Шағын бизнес субъектілерінің қызметіне салық салу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Шағын бизнес субъектілерінің қызмет етуін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Шағын бизнесті реттеудегі салық тетіктерінің қолдану механизмі ... ... ... ..11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Шағын бизнес субъектілері мен олардан түсетін салықтық түсімдерге талдау ( Алматы қаласының салық басқармасының мәліметтері бойынша) ... ..28
3. ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдірудің шет ел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің даму проблемалары ... ... ..57
3.3 Салықтық реттеуді дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
1. ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.1 Шағын бизнес субъектілерінің қызмет етуін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Шағын бизнесті реттеудегі салық тетіктерінің қолдану механизмі ... ... ... ..11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУ МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Шағын бизнес субъектілері мен олардан түсетін салықтық түсімдерге талдау ( Алматы қаласының салық басқармасының мәліметтері бойынша) ... ..28
3. ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдірудің шет ел тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
3.2 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің даму проблемалары ... ... ..57
3.3 Салықтық реттеуді дамыту бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Кәсіпкерлікті мемелекеттік қолдау орта және шағын бизнестің дамуына жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді. Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың жоғары пайда табуы, салынған инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен азаматтардың құқықтық жағынан қорғалуы сияқты діттеген мақсаттарына жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс (мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбастылық мәселесін шешуге, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүгізілуі тиіс. Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың негізгі кілті болуы тиіс. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен, базардың тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін арттыру жатады. Дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлік экономиканың даму қарқынын арттыра түсетінін көрсетеді.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және оның негізінде орталықтандырылған қаржы ресурстарының қорларын құруға, соның ішінде мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары- кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, өзінің ішкі және сыртқы қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекет пен шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру барысында тиімді мемлекеттік саясат жүгізілуі тиіс. Дамыған елдер тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың негізгі кілті болуы тиіс. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен, базардың тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін арттыру жатады. Дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлік экономиканың даму қарқынын арттыра түсетінін көрсетеді.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және оның негізінде орталықтандырылған қаржы ресурстарының қорларын құруға, соның ішінде мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін институттардан тұрады. Қаржы қатынастары- кез келген қоғамдық жүйеде орын алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, өзінің ішкі және сыртқы қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсайды.
1 ҚР Азаматтық Кодексі
2 Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятости. Қаржы-қаражат. 2005г. №5 ст.5-10.
3 Мамыров Н.К.,Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие№-Алматы: Экономика, 1998.-с.248.
4 Виссарионов А. Федорова И. Налоговое регулирование экономической активности.// Экономист. 2006г. №4.
5 Налоги и налогообложение : учебник / ред. И. А. Майбурова. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с. Заяц Н.Е. Теория налогов: Учебник. БГЕУ, 2002. с.142.
6 Идрисова Э.К. Налоги и налогообложение в Казахстане.Алматы.2003г. С.10.
7 Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2009ж. 38-бет.
8 Ермекбаева, Б. Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики [Текст] / Б. Ж. Ермекбаева ; КазНУ им.Аль-Фараби. - Алматы : Қазақ университеті, 2007. – с 78.
9 Алматы қаласы Салық Басқармасының мәліметтері.
10 З. Кэмпбелл. Р.Макконнелл. С.Л.Брю. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 т.:Пер. С англ. Т.1.2009.
11 2010-2014 жылдарға арналған үдемелі индустриалды-инновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасы.
12 «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы» АҚ сайты http://www.rfca.kz
13 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР салық кодексі.2010ж. (өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда). 391-397 баптар.
14 Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. №124. 31.02.2006ж.
15 2009 жылғы 10 қарашада Қазақстан дағдарыстан кейінгі кезеңде қаржы секторын дамыту тұжырымдамасы. ҚР Президентінің 1 ақпан 2010 жылғы №923 Жарлығы
16 Сапарбаева А.Д. Специальный налоговый режим для субъектов малого и среднего бизнеса.// Банки Казахстана.№11.2006г.
17 ҚР Статистика агенттігі. “Қазақстан кәсіпорындарының іскерлік белсенділігі” Конъюктуралық зерттеу нәтижелері. №4. 2008ж.
18 Жарасбай А.О. Совершенствование механизма поддержеке кәсіпкерлери малого и среднего предпринимательства в Казахстане. Алматы. 2003ж.
19 Жатканбаев Е. Вопросы адаптации международных социальных стандартов для стран с переходной экономикой // Алматы: «Казак университетi», 2010. – С.94-101.
20 ҚР ҰБ-ның Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау агенттігінің сайты www.afn.kz
21 Э.К.Идрисова. Специальные налоговые режимы в налоговой системе Казахстана и оценка их эффективности.// ҚазЭУ хабаршысы. №2. 2006г.
22 Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК// Саясат. №9, 2008ж.
23 Туржанов. С. О состоянии малого бизнеса г.Алматы и некоторых проблемах развития малого предпринимателства/ Вестник пердпринимателя, 2008г. №1 ст.5-10
24 Байниетова М. Основные препятствия деятельности субъектов малого предпринимательства//Саясат. №8, 2007ж.
25 Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 беттер.
2 Дауранов И., Рудецких А. Роль и место малого бизнеса в решении проблем занятости. Қаржы-қаражат. 2005г. №5 ст.5-10.
3 Мамыров Н.К.,Ихданов Ж.О. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана (теория, опыт, проблемы): Учебное пособие№-Алматы: Экономика, 1998.-с.248.
4 Виссарионов А. Федорова И. Налоговое регулирование экономической активности.// Экономист. 2006г. №4.
5 Налоги и налогообложение : учебник / ред. И. А. Майбурова. - М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2007. - 655 с. Заяц Н.Е. Теория налогов: Учебник. БГЕУ, 2002. с.142.
6 Идрисова Э.К. Налоги и налогообложение в Казахстане.Алматы.2003г. С.10.
7 Ермекбаева Б.Ж.Лесбеков Г.А. Основы налогообложения: Учебное пособие.-Алматы. 2009ж. 38-бет.
8 Ермекбаева, Б. Ж. Проблемы развития налоговой системы Республики Казахстан в условиях глобализации экономики [Текст] / Б. Ж. Ермекбаева ; КазНУ им.Аль-Фараби. - Алматы : Қазақ университеті, 2007. – с 78.
9 Алматы қаласы Салық Басқармасының мәліметтері.
10 З. Кэмпбелл. Р.Макконнелл. С.Л.Брю. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 т.:Пер. С англ. Т.1.2009.
11 2010-2014 жылдарға арналған үдемелі индустриалды-инновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасы.
12 «Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы» АҚ сайты http://www.rfca.kz
13 «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» ҚР салық кодексі.2010ж. (өзгертулер мен толықтыруларды қоса алғанда). 391-397 баптар.
14 Қазақстан Республикасының «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңы. №124. 31.02.2006ж.
15 2009 жылғы 10 қарашада Қазақстан дағдарыстан кейінгі кезеңде қаржы секторын дамыту тұжырымдамасы. ҚР Президентінің 1 ақпан 2010 жылғы №923 Жарлығы
16 Сапарбаева А.Д. Специальный налоговый режим для субъектов малого и среднего бизнеса.// Банки Казахстана.№11.2006г.
17 ҚР Статистика агенттігі. “Қазақстан кәсіпорындарының іскерлік белсенділігі” Конъюктуралық зерттеу нәтижелері. №4. 2008ж.
18 Жарасбай А.О. Совершенствование механизма поддержеке кәсіпкерлери малого и среднего предпринимательства в Казахстане. Алматы. 2003ж.
19 Жатканбаев Е. Вопросы адаптации международных социальных стандартов для стран с переходной экономикой // Алматы: «Казак университетi», 2010. – С.94-101.
20 ҚР ҰБ-ның Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын бақылау және қадағалау агенттігінің сайты www.afn.kz
21 Э.К.Идрисова. Специальные налоговые режимы в налоговой системе Казахстана и оценка их эффективности.// ҚазЭУ хабаршысы. №2. 2006г.
22 Байнеева Б. Современные состояние и тенденции развития малого бизнеса РК// Саясат. №9, 2008ж.
23 Туржанов. С. О состоянии малого бизнеса г.Алматы и некоторых проблемах развития малого предпринимателства/ Вестник пердпринимателя, 2008г. №1 ст.5-10
24 Байниетова М. Основные препятствия деятельности субъектов малого предпринимательства//Саясат. №8, 2007ж.
25 Нурумов А.А. ҚР салық жүйесінің дамуының негізгі нәтижелері мен бағыттары.// Қаржы –қаражат.2008ж. №2. 25-30 беттер.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...7
1.1 Шағын бизнес субъектілерінің қызмет етуін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Шағын бизнесті реттеудегі салық тетіктерінің қолдану
механизмі ... ... ... ..11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .17
2.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..17
2.2 Шағын бизнес субъектілері мен олардан түсетін салықтық түсімдерге
талдау ( Алматы қаласының салық басқармасының мәліметтері бойынша) ... ..28
3. ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 44
3.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдірудің шет ел тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 44
3.2 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің даму
проблемалары ... ... ..57
3.3 Салықтық реттеуді дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлікті мемелекеттік қолдау орта және шағын бизнестің дамуына
жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын
экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді
пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді.
Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың жоғары пайда табуы, салынған
инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен
азаматтардың құқықтық жағынан қорғалуы сияқты діттеген мақсаттарына
жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы
бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс
(мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбастылық мәселесін шешуге, ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру
барысында тиімді мемлекеттік саясат жүгізілуі тиіс. Дамыған елдер
тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп
отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына
және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік
ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті
ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық
көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың негізгі кілті болуы тиіс.
Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен, базардың
тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік берді.
Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны
ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық
дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Шағын
кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін
арттыру жатады. Дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлік экономиканың
даму қарқынын арттыра түсетінін көрсетеді.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және оның негізінде
орталықтандырылған қаржы ресурстарының қорларын құруға, соның ішінде
мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық
саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика
кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып
отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға
жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары- кез келген қоғамдық жүйеде орын
алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, өзінің ішкі және сыртқы
қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттің қаржылары ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамның
экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және жергілікті
органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік қарыздардан, бюджеттен тыс
немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары-салықтар,
мемлекеттік қарыз, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі-салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайызды құрайды. Қазіргі
кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар- ұлттық табысты
мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі
артып келеді, мұны жалпы ішкі өнімнің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан
көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы
өндіріс үдерісіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа сипатқа ие
болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу арқылы
айла - шарғы жасап, мемлекет капиталының қорлану үдерісіне айтарлықтай әсер
етеді.Осы мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық
жеңілдіктер беру арқыла мемлекет өндіргіш күштерді өңірлік орналастыруға,
инфрақұрлым объектілерін салуға және тағы басқалары арқылы айтарлықтай әсер
ете алады. Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай,
сонымен қатар барлық шаруашылық конъюнктураға ықпал етеді. Экономикалық
тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру жолымен
күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен инвестицияны қолдап, тауарларға
жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер болып табылады. Сондықтан,
Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің
дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салықтық аспектілері деген
өзекті болып табылады.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің
дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми-техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.Әлеуметтік- экономикалық құбылыс ретінде
кәсіпкерлік көптеген қоғамдық қатынастарды камтиды. Кәсіпкерліктің тамыры
адам қызметінің экономикалық жағдайларында жатыр.Кәсіпкерлік қызметтің мәні-
өндіріс құрал-жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемденуде және
табыс алу мақсатында өндіріс факторларын тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік
қызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты- Қазақстан Республикасында шағын
бизнес субъектілерінің даму проблемалары мен оларды мемлекеттік қолдау
бағыттарына, оның ішінде салықтық реттеу тетіктерінің әсер ету тиімділігіне
баға беру.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қарастырылды:
- Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік-экономикалық алғы
шарттары;
- қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуының
жай - күйі;
- бизнес субъектілерінің қызметін мемлекеттік реттеу тетігі ретіндегі
салық жүйесінің атқаратын рөлі;
- қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында шағын бизнес субъектілерінің
қызметіне салық салу механизмі;
- шағын бизнес өкілдерінен түсетін салықтық түсімдердің бюджет
кірісіндегі алатын орны;
- шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру бағыттары.
Жоғарыда аталған мәселерді қарастыруда бірінші кезекте салықтық
заңнамалық- нормативтік актлер, содан кейін көптеген классик-
экономистердің, отандық ғалымдардың, экономика саладасындағы
қызметкерлердің ғылыми еңбектер, оқу құралдары, оқулықтары және түрлі
мақалалары пайдаланылды. Практикалық база ретінде, Алматы қаласы бойынша
салық басқармасының мәліметтері алынған.
Дипломдық жұмыстың талдау объектісі болып, Алматы қаласы бойынша
салық басқармасында тіркелген шағын бизнес субъектілері болып табылады. Бұл
ғылыми жұмыстың зерттеу пәні шағын бизнес субъектілері мен оларға
салық салу ерекшеліктерін зерттеу, сондай – ақ осы саланың дамуындағы
проблемалар.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, мақсаттары мен міндеттері, объектісі, пәні,
зерттеудің теориялық және методологиялық негізі мен ғылыми жаңалығы
қарастырылды. Бірінші бөлімінде, шағын бизнес субъектілерінің қызметіне
салық салудың теориялық негіздері және шағын бизнес субъектілеріне толық
сипаттама берілген. Екінші бөлімінде, Қазақстан Республикасындағы шағын
бизнес субъектілеріне салық салудың қолданыстағы механизмі және шағын
бизнес субъектілері мен олардан түсетін салықтық түсімдерге талдау
жасалынды. Үшінші бөлімінде, салықтық реттеудің даму бағыттары
қарастырылды.
1.ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Шағын бизнес субъектілерінің қызмет етуін ұйымдастыру
Шағын бизнес кәсіпорындары – мына критерилерге жауап беретін
кәсіпорындар (заңды тұлғалар):
- жұмыскерлердің орташа жылдық саны (қосымша істеушілерді қоса) 50 адамға
дейін;
- активтердің жылдық орташа жалпы құны 60000 есе есептік көрсеткіштен
аспайтын;
- мынадай ұйымдық-құқықтық нысанда кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды
тұлғалар:
- толық серіктестік;
- сенім серіктестігі;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
- қосымша жауапкершілікті серіктестік;
- өндірістік кооператив.
Кәсіпкерлік—ол меншік формасына қарамастан, тауарларға (жұмыстар,
қызмет көрсету) сұранымды қанағатандыру арқылы таза табыс алуға
бағытталған, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік
кәсіпорынды шаруашылық жүргізу (мемлекеттік кәсіпкерлік) құқығына
негізделген азаматтардың және заңды тұлғалардың бастамалы қызметі.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, тәуекелмен және мүліктік
жауапкершілікпен жүзеге асырылады ( ҚР Азаматтық Кодексінің 10 бабы )
2007 ж. 12 қаңтардағы № 224-III ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы заңына
сәйкес кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын шағын кәсіпорындар – есеп беру
жылы жұмыскерлердің (қосымша істеушілерсіз) тізімдік орташа саны 50 адамнан
аспайтын,өз қызметтерін коммерциялық негізде жүзеге асыратын, әділет
органдарында тіркелген және статистикалық тіркеуге енгізілген заңды
тұлғалар[1]
Шағын кәсіпкерлік базар қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын
ортаның нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең
алдымен, базардың тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына
мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді,
бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің
экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты
жасақтайды. Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен
қамту, тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау
мүмкіндігін арттыру жатады. Дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлік
экономиканың даму қарқынын арттыра түсетінін көрсетеді. АҚШ-та барлық жұмыс
күшінің 50 пайызы шағын кәсіпкерлікпен шұғылданады. Ішкі өнімің 33 пайызын
нақ сол қамтамасыз етеді. Жапонияда жұмыс күшінің 80 пайызы шағын
кәсіпкерлікте жұмылдырылған, жалпы өнімнің 55 пайызы солардың үлесіне
тиеді. АҚШ-та шағын кәсіпкерлік ғылыми - зерттеу жұмыстарының 3 пайызын
ғана жүзеге асырса да, өндіріске енгізілетін ірі жаңалықтардың 50 пайызын
қамтамасыз етеді. Шағын кәсіпорындардың экономикалық тиімділігі соншалықты
айқын: ірі кәсіпорындар жаңа өнім өндіруге жұмсаған бір доллар шығынмен
салыстырғанда, осы көрсеткішпен шағын кәсіпорындар жаңа өнімдерді 17 есе
көп шығарады, шағын фирмалар мен дербес өнер тапқыштар жаңа технологияның
90 пайызынан астамын жасайды.
Қазақстанда шағын кәсіпорындар жүйесін қалыптасыру әлі жүріп жатыр.
1990-жылдардың басында Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің анықтамалары болмаған еді. Сондықтан, әрқилы құрылымдарға
түрлі анықтамалар қолданылды. Кейбіреулер он немесе одан да аз жұмысшысы
бар кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызса, енді біреулер мұны 200 және
одан да көп жұмысшысы қамтылған кәсіпорындар үшін қолданады. Соның
салдарынан бірыңғай статистикалық ұғым қалыптаса қоймады, шағын бизнеске
жатызылатын кәсіпорындардың нақты белгілері айқындалмады. Мұның өзі,
республиканың экономикалық дамуына осы сектордың қосар үлесіне лайықты баға
беруге және шағын кәсіпорындарды нақты топтастыруға мүмкіндік бермеді.
Бизнеске қатысына қарай, шағын деген анықтама жұмысшылардың саны, жалпы
табыс, сондай-ақ, жылдық айналым ұғымында түіндірілуі мүмкін. Фирмаларды
көлемі бойынша топтастыру кезінде негізінен бірінші белгі ескеріледі: шағын
бизнеске жұмысшы саны 100 адамға дейін, ал Қазақстанда 50 адамға дейін
болатын, кәсіпорындарды жатқызу қабылданған.
Бүгінгі күні шағын кәсіпорындар тиімді болып табылатын өндіріс түрлері аз
емес. Көптеген ғалымдар өркенияты базарлы экономиканың материалдық және
әлеуметтік базасында ұсақ, сондай-ақ, орташа бизнес тиімді қызмет көрсетеді
деп санайды. Олар жеке меншікке негізделген шаруа қожалығы ғана ауыл
экономикасын өркендетеді десе, басқалары ірі шаруашылықтардың басымдылығын
алға тартады, үшіншілері осы және басқа да меншік пошымдарын мойындайды.
Бірақ шаруашылықты басқарудың кез-келген пошымы, орнықты экономикалық орта
қалыптасқанда ғана табысты жұмыс істей алады, яғни меншіктің барлық пошымы
үшін бірдей базар шарттарын орнықтырып, нағыз бәсекелестікке жол ашудың
маңызы зор. Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестіктің ғана емес, сонымен бірге,
қоғамдағы техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы
олып табылады. Ол шағын және орташа қалалар мен аудандар аумағында тұратын
адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Шағын
кәсіпкерлік мемлекет тарапынан оңай қадағаланады және оны дамытуға көп
шығын жұмсалмайды. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту
мен колдаудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде кешенді шаралар
белгіленген. Бағдарламада шағын кәсіпкерлікті тұрақты дамытуды қамтамасыз
ету, экономикада оның үлесін ұлғайту, жаңа жұмыс орнының санын арттыру,
айқын бәсекелестік ортаны құру, қоғамның орташа табы ретінде меншік
иелерінің бұқаралық тобын қалыптастыру көзделген. Кәсіпкерлік әлемдік
қоғамдық дамудағы барлық кезеңдеге қатысты болып табылады. Ортағасырлық
араб ойшылы Ибн-Хальдун (1332-1406 жж) кәсіпкерлікті меншікпен, еңбекпен,
адамның қабілеттілігімен сәйкестендіре отырып зерттеген. Батыс Европада
кәсіпкерлікті оқып білу физиократтар иелігінде болған. Ф.Кенэ Экономикалық
кестеде басты орынды жер иелері - кәсіпкерлеріне берген, яғни егер де кім
жерді жалға алса, ол ауыл шаруашылығын жоғары өндірістік дәрежеде
көрсетеді,-дейді. Кәсіпкерлік түсінігінің дамуы одан кейін физиократтар
түсінігінде А.Тюргоның еңбегінде көрсетілді. Оның схемасында қоғамның
өндірістік тобының міндеттілігі қарапайым жұмысшыларға еңбекақы төлейтін,
аванс беретін капиталистерге немесе кәсіпкерлерге түсті. Ж.Б.Сэй Саяси
экономия трактатында кәсіпкерді қандай да бір өнімді өзінің меншігіне
және өзінің есебіне әкелуге іс-әрекет жасайтын тұлға ретінде сипаттады.
Сонымен қатар, ол кәсіпкерлікті тәуекел факторына, ал кәсіпкерді өзіне
пайда келтіру үшін тәуекелге баратын адам деп көрсетті. Кәсіпкерлікті
дамытудағы қажетті шарттардың бірі деп ол өндіріс факторларын қозғалысқа
келтіретін (табиғат, еңбек,капитал)адамның білімі деп есептеді. А.Маршал
бойынша оның негізілігі шығамашылық процесс функциясы ретінде қойылған
бағыттар деп көрсетіледі. Ал,И.Шумпетердің айтуы бойынша, кәсіпкерлік бұл
қоғамдық жүйенің және ғылыми - техникалық қозғалыстың негізі ретінде
капитализмнің адамдық факторы болып табылады. Капитализмнің орталық
фигурасы ретінде ол кәсіпкерлікті қарады. Сондай-ақ, кәсіпкерлікті
технологияның дамуымен, жаңашылдықпен және экономикалық өсумен
байланыстырды. Кәсіпкерлікті жаңа негізгі өндірістік факторлар
комбинациясын жасаудағы шаруашылық субъектілері деп түсінді.
Соңғы 20-25 жылдарда жаңа нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік рөлінің
әдістемелік өзгергені айқалады. Бірігіп жұмыс істеу қарым - қатынасында
орнықты және тиімді келісімдер жүргізу және тәуелсіз өндірушілер массасының
өсуі байқалады. Шағын кәсіпорындарды ірі кәсіпорындармен салыстырғанда,
экономикалық тиімділіктің жергілікті нарыққа жақындығы, тұтынушылардың
сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын кәсіпорын өндірістік
және дербес тұтынудың бөлінуімен байланысты өркендейді. Шағын және орта
дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге септігін тигізеді:
бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда болады, тұтыну
секторы ұлғаяды. Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықты тауар және
қызметтермен толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті
шикізат ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Қазіргі жағдайда, экономиканы сауықтандыруға шағын кәсіпорындардың
қосқан үлесі жоқтың қасы. Оның себебі, жалпы өндірістің төмендеуі және ТМД
елдерімен экономикалық қатынастардың үзілуінен болып отыр. Сонымен бірге,
шағын кәсіпорынға мемлекеттік қолдау орындала алмай келеді. Шағын
кәсіпорындарға жан - жақты қолдау болмаған жағдайда олар өз бетімен жұмыс
істеп кете алмайды. Дүние жүзіндегі барлық елдерде шағын кәсіпкерлікке
мемлекеттік қолдау қоры болады. Мысалы, Жапонияда жыл сайын 2-3 млрд.доллар
бюджетте қаралады. Біздің Қазақстан жағдайында мемлекеттік қолдау тек қана
пайдаға салынатын салық жеңілдігі ғана. Шағын бизнестің басты проблемасы -
ол несие беру саясаты. Несие тек қана кепілдеме ретінде мүліккке беріледі.
Ал кепілдікке жарайтын шағын кәсіпорында жоқтың қасы, сондықтан шағын
кәсіпорындардың керекті несиесіне кепілдік бере алмайды. Сондықтан, шағын
бизнесті қолдайтын арнайы банк, несие банктің бір бөлімі болуы керек. Шағын
кәсіпкерлік фирмалар қәзіргі жағдайда делдалдық сферада, сонымен қатар тез
айналатын сала сауда - саттық, қоғамдық тамақтану, азаматтық құрылыс,
техника және машиналарды жөндеу, басқада салаларда орын алып отыр. Шағын
кәсіпорын өзінің жеке пайдасын аттыру мақсатында және кәсіпорынның
өндірістік мүмкіндігіне қарай сұраныс бар тауарлар шығару мен қызметтер
атқару үшін өзінің әлеуметтік дамуы негізінде жұмыстарын алдын - ала
жоспарлауы керек. Жоспардың негізінде тауар алушылармен және шикізат,
материалдар сататын кәсіпорындармен, өндіріске керекті өнімдермен жабдықтау
туралы шарттар болуы керек. Қазіргі кезде, нарықтың жасақталуы - көпқырлы
процесс. Мұнда ірі монополистік кәсіпорындармен қатар шағын бизнесті
дамытуға үлесін қосатын кәсіпорындардың дамуы жалпы экономикалық тиімді
шара. Оның ірі кәсіпкерлік фирмаға қарағанда тиімділігі жергілікті нарыққа
жақындығы, тұтынушылардың сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі,
қосымша жұмыс орнының жасақталуы, жергілікті шикізаттарды ұтымды пайдалану
және тағы басқалар. Қазақстан Республикасында экономикалық реформа
барысында алдын-ала түбегейлі ойластырылған бағдарламаның жоқтығынан ірі
индустриалды кәсіпорындарды шағын, орташа кәсіпорындарға жаппай көшуден
тарихта кешірімсіз қателер болды. Бұл өрескел қателіктерді жою үшін
мемлекет ірі индустриалды кәсіпорындарды қайта құрумен байланысты шағын
кәсіпорындарға арнайы бағдарламалар бойынша жан-жақты көмек көрсету керек.
Шағын кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындардың әлеуметтік қызметі жұмысқа
қамтылмаған көптеген жұмыс күшін қамту, ол әлеуметтк қайшылықты, қиындықтар
мен жұмыссыздықты жоюға септігін тигізеді.
1.2Шағын бизнесті реттеудегі салық тетіктерінің қолдану механизмі
Мемлекет елдің түрлі қызметтеріне ішкі және сыртқы саясаттары арқылы
араласып отырады, мысалға әлеуметтік, мәдениет, қорғаныс, қоршаған ортаны
қорғау, қаржылық және техникалық. Осылардың ішіндегі маңыздысы, қаржылық
саясат болып табылады, өйткені қаржылық ресурстармен қалғандарының дамуы
қаржыландырылады.
Салық саясаты қоғамның әрбір даму кезеңдеріне тән, тарихи дамуға
өзіндік әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салық саясатын жүргізіп отырады. Ал, нарықтық экономикадағы
салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты түсім
көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу(2(.
Салықтар, мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанындай, салықтар негізді түрде
қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде қолданылатын
болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі рөл ойнайтын ол- мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өэдеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салықтар ұлттық табыс және жалпы ішкі
өнімді тарату үдерісінде маңызды роль атқарады. Жалпы ішкі өнімді бөлу
және қайта бөлуде салықтың фискалды және реттеуші функциясы пайда болады.
Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты түрде әсер
етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу мәселесін шеше
отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға тиеселі
кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың мемлекеттік тауарлар
мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік береді”.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал, шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас әсер ету жүйесі болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салықты пайдалану
мүмкіндігі салықтың табиғатынан туындайды, олардың ішкі маңыздылығы
мен функцияларынан шығады. Салық фискалды қызметті орындай отырып және
мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша айырықшылықты
өндірістік қарым қатынасында экономикалық категория болып табылады.
Қорыта айтқанда салық, реттеуші фукцияларды атқарады, яғни үдерісін
шектеу, санкциялау және ынталандыру орындалады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында
құны бар жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни
олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту
жолымен орындалатын іс әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет
іс әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс
әрекетінің дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранымға әсер етуімен
қайта өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық
төлеушіге ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ
бұл үшін ол мемлекетпен есептесуі керек(3(.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар-, деп жазды ол өз еңбегінде,- басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметінде
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы қолдануға болады. Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты.
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнімнің негізінен
алынуы керек және өнеркәсіп шығынының құрамына кірмеуі керек, себебі мұндай
жағдайда ол жер иеленуішіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып,
өзін-өзі ұрлауы болып табылады.Ф.Кенэ мен А.Вагнердің тұжырымдамасы
бойынша атай кету керек, олар салық түсімін дұрыс бөлу немесе түк
болмағанда шаруашылық дамуы жолына зиянды әсерін әлсірету мүмкіндігін
көрсете отырып салықты шаруашылық өмірге белсенді әсер ету құралы деп
қарастырды.Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салықты
нағыз өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс-тәжірибесі
олардың пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.Мемлекет нарықтық экономика
жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын тауар өндірушілерге босата отырып,
өндіріске маңызды деңгейде тікелей араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық
қызметі құрылған байлықты алғашқы бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы
арқылы мемлекеттің қаржылық тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс
орындарының жағдайына байланысты болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл
экономикада мемлекеттік меншік құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда
құрылған өнімнің бір бөлігін алады да, содан кейін өндірістік тұтынудың
жетіспеген жерлерін дотация беру жолымен және басқа да мемлекеттік
қаржыландыру жолымен қайта жабады.Мемлекеттің экономикаға көрсететін
маңызды қызметтерінің бірі тұтыну сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша
сферасын қоғамның дамуына жұмсайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік
шығындар арқылы орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салық
тетіктерді мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес өкіметінің
тарихындағыдай тек теріс нәтиже бере алады.
Инфляцияның жоғары қарқынды жағдайында мемлекет өндіріс және тұтыну
сферасындағы артық ақша қаражатын қысқартуға ден қоюы керек. Осы бағытта
салықтық механизм мемлекеттің осы міндетін орындауының қажетті құралы болып
табылады. К.Макконелл мен С.Брюдің жазғанындай “жиынтық шығындар көлемінің
шамадан тыс көп болуы инфляциялық сипат алады. Мұндай жағдайда өкімет
шамадан тыс шығындарды жоюға міндетті. Ал бұған ең алдымен жеке шығындарды
қысқарту сонымен қатар жеке меншік шығындарын қысқарту мақсатымен
салықтарды жоғарлату арқылы жете алады” [4].
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр-түрлі авторлардың бюджеттегі салықтың рөлі туралы түрлі
ой - пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салықтық реттеуге анықтама
беруге болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз-шаруашылық субъектілері
немесе жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу яғни олардың
өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту жолымен әсер
етуі болып табылады. Салықтар солардың өздеріне ғана тән әдістерді жүзеге
асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді қысқарту арқылы
мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес тиімсіз өндірістің
дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы ынталандыру мысалға,
“қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру” деп атауға болатын әдіс бойынша
жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды
сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салықтық жүйе мен салықтық механизмде көрсетілгендей
өзінің және мемлекеттің иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін
жағдайды орындауы қажет.Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай
“кері қаржыландыру” тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы
кезінде айқын көрінеді. Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне
де тиесілі қаржыны иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада
макроэкономикаға екінші жағынан микроэкономикағада әсер ете алады. Әкімшіл-
әміршіл реттеуге қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы
мемлекеттің де салық төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар,
салықтық ынталандыру екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол:
кеңейту және шектеу. Салық салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің
жеңілдіктері арқылы көрінеді, салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене
отырып, төленетін қаржының бір бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады.
Ал, шектеу жағына тоқталатын болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің
бір бөлігін өзіне қалдырады немесе одан толықтай бас тартады.
Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін толықтырады, ал кейбір жағдайларда
бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық жүйесінің нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық жүйесі мемлекет енгізген салықтан жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады.Салық жүйесінің әр бір құрылымдық
бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы тетіктері ретінде қарастыруға болады.
Экономикаға салықтың әсер етуі тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтсе де
салықтар экономика дамуының құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына белсенді әсер етеді және елдің кейбір аймақтарының
дамуын реттеу құралы болуы да мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік
сферасына қолдау жасайды.Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін
әсері зор. Сондай-ақ мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық
саясатының атқаратын рөлі үлкен.Салық субъектілерінің немесе салық
төлеушілердің салық жүйесіндегі мәні аз емес. Себебі, салық төлеушілер
салық механизмін құруда негізгі салық элементтері болып табылады. Салық
салу субъектілері шынайы салық ауыртпалығын көтеретін салық таратушылармен
үнемі сәйкес келе бермейді. Мысалға, алып қарайтын болсақ, оған жанама
салықтарды келтіруге болады. Онда, салықты өндірушілер немесе сатушылар
төлегенімен, ал, салық ауыртпалығын соңғы тұтынушы көтереді. Қазақстан
Республикасының салық заңдылықтарына байланысты салық төлеушілер болып-жеке
және заңды тұлғалар, резидент және резидент емес тұлғалар болып табылады.
Кәсіпкерлер мен шаруашылық субъектілерінің қызығушылығына салықтарды төлеу
мен есептеудің механизімі белсенді түрде әсер етеді. Бұған анықтама беріп
жатудың қажеті жоқта болар десекте, нақты салық салу объектісі,салық
ставкасы, оның төлеу мерзімі, қолданылатын белгілі бір жеңілдіктері,
нәтижесінде бюджетке төленетін төлем сомасы салық төлеушілердің аса көңіл
бөлетін қызығушылықтары болып табылады.
Салық салу механизмі элементтерінің негізгілерінің бірі салық салу
объектісі. Бұл салықтық реттеудің негізгі тетіктерінң біреуі болып
табылады. Оның көмегімен кейбір салық төлеуші шаруашылық субъектілерінің
арасында салық ауыртпалығы дифференцияланады. Салық салу объектісі болып
табыстар, мүліктер, тауарлар мен қызметтердің бағасы және қосылған құн
есептеледі.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, салық салу объектісі
болып, жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын, жылжитын мүліктер,
жер, қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер қойнауын
пайдаланушылардың табыстары табылады.Салық механизмінің ең негізгі оңтайлы
тетігінің бірі болып, салық ставкасы табылады. Бекітілетін салық ставкасы
және оның базалық мөлшері ең маңызды нәрселердің бірі. Салық ставкасын жан-
жақты қарастыра келе, кеңінен таралған бәрімізге белгілі “ұсыным
экономикасы” деп аталған Батыстың экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы
теориямен сәйкес экономикалық өсу салық жүйесінің функциясы болып
табылады.Мемлекет бекіткен барлық салық ставкілері өндіріс шығындарын
сонымен бірге еңбек ақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді.
Бұл жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол
өндірістің өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. Қарастырылып отырған теория
қандай да бір салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін-
төмен және жоғары деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нолге
теңестірілген табысы, салық ставкасы нолге және 100 пайызға теңестірілген
кезде пайда болады. 100 проценттік салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс
әлсірейді және жуық арада өз жұмысын тоқтатады.
Лаффер қисығы салық салуды жоғарлатудың белгілі бір нормасына дейін
(R) бюджеттік түсімдер көбейе түседі. Ал, шекті нормаға жеткенде бюждет
түсімдері азая бастайды.Теориялық жағынан мемлекеттік жоғары табысты
қамтамасыз ететін, сонымен бірге тиімді кәсіпорындардың ынталылығын
арттыратын оптималды салық ставкасы бар екенін көп жылғы теориялық,
практикалық талдаулар көрсетіп берді.Салық ставкасы экономиканың даму
ерекшелігімен қатар, нарықтық жағдайларды ескеріп отыру керек. Оптимальды
салық ставкасын енгізудің оңтайлы кезі, экономикалық жағдаяттың
тұрақтылығы, инфляция деңгейінің төмен болуы немесе оның мүлдем болмауы
болып табылады.Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірибие
көрсеткендей, салық ставкасының деңгейі 30-40 пайыздың болуы өндірістің
ынталылығының немесе қызығушылық деңгейінің төмендеу шегі болып
табылады.Көптеген ірі мемлекеттерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде
өндірістік компаниялардың табысына салынатын салық ставкалары әлдеқайда
төмендеген.Біздің елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 1992 жылды алып
қарайтын болсақ, түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10-70
пайызға дейін дифференциалды салық ставкасы белгіленген болатын. Бертін
келе 1994-жылы 30-45 пайыздық екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 1995-
жылғы маусым айынан бастап,салық ставкасы 30% болып белгіленді және
төмендетілген 20% және ауылшаруашылық кәсіпорындарына төмендетілген 10%
салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5-30 дейінгі дифференциялды табыс
салығы ставкасы қолданылады.Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс
салығы ставкасы төмен болып саналады бұл әрине біздің экономикамыздың
өзіндік ерекшелігіне байланысты.Қазіргі кездегі салықтық реттеудің негізгі
тетіктерінің негізгілерінің біреуі болып, салық жеңілдіктері табылады.
Егер, салық объектісі, субъектісі, ставкасы оларды есептеу мен төлеудің
мерзімі мен тәртібі салықтарды төлеу мен есептеудің қажетті компоненттері
болып саналса ал, салық жеңілдігі керісінше, кейбір салық төлеушілердің
салықтық төлемдерді азайту жағдайын немесе олардан мүлдем босатылуын
қарастырады. Салық жеңілдіктерінің салық механизмінң басқа элементтерінен
ерекшелігі сол, ол сол элементтерге қосымша қолданылады.Егер, салық
ставкасын сипаттай келе, бұл элементтің икемділігін көретін болсақ, ал,
жеңілдік туралы айтқанда дәл осы жеңілдіктер арқылы салықтық механизмді
икемділікпен және жылдамдықпен қамтамасыз етуге болады. Нақ осы икемділік
салықтық реттеуді бағалық, ақша-несиелік, бюджетті-қаржылық реттеуден
ерекшелендіріп отырады және оны экономиканы мемлекеттік реттеудің жалпы
механизміне қолдану сферасын қалыптастырады. Салықтық жеңілдіктер ұдайы
өндіріс үрдісін іскерлік белсенділікті арттыруға қолданатын, қаржылық
салымдарды кеңейту, ғылыми-техникалық прогрессті жетілдіретін, жаңа
өндірісті, өнімдерді, қызмет түрлерін меңгеретін мемлекеттерде кеңінен
қолданылады. Салықтық жеңілдіктердің кәсіпорындарда қолдануының негізгі
бағыттары төмендегідей:
- тиімділікті жоғарылату;
- қоғамға қажетті қызмет түрлерін игеру немесе өндірістік
диверсификация (әртараптандыру);
- керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту немесе
болдырмау;
- ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
- табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
- өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық
режиммен қамтамасыз ету.
Келесі салық механизміндегі маңызды рөл атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық жүйесінде салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған
тәртібін белгілеу негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге
салықтың қалай, қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық
төлеушінің төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты
болып келеді. Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген
мәселелер туындайды(6(.
Салық салу жүйесінің экономикалық мән-мазмұнын талдауды тұжырымдай
келе, салық механизмінің барлық элементтерін экономиканы мелекеттік реттеу
мәселелерін шешуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға болатынын
байқауымызға болады. Жоғарғы айтылғандардың бәрінен мынадай қорытынды
жасауға болады: салықтар мемлекетке реттеу қызметін жүзеге асыруға қажетті
құрал береді және сондай – ақ, өндірісті өз арнасына сала отырып дамытуға
жағдай жасайтын арнайы салық механизмі арқылы, мемлекетке экономикалық
үдерісін реттеуге мүмкіндік береді.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУ
МЕХАНИЗМІ
2.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың ерекшеліктері
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын және
олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен құрылымын,
көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін арттыратын шаруашылықты жүргізудің
универсальды үлгісі болып табылады.
Орта және шағын кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бүгінгі күні
Қазақстанның экономикалық саясатында үлкен орын алады. Оның себептері
Қазақстан нарықтық экономикаға өту жағдайында түрлі меншік нысанындағы
кіші және орта бизнестегі кәсіпорындар құруға деген қажеттілік пайда болды,
яғни, тұтыну нарығына өз тауарларын шығарып, халықты жұмыспен
қамтамасыз ету, экономиканы жан-жақты дамыту, әлемдік рынокка шығу, ұлттық
байлығымызды көтеру.т.б.
Жоғарыда атап көрсетілгеніндей, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
субъектлер саны, кәсіпкерліктің түрлері өте көп, яғни оларды жіктей келе
олардың қызметін реттейтін салық түрлеріне тоқталатын болсақ, оларға, егер
олар заңды тұлға болатын болса қазіргі қолданыстағы салық заңдылығына
сәйкес корпоративті табыс салығы салынады, жеке тұлға болса жеке табыс
салығы және бүгінгі таңда барлық кәсіпкерлік қызмет түрлеріне арнаулы салық
режимі қолданылады.Қазақстанда кәсіпкерлік қозғалысын дамытуды және шағын
бизнестің өсуін қолдау мақсатында Қазақстанда Республикасының Салық
кодексінде шағын кәсіпкерлік субъектілеріне салық салу рәсімін оңайлатуға
бағытталған бірқатар шараларды көздейді.
Жекелеген салықтарды есептеу мен төлеудің ерекше (оңайлатылған)
тәртібін қолдануға, сондай-ақ олар бойынша салықтық есеп беруіне қатысты
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасы Кодексінің негізгі ережелері “Арнаулы салық режимі” 15-
бөлімінің “Жалпы ережелер” 64-ші бап бойынша реттеледі [6].
Арнаулы салық режимін қолдана отырып мемлекет кәсіпкерлік қызметтің
дамуына, өсіп-өркендеуіне жағдай жасайды және оларды салықтық реттеп
отырудан да құры қалмайды.Енді оған толығырақ тоқталатын болсақ, өтпелі
кезеңді басынан кешіріп отырған ҚР мемлекет үшін жеке кіші және орта
бизнесті дамытуда аталмыш салық салу режимінің тигізер әсері ерекше болмақ.
Арнаулы салық режимі шағын бизнес субъектілері үшін, төлем көзінен
ұсталатын жеке табыс салығын қоспағанда,әлеуметтік салықты және
корпорациялық немесе жеке табыс салығын есептеумен төлеудің оңайлатылған
тәртібін белгілейді.
Бұл салық салу әдісін салық төлеушілердің белгілі бір түрлері ғана
қолданады, сонымен бірге салық түрлерін, яғни, әлеуметтік салықты,
корпоративті табыс салығын, төлем көзінен салық салынатын жеке табыс
салығын қоспағанда жеке табыс салығын төлеу мен есептеудің оңайлатылған
тәртібін қолданады. Ол- патент негізінде, оңайлатылған декларация негізінде
болады. Жеке кәсіпкер лицензиалауға жататын қызыметті жүзеге асырған
жағдайда ол мундай қызыметті жүзеге асыруға құқық беретін лицензиясын
көрсетуге міндетті. Бұл орайда патент лицензияның қолданылу мерзімінен
аспайтын мерзімге беріледі. Салық төлеушінің бизнес қызыметті жузеге
асыратын орны бойынша салық органына, бизнес қызыметті уақытша тоқтата тұру
тұралы өтініш берілген жағдайды қоспағанда, патент алуға өтінішін бермеуі
оның салықты жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен есептеуге және төлеуге
келісімі деп саналады.Салық органдары өтініш берілгеннен және бюджетке
патенттің құны мен жинақтаушы зейнет ақы қорларына міндетті зайнетақы
жарналары төленгенін растайтын қужаттар көрсетілгеннен кейін бір күн ішінде
патент беруді жүргізеді. Жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәлік
көрсетілмейінше, патент жарамсыз болады.Салық салу объектісі болып, салық
төлеушілердің ҚР территориясы аумағындағы салық кезеңі ішінде тапқан табысы
болып табылады. Салық салудың оңайлатылған жағдайын қолданушыларда міндетті
түрде төмендегі шартты нәрселер болуы керек: орналасқан жері бойынша
аумақтық салық орагандарында мемлекеттік тіркеуде болуы керек; бекітілген
үлгіде өтініші болуы керек; лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асыру
барысында лицензиясы болуы керек; мемлекеттік тіркеуге байланысты алымдары
төленуі керек; банктегі шоты туралы мәлімет болуы керек; сондай-ақ, басқа
да бюджетпен есеп айырысқаны туралы құжаттары болуы шарт.
Бұл ретте, арнайы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар-шағын бизнес
субъектілері үшін осы тарауларда корпорациялық табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша, ал жеке кәсіпкерлер үшін-жеке табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша оңайлатылған ережелер көзделген.
Сонымен қатар, Салық кодексінің басқа да бөлімдерінде бюджетпен
уақытылы және толық көлемде есептесуге тырысатын шағын бизнес субъектілері
үшін қызығушылық тудыратын ережелер бар.
Жеке кәсіпкерге кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін ең алдымен
тіркелу қажет.
Шағын бизнес субъектілері- заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан
Республикасының әділет органдарында жүзеге асырылады.
Заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкер тіркеуші органға өтініш береді. Және
құрылтай құжаттары, сондай-ақ мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуді
растайтын құжатта қоса беріледі. Әділет органдарында шағын кәсіпкерлік
субъектілеріңн тіркеу 3 жұмыс күні ішінде жүргізіледі.
Жеке кәсіпкерлерді міндетті мемлекеттік тіркеу егер ол жалдамалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланған және оның жылдық жиынтық табысы
Қазақстван Республикасының заң актілерімен және жеке тұлғалар үшін
белгіленген жылдық жиынтық кірістің салық салынбайтын мөлшерінен асқан
жағдайларда кәсіпкердің тұратын жері бойынша салық органында жүзеге
асырылады. Салық салынбайтын салықпен жылдық жиынтық кіріс бір жыл үшін
айлық есептік көрсеткіштер (АЕК) сомасы ретінде айқындалады.
Мемлекеттік тіркеу үшін салық органына жүгінуден бұрын кәсіпкер
мемлекеттік тіркегені үшін алымды төлеуі қажет.
Шаруа (фермерлер) қожалықтары, барлық санаттағы мүгедектер, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін заңды тұлға құрмастан
кәсіпкерлік қызметімен айналысатын репатрианттар (оралмандар) алымды
төлеуден босатылады.Алымды төлегеннен кейін кәсіпкерге белгіленген
нысандағы өтінішті, мемлекеттік тіркеу үшін алым туралы құжатты (түбіртек)
салық органына беру қажет. Көрсетілген құжаттар барлығының кезінде салық
органы құжаттарды беру күніне кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуді
жүргізеді.Егер жеке кәсіпкер көрсеткен өтініште қызметті жүзеге асыру
мерзімі көрсетілмесе, мемлекеттік тіркеу туралы құжат мерзімсіз беріледі.Он
жұмыс күнінің ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілер-заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін салық органына қою және салық
төлеушінің тіркеу нөмірін алу үшін салық органына жүгінуге міндетті. Жеке
кәсіпкерлер егер жоқ болса, СТН-да алуы тиіс. Бұл үшін олар салық органына
өтініш беруі қажет. Салық төлеушінің өтінішті беруінен кейін екі жұмыс
күнінің ішінде салық органы оған СТН мен Салық төлеушінің куәлігін береді.
Салық төлеушінің куәлігін алып және салық органында есепке тұрып,
кәсіпкерге бюждетпен есеп айырысудың тәртібін таңдау қажет. Салық
заңнамасына сәйкес шағын бизнес субъектісіне жалпы белгіленген тәртіпте
немесе арнайы салық режимі бойынша бюджетпен есеп айырысуды жүргізуге құқық
беріледі.
Арнаулы салық режимінің мәні сонда, арнаулы салық режимі әлеуметтік
және корпорациялық немесе жеке табыс салықтары (жалдамалы қызметкерлердің
еңбекақысынан ұсталатын табыс салығынан басқа), сондай-ақ салық жүктемесін
кеңейтуге бағытталған жеңілдік ставкалары мен басқа да тетіктер бойынша
салық есеп беруін есептеу, төлеу және берудің оңайлатылған тәртібін
көздейді.
Қазіргі кезде біздегі орташа кєсіпорындардың статусы єлі де болса
анықталған жоқ, дегенмен, 2003 жылы “Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
туралы” Заңда шағын және орта, ірі кєсіпорындардың ресми түрде анықтамасы
берілген болатын. Онда орта бизнес субъектлеріне жұмысшыларының саны 250
адамнан жєне жалпы активтерінің құны 325000 айлық есептік көрсеткіштен
аспайтын кәсіпорындарды жатқызылған болатын. Осы уақытқа дейін, нақты
қандай кәсіпорындарға жатқызылатыны белгісіз, шағын кәсіпкерлігі қайсы,
орта кәсіпкерлігі қайсы, бәрібір үкіметтің барлық құжаттарында орта жєне
кіші бизнесті қолдау туралы сөз болып жатады. Сондықтан, мемлекеттік
қолдауды қажет етіп жататын орташа кәсіпорындарды анықтап, олар бойынша
мониторинг ұйымдастыру негізгі мәселелердің біреуі болып табылады.
Ал, 2006 жылдың сәуір айынан бастап енгізілген Жеке кәсіпкерлік туралы
Қазақстан Республикасының заңы бойынша шағын кәсіпкерлерге төмендегідей
кәсіпкерлерлікпен айналысатын субъектлер жатқызылмайды:
- наркотикалық, психотропты, прекурсорлық құралдармен байланысты
қызметтерді;
- акциздік тауарларды өндіріп және көтерме саудада сататын;
- нан өнімдерін өндіру пунктеріндегі астықты сақтау қызметі бойынша;
- лотореялар ұйымдастыру мен өткізу;
- шоу-бизнес және ойын бизнес саласындағы қызметтер;
- сертификаттау, метрология және сапа басқару саласындағы қызмет;
- мұнай өнімдерін, газ, электр және жылу энергиясын өндіру мен өңдеу;
- радиоактивті материалдарды өндіру мен өңдеу саласындағы қызметтер;
- банк саласындағы қызметтер (немесе кейбір банк операцияларының
түрлері) және сақтандыру нарығындағы қызметтер түрлері (сақтандыру агенті
ретіндегі қызметтен басқа);
- аудиторлық қызмет;
- бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтер [7].
Тек салық мақсаттарында, яғни шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы
салық режимін қолдану үшін Салық кодексінде “шағын бизнес субъектілері”
термині пайдаланылады, оған сәйкес қызметтің кіріс, саны және түрлері
бойынша шектеулер белгіленеді.
Мысалы, “шағын бизнес субъектілері” түсінігіне мыналар түседі:
1)Жеке кәсіпкердің өзін қоса қызметкерлердің саны 25 адамнан аспайтын,
ал тоқсандық кірісі 10,0 млн теңгеден аспайтын жеке кәсіпкерлер (заңды
тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметімен айналысатын жеке тұлғалар);
2)Тоқсан үшін қызметкерлеріңнің саны 50 адамнан аспайтын, тоқсандық
кірісі 25 млн теңгеден аспайтын заңды тұлғалар.
Бұдан басқа, қызметтің мынадай түрлеріне арнаулы салық режимі
қолданылмайды: акцизделген өнім шығару; кеңестік, қаржы, бухгалтерлік
қызмет көрсетулер; мұнай өнімдерін сату; шыны ыдысты сату; жер қойнауын
пайдалану;
Төмендегі аталғандарды қоспағанда лицензияланатындар (төмендегі аталған
тауарлар мен қызмет көрсетулер 23 қараша 2002 ж. № 358; енгізілген
өзгерістер мен толықтырулар негізінде келесі тауарлар мен қызмет көрсетулер
мен жұмыстар орындауға толықтырылды): медициналық, дәрігерлік және
ветериналық; тұрғын үй коммуналдық-тұрмыстық объектілерді газдандыру
бойынша өндіріс, жөндеу және құрылыс жұмыстары; күзет, өрт дабылы мен
өртке қарсы автоматика құралдарын жобалау, монтаждау, орнату мен техникалық
қызмет көрсету; өртке қарсы техниканы, өртке қарсы автоматика құралдарын
жобалау, монтаждау, орнату мен техникалық қызмет көрсету;
жолаушылар лифтерін монтаждау, жөндеу және қызмет көрсету; дезинфекция,
дезинсекция, дератизация құралдары мен аспаптарын, сондай-ақ, оларды
пайдаланумен байланысты жұмыстар мен қызмет көрсетудің түрлерін дайындау,
шығару, ұқсату және көтерме сату; жолаушылар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...7
1.1 Шағын бизнес субъектілерінің қызмет етуін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ..7
1.2 Шағын бизнесті реттеудегі салық тетіктерінің қолдану
механизмі ... ... ... ..11
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУ
МЕХАНИЗМІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .17
2.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ..17
2.2 Шағын бизнес субъектілері мен олардан түсетін салықтық түсімдерге
талдау ( Алматы қаласының салық басқармасының мәліметтері бойынша) ... ..28
3. ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 44
3.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдірудің шет ел тәжірибесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 44
3.2 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің даму
проблемалары ... ... ..57
3.3 Салықтық реттеуді дамыту
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
КІРІСПЕ
Кәсіпкерлікті мемелекеттік қолдау орта және шағын бизнестің дамуына
жағдай жасайтын, олардың қызметтерін ынталандыруға мүмкіндік тудыратын
экономикалық құқықтық жағдай жасауды, сонымен қатар оларға жеңілдіктерді
пайдалана отырып материалдық және қаржылық ресурстар салуды білдіреді.
Кәсіпкерлердің көзқарасы бойынша, олардың жоғары пайда табуы, салынған
инвестицияның тиімділігі, тәуекелдік деңгейінің жоғары болуы, меншік пен
азаматтардың құқықтық жағынан қорғалуы сияқты діттеген мақсаттарына
жетуіне тек мемлекет қана жағдай жасай алады. Ал, мемлекеттің көзқарасы
бойынша кәсіпкер ең жоғары деңгейдегі мүдделер мен мақсаттарға жетуі тиіс
(мысалға, қоғамдық байлықтың өсуіне, жұмысбастылық мәселесін шешуге, ұлттық
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге ықпалын тигізуі қажет және т.б.)
Мемлекет пен шағын кәсіпкерліктің мақсаттары мен мүдделерін түйістіру
барысында тиімді мемлекеттік саясат жүгізілуі тиіс. Дамыған елдер
тәжірибесі мен Қазақстандағы қалыптасып жатқан нарықтық қатынастар көрсетіп
отырғандай өндірістің тұрақтандырылуы мен дамуы және тұрақты экономикалық
өсуге қол жеткізу бәсекеге төтеп бере алатын шағын экономиканың дамуына
және солар көтеретін бастамаларға негізделуі қажет. Сондықтан, мемлекеттік
ресурстар бұрынғы перспективасы жоқ өндірістен қазіргі кәсіпкерлікті
ынталандыруға бағытталуы қажет және жеке инвестициялар экономикалық
көтерілудің бастамасы мен тұрақтандырудың негізгі кілті болуы тиіс.
Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең алдымен, базардың
тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына мүмкіндік берді.
Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді, бәсекелес ортаны
ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің экономикалық
дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты жасақтайды. Шағын
кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен қамту, тұрмыс
деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау мүмкіндігін
арттыру жатады. Дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлік экономиканың
даму қарқынын арттыра түсетінін көрсетеді.
Тауарлар мен қызметті көбейтуге мүмкіндік беретін және оның негізінде
орталықтандырылған қаржы ресурстарының қорларын құруға, соның ішінде
мемлекеттік бюджетті қалыптастыру құралы болып табылатын мемлекеттің салық
саясаты кәсіпкерлікте негізгі рөл атқаратыны сөзсіз. Нарықтық экономика
кезінде салық саясаты шаруашылық жүргізудің тиімді нысандарын ынталандырып
отыруы қажет және өндіріс деңгейін көтеруге, оның пайдалылығын жоғарылатуға
жағдай жасауы шарт.
Салық жүйесі салықтық қатынастары жиынтығынан және оны реттейтін
институттардан тұрады. Қаржы қатынастары- кез келген қоғамдық жүйеде орын
алатын жалпы экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі. Мемлекет салық
жүйесі арқылы саяси, экономикалық және әлеуметтік салалардың алуан түрлі
қызметтеріне қажетті қаражаттарды жинақтап, өзінің ішкі және сыртқы
қызметтерін жүзеге асыру үшін жұмсайды.
Мемлекеттің қаржылары ұлттық табысты қайта бөлуде, қоғамның
экономикалық құрылымын қалыптастыруда, өндіргіш күштерді жетілдіруде
маңызды рөл атқарады. Мемлекеттің қаржылары әлеуметтік бағдарламаларды
жүзеге асыруға, мемлекеттік басқару аппараты мен қорғанысқа, тәртіп сақтау
күштерін қаржыландыруға, сыртқы экономикалық қызметті атқаруға жұмсалады.
Мемлекеттік бюджеттің кірістері біріншіден орталық және жергілікті
органдар жинайтын салықтардан, мемлекеттік қарыздардан, бюджеттен тыс
немесе мақсатты қорлардың төлемдерінен құралады.
Мемлекеттік табыстың жалпы материалдық негізін ұлттық табыс құрайды,
мұны бөлу және қайта бөлу негізінде бірқатар шаралар жүзеге асырылады.
Мұндай қайта бөлу механизмінің негізгі және тұрақты буындары-салықтар,
мемлекеттік қарыз, бюджеттен тыс қорлардан алынған төлемдер.
Мемлекеттік бюджет түсімдерінің ең басты көзі-салықтар. Өнеркәсібі
дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайызды құрайды. Қазіргі
кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы
ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар- ұлттық табысты
мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі
артып келеді, мұны жалпы ішкі өнімнің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан
көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы
өндіріс үдерісіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа сипатқа ие
болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізілуде. Табысқа салық салу арқылы
айла - шарғы жасап, мемлекет капиталының қорлану үдерісіне айтарлықтай әсер
етеді.Осы мақсатта түрлі салық жеңілдіктерін беру қажет. Салықтық
жеңілдіктер беру арқыла мемлекет өндіргіш күштерді өңірлік орналастыруға,
инфрақұрлым объектілерін салуға және тағы басқалары арқылы айтарлықтай әсер
ете алады. Салықты реттеуде мемлекет тек жекелеген шаралар жүргізіп қоймай,
сонымен қатар барлық шаруашылық конъюнктураға ықпал етеді. Экономикалық
тоқыраудан шығу үшін мемлекет салық салудағы жеңілдіктер беру жолымен
күрделі қаржыны ынталандырып, тұтыну мен инвестицияны қолдап, тауарларға
жиынтық қоғамдық сұраныстың болуы үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
Қазіргі кезде нарықтық экономиканың белсенді қатысушылары
кәсіпкерлер, іскер адамдар немесе бизнесмендер болып табылады. Сондықтан,
Қазақстан Республикасында шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің
дамуын мемлекеттік қолдауды жүзеге асырудың салықтық аспектілері деген
өзекті болып табылады.
Кәсіпкерлік туралы көзқарас мыңдаған жылдар бойы өндіргіш күштің
дамуымен меншік қатынастарымен, ғылыми-техникалық прогресстің және
қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудың түріне, оның шоғырлануы дәрежесіне қарай
өзгеріп тұратынын атап өту қажет.Әлеуметтік- экономикалық құбылыс ретінде
кәсіпкерлік көптеген қоғамдық қатынастарды камтиды. Кәсіпкерліктің тамыры
адам қызметінің экономикалық жағдайларында жатыр.Кәсіпкерлік қызметтің мәні-
өндіріс құрал-жабдықтарын шаруашылық объектісі ретінде иемденуде және
табыс алу мақсатында өндіріс факторларын тиімді пайдалану. Кәсіпкерлік
қызметтің өркениетті дамуы үшін мемлекет тарапынан жағдай жасалуы қажет.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты- Қазақстан Республикасында шағын
бизнес субъектілерінің даму проблемалары мен оларды мемлекеттік қолдау
бағыттарына, оның ішінде салықтық реттеу тетіктерінің әсер ету тиімділігіне
баға беру.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі міндеттер қарастырылды:
- Қазақстанда кәсіпкерлікті дамытудың әлеуметтік-экономикалық алғы
шарттары;
- қазіргі жағдайдағы Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуының
жай - күйі;
- бизнес субъектілерінің қызметін мемлекеттік реттеу тетігі ретіндегі
салық жүйесінің атқаратын рөлі;
- қазіргі кездегі Қазақстан Республикасында шағын бизнес субъектілерінің
қызметіне салық салу механизмі;
- шағын бизнес өкілдерінен түсетін салықтық түсімдердің бюджет
кірісіндегі алатын орны;
- шағын бизнес субъектілеріне салық салуды жетілдіру бағыттары.
Жоғарыда аталған мәселерді қарастыруда бірінші кезекте салықтық
заңнамалық- нормативтік актлер, содан кейін көптеген классик-
экономистердің, отандық ғалымдардың, экономика саладасындағы
қызметкерлердің ғылыми еңбектер, оқу құралдары, оқулықтары және түрлі
мақалалары пайдаланылды. Практикалық база ретінде, Алматы қаласы бойынша
салық басқармасының мәліметтері алынған.
Дипломдық жұмыстың талдау объектісі болып, Алматы қаласы бойынша
салық басқармасында тіркелген шағын бизнес субъектілері болып табылады. Бұл
ғылыми жұмыстың зерттеу пәні шағын бизнес субъектілері мен оларға
салық салу ерекшеліктерін зерттеу, сондай – ақ осы саланың дамуындағы
проблемалар.
Дипломдық жұмыс кіріспе, 3 бөлімнен, қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, мақсаттары мен міндеттері, объектісі, пәні,
зерттеудің теориялық және методологиялық негізі мен ғылыми жаңалығы
қарастырылды. Бірінші бөлімінде, шағын бизнес субъектілерінің қызметіне
салық салудың теориялық негіздері және шағын бизнес субъектілеріне толық
сипаттама берілген. Екінші бөлімінде, Қазақстан Республикасындағы шағын
бизнес субъектілеріне салық салудың қолданыстағы механизмі және шағын
бизнес субъектілері мен олардан түсетін салықтық түсімдерге талдау
жасалынды. Үшінші бөлімінде, салықтық реттеудің даму бағыттары
қарастырылды.
1.ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІНЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Шағын бизнес субъектілерінің қызмет етуін ұйымдастыру
Шағын бизнес кәсіпорындары – мына критерилерге жауап беретін
кәсіпорындар (заңды тұлғалар):
- жұмыскерлердің орташа жылдық саны (қосымша істеушілерді қоса) 50 адамға
дейін;
- активтердің жылдық орташа жалпы құны 60000 есе есептік көрсеткіштен
аспайтын;
- мынадай ұйымдық-құқықтық нысанда кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын заңды
тұлғалар:
- толық серіктестік;
- сенім серіктестігі;
- жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
- қосымша жауапкершілікті серіктестік;
- өндірістік кооператив.
Кәсіпкерлік—ол меншік формасына қарамастан, тауарларға (жұмыстар,
қызмет көрсету) сұранымды қанағатандыру арқылы таза табыс алуға
бағытталған, жеке меншікке (жеке кәсіпкерлік) немесе мемлекеттік
кәсіпорынды шаруашылық жүргізу (мемлекеттік кәсіпкерлік) құқығына
негізделген азаматтардың және заңды тұлғалардың бастамалы қызметі.
Кәсіпкерлік қызмет кәсіпкердің атынан, тәуекелмен және мүліктік
жауапкершілікпен жүзеге асырылады ( ҚР Азаматтық Кодексінің 10 бабы )
2007 ж. 12 қаңтардағы № 224-III ҚР Жеке кәсіпкерлік туралы заңына
сәйкес кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын шағын кәсіпорындар – есеп беру
жылы жұмыскерлердің (қосымша істеушілерсіз) тізімдік орташа саны 50 адамнан
аспайтын,өз қызметтерін коммерциялық негізде жүзеге асыратын, әділет
органдарында тіркелген және статистикалық тіркеуге енгізілген заңды
тұлғалар[1]
Шағын кәсіпкерлік базар қатынастарын ұдайы іске қосып отыратын
ортаның нақ өзі. Экономиканың өтпелі кезеңіндегі шағын кәсіпкерлік, ең
алдымен, базардың тауармен молығуына және жаңа жұмыс орындарының құрылуына
мүмкіндік берді. Жалпы алғанда, кәсіпкерлік экономикада нақты белсенді,
бәсекелес ортаны ғана қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар, мемлекеттің
экономикалық дамуында оның тұрақтылығының индикаторы есепті орта тапты
жасақтайды. Шағын кәсіпкерліктің әлеуметтік міндетіне: халықты жұмыспен
қамту, тұрмыс деңгейін қамтамасыз ету, адамның өмірге нық сеніммен қарау
мүмкіндігін арттыру жатады. Дамыған елдердің тәжірибесі шағын кәсіпкерлік
экономиканың даму қарқынын арттыра түсетінін көрсетеді. АҚШ-та барлық жұмыс
күшінің 50 пайызы шағын кәсіпкерлікпен шұғылданады. Ішкі өнімің 33 пайызын
нақ сол қамтамасыз етеді. Жапонияда жұмыс күшінің 80 пайызы шағын
кәсіпкерлікте жұмылдырылған, жалпы өнімнің 55 пайызы солардың үлесіне
тиеді. АҚШ-та шағын кәсіпкерлік ғылыми - зерттеу жұмыстарының 3 пайызын
ғана жүзеге асырса да, өндіріске енгізілетін ірі жаңалықтардың 50 пайызын
қамтамасыз етеді. Шағын кәсіпорындардың экономикалық тиімділігі соншалықты
айқын: ірі кәсіпорындар жаңа өнім өндіруге жұмсаған бір доллар шығынмен
салыстырғанда, осы көрсеткішпен шағын кәсіпорындар жаңа өнімдерді 17 есе
көп шығарады, шағын фирмалар мен дербес өнер тапқыштар жаңа технологияның
90 пайызынан астамын жасайды.
Қазақстанда шағын кәсіпорындар жүйесін қалыптасыру әлі жүріп жатыр.
1990-жылдардың басында Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің анықтамалары болмаған еді. Сондықтан, әрқилы құрылымдарға
түрлі анықтамалар қолданылды. Кейбіреулер он немесе одан да аз жұмысшысы
бар кәсіпорындарды шағын бизнеске жатқызса, енді біреулер мұны 200 және
одан да көп жұмысшысы қамтылған кәсіпорындар үшін қолданады. Соның
салдарынан бірыңғай статистикалық ұғым қалыптаса қоймады, шағын бизнеске
жатызылатын кәсіпорындардың нақты белгілері айқындалмады. Мұның өзі,
республиканың экономикалық дамуына осы сектордың қосар үлесіне лайықты баға
беруге және шағын кәсіпорындарды нақты топтастыруға мүмкіндік бермеді.
Бизнеске қатысына қарай, шағын деген анықтама жұмысшылардың саны, жалпы
табыс, сондай-ақ, жылдық айналым ұғымында түіндірілуі мүмкін. Фирмаларды
көлемі бойынша топтастыру кезінде негізінен бірінші белгі ескеріледі: шағын
бизнеске жұмысшы саны 100 адамға дейін, ал Қазақстанда 50 адамға дейін
болатын, кәсіпорындарды жатқызу қабылданған.
Бүгінгі күні шағын кәсіпорындар тиімді болып табылатын өндіріс түрлері аз
емес. Көптеген ғалымдар өркенияты базарлы экономиканың материалдық және
әлеуметтік базасында ұсақ, сондай-ақ, орташа бизнес тиімді қызмет көрсетеді
деп санайды. Олар жеке меншікке негізделген шаруа қожалығы ғана ауыл
экономикасын өркендетеді десе, басқалары ірі шаруашылықтардың басымдылығын
алға тартады, үшіншілері осы және басқа да меншік пошымдарын мойындайды.
Бірақ шаруашылықты басқарудың кез-келген пошымы, орнықты экономикалық орта
қалыптасқанда ғана табысты жұмыс істей алады, яғни меншіктің барлық пошымы
үшін бірдей базар шарттарын орнықтырып, нағыз бәсекелестікке жол ашудың
маңызы зор. Шағын кәсіпкерлік тек бәсекелестіктің ғана емес, сонымен бірге,
қоғамдағы техникалық прогресс пен ақпараттандырудың да лайықты ұйытқысы
олып табылады. Ол шағын және орташа қалалар мен аудандар аумағында тұратын
адамдардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартуға қызмет етеді. Шағын
кәсіпкерлік мемлекет тарапынан оңай қадағаланады және оны дамытуға көп
шығын жұмсалмайды. Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті дамыту
мен колдаудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде кешенді шаралар
белгіленген. Бағдарламада шағын кәсіпкерлікті тұрақты дамытуды қамтамасыз
ету, экономикада оның үлесін ұлғайту, жаңа жұмыс орнының санын арттыру,
айқын бәсекелестік ортаны құру, қоғамның орташа табы ретінде меншік
иелерінің бұқаралық тобын қалыптастыру көзделген. Кәсіпкерлік әлемдік
қоғамдық дамудағы барлық кезеңдеге қатысты болып табылады. Ортағасырлық
араб ойшылы Ибн-Хальдун (1332-1406 жж) кәсіпкерлікті меншікпен, еңбекпен,
адамның қабілеттілігімен сәйкестендіре отырып зерттеген. Батыс Европада
кәсіпкерлікті оқып білу физиократтар иелігінде болған. Ф.Кенэ Экономикалық
кестеде басты орынды жер иелері - кәсіпкерлеріне берген, яғни егер де кім
жерді жалға алса, ол ауыл шаруашылығын жоғары өндірістік дәрежеде
көрсетеді,-дейді. Кәсіпкерлік түсінігінің дамуы одан кейін физиократтар
түсінігінде А.Тюргоның еңбегінде көрсетілді. Оның схемасында қоғамның
өндірістік тобының міндеттілігі қарапайым жұмысшыларға еңбекақы төлейтін,
аванс беретін капиталистерге немесе кәсіпкерлерге түсті. Ж.Б.Сэй Саяси
экономия трактатында кәсіпкерді қандай да бір өнімді өзінің меншігіне
және өзінің есебіне әкелуге іс-әрекет жасайтын тұлға ретінде сипаттады.
Сонымен қатар, ол кәсіпкерлікті тәуекел факторына, ал кәсіпкерді өзіне
пайда келтіру үшін тәуекелге баратын адам деп көрсетті. Кәсіпкерлікті
дамытудағы қажетті шарттардың бірі деп ол өндіріс факторларын қозғалысқа
келтіретін (табиғат, еңбек,капитал)адамның білімі деп есептеді. А.Маршал
бойынша оның негізілігі шығамашылық процесс функциясы ретінде қойылған
бағыттар деп көрсетіледі. Ал,И.Шумпетердің айтуы бойынша, кәсіпкерлік бұл
қоғамдық жүйенің және ғылыми - техникалық қозғалыстың негізі ретінде
капитализмнің адамдық факторы болып табылады. Капитализмнің орталық
фигурасы ретінде ол кәсіпкерлікті қарады. Сондай-ақ, кәсіпкерлікті
технологияның дамуымен, жаңашылдықпен және экономикалық өсумен
байланыстырды. Кәсіпкерлікті жаңа негізгі өндірістік факторлар
комбинациясын жасаудағы шаруашылық субъектілері деп түсінді.
Соңғы 20-25 жылдарда жаңа нарықтық экономикада шағын кәсіпкерлік рөлінің
әдістемелік өзгергені айқалады. Бірігіп жұмыс істеу қарым - қатынасында
орнықты және тиімді келісімдер жүргізу және тәуелсіз өндірушілер массасының
өсуі байқалады. Шағын кәсіпорындарды ірі кәсіпорындармен салыстырғанда,
экономикалық тиімділіктің жергілікті нарыққа жақындығы, тұтынушылардың
сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі. Шағын кәсіпорын өндірістік
және дербес тұтынудың бөлінуімен байланысты өркендейді. Шағын және орта
дәрежелі деңгейдегі бизнес экономиканы жетілдіруге септігін тигізеді:
бәсекелестік орта өркендейді, қосымша жұмыс орны пайда болады, тұтыну
секторы ұлғаяды. Шағын кәсіпорындардың дамуы нарықты тауар және
қызметтермен толықтырады, экспорттың потенциалын арттырады және жергілікті
шикізат ресурстарын тиімді пайдалануға мүмкіндік жасайды.
Қазіргі жағдайда, экономиканы сауықтандыруға шағын кәсіпорындардың
қосқан үлесі жоқтың қасы. Оның себебі, жалпы өндірістің төмендеуі және ТМД
елдерімен экономикалық қатынастардың үзілуінен болып отыр. Сонымен бірге,
шағын кәсіпорынға мемлекеттік қолдау орындала алмай келеді. Шағын
кәсіпорындарға жан - жақты қолдау болмаған жағдайда олар өз бетімен жұмыс
істеп кете алмайды. Дүние жүзіндегі барлық елдерде шағын кәсіпкерлікке
мемлекеттік қолдау қоры болады. Мысалы, Жапонияда жыл сайын 2-3 млрд.доллар
бюджетте қаралады. Біздің Қазақстан жағдайында мемлекеттік қолдау тек қана
пайдаға салынатын салық жеңілдігі ғана. Шағын бизнестің басты проблемасы -
ол несие беру саясаты. Несие тек қана кепілдеме ретінде мүліккке беріледі.
Ал кепілдікке жарайтын шағын кәсіпорында жоқтың қасы, сондықтан шағын
кәсіпорындардың керекті несиесіне кепілдік бере алмайды. Сондықтан, шағын
бизнесті қолдайтын арнайы банк, несие банктің бір бөлімі болуы керек. Шағын
кәсіпкерлік фирмалар қәзіргі жағдайда делдалдық сферада, сонымен қатар тез
айналатын сала сауда - саттық, қоғамдық тамақтану, азаматтық құрылыс,
техника және машиналарды жөндеу, басқада салаларда орын алып отыр. Шағын
кәсіпорын өзінің жеке пайдасын аттыру мақсатында және кәсіпорынның
өндірістік мүмкіндігіне қарай сұраныс бар тауарлар шығару мен қызметтер
атқару үшін өзінің әлеуметтік дамуы негізінде жұмыстарын алдын - ала
жоспарлауы керек. Жоспардың негізінде тауар алушылармен және шикізат,
материалдар сататын кәсіпорындармен, өндіріске керекті өнімдермен жабдықтау
туралы шарттар болуы керек. Қазіргі кезде, нарықтың жасақталуы - көпқырлы
процесс. Мұнда ірі монополистік кәсіпорындармен қатар шағын бизнесті
дамытуға үлесін қосатын кәсіпорындардың дамуы жалпы экономикалық тиімді
шара. Оның ірі кәсіпкерлік фирмаға қарағанда тиімділігі жергілікті нарыққа
жақындығы, тұтынушылардың сұранысына икемділігі, шағын мөлшерде өндіруі,
қосымша жұмыс орнының жасақталуы, жергілікті шикізаттарды ұтымды пайдалану
және тағы басқалар. Қазақстан Республикасында экономикалық реформа
барысында алдын-ала түбегейлі ойластырылған бағдарламаның жоқтығынан ірі
индустриалды кәсіпорындарды шағын, орташа кәсіпорындарға жаппай көшуден
тарихта кешірімсіз қателер болды. Бұл өрескел қателіктерді жою үшін
мемлекет ірі индустриалды кәсіпорындарды қайта құрумен байланысты шағын
кәсіпорындарға арнайы бағдарламалар бойынша жан-жақты көмек көрсету керек.
Шағын кәсіпкерлікпен айналысатын кәсіпорындардың әлеуметтік қызметі жұмысқа
қамтылмаған көптеген жұмыс күшін қамту, ол әлеуметтк қайшылықты, қиындықтар
мен жұмыссыздықты жоюға септігін тигізеді.
1.2Шағын бизнесті реттеудегі салық тетіктерінің қолдану механизмі
Мемлекет елдің түрлі қызметтеріне ішкі және сыртқы саясаттары арқылы
араласып отырады, мысалға әлеуметтік, мәдениет, қорғаныс, қоршаған ортаны
қорғау, қаржылық және техникалық. Осылардың ішіндегі маңыздысы, қаржылық
саясат болып табылады, өйткені қаржылық ресурстармен қалғандарының дамуы
қаржыландырылады.
Салық саясаты қоғамның әрбір даму кезеңдеріне тән, тарихи дамуға
өзіндік әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салық саясатын жүргізіп отырады. Ал, нарықтық экономикадағы
салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты түсім
көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу(2(.
Салықтар, мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанындай, салықтар негізді түрде
қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде қолданылатын
болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі рөл ойнайтын ол- мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады.
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өэдеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салықтар ұлттық табыс және жалпы ішкі
өнімді тарату үдерісінде маңызды роль атқарады. Жалпы ішкі өнімді бөлу
және қайта бөлуде салықтың фискалды және реттеуші функциясы пайда болады.
Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты түрде әсер
етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу мәселесін шеше
отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен оларға тиеселі
кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың мемлекеттік тауарлар
мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына мүмкіндік береді”.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал, шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас әсер ету жүйесі болып табылады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салықты пайдалану
мүмкіндігі салықтың табиғатынан туындайды, олардың ішкі маңыздылығы
мен функцияларынан шығады. Салық фискалды қызметті орындай отырып және
мемлекет пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша айырықшылықты
өндірістік қарым қатынасында экономикалық категория болып табылады.
Қорыта айтқанда салық, реттеуші фукцияларды атқарады, яғни үдерісін
шектеу, санкциялау және ынталандыру орындалады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында
құны бар жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни
олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту
жолымен орындалатын іс әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет
іс әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс
әрекетінің дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранымға әсер етуімен
қайта өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық
төлеушіге ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ
бұл үшін ол мемлекетпен есептесуі керек(3(.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар-, деп жазды ол өз еңбегінде,- басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметінде
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы қолдануға болады. Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты.
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салықтар
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
Ф.Кенэнің ойынша, дұрыс ұйымдастырылған салық таза өнімнің негізінен
алынуы керек және өнеркәсіп шығынының құрамына кірмеуі керек, себебі мұндай
жағдайда ол жер иеленуішіні, меншік иесін, мемлекетті шығынға отырғызып,
өзін-өзі ұрлауы болып табылады.Ф.Кенэ мен А.Вагнердің тұжырымдамасы
бойынша атай кету керек, олар салық түсімін дұрыс бөлу немесе түк
болмағанда шаруашылық дамуы жолына зиянды әсерін әлсірету мүмкіндігін
көрсете отырып салықты шаруашылық өмірге белсенді әсер ету құралы деп
қарастырды.Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салықты
нағыз өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс-тәжірибесі
олардың пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.Мемлекет нарықтық экономика
жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын тауар өндірушілерге босата отырып,
өндіріске маңызды деңгейде тікелей араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық
қызметі құрылған байлықты алғашқы бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы
арқылы мемлекеттің қаржылық тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс
орындарының жағдайына байланысты болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл
экономикада мемлекеттік меншік құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда
құрылған өнімнің бір бөлігін алады да, содан кейін өндірістік тұтынудың
жетіспеген жерлерін дотация беру жолымен және басқа да мемлекеттік
қаржыландыру жолымен қайта жабады.Мемлекеттің экономикаға көрсететін
маңызды қызметтерінің бірі тұтыну сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша
сферасын қоғамның дамуына жұмсайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік
шығындар арқылы орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салық
тетіктерді мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес өкіметінің
тарихындағыдай тек теріс нәтиже бере алады.
Инфляцияның жоғары қарқынды жағдайында мемлекет өндіріс және тұтыну
сферасындағы артық ақша қаражатын қысқартуға ден қоюы керек. Осы бағытта
салықтық механизм мемлекеттің осы міндетін орындауының қажетті құралы болып
табылады. К.Макконелл мен С.Брюдің жазғанындай “жиынтық шығындар көлемінің
шамадан тыс көп болуы инфляциялық сипат алады. Мұндай жағдайда өкімет
шамадан тыс шығындарды жоюға міндетті. Ал бұған ең алдымен жеке шығындарды
қысқарту сонымен қатар жеке меншік шығындарын қысқарту мақсатымен
салықтарды жоғарлату арқылы жете алады” [4].
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр-түрлі авторлардың бюджеттегі салықтың рөлі туралы түрлі
ой - пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салықтық реттеуге анықтама
беруге болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз-шаруашылық субъектілері
немесе жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу яғни олардың
өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту жолымен әсер
етуі болып табылады. Салықтар солардың өздеріне ғана тән әдістерді жүзеге
асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді қысқарту арқылы
мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес тиімсіз өндірістің
дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы ынталандыру мысалға,
“қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру” деп атауға болатын әдіс бойынша
жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша қаржылық ресурстарды
сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салықтық жүйе мен салықтық механизмде көрсетілгендей
өзінің және мемлекеттің иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін
жағдайды орындауы қажет.Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай
“кері қаржыландыру” тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы
кезінде айқын көрінеді. Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне
де тиесілі қаржыны иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада
макроэкономикаға екінші жағынан микроэкономикағада әсер ете алады. Әкімшіл-
әміршіл реттеуге қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы
мемлекеттің де салық төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар,
салықтық ынталандыру екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол:
кеңейту және шектеу. Салық салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің
жеңілдіктері арқылы көрінеді, салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене
отырып, төленетін қаржының бір бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады.
Ал, шектеу жағына тоқталатын болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің
бір бөлігін өзіне қалдырады немесе одан толықтай бас тартады.
Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін толықтырады, ал кейбір жағдайларда
бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық жүйесінің нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады.
Сөйтіп, салық жүйесі мемлекет енгізген салықтан жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады.Салық жүйесінің әр бір құрылымдық
бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы тетіктері ретінде қарастыруға болады.
Экономикаға салықтың әсер етуі тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтсе де
салықтар экономика дамуының құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымына белсенді әсер етеді және елдің кейбір аймақтарының
дамуын реттеу құралы болуы да мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік
сферасына қолдау жасайды.Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін
әсері зор. Сондай-ақ мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық
саясатының атқаратын рөлі үлкен.Салық субъектілерінің немесе салық
төлеушілердің салық жүйесіндегі мәні аз емес. Себебі, салық төлеушілер
салық механизмін құруда негізгі салық элементтері болып табылады. Салық
салу субъектілері шынайы салық ауыртпалығын көтеретін салық таратушылармен
үнемі сәйкес келе бермейді. Мысалға, алып қарайтын болсақ, оған жанама
салықтарды келтіруге болады. Онда, салықты өндірушілер немесе сатушылар
төлегенімен, ал, салық ауыртпалығын соңғы тұтынушы көтереді. Қазақстан
Республикасының салық заңдылықтарына байланысты салық төлеушілер болып-жеке
және заңды тұлғалар, резидент және резидент емес тұлғалар болып табылады.
Кәсіпкерлер мен шаруашылық субъектілерінің қызығушылығына салықтарды төлеу
мен есептеудің механизімі белсенді түрде әсер етеді. Бұған анықтама беріп
жатудың қажеті жоқта болар десекте, нақты салық салу объектісі,салық
ставкасы, оның төлеу мерзімі, қолданылатын белгілі бір жеңілдіктері,
нәтижесінде бюджетке төленетін төлем сомасы салық төлеушілердің аса көңіл
бөлетін қызығушылықтары болып табылады.
Салық салу механизмі элементтерінің негізгілерінің бірі салық салу
объектісі. Бұл салықтық реттеудің негізгі тетіктерінң біреуі болып
табылады. Оның көмегімен кейбір салық төлеуші шаруашылық субъектілерінің
арасында салық ауыртпалығы дифференцияланады. Салық салу объектісі болып
табыстар, мүліктер, тауарлар мен қызметтердің бағасы және қосылған құн
есептеледі.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, салық салу объектісі
болып, жеке және заңды тұлғалардың табысы, жылжымайтын, жылжитын мүліктер,
жер, қосымша құн, қызмет пен тауарлардың кейбір түрлері, жер қойнауын
пайдаланушылардың табыстары табылады.Салық механизмінің ең негізгі оңтайлы
тетігінің бірі болып, салық ставкасы табылады. Бекітілетін салық ставкасы
және оның базалық мөлшері ең маңызды нәрселердің бірі. Салық ставкасын жан-
жақты қарастыра келе, кеңінен таралған бәрімізге белгілі “ұсыным
экономикасы” деп аталған Батыстың экономикалық теориясын қарастырамыз. Осы
теориямен сәйкес экономикалық өсу салық жүйесінің функциясы болып
табылады.Мемлекет бекіткен барлық салық ставкілері өндіріс шығындарын
сонымен бірге еңбек ақының өсуіне байланысты жанама шығындарды көбейтеді.
Бұл жинақтау мүмкіндігін, сонымен қатар инвестициялауды азайтады, ол
өндірістің өсуін тежеп, ұсынысты төмендетеді. Қарастырылып отырған теория
қандай да бір салықтан түсетін пайда салық салудың екі түрлі деңгейін-
төмен және жоғары деңгейін көрсетеді. Мысалы, мемлекеттің нолге
теңестірілген табысы, салық ставкасы нолге және 100 пайызға теңестірілген
кезде пайда болады. 100 проценттік салық ауыртпалығы жағдайында өндіріс
әлсірейді және жуық арада өз жұмысын тоқтатады.
Лаффер қисығы салық салуды жоғарлатудың белгілі бір нормасына дейін
(R) бюджеттік түсімдер көбейе түседі. Ал, шекті нормаға жеткенде бюждет
түсімдері азая бастайды.Теориялық жағынан мемлекеттік жоғары табысты
қамтамасыз ететін, сонымен бірге тиімді кәсіпорындардың ынталылығын
арттыратын оптималды салық ставкасы бар екенін көп жылғы теориялық,
практикалық талдаулар көрсетіп берді.Салық ставкасы экономиканың даму
ерекшелігімен қатар, нарықтық жағдайларды ескеріп отыру керек. Оптимальды
салық ставкасын енгізудің оңтайлы кезі, экономикалық жағдаяттың
тұрақтылығы, инфляция деңгейінің төмен болуы немесе оның мүлдем болмауы
болып табылады.Шаруашылықтың нарықтық жағдайындағы әлемдік тәжірибие
көрсеткендей, салық ставкасының деңгейі 30-40 пайыздың болуы өндірістің
ынталылығының немесе қызығушылық деңгейінің төмендеу шегі болып
табылады.Көптеген ірі мемлекеттерде түрлі салық реформаларының нәтижесінде
өндірістік компаниялардың табысына салынатын салық ставкалары әлдеқайда
төмендеген.Біздің елімізде де аз уақыттың ішінде табысқа салынатын салық
ставкалары бірнеше рет өзгеріске түсіп үлгерді. Егер, 1992 жылды алып
қарайтын болсақ, түрлі пайда көздерінен табылатын табыс түрлеріне 10-70
пайызға дейін дифференциалды салық ставкасы белгіленген болатын. Бертін
келе 1994-жылы 30-45 пайыздық екі түрлі салық ставкасы қолданылды. 1995-
жылғы маусым айынан бастап,салық ставкасы 30% болып белгіленді және
төмендетілген 20% және ауылшаруашылық кәсіпорындарына төмендетілген 10%
салық ставкасы қолданылды. Ал, қазір 5-30 дейінгі дифференциялды табыс
салығы ставкасы қолданылады.Басқа елдермен салыстырғанда біздегі табыс
салығы ставкасы төмен болып саналады бұл әрине біздің экономикамыздың
өзіндік ерекшелігіне байланысты.Қазіргі кездегі салықтық реттеудің негізгі
тетіктерінің негізгілерінің біреуі болып, салық жеңілдіктері табылады.
Егер, салық объектісі, субъектісі, ставкасы оларды есептеу мен төлеудің
мерзімі мен тәртібі салықтарды төлеу мен есептеудің қажетті компоненттері
болып саналса ал, салық жеңілдігі керісінше, кейбір салық төлеушілердің
салықтық төлемдерді азайту жағдайын немесе олардан мүлдем босатылуын
қарастырады. Салық жеңілдіктерінің салық механизмінң басқа элементтерінен
ерекшелігі сол, ол сол элементтерге қосымша қолданылады.Егер, салық
ставкасын сипаттай келе, бұл элементтің икемділігін көретін болсақ, ал,
жеңілдік туралы айтқанда дәл осы жеңілдіктер арқылы салықтық механизмді
икемділікпен және жылдамдықпен қамтамасыз етуге болады. Нақ осы икемділік
салықтық реттеуді бағалық, ақша-несиелік, бюджетті-қаржылық реттеуден
ерекшелендіріп отырады және оны экономиканы мемлекеттік реттеудің жалпы
механизміне қолдану сферасын қалыптастырады. Салықтық жеңілдіктер ұдайы
өндіріс үрдісін іскерлік белсенділікті арттыруға қолданатын, қаржылық
салымдарды кеңейту, ғылыми-техникалық прогрессті жетілдіретін, жаңа
өндірісті, өнімдерді, қызмет түрлерін меңгеретін мемлекеттерде кеңінен
қолданылады. Салықтық жеңілдіктердің кәсіпорындарда қолдануының негізгі
бағыттары төмендегідей:
- тиімділікті жоғарылату;
- қоғамға қажетті қызмет түрлерін игеру немесе өндірістік
диверсификация (әртараптандыру);
- керек емес, тиімсіз өндірістік кәсіпорындарды қысқарту немесе
болдырмау;
- ғылыми-техникалық прогрессті ынталандыру;
- табыстарды жинақтау мен тұтынуға толық жұмсау;
- өндірістік емес инфрақұрылымдардың дамуын және экологиялық
режиммен қамтамасыз ету.
Келесі салық механизміндегі маңызды рөл атқаратын элементтердің бірі
салықтардың төлеу тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық жүйесінде салық
төлеудің ыңғайлы уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған
тәртібін белгілеу негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге
салықтың қалай, қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық
төлеушінің төлеу мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты
болып келеді. Осыдан барып, өндірістің баяулауы, салықтан жалтару деген
мәселелер туындайды(6(.
Салық салу жүйесінің экономикалық мән-мазмұнын талдауды тұжырымдай
келе, салық механизмінің барлық элементтерін экономиканы мелекеттік реттеу
мәселелерін шешуге бағытталған біртұтас жүйе ретінде қарастыруға болатынын
байқауымызға болады. Жоғарғы айтылғандардың бәрінен мынадай қорытынды
жасауға болады: салықтар мемлекетке реттеу қызметін жүзеге асыруға қажетті
құрал береді және сондай – ақ, өндірісті өз арнасына сала отырып дамытуға
жағдай жасайтын арнайы салық механизмі арқылы, мемлекетке экономикалық
үдерісін реттеуге мүмкіндік береді.
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ШАҒЫН БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІНЕ САЛЫҚ САЛУ
МЕХАНИЗМІ
2.1 Шағын бизнес субъектілеріне салық салудың ерекшеліктері
Нарықтық қатынастар жүйесі, кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасайтын және
олардың өндіретін тауарлары мен қызмет түрлерінің сапасы мен құрылымын,
көлемін арттыра отырып жұмыс тиімділігін арттыратын шаруашылықты жүргізудің
универсальды үлгісі болып табылады.
Орта және шағын кәсіпкерлікті дамыту мәселесі бүгінгі күні
Қазақстанның экономикалық саясатында үлкен орын алады. Оның себептері
Қазақстан нарықтық экономикаға өту жағдайында түрлі меншік нысанындағы
кіші және орта бизнестегі кәсіпорындар құруға деген қажеттілік пайда болды,
яғни, тұтыну нарығына өз тауарларын шығарып, халықты жұмыспен
қамтамасыз ету, экономиканы жан-жақты дамыту, әлемдік рынокка шығу, ұлттық
байлығымызды көтеру.т.б.
Жоғарыда атап көрсетілгеніндей, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын
субъектлер саны, кәсіпкерліктің түрлері өте көп, яғни оларды жіктей келе
олардың қызметін реттейтін салық түрлеріне тоқталатын болсақ, оларға, егер
олар заңды тұлға болатын болса қазіргі қолданыстағы салық заңдылығына
сәйкес корпоративті табыс салығы салынады, жеке тұлға болса жеке табыс
салығы және бүгінгі таңда барлық кәсіпкерлік қызмет түрлеріне арнаулы салық
режимі қолданылады.Қазақстанда кәсіпкерлік қозғалысын дамытуды және шағын
бизнестің өсуін қолдау мақсатында Қазақстанда Республикасының Салық
кодексінде шағын кәсіпкерлік субъектілеріне салық салу рәсімін оңайлатуға
бағытталған бірқатар шараларды көздейді.
Жекелеген салықтарды есептеу мен төлеудің ерекше (оңайлатылған)
тәртібін қолдануға, сондай-ақ олар бойынша салықтық есеп беруіне қатысты
“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан
Республикасы Кодексінің негізгі ережелері “Арнаулы салық режимі” 15-
бөлімінің “Жалпы ережелер” 64-ші бап бойынша реттеледі [6].
Арнаулы салық режимін қолдана отырып мемлекет кәсіпкерлік қызметтің
дамуына, өсіп-өркендеуіне жағдай жасайды және оларды салықтық реттеп
отырудан да құры қалмайды.Енді оған толығырақ тоқталатын болсақ, өтпелі
кезеңді басынан кешіріп отырған ҚР мемлекет үшін жеке кіші және орта
бизнесті дамытуда аталмыш салық салу режимінің тигізер әсері ерекше болмақ.
Арнаулы салық режимі шағын бизнес субъектілері үшін, төлем көзінен
ұсталатын жеке табыс салығын қоспағанда,әлеуметтік салықты және
корпорациялық немесе жеке табыс салығын есептеумен төлеудің оңайлатылған
тәртібін белгілейді.
Бұл салық салу әдісін салық төлеушілердің белгілі бір түрлері ғана
қолданады, сонымен бірге салық түрлерін, яғни, әлеуметтік салықты,
корпоративті табыс салығын, төлем көзінен салық салынатын жеке табыс
салығын қоспағанда жеке табыс салығын төлеу мен есептеудің оңайлатылған
тәртібін қолданады. Ол- патент негізінде, оңайлатылған декларация негізінде
болады. Жеке кәсіпкер лицензиалауға жататын қызыметті жүзеге асырған
жағдайда ол мундай қызыметті жүзеге асыруға құқық беретін лицензиясын
көрсетуге міндетті. Бұл орайда патент лицензияның қолданылу мерзімінен
аспайтын мерзімге беріледі. Салық төлеушінің бизнес қызыметті жузеге
асыратын орны бойынша салық органына, бизнес қызыметті уақытша тоқтата тұру
тұралы өтініш берілген жағдайды қоспағанда, патент алуға өтінішін бермеуі
оның салықты жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен есептеуге және төлеуге
келісімі деп саналады.Салық органдары өтініш берілгеннен және бюджетке
патенттің құны мен жинақтаушы зейнет ақы қорларына міндетті зайнетақы
жарналары төленгенін растайтын қужаттар көрсетілгеннен кейін бір күн ішінде
патент беруді жүргізеді. Жеке кәсіпкерді мемлекеттік тіркеу туралы куәлік
көрсетілмейінше, патент жарамсыз болады.Салық салу объектісі болып, салық
төлеушілердің ҚР территориясы аумағындағы салық кезеңі ішінде тапқан табысы
болып табылады. Салық салудың оңайлатылған жағдайын қолданушыларда міндетті
түрде төмендегі шартты нәрселер болуы керек: орналасқан жері бойынша
аумақтық салық орагандарында мемлекеттік тіркеуде болуы керек; бекітілген
үлгіде өтініші болуы керек; лицензиялауға жататын қызметті жүзеге асыру
барысында лицензиясы болуы керек; мемлекеттік тіркеуге байланысты алымдары
төленуі керек; банктегі шоты туралы мәлімет болуы керек; сондай-ақ, басқа
да бюджетпен есеп айырысқаны туралы құжаттары болуы шарт.
Бұл ретте, арнайы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар-шағын бизнес
субъектілері үшін осы тарауларда корпорациялық табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша, ал жеке кәсіпкерлер үшін-жеке табыс және әлеуметтік
салықтар бойынша оңайлатылған ережелер көзделген.
Сонымен қатар, Салық кодексінің басқа да бөлімдерінде бюджетпен
уақытылы және толық көлемде есептесуге тырысатын шағын бизнес субъектілері
үшін қызығушылық тудыратын ережелер бар.
Жеке кәсіпкерге кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін ең алдымен
тіркелу қажет.
Шағын бизнес субъектілері- заңды тұлғаларды тіркеу Қазақстан
Республикасының әділет органдарында жүзеге асырылады.
Заңды тұлғаны тіркеу үшін кәсіпкер тіркеуші органға өтініш береді. Және
құрылтай құжаттары, сондай-ақ мемлекеттік тіркеу үшін алымды төлеуді
растайтын құжатта қоса беріледі. Әділет органдарында шағын кәсіпкерлік
субъектілеріңн тіркеу 3 жұмыс күні ішінде жүргізіледі.
Жеке кәсіпкерлерді міндетті мемлекеттік тіркеу егер ол жалдамалы
қызметкерлердің еңбегін пайдаланған және оның жылдық жиынтық табысы
Қазақстван Республикасының заң актілерімен және жеке тұлғалар үшін
белгіленген жылдық жиынтық кірістің салық салынбайтын мөлшерінен асқан
жағдайларда кәсіпкердің тұратын жері бойынша салық органында жүзеге
асырылады. Салық салынбайтын салықпен жылдық жиынтық кіріс бір жыл үшін
айлық есептік көрсеткіштер (АЕК) сомасы ретінде айқындалады.
Мемлекеттік тіркеу үшін салық органына жүгінуден бұрын кәсіпкер
мемлекеттік тіркегені үшін алымды төлеуі қажет.
Шаруа (фермерлер) қожалықтары, барлық санаттағы мүгедектер, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының азаматтығын алғанға дейін заңды тұлға құрмастан
кәсіпкерлік қызметімен айналысатын репатрианттар (оралмандар) алымды
төлеуден босатылады.Алымды төлегеннен кейін кәсіпкерге белгіленген
нысандағы өтінішті, мемлекеттік тіркеу үшін алым туралы құжатты (түбіртек)
салық органына беру қажет. Көрсетілген құжаттар барлығының кезінде салық
органы құжаттарды беру күніне кәсіпкерді мемлекеттік тіркеуді
жүргізеді.Егер жеке кәсіпкер көрсеткен өтініште қызметті жүзеге асыру
мерзімі көрсетілмесе, мемлекеттік тіркеу туралы құжат мерзімсіз беріледі.Он
жұмыс күнінің ішінде шағын кәсіпкерлік субъектілер-заңды тұлғалар
мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін салық органына қою және салық
төлеушінің тіркеу нөмірін алу үшін салық органына жүгінуге міндетті. Жеке
кәсіпкерлер егер жоқ болса, СТН-да алуы тиіс. Бұл үшін олар салық органына
өтініш беруі қажет. Салық төлеушінің өтінішті беруінен кейін екі жұмыс
күнінің ішінде салық органы оған СТН мен Салық төлеушінің куәлігін береді.
Салық төлеушінің куәлігін алып және салық органында есепке тұрып,
кәсіпкерге бюждетпен есеп айырысудың тәртібін таңдау қажет. Салық
заңнамасына сәйкес шағын бизнес субъектісіне жалпы белгіленген тәртіпте
немесе арнайы салық режимі бойынша бюджетпен есеп айырысуды жүргізуге құқық
беріледі.
Арнаулы салық режимінің мәні сонда, арнаулы салық режимі әлеуметтік
және корпорациялық немесе жеке табыс салықтары (жалдамалы қызметкерлердің
еңбекақысынан ұсталатын табыс салығынан басқа), сондай-ақ салық жүктемесін
кеңейтуге бағытталған жеңілдік ставкалары мен басқа да тетіктер бойынша
салық есеп беруін есептеу, төлеу және берудің оңайлатылған тәртібін
көздейді.
Қазіргі кезде біздегі орташа кєсіпорындардың статусы єлі де болса
анықталған жоқ, дегенмен, 2003 жылы “Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
туралы” Заңда шағын және орта, ірі кєсіпорындардың ресми түрде анықтамасы
берілген болатын. Онда орта бизнес субъектлеріне жұмысшыларының саны 250
адамнан жєне жалпы активтерінің құны 325000 айлық есептік көрсеткіштен
аспайтын кәсіпорындарды жатқызылған болатын. Осы уақытқа дейін, нақты
қандай кәсіпорындарға жатқызылатыны белгісіз, шағын кәсіпкерлігі қайсы,
орта кәсіпкерлігі қайсы, бәрібір үкіметтің барлық құжаттарында орта жєне
кіші бизнесті қолдау туралы сөз болып жатады. Сондықтан, мемлекеттік
қолдауды қажет етіп жататын орташа кәсіпорындарды анықтап, олар бойынша
мониторинг ұйымдастыру негізгі мәселелердің біреуі болып табылады.
Ал, 2006 жылдың сәуір айынан бастап енгізілген Жеке кәсіпкерлік туралы
Қазақстан Республикасының заңы бойынша шағын кәсіпкерлерге төмендегідей
кәсіпкерлерлікпен айналысатын субъектлер жатқызылмайды:
- наркотикалық, психотропты, прекурсорлық құралдармен байланысты
қызметтерді;
- акциздік тауарларды өндіріп және көтерме саудада сататын;
- нан өнімдерін өндіру пунктеріндегі астықты сақтау қызметі бойынша;
- лотореялар ұйымдастыру мен өткізу;
- шоу-бизнес және ойын бизнес саласындағы қызметтер;
- сертификаттау, метрология және сапа басқару саласындағы қызмет;
- мұнай өнімдерін, газ, электр және жылу энергиясын өндіру мен өңдеу;
- радиоактивті материалдарды өндіру мен өңдеу саласындағы қызметтер;
- банк саласындағы қызметтер (немесе кейбір банк операцияларының
түрлері) және сақтандыру нарығындағы қызметтер түрлері (сақтандыру агенті
ретіндегі қызметтен басқа);
- аудиторлық қызмет;
- бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби қызметтер [7].
Тек салық мақсаттарында, яғни шағын бизнес субъектілері үшін арнаулы
салық режимін қолдану үшін Салық кодексінде “шағын бизнес субъектілері”
термині пайдаланылады, оған сәйкес қызметтің кіріс, саны және түрлері
бойынша шектеулер белгіленеді.
Мысалы, “шағын бизнес субъектілері” түсінігіне мыналар түседі:
1)Жеке кәсіпкердің өзін қоса қызметкерлердің саны 25 адамнан аспайтын,
ал тоқсандық кірісі 10,0 млн теңгеден аспайтын жеке кәсіпкерлер (заңды
тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметімен айналысатын жеке тұлғалар);
2)Тоқсан үшін қызметкерлеріңнің саны 50 адамнан аспайтын, тоқсандық
кірісі 25 млн теңгеден аспайтын заңды тұлғалар.
Бұдан басқа, қызметтің мынадай түрлеріне арнаулы салық режимі
қолданылмайды: акцизделген өнім шығару; кеңестік, қаржы, бухгалтерлік
қызмет көрсетулер; мұнай өнімдерін сату; шыны ыдысты сату; жер қойнауын
пайдалану;
Төмендегі аталғандарды қоспағанда лицензияланатындар (төмендегі аталған
тауарлар мен қызмет көрсетулер 23 қараша 2002 ж. № 358; енгізілген
өзгерістер мен толықтырулар негізінде келесі тауарлар мен қызмет көрсетулер
мен жұмыстар орындауға толықтырылды): медициналық, дәрігерлік және
ветериналық; тұрғын үй коммуналдық-тұрмыстық объектілерді газдандыру
бойынша өндіріс, жөндеу және құрылыс жұмыстары; күзет, өрт дабылы мен
өртке қарсы автоматика құралдарын жобалау, монтаждау, орнату мен техникалық
қызмет көрсету; өртке қарсы техниканы, өртке қарсы автоматика құралдарын
жобалау, монтаждау, орнату мен техникалық қызмет көрсету;
жолаушылар лифтерін монтаждау, жөндеу және қызмет көрсету; дезинфекция,
дезинсекция, дератизация құралдары мен аспаптарын, сондай-ақ, оларды
пайдаланумен байланысты жұмыстар мен қызмет көрсетудің түрлерін дайындау,
шығару, ұқсату және көтерме сату; жолаушылар мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz