бекітілген формасында 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін екінші деңгейдегі
банктер өздерінің клиенттеріне беріп келсе, бүгінгі күні кез келген
коммерциялық банк өзінің формасында чекті шығарып отыр. Чекті пайдалану
банктен алатын чектік кітапша негізінде жүзеге асады. Чек алу үшін шот иесі
банкке чектік кітапша алуға өтінішін жасайды. Чек алу үшін өтініш формасы
келесі бетте берілген.
Аталған ережеге сәйкес, чектер төмендегідей түрлерге бөлінеді:
Кепілденген чек – чек берушінің банкіндегі шотындағы қаражаттың
көлеміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы төлеуге қызмет көрсетуші
банктің беретін кепілін көрсететін чек.
Кепілдендірілмеген чек – чек беруші банктің кепілдігі көрсетілмеген
чек;
Қамтамасыз етілген чек – банкке алдын ала салған депозит пен қамтамасыз
етілген чек;
Қамтамасыз етілмеген чек – депозитпен қамтамасыз етілген чек.
Ережеге сәйкес, чек – бұл чек берушінің чекті қабылдаушы банкке өзара
жасалған келісімшарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті ұстаушыға
төлеу туралы бұйрығы [10].
Чектің өзіне тән төмендегідей көрсеткіштері болады:
• чек деген атауы;
• чек номері мен сериясы;
• чектің қызмет ету мерзімі;
• чек берушінің аты-жөні;
• чек берушінің СТТН-і;
• санмен жазбаша түрде көрсетілген сомасы, күні, айы, жылы, чек берген
жері және чек берушінің қолы мен мөрі;
• чек ұстаушының аты-жөні;
• чек ұстаушының СТТН-і;
• чекті төлеуге міндетті чек беруші банктің атауы;
• чек беруші банктің жеке банктік коды;
• чек бойынша төлеңіз кестесі;
• төлемнің тағайындалу кестесі.
Чекті төлем ретінде қабылданған туралы чек ұстаушының белгі соғатын
орны.
Чектің қызмет ету мерзімі толтырылған күнді есептемегенде он күнді
құрайды. Чек бойынша бір банкте есеп айырысудың тәртібі сызбамен берілген.
3
4
5 1
2
Сурет 3. Чекпен есеп айырысу сызбасы
1. *Дерек көзі: Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Издат-маркет. 2007.
1 – төлеуші банкке чектік кітапша беру туралы өтінішін жасап, оған
қосымша төлем тапсырмасын береді;
2 – банк оған чектік кітапша береді және төлем тапсырмасындағы соманы
жеке бір шотқа аударады;
3 – бенефициар тауарын жөнелтеді немесе қызмет көрсетеді;
4 – тауарлар мен қызметтер үшін чекпен есеп айырысады;
5 – бенефициар чекті банкке көрсетеді, ал банк сатып алушының шотынан
чектегі соманы шегеріп оны бенефициар шотына түсіреді [9].
Вексель қолма-қолсыз есеп айырысу бір құралына жатады. Себебі,
вексельдің атқаратын басты қызметі – төлем құралы. Есеп айырысу барысында
пайдаланылатын вексельдің түрлері: жай және аудармалы болып келеді.
Вексель сөзі ағылшынша bill note – міндеттеме шоты дегенді білдіреді.
Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімді жане белгіленген
жерде төлейтіндігі туралы борышқордың қарыздық міндеттемесі.
Вексельдің екі түрі бар: жай және аудармалы. Вексельдің түрлеріне
Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы (28 сәуір 1997 ж)
Қазақстан Республикасының заңында мынадай түсініктемелер берілген:
Жай вексель (соло) – вексельді ұстаушыға вексельде көрсетілген соманы
белгілі бір уақытта немесе талап етуге байланысты төлеу туралы вексель
берушінің еш нәрсемен негізделмеген міндеттемесін сипаттайтын вексель.
Аудармалы вексель (тратта) – вексельде көрсетілген соманы белгілі бір
уақытта алғашқы вексельді ұстаушыға (ремитентке) төлеу туралы үшінші бір
тұлғаға (трассатқа) вексель берушінің (трассанттың) еш нәрсемен
негізделмеген ұсынысын (бұйрығы) сипаттайтын вексель. Жай және аудармалы
вексель – коммерциялық вексельдің түрлері ретінде қарастырылады [11].
Вексель айналысын бірінші болып қолдаушылардың қатарында Казкоммерцбанк
тәжірибесін атап кетуге болады. Бұл банк 1996 жылғы астықтан бидайды
мемлекеттің сатып алуы туралы 1996 жылы 7 ақпанда қабылданған №173
Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысына сәйкес өзінің 500, 1000 және
5000 АҚШ долларындағы астық вексельдерін айналымға шығарып, оларды несие
құралы ретінде клиенттеріне берді.
Сол клиентерінің ішінде атап айтсақ, сыртқа астық сатумен айналысатын
Астық акционерлік компаниясы 5000 АҚШ доларындағы вексельді тендер
бойынша жеңіп алып, оны өзінің жабдықтаушылары арасында төлем құралы
ретінде пайдаланды.Сонымен қатар, осы банк 2003 жылы домицилиант ретінде
Қазақстан темір жолы Ұлттық компаниясының 200 млн теңгеге бағаланған
вексельдерін өтеді.
Енді жай және аудармалы вексельдің айналысы процесіне мән берелік.
1
Вексель беруші 2
Вексель ұстаушы
(сатыр алушы, 3
(сатушы, төлемді
төлеуші)
4 алушы)
Сурет 4. Жай вексельдің айналыс процесі
*Дерек көзі: Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Издат-маркет. 2007.
1 – сатып алушы (вексель беруші) вексельді тауарды (қызметті) сатушыға
ұсынады; 2 – сатушы (вексель ұстаушы) сатып алушыға (тапсырыс берушіге)
тауарын, өнімін жөнелтеді; 3 – сатушы вексельде көрсетілген, яғни төлейтін
мерзім жеткенде вексельді қарызды төлеу үшін төлеушіге ұсынады; 4 – сатып
алушы (төлеуші) вексельді төлейді.
Жай вексель бойынша борышкердің қарыздық міндеттемесін атқаруымен
қатар, аудармалы вексель бойынша да трассат трассантқа алдын ала қойылған
шарттармен таныс бола отырып, белгілі бір мерзім аралығында борыштық
міндеттемесін атқарады және ол келесідей сатылардан өтеді.
Трассант 1
(вексель беруші)
Трассат
5 (төлеуші)
2
3
Ремитент
(қаражат алушы) 4
Сурет 5. Адармалы вексельдің айналыс процесі
*Дерек көзі: Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Издат-маркет. 2007.
1 – вексель беруші (трассант) төлеушіге (трассатқа) тауарын және оған
қоса аудармалы вексельді (траттаны) жөнелтеді; 2 – төлеуші (трассант)
акцептелген вексельді вексель берушіге (трассантқа) қайтарады; 3 – вексель
беруші (трассант) акцептелген вексельді ремитентке (аудармалы вексель
бойынша қаражатты алушыға) жібереді; 4 – вексельде келісілген төлем
мерзімінде ремитент вексельді трассатқа төлеуге ұсынады; 5- трассат
векселъді төлейді және сонымен бірге векселъді келесі бетінде төлегені
туралы белгісін салады [9].
Төлем карточкаларымен есеп айырысулар компьютер торабының, ақпараттарды
автоматты түрде өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге
асыратын банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар
арасындағы төлемдер жиынтығы.
Төлем карточкалары-пластикалық карточка формасында болады.
Олар екі түрлі болып келеді:
Дебеттік карточка – карточка шот иесіне банкоматтан қолма-қол ақша
алуға және карточкамен қызмет көрсететін сауда үйлерінде, мейрамханаларда
және т.б. орындарда сатып алынған тауары мен қызметтері үшін есеп айырысуға
мүмкіндік беретін төлем құралы.
Банкомат – банктік карточка көмегімен және ондағы сақталған қаражат
көлемінде, оның иесіне қолма-қол ақшаны алуға мүмкіндік беретін
автоматтандырылған құрылым.
Банкоматтан карточка көмегімен ақша алу үшін әрбір карточка иесіне
арнайы ПИН-код тағайындалып атаулы карточка беріледі.
ПИН-код (ағыл. Personal Identification Number – жеке идентификациялық
номер) – банктік картаның иесіне банкомат немесе Pos-терминалдар арқылы
қызмет көрсетуге мүмкіндік беретін жеке идентификациялық номері.
Банктік карточканың мынадай өзіне тән реквизиттары бар:
• логотипі, яғни карточканың қай төлем жүйесіне тиісті екендігі, мысалы:
“Master Card”, “Visa” және т.с.с.;
• карточканың номері (ол 16 саннан тұрады, осы жылдан бастап 12 саннан
тұрады);
• карточка иесінің аты-жөні;
• карточка эмитентінің атауы;
• карточканың қызмет ету мерзімі;
• карточка иесінің қол қою үлгісі.
Қазіргі кезде көптеген эквайер банктеріміз ірі сауда үйлерімен өзара
жасаған келісімшарт негізінде төлем карточкаларын шығаруды көздеп отыр.
Мұндай карточкалардың иелері аталған сауда үйлерінде сауда жасағанда
белгілі бір жеңілдіктерді пайдаланады.
Ол үшін сауда үйінде Pos-терминал орнатылады. Мұндағы Pos- терминал
дегеніміз – сауда немесе қызмет көрсететін кәсіпорында банктік
карточкаларға қызмет көрсетуге арналған құрылым құрылғылары орнатылады.
Pos (ағыл. Point of Sale – сауда орны) – эквайер банк пен өзара жасалған
келісімшартқа сәйкес, тұтынушылардың сатып алған тауарлар мен қызметтері
үшін төлем құралы ретінде банктік картаны қабылдайтын, сауда немесе қызмет
көрсететін кәсіпорын.
Кредиттік карточка – оның элементі мен карточка иесі арасындағы келісім
шартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін төлемді
жасауға не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Кредиттік карточкалар бөлшек сауда айналымында жеке қызмет көрсету
сферасында қолданылады. Қазіргі уақытты несиелік карточкалардың мынандай
түрлері қолданылады: банктік, саудаға арналған, бензин сатып алуға
арналған, туризм және ойын-сауық шараларын төлеуге арналған. Біршама
кеңінен таралған түрде сауда карточкаларын жатқызуға болады [7].
Қазақстан аумағында қолданылып жүрген карточкалар қолданылу аясына қарай
екі түрге бөлінеді:
1. локальдық немесе оқшауланған, яғни бір елдің аумағында
қолданылатын төлем карточкалары;
2. халықаралық, яғни әлемдік банктік тәжірибеде еркін қолданылатын
төлем карточкалары.
Төлем карточкаларымен есеп айырысулар слиптің көмегімен жүзеге
асырылады.
Слип (Pos-терминал немесе банкоматтың түбіртегі) – төлем карточканы
пайдаланып операция жасалғандығын растайтын есеп айырысу құжаты.
Слип мынандай көрсеткіштерді қамтиды:
• Pos немесе банкоматтың идентификаторы;
• Операцияның жасалған күні;
• Операция сомасы және валютасы;
• Эмитент банктің операцияларды авторизациялауды растайтын коды;
• Слипте карточканы ұстаушының қолы.
Отандық банктік тәжірибеде пластикалық карточкаларын пайдалану арқылы
есеп айырысу тәртібі белгілі бір тәртіппен жүзеге асырылады. Оған :
Қазақстан банкаралық есеп айырысу орталығы, Ұлттық процессингтік орталық,
эмитент банк, эквайер банк, карточка алуы, төлем жүйесі, Pos-терминал
немесе банкомат арқылы есеп айырысуға қатысушылар жатады. Төлем
карточкалары арқылы есеп айырысу нысанына қатысушылардың құрамы күрделі
болғанымен, оның жұмысы әлдеқайда автоматтандырылған болып табылады.
4
1 9
4 8 9
9
10 10
2 11
4 6 7
3
5
Сурет 6. Пластикалық карточканы пайдалану арқылы есеп айырысу тәртібі
*Дерек көзі: Мақыш С.Б. Банк ісі. Оқулық. – Алматы: Жеті жарғы. 2009.
1. Эмитент банк төлем жүйесінің өкілдерімен келісім шарт жасасып, соның
негізінде аталған жүйеде қызмет ететін пластикалық карточканы шығаруға
құқық алады.
2. Карточка иесі эмитент банкте карт-шотын ашады және банкпен келісім шарт
жасасады. Эмитент банек оған карточка береді.
3. Карточка иесі карточкамен қызмет көрсетуге маманданған сауда үйінен
тауар сатып алғысы келіп Pos-терминалдан өткізеді немесе ПИН-коды арқылы
қолма-қол ақша алғысы келіп өзге банкоматқа салады.
4. Pos-терминал не банкомат авторизациялауды жүзеге асырады.
5. Авторизациялау процедурасы сәтті аяқталса, Pos-терминал немесе банкомат
карточка иесіне слипті береді, ол қол қоюға тиіс, сөтіп, ол өзі қалаған
тауарды немесе қолма-қол ақшасын алады жәнекарточка иесіне қайтарылады.
6. Жұмыс күнінің соңына қарай Pos-терминал Эквайер банкке слипті береді,
яғни ол есеп айырысуға негіз болып табылады.
7. Эквайер банк слип негізінде Pos-терминалмен есеп айырысады немесе Pos-
терминал шотына слипте көрсетілген соманы аударады.
8. Эквайер банк пластикалық карточкамен жасалаған операциялар бойынша
ақпаратты Ұлттық Процессингтік орталыққа береді.
9. Ұлттық процессингтік орталық күні ішінде келіп түскен ақпараттарды
өңдейді және қорытынды мәліметтерді төлем жүйесіне қатысушы банктер
арасында есеп айырысу жүргізу мақсатында дайындайды.
10. Төлем жүйесінің қатысушылары пластикалық карточкаларды пайдалану
барысында жасалған операциялар бойынша Қазақстан банкаралық есеп айырысу
орталығы (ҚБЕО) арқылы өзара міндеттемелерді өтейді.
11. Эмитент банк пен карточка иесі өзара есеп айырысуларды карточка түріне
қарай төмендегідей тәртіпте жасайды:
• Дебеттік ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz