Әл-Фараби дүниетанымындағы болмыс пен тәңір
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. ӘЛ.ФАРАБИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ
БОЛМЫС ПЕН ТӘҢІР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. әл.Фараби шығармаларының идеялық негіздері ... ... ... ... ..7
1.2. әл.Фарабидің болмыс ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3. әл.Фарабидің тәңірі туралы көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
II. ӘЛ.ФАРАБИ ІЛІМІНДЕГІ ДІН МЕН ФИЛОСОФИЯ
САБАҚТАСТЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.1. әл.Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
2.2. әл.Фараби калам мен фалсафа арақатынасы
жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 103
I. ӘЛ.ФАРАБИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ
БОЛМЫС ПЕН ТӘҢІР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1. әл.Фараби шығармаларының идеялық негіздері ... ... ... ... ..7
1.2. әл.Фарабидің болмыс ілімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.3. әл.Фарабидің тәңірі туралы көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... . 49
II. ӘЛ.ФАРАБИ ІЛІМІНДЕГІ ДІН МЕН ФИЛОСОФИЯ
САБАҚТАСТЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
2.1. әл.Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
2.2. әл.Фараби калам мен фалсафа арақатынасы
жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 103
Қай халықтың болмасын бүгінгісі өткен тарихымен астасып жатады. Өткенінен хабары жоқ жандардың бүгінге, болашаққа да берері шамалы болады. Келешектің қамын, оның мәнді болуын ойлаған халық жас ұрпақты бесіктен тәрбиелейді. Одан әрі дәстүр - өнегесін санасына сіңіреді. Мұның барлығы халықтың өзіндік қолтаңбасы бар тағылымдарынан туындайды.
Уақыт-ескі мен жаңаны таразылап, бағалайтын, ескіні шаң қаптырып жұтатын, жаңаны сынап, жер жастандырып өзінің талабын сездіретін күш. Бірақ, осы күш-саяси қысым, аласапыран, дүрбелең, тіпті, топан су болып көрініс беріп, тегеурінін сездіріп жатса да, өзінің қадір-қасиеті мен қызметінің қажеттілігін табиғи талаппен мойындататын ұлттық болмысымыздың өзегі-құдайлық әлеммен байланыстырушы дін және оның құндылықтар жүйесі осы уақытпен бірге қатар келе жатыр.
Кеше діни-рухани желі - жүйе кешегі жетпіс жылдық аз ғана уақыттың ішінде қажетсіз деп танытылды, идеологиялық қағажу көрді. Адам мен құндылық арасындағы қатынас бұзылды, тарих үзілді, мәдениет қайта түзілді. Бүгін сол құндылықтарымызды өзінің қалдырған мұрасы арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген тарихи тұлғаларымызға басқаша көзқараспен, оларға деген қатынасымызды қалпына келтіріп, тарихи сабақтастықты жалғап, төл мәдениетіміздің келбетін қайта танып, саралауға деген ұмтылыс бар. Осындай рухани мұраның басында барша әлемге Екінші Ұстаз Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық мұрасы тұр.
әл-Фараби және оның мұрасын жан-жақты зерттеу нысаны ретінде таңдаған фарабитану саласы да өткен дәуірдің тегеурінімен сол уақыт пен кеңістіктің қажет деп тапқан қырларымен танылды және танытылды. Фараби мұрасын тану өзіндік болмысы мен табиғатының ақиқатын жан-жақты танырлық мүмкіндікке тәуелсіздіктен кейін жететін сияқты болып көрінді. әл-Фарабидің шығармашылық мұрасын негізінен зерттелу жағынан, зерттеушілерінің саны мен сапасы жағынан кенде емес. Көрсеткіш ретінде ғалымның мұрасын тану тіл, әдебиет, тарих, мәдениет, дін, философия және тағы да көптеген сала тұрғысынан зерттелініп жалпы әлемде жүздеген диссертациялар жазылды. Бұл сандық, сапалық өлшем. Осы өлшемнің өзінен-ақ саннан сапаның тууы, зерттеудің дәрежесі мен көлемі анықталуы тиіс еді. Бірақ бүгінгі таңда әл-Фараби мұрасының әрбір саласы арасында тұтастық пен тұжырымдалған, орталықтандырылған жүйеге түсіру қажеттілігі артып отыр. әл-Фараби шығармашылығын зерттеуде ашылмай жатқан, тиісінше танылмай, танытылмай жатқан қат-қабат мәселелер жетерлік.
Уақыт-ескі мен жаңаны таразылап, бағалайтын, ескіні шаң қаптырып жұтатын, жаңаны сынап, жер жастандырып өзінің талабын сездіретін күш. Бірақ, осы күш-саяси қысым, аласапыран, дүрбелең, тіпті, топан су болып көрініс беріп, тегеурінін сездіріп жатса да, өзінің қадір-қасиеті мен қызметінің қажеттілігін табиғи талаппен мойындататын ұлттық болмысымыздың өзегі-құдайлық әлеммен байланыстырушы дін және оның құндылықтар жүйесі осы уақытпен бірге қатар келе жатыр.
Кеше діни-рухани желі - жүйе кешегі жетпіс жылдық аз ғана уақыттың ішінде қажетсіз деп танытылды, идеологиялық қағажу көрді. Адам мен құндылық арасындағы қатынас бұзылды, тарих үзілді, мәдениет қайта түзілді. Бүгін сол құндылықтарымызды өзінің қалдырған мұрасы арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген тарихи тұлғаларымызға басқаша көзқараспен, оларға деген қатынасымызды қалпына келтіріп, тарихи сабақтастықты жалғап, төл мәдениетіміздің келбетін қайта танып, саралауға деген ұмтылыс бар. Осындай рухани мұраның басында барша әлемге Екінші Ұстаз Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық мұрасы тұр.
әл-Фараби және оның мұрасын жан-жақты зерттеу нысаны ретінде таңдаған фарабитану саласы да өткен дәуірдің тегеурінімен сол уақыт пен кеңістіктің қажет деп тапқан қырларымен танылды және танытылды. Фараби мұрасын тану өзіндік болмысы мен табиғатының ақиқатын жан-жақты танырлық мүмкіндікке тәуелсіздіктен кейін жететін сияқты болып көрінді. әл-Фарабидің шығармашылық мұрасын негізінен зерттелу жағынан, зерттеушілерінің саны мен сапасы жағынан кенде емес. Көрсеткіш ретінде ғалымның мұрасын тану тіл, әдебиет, тарих, мәдениет, дін, философия және тағы да көптеген сала тұрғысынан зерттелініп жалпы әлемде жүздеген диссертациялар жазылды. Бұл сандық, сапалық өлшем. Осы өлшемнің өзінен-ақ саннан сапаның тууы, зерттеудің дәрежесі мен көлемі анықталуы тиіс еді. Бірақ бүгінгі таңда әл-Фараби мұрасының әрбір саласы арасында тұтастық пен тұжырымдалған, орталықтандырылған жүйеге түсіру қажеттілігі артып отыр. әл-Фараби шығармашылығын зерттеуде ашылмай жатқан, тиісінше танылмай, танытылмай жатқан қат-қабат мәселелер жетерлік.
1. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri.-Ankara: 1991.-223-б.
2. M.Fahri. İslam felsefesi tarihi.-Stambul: 1996.-103-б.
3. M.Bairaktar. İslam felsefesine giriş.-Ankara: 1997-174-б.
4. Сол жерде.103б.
5. А.Көбесов. Әбу-Насыр әл- -Фараби. Алматы 2004.-117-б.
6. Farabi. İhsaul ulum. O.Eminbaskısı.-Kair: 1949.-159-бет.
7. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби.-Алматы: 1997.-33-б.
8. Салих Махди Аммаш. әл-Фараби нитадж әл-арабийа//Әс-Саура: 1975.-30 октубир.
9. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі.-Алматы: 2006.-162-б.
10. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Ғылым, Алматы: 1973.-158-б.
11. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі.-Алматы: 2006.-162-б.
12. Григорян С.Н. Из истории Средней Азии и Ирана. VII-XII вв-М.: Изд-во. АНСССР, 1960.-330с.
13. Kraus P. Jabir et les origienes de l`alchimie arabe.-Le Cairo (Memories del L`Institut d`Eqypt): 1942.-138-p.
14. Strauss L. Philosophie and Gesotz.-Berlin. 1935.-62-p.
15. Galston M. Re-examination of al-Farabi`s Neoplatonism.//Journal of the History of Philosophi.-1977.-№15.-114-б
16. Сагадеев А.В. Ибн Рушд (Аверроэс)-М: Наука,1973.-200-с.
17. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби.-Алматы: 1997.-233-б.
18. В.И.Ленин. Философские тетради. Полное собрание соченении.Т.29.-М: Госполитиздат,1963.-782-с.
19. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
20. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі.-Алматы: 2006.-162-б.
21. Сол жерде.10б.
22. Джумабаев Ю.Д., Мамедов Ш.Ф. Этическая мысль в Средней Азии в IX-XV вв.-М: Изд-во МГУ, 1974.-168—с.
23. Грюнебаум Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М: Наука, 1986.- 93-с.
24. Бартольд В.В. Культура мусулманства. М: Наука, 1992.-261-с.
25. Касымжанов А.Х. Абу Наср Аль-Фараби.-М: Мысль, 1982.-8-с.
26. Сол жерде.8б.
27. Койре А. Очерки истории философской мысли. М: Прогресс, 1985.-156б.
28. Сол жерде. 57-58бб.
29. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби.-Алматы: 1997.-133-б.
30. Д.Кішібеков.Философия.-Алматы: 2004.-420б.
31. Маруф Наджи. Әл-Фараби араби әл-маутин уа әс-сақафа.-Бейрут, 1975.-С.15.
32. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі.-Алматы, 2006.162 б.
33. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri.-Ankara: 1991.-223-б.
34. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma.-Ankara: 1974.- 50-б.
35. Mehmet Aydın. Din felsefesi. İzmir: 1987.- 41-б.
36. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul: 1998- 329-б.
37. Сагадеев А.В. Ибн Рушд (Аверроэс)-М: Наука,1973.-200-с.
38. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
39. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul:1998- 329 б.
40. I.A.Cudukcu. Islam dusunurleri. Ankara: 1991.-145-б.
41. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 138-б.
42. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri.-Ankara: 1991.-223-б.
43. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul: 1998.-175- б.
44. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. Алматы: 1994.-132-б.
45. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 104-б.
46. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul: 1998- 329-б.
47. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul: 1994.-300-б.
48. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. Алматы 1994ж. 132-б.
49. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби. Алматы: 1997.-39-б.///
50. Аль-Фараби. Избранные трактаты.Алматы: 1975.-314б.
51. Сол жерде.8б.
52. Сол жерде.8б.
53. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
54. Аль-Фараби. Избранные трактаты.Алматы: 1975.-314б.
55. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
56. Сол жерде.8б.
57. Сол жерде.8б.
58. Аль-Фараби. Научное творчество. - М.: Наука, 1975. - С.-19.
59. Ғарифолла Есим.Фәлсафа тарихы. Раритет, Алматы: 2004.-301б.
60. Әл-Фараби. Әс-Сийаса эл-маданийа. Хайдарабад: 1927. 266.б.
61. Молдабеков Ж. Историческое и гуманистическое мировоззрение
Мухаммада Хайдара Дулати // Евразийское сообщество. - 2000.№1.(29).
-126с.
62. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-378б.
64. Сол жерде.8б.
65. Сол жерде.8б
66. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
67.Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-
378б.
68. Сол жерде.8б.
69. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
70. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-378б.
71. Сол жерде.8б.
72. А.Ж.Машани. Әл-Фараби және рухани мұра. Алматы: 1994ж.-132б.
73. Д.Кішібеков.Философия.-Алматы: 2004.-425б.
74. Ауданбек Көбесов. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы: 2002.-168б.
75. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-378б.
76. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М: Наука.- 156б.
77. İslamі Bіlіmde Metodolojі Sorunu. O.Bakar. Çev: M. Paçacı., Ankara: Fecіr Yayınları, 1991.-248.s.-92.
78. Аль-Фараби. Историко-философские трактаты. Алматы: Наука, 1987.-412б.
79. Сол жерде.25б.
80. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
81. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 138-б.
82. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-378б.
83. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
84. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul: 1998- 329-б.
85. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri.-Ankara: 1991.-223-б.
86. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
87. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 138-б.
88. Сол жерде.81б.
89. Сол жерде.81б.
90. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul: 1998- 329-б.
91. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 138-б.
92. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul: 1994.-300-б.
93. А.Ж.Машани. Әл-Фараби және рухани мұра. Алматы: 1994ж.-132б.
94. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби.-Алматы: 1997.-133-б.
95. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М: Наука.- 156б.
96. Сол жерде.47б.
97. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
98. Сол жерде.47б.
99. Сол жерде.47б.
100. Сол жерде.47б.
101. Сол жерде.47б.
102. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М: Наука.- 156б.
103. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
104. Сол жерде. 87б.
105. Сол жерде.88б.
106. Әл-Фараби. Логикалық трактаттар. Алматы, 1975, 159 б.
107. Сол жерде.59б.
108. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М: Наука.- 156б.
109. Сол жерде.94б.
110. Сол жерде.96б.
111. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. Алматы: 1994.-132-б.
112. Аш-Шахристани. Книга о религиях и сектах. М: Наука, 1980.- С.279-б.
113. Фильшинскай И.М. Арабская средневековая культура и литература//
Сбориик статей зарубежных авторов. М.: Наука, 1978. – 387с.
114. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М:
Наука.- 156б.
115. Кедоров Б.М. Классификация наук.М: 1985.-С.365с.
116. Жаутыков О.А. Аль-Фараби-вылаюшийся представитель
средневекового естествознания // Аль-Фараби и развитие науки и
культуры стран Востока. Алма-Ата. Наука, 1475. – 42с.
117. Аль-Фараби. Комментарии в Алмагесту Птоломея. Алматы: Наука,
1975.-143бс
118. Сол жерде.46б.
119. Сол жерде.46б.
120. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М:
Наука.- 156б.
121. Сол жерде.78б
122.Э. Жилъсон. Философия в средние века. От Истоков патристики до
конца XIV века. М: Республика,- 2004.- С.262.
123. Касымжанов А.Х Проблема разума в мировозрении ал-Фараби //
Рационалистическая традиция и современность. Ближний и Средний
Восток. М. Наука, 1990. С.101.
124. Аль-Фараби. Философкие трактат.398б
125. Сол жерде.96б.
126. Сол жерде 97б.
127. Ғарифолла Есим.Фәлсафа тарихы. Раритет, Алматы: 2004.-301б.
128. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М:
Наука.- 156б.
129. Сол жерде.58б.
130. Ғарифолла Есим.Фәлсафа тарихы. Раритет, Алматы: 2004.-301б.
131. Сол жерде.97б.
132. Әлемдік философиялық мұра. Т4.Алматы: 2005.-566б
133. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara: 1974.- 200- б.
134. De Boer. Geschichte dez im islam. 1901.- 99б (нем.тіл.ауд).
135. Әл-Фараби. Таңдамалы шығармалар. Алматы, 1994. 139 б.
136.Сол жерде. 127б.
2. M.Fahri. İslam felsefesi tarihi.-Stambul: 1996.-103-б.
3. M.Bairaktar. İslam felsefesine giriş.-Ankara: 1997-174-б.
4. Сол жерде.103б.
5. А.Көбесов. Әбу-Насыр әл- -Фараби. Алматы 2004.-117-б.
6. Farabi. İhsaul ulum. O.Eminbaskısı.-Kair: 1949.-159-бет.
7. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби.-Алматы: 1997.-33-б.
8. Салих Махди Аммаш. әл-Фараби нитадж әл-арабийа//Әс-Саура: 1975.-30 октубир.
9. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі.-Алматы: 2006.-162-б.
10. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. Ғылым, Алматы: 1973.-158-б.
11. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі.-Алматы: 2006.-162-б.
12. Григорян С.Н. Из истории Средней Азии и Ирана. VII-XII вв-М.: Изд-во. АНСССР, 1960.-330с.
13. Kraus P. Jabir et les origienes de l`alchimie arabe.-Le Cairo (Memories del L`Institut d`Eqypt): 1942.-138-p.
14. Strauss L. Philosophie and Gesotz.-Berlin. 1935.-62-p.
15. Galston M. Re-examination of al-Farabi`s Neoplatonism.//Journal of the History of Philosophi.-1977.-№15.-114-б
16. Сагадеев А.В. Ибн Рушд (Аверроэс)-М: Наука,1973.-200-с.
17. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби.-Алматы: 1997.-233-б.
18. В.И.Ленин. Философские тетради. Полное собрание соченении.Т.29.-М: Госполитиздат,1963.-782-с.
19. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
20. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі.-Алматы: 2006.-162-б.
21. Сол жерде.10б.
22. Джумабаев Ю.Д., Мамедов Ш.Ф. Этическая мысль в Средней Азии в IX-XV вв.-М: Изд-во МГУ, 1974.-168—с.
23. Грюнебаум Г.Э. Классический ислам. Очерк истории (600-1258). М: Наука, 1986.- 93-с.
24. Бартольд В.В. Культура мусулманства. М: Наука, 1992.-261-с.
25. Касымжанов А.Х. Абу Наср Аль-Фараби.-М: Мысль, 1982.-8-с.
26. Сол жерде.8б.
27. Койре А. Очерки истории философской мысли. М: Прогресс, 1985.-156б.
28. Сол жерде. 57-58бб.
29. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби.-Алматы: 1997.-133-б.
30. Д.Кішібеков.Философия.-Алматы: 2004.-420б.
31. Маруф Наджи. Әл-Фараби араби әл-маутин уа әс-сақафа.-Бейрут, 1975.-С.15.
32. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі.-Алматы, 2006.162 б.
33. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri.-Ankara: 1991.-223-б.
34. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma.-Ankara: 1974.- 50-б.
35. Mehmet Aydın. Din felsefesi. İzmir: 1987.- 41-б.
36. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul: 1998- 329-б.
37. Сагадеев А.В. Ибн Рушд (Аверроэс)-М: Наука,1973.-200-с.
38. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
39. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul:1998- 329 б.
40. I.A.Cudukcu. Islam dusunurleri. Ankara: 1991.-145-б.
41. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 138-б.
42. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri.-Ankara: 1991.-223-б.
43. Alfred Veber. Felsefe tarihi. Stambul: 1998.-175- б.
44. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. Алматы: 1994.-132-б.
45. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 104-б.
46. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul: 1998- 329-б.
47. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul: 1994.-300-б.
48. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. Алматы 1994ж. 132-б.
49. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби. Алматы: 1997.-39-б.///
50. Аль-Фараби. Избранные трактаты.Алматы: 1975.-314б.
51. Сол жерде.8б.
52. Сол жерде.8б.
53. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
54. Аль-Фараби. Избранные трактаты.Алматы: 1975.-314б.
55. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
56. Сол жерде.8б.
57. Сол жерде.8б.
58. Аль-Фараби. Научное творчество. - М.: Наука, 1975. - С.-19.
59. Ғарифолла Есим.Фәлсафа тарихы. Раритет, Алматы: 2004.-301б.
60. Әл-Фараби. Әс-Сийаса эл-маданийа. Хайдарабад: 1927. 266.б.
61. Молдабеков Ж. Историческое и гуманистическое мировоззрение
Мухаммада Хайдара Дулати // Евразийское сообщество. - 2000.№1.(29).
-126с.
62. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-378б.
64. Сол жерде.8б.
65. Сол жерде.8б
66. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
67.Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-
378б.
68. Сол жерде.8б.
69. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
70. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-378б.
71. Сол жерде.8б.
72. А.Ж.Машани. Әл-Фараби және рухани мұра. Алматы: 1994ж.-132б.
73. Д.Кішібеков.Философия.-Алматы: 2004.-425б.
74. Ауданбек Көбесов. Әл-Фарабидің ашылмаған әлемі. Алматы: 2002.-168б.
75. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-378б.
76. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М: Наука.- 156б.
77. İslamі Bіlіmde Metodolojі Sorunu. O.Bakar. Çev: M. Paçacı., Ankara: Fecіr Yayınları, 1991.-248.s.-92.
78. Аль-Фараби. Историко-философские трактаты. Алматы: Наука, 1987.-412б.
79. Сол жерде.25б.
80. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
81. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 138-б.
82. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалык трактаттар. - Алматы: Ғылым, 1975.-378б.
83. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
84. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul: 1998- 329-б.
85. I.A.Çubukçu. Islam düsünürleri.-Ankara: 1991.-223-б.
86. Muhammed el-Behi. İslam düsüncesinin ilahi yonleri. Ankara: 1992.-361-б.
87. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 138-б.
88. Сол жерде.81б.
89. Сол жерде.81б.
90. F. Olguner. İslam felsefesinin kaynakları.Stambul: 1998- 329-б.
91. Huseyn Aydın. Yaratma ve gayelik. Ankara: 1999.- 138-б.
92. Henri Corbin. İslam felsefesi tarihi. Stambul: 1994.-300-б.
93. А.Ж.Машани. Әл-Фараби және рухани мұра. Алматы: 1994ж.-132б.
94. А.Х.Қасымжанов. Абу-Насыр аль-Фараби.-Алматы: 1997.-133-б.
95. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М: Наука.- 156б.
96. Сол жерде.47б.
97. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
98. Сол жерде.47б.
99. Сол жерде.47б.
100. Сол жерде.47б.
101. Сол жерде.47б.
102. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М: Наука.- 156б.
103. Аль-Фараби. Философские трактаты.Ғылым, Алматы:-1975.-420б.
104. Сол жерде. 87б.
105. Сол жерде.88б.
106. Әл-Фараби. Логикалық трактаттар. Алматы, 1975, 159 б.
107. Сол жерде.59б.
108. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М: Наука.- 156б.
109. Сол жерде.94б.
110. Сол жерде.96б.
111. А.Ж.Машани. Әл-фараби және рухани мұра. Алматы: 1994.-132-б.
112. Аш-Шахристани. Книга о религиях и сектах. М: Наука, 1980.- С.279-б.
113. Фильшинскай И.М. Арабская средневековая культура и литература//
Сбориик статей зарубежных авторов. М.: Наука, 1978. – 387с.
114. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М:
Наука.- 156б.
115. Кедоров Б.М. Классификация наук.М: 1985.-С.365с.
116. Жаутыков О.А. Аль-Фараби-вылаюшийся представитель
средневекового естествознания // Аль-Фараби и развитие науки и
культуры стран Востока. Алма-Ата. Наука, 1475. – 42с.
117. Аль-Фараби. Комментарии в Алмагесту Птоломея. Алматы: Наука,
1975.-143бс
118. Сол жерде.46б.
119. Сол жерде.46б.
120. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М:
Наука.- 156б.
121. Сол жерде.78б
122.Э. Жилъсон. Философия в средние века. От Истоков патристики до
конца XIV века. М: Республика,- 2004.- С.262.
123. Касымжанов А.Х Проблема разума в мировозрении ал-Фараби //
Рационалистическая традиция и современность. Ближний и Средний
Восток. М. Наука, 1990. С.101.
124. Аль-Фараби. Философкие трактат.398б
125. Сол жерде.96б.
126. Сол жерде 97б.
127. Ғарифолла Есим.Фәлсафа тарихы. Раритет, Алматы: 2004.-301б.
128. Фролова Е.А. Проблема веры и знания в арабской философии. М:
Наука.- 156б.
129. Сол жерде.58б.
130. Ғарифолла Есим.Фәлсафа тарихы. Раритет, Алматы: 2004.-301б.
131. Сол жерде.97б.
132. Әлемдік философиялық мұра. Т4.Алматы: 2005.-566б
133. Huseyn Atay. Farabi ve Ibn Sinada yaratma. Ankara: 1974.- 200- б.
134. De Boer. Geschichte dez im islam. 1901.- 99б (нем.тіл.ауд).
135. Әл-Фараби. Таңдамалы шығармалар. Алматы, 1994. 139 б.
136.Сол жерде. 127б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ӘЛ-ФАРАБИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ
БОЛМЫС ПЕН ТӘҢІР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.7
1.1. әл-Фараби шығармаларының идеялық негіздері
... ... ... ... ..7
1.2. әл-Фарабидің болмыс ілімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.3. әл-Фарабидің тәңірі туралы көзқарасы
... ... ... ... ... ... ... ... . 49
II. ӘЛ-ФАРАБИ ІЛІМІНДЕГІ ДІН МЕН ФИЛОСОФИЯ
САБАҚТАСТЫҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 64
1. әл-Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім
мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 64
2. әл-Фараби калам мен фалсафа арақатынасы
жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 6
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 103
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қай халықтың болмасын бүгінгісі өткен тарихымен астасып жатады.
Өткенінен хабары жоқ жандардың бүгінге, болашаққа да берері шамалы болады.
Келешектің қамын, оның мәнді болуын ойлаған халық жас ұрпақты бесіктен
тәрбиелейді. Одан әрі дәстүр - өнегесін санасына сіңіреді. Мұның барлығы
халықтың өзіндік қолтаңбасы бар тағылымдарынан туындайды.
Уақыт-ескі мен жаңаны таразылап, бағалайтын, ескіні шаң қаптырып
жұтатын, жаңаны сынап, жер жастандырып өзінің талабын сездіретін күш.
Бірақ, осы күш-саяси қысым, аласапыран, дүрбелең, тіпті, топан су болып
көрініс беріп, тегеурінін сездіріп жатса да, өзінің қадір-қасиеті мен
қызметінің қажеттілігін табиғи талаппен мойындататын ұлттық болмысымыздың
өзегі-құдайлық әлеммен байланыстырушы дін және оның құндылықтар жүйесі осы
уақытпен бірге қатар келе жатыр.
Кеше діни-рухани желі - жүйе кешегі жетпіс жылдық аз ғана уақыттың
ішінде қажетсіз деп танытылды, идеологиялық қағажу көрді. Адам мен құндылық
арасындағы қатынас бұзылды, тарих үзілді, мәдениет қайта түзілді. Бүгін сол
құндылықтарымызды өзінің қалдырған мұрасы арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген
тарихи тұлғаларымызға басқаша көзқараспен, оларға деген қатынасымызды
қалпына келтіріп, тарихи сабақтастықты жалғап, төл мәдениетіміздің келбетін
қайта танып, саралауға деген ұмтылыс бар. Осындай рухани мұраның басында
барша әлемге Екінші Ұстаз Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық мұрасы тұр.
әл-Фараби және оның мұрасын жан-жақты зерттеу нысаны ретінде таңдаған
фарабитану саласы да өткен дәуірдің тегеурінімен сол уақыт пен кеңістіктің
қажет деп тапқан қырларымен танылды және танытылды. Фараби мұрасын тану
өзіндік болмысы мен табиғатының ақиқатын жан-жақты танырлық мүмкіндікке
тәуелсіздіктен кейін жететін сияқты болып көрінді. әл-Фарабидің
шығармашылық мұрасын негізінен зерттелу жағынан, зерттеушілерінің саны мен
сапасы жағынан кенде емес. Көрсеткіш ретінде ғалымның мұрасын тану тіл,
әдебиет, тарих, мәдениет, дін, философия және тағы да көптеген сала
тұрғысынан зерттелініп жалпы әлемде жүздеген диссертациялар жазылды. Бұл
сандық, сапалық өлшем. Осы өлшемнің өзінен-ақ саннан сапаның тууы,
зерттеудің дәрежесі мен көлемі анықталуы тиіс еді. Бірақ бүгінгі таңда әл-
Фараби мұрасының әрбір саласы арасында тұтастық пен тұжырымдалған,
орталықтандырылған жүйеге түсіру қажеттілігі артып отыр. әл-Фараби
шығармашылығын зерттеуде ашылмай жатқан, тиісінше танылмай, танытылмай
жатқан қат-қабат мәселелер жетерлік.
Төрткүл дүниеге белгілі Абу Насыр Әл-Фараби бүкіл әлемге өзінің
шығармалары арқылы кеңінен танымал екені мәлім. Менің пікірім Қазақстанда
дін ғылымына сұраныс пен талап арта бастаған кезде ислам философиясының
соның ішінде әл-Фараби мұраларындағы дін философиялық көзқарастарын тану,
оның араб, парсы және түркі тілдеріндегі құнды шығармаларын мейлінше
мемлекеттік тілге, яғни қазақ тіліне аудару қажет. Қазіргі таңда ғалымның
ашқан жаңалықтарымен қатар, діни-философиялық көзқарасыда құнды. Осыған
байланысты бұл диссертациялық жұмыста ортағасырдағы дін мен фалсафаның,
ортағасырлық араб-мұсылман дүниетанымының бірегейлігін ақыл мен сенім
тұрғысынан көрсете отырып, сараптама жасау.
Араб халифатының мәдениеті гүлденген уақыты әлемдік тарихтың бірден-
бір бөлшегі болып табылады. Қазақ топырағынан талай даналарды дүниеге алып
келді. Олар бүкіл шығыс араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын
көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді.
Олардың ішінде танымал жерлесіміз Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина және т.б.
сынды данышпандар Антика дәуіріндегі философиялық дүниелеріне жаңаша сипат
беріп, оларға түсініктеме жазған.
Бұл зерттеу жұмысымда әл-Фарабидің мұрасындағы дін мен философия
арақатынасы туралы көзқарасын қолға алып отырмыз. Шығыс және батыс
ойшылдарының шығармалары негізгі тақырыпты түсінуде бізге көмек
болғандықтан оларға белгі қалдырдық. Ислам философиясы дегенімізде әл-
Фараби бұл тақырыпта оның пікірлерін талқылау өте маңызды болып отыр. Бұл
диссертациялық жұмысымта әл-Фараби мұрасындағы дін мен философияның
сабақтастығын түсіндіруде алдымен тәңір, болмыс туралы пікірлерін
қарастырдық. Бұл оның философияға ие болған мүмкіндік (мумкину’л-вужуд)
және бар болуы міндетті (уажибу’л-вужуд) болмыстар терминін зетіттеуге
жетеледі. Осылайша ортаға шыққан бұл екі түр болмыс арасындағы қатынастың
уақытын білдіру үшін уақытты да қарастырдық.
Диссертациялық жұмыстың зерттелеу деңгейі.
Соңғы жылдары философия саласы бойынша ғылыми зерттеулер жүргізіп
жүрген, сондай-ақ автордың да кәсіпқойлық қалыптасуына тікелей әсер етіп,
ғылыми еңбектері диссертация жазу барысында үлкен қолданыс тапқан белгілі
Қазақстан философтарының есімдерін атап өтпеске болмайды.
Ж.М.Әбділдин, А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, М.С.Әженов,
Ғ.Ғ.Ақмамбетов, К.Х.Рахматуллин, Д.К.Кішібеков, А.Қ.Қасабек, О.А.Сегізбаев,
Т.С.Сәрсенбаев, К.М.Сатыбалдина, Б.Р.Қазыханова, М.С.Бурабаев,
М.Ш.Хасанов, Ж.Ж. Молдабеков, Б.К.Құдайбергенов, З.А.Мұқашев,
Қ.Ш.Шүлембаев, А.С.Балғынбаев, С.Д.Таңкаев, М.С.Орынбеков, Б.Ғ.Нұржанов,
Т.Х.Ғабитов, Ж.А.Алтаев, Ә.Б.Наурызбаева сондай-ақ, әл-Фарабидің ғылыми
мұраларын зерттеу саласында Қазақстан Республикасы Фарабитанушыларының
зерделі еңбектерін көп жылдардан бері әл-Фарабидің тарихи-мәдени,
философиялық ғылыми мұраларын көп елге танытып келе жатқан А.Машановтың,
А.Х.Қасымжановтың, М.С.Бурабаевтың, А.Көбесовтың, Қ.Жарықбаевтың
ғалымдарымыздың әл-Фараби мұрасына қосқан ғылыми зерттеулері шаш етектен.
Кеңес өкіметі тұсында әл-Фараби мұрасын жан-жақты зерттеу кеңінен етек
жайды. Мәскеу мен Алматының, Ташкент қадаларының зерттеуші ғалымдары
В.В.Бартольд, Е.Э.Бертельс, И.С.Брагинский, Н.И.Конрад, Б.Ғафуров,
С.Н.Григорян, В.П.Зубов, П.Иванов, А.Сагадеев сияқгы белгілі зерттеушілер
әл-Фараби ғылымының негізін қалады. әл-Фараби философиясы мен дүниетанымын
зерттеуде осы Кеңес өкіметі жылдарынан бері докторлық және кандидаттық
диссертациялардың, монографиялар мен ғылыми мақалалар қыруар жазылды.
Осы кезде шығыстық ғаламдар араб және парсы тілдерінде жазған Ахмад
ибн Халликан, Ибн Саид әл-Қифти, Ибн Аби Усайбиның еңбектері. әл-Фараби
өмір сүрген кезеңдердегі Арабтардың рухани және қоғамдық-саяси өмірін
зерттеуде Р.Эрланжэ, Ф.Роузенталь, Л.Данлоп, А.Мец, А.Массэ, Г.Э.Грюнебаум
еңбектері айта кету керек..
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті.
-әл-Фарабидің мұрасындағы дін мен философиялық арақатынасындағы
көзқарастардың мазмұны мен қағидаларын анықтау.
- әл-Фарабиді ортағасырлық ислам философиясына қосқан үлесі.
- әл-Фарабидің дүниетанымын діни-философиялық тұрғыдан талдай
отырып, сараптама жасау.
- әл-Фарабиді ортағасырлық мұсылман философиясының көрнекті өкілі
болғандықтан оның философиясын ислами көзқараста зерттеу.
- Ғалымның мантық ғылымына, калам іліміне, философияға, ғылымға
қосқан үлесін анықтау.
- Сол кезеңде Халифат дәуірінің өркендеп тұрған кездегі дін мен
философияның бір-біріне сабақтастығын айыру.
- әл-Фараби іліміндегі болмыс сатыларын көрсету.
- Ойшылдың тәңір туралы көзқарасына түсінік беру.
Жалпы, әл-Фараби ғылымның барлық салаларының дамуына үлес қосқан
энциоклопедист ғалым ретінде көрсете отырып, оның ислам философиясындағы
алар орнын анықтау диссертациялық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
-әл-Фараби мұрасындағы дінмен философия арасындағы сабақтастық мәні
анықталады.
-Ойшылдың тәңір туралы ой-тұжырымдарын барша ерекшеліктермен қарастыра
отырып, түрік және араб тілдеріндегі тәңірге қатысты уажибул-вужуд (бар
болуы міндетті болмыс), мумкунул-вужуд (бар болуы міндетті болмыс), ассабул-
аууал (алғашқы себеп), мухарракатул-аууал (алғашқы әрекет жасаушы болмыс)
және тағы басқа терминдер енгізілді.
- әл-Фарабидің көптеген еңбектерінде материалистік көзқарастар
ұшқындары бар, бірақ әл-Фарабидің нағыз шынайы болмысы ислам дініне деген
қызметі зор болған. Өйткені ислам дінінде білім мен ғылымның алар орны
ерекше мәнге ие болғандықтан әл-Фараби ғылымның барлық салаларына мейлінше
өз үлесін қосқандығын нақтылай көрсету.
-әл-Фараби шығармаларын материалистік тұрғыдан емес, идеалистік
тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу обьектісі.
Қазақтың ойшылы әл-Фарабидің діни-философиялық мұрасы.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік мәні.
Диссертацияның берген қортындылары осы мәселені болашақты зерттеуге
дінтану ғылыми саласындағы әл-Фараби мұрасының рухани-құндылықтары көптеген
мәселелерді шешуге пайдалы, әрі магистрлік диссертация материалдары мен
нәтижелерін жоғары оқу орындарында философия, дінтану тәрізді студенттердің
арнаулы курстарында, семинарларда қолдануға тиімді.
Зерттеудің тәсілі мен әдістемелік негіздері
Диссертациялық жұмыстың негізін түрік және отындық ғалымдардың
еңбектеріндегі теориялық принциптер құрайды.Сонымен қатар, қазіргі кездегі
рухани құндылықтардың даму жайлы жазылған еңбектер басылыққа алынды.
Тақырыпты зерттеу аясында А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, К.Тажикова,
Ғ.Құрманғалиеваның және тағы басқа ғалымдардың зерттеу еңбектері
әдістемелік көмегін тигізді. Зерттеу барысында герменевтикалық және
компаративистикалық тәсілдері ұтымды қолданысын тапты.
Магистрлік диссертацияның қысқаша мазмұны.
Бұл зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, негізгі мақсаты, нысаны,
болжамы анықталып, оларға сәйкес зерттеу барысында шешілуге тиісті
мәселелер белгіленеді, зерттеудің жаңалығы, теориялық құндылығы, тәжірбиеге
енгізілуі туралы мәліметтер көрсетіледі.
Зерттеудің әл-Фараби дүниетанымындағы болмыс пен тәңір атты тарауда
негізінен әл-Фараби шығармаларының идеялық негіздері, әл-Фарабидің болмыс
ілімі, тәңірі туралы көзқарасын қарастыру көзделген. Біз әл-Фарабидің ілімі
мен еңбектерін не үшін зеріттеуді мақсат етіп отырмыз және олардың дүние
танымын зарделеп, оны қазіргі заманауи ұғымда танытуға тырыстық. Себебі бұл
біздің тарихымыз, өткеніміз және бүгініміз. Біз одан қол үзіп кете
алмайтынымыз ақиқат. Адамзат әлемінде өз болмысы мен тәңірін таныта алмаған
ұлт, ата-бабасының ізденістері мен еңбектеріне құрмет көрсетпеген ұлт болып
табылады. Біз сол тұлғалар арқылы әлемге өз мәдениетіміз бен тарихи
жетістіктерімізді таныта аламыз, тарихи-философиялық қалыптастыру
тұрғысынан қаралатын зерттеулерге, көзқарастарға жан-жақты талдау жасалынып
зерттеулер жүргізілді.
әл-Фараби іліміндегі дін мен философия сабақтастығы атты тарауда
әл-Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім мәселесі, әл-Фараби
калам мен фалсафа арақатынасы жайында тақырыптар кеңінен талқыланады. Оның
философиялық-діни, гуманистік-этикалық қасиеттері, өмірде ислам уағыздарын
ұстану жайында зерттеулер жүргізілген.
Қорытынды да, жалпы зерттеу барысында алынған нәтижелер мен
ұйғарымдардың маңыздылары іріктіліп, жүйеленіп қысқаша тұжырымдамалар
түрінде келтіріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі, кітап авторларының мазмұны
беріледі.
Магистрлік диссертацияның құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ӘЛ-ФАРАБИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ БОЛМЫС ПЕН ТӘҢІР
1.1 Әл-Фараби шығармаларының идеялық негіздері
әл-Фарабидің өмірі жөнінен бізге жеткен мағлұматтар аңыз-шыны аралас
болып келеді. Фарабидің толық аты-жөні Әбунасыр Мұхамед ибн Ұзлағ ибн
Тархан әл-Фараби. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарда Арабтардың
Бараба-Фараб деп атап кеткен дүниеге келген. Осыдан барып ол Әбу Насыр
Фараби яғни, Фарабтан шыққан Әбу Насыр атанған. Кейде оны жәй ғана
Тархани деп те атайды. Кейбір деректерде қарағанда оның әкесі сол тұста
көшпеліліктен отырықшылдыққа ауысқан түркі тайпаларының бірінен шыққан
әскер басшысы болған. Сырдария өзені өз алқабының тарихында Мысыр үшін Ніл
мен Месопатамия үшін Тигр мен Ефрат өзендері сияқты орын алған. Фараб
кейініректе Отырар болып аталып жүрді, оның үйінділері Оңтүстік Қазақстан
облысы Отырар ауданының аймағында жатыр. Отырар жайлы Птоломей мен қытай
деректерінің жылнамаларында мағлұматтар бар. ІХ-Х ғарсыр қазіргілердің
айтуы бойынша бұл үлкен орталық болды, отырықшы халықпен көшпелі халықты
байланыстыратын сол кездегі әлемдік сауда-саттықтағы керуен жолының
тоғысқан жері еді. Сондай-ақ, Отырардың мәдени картасында белгілі
ғалымдар, ақындар, ойшылдар сияқты саңлақтар отанынан олардың арасынан
әлемге танымалы Әбу Насыр әл-Фараби. Ойшыл оқуды өте ерте бастаған.
Бастапқы білімді ол туған қаласы Отырарда алады, одан соң Хорасанға барады.
Кейінірек білімін одан сайын толықтыру мақсатында араб мәдениетінің
орталығы Бағдатқа кетеді. Ғылым-білімге өте құмар болған зерек Әбу Насыр
мұсылман бола тұра, тіпті кәпірлерден сабақ алудан тайсалмайды. Мәселен,
медецина мен мантықты хрестиан оқымыстысы Юханна Ибн Хайлана, ал
жаратылыстану ғылымдарымен Грек тілін атақты аудармашы Әбу Барш Маттадан
үйренеді. [1].,23-б.
әл-Фараби түркі, араб, парсы, грек, және т.б. тілдерді жетік білген.
Кейбір деректер бойынша тіпті ол 72 тіл білген деп те айтылдады. Фараби
ғылымды көбінесе өз бетінше меңгеріп, орасан зор табыстарға жеткен ойшыл.
Ол, әсіресе грек ғылымы мен философиясын, ең әуелі Аристотельдің бай
мұрасын игеруге қолға алған. Бір аңыз бойынша ол Аристотелдің Жан туралы
дейтін еңбегін 100 рет, Табиғи гормониясын 40 рет, Риторикасын 200 рет
оқыған көрінеді.
Міне, осылай әл-Фараби жұртқа мәлім оқымысты болып, дүние жүзінің
ұстазы деген дәрежеге көтерілді. Ол алғашқы кезде Бағдатта ілім алып,
кейіннен Дамаскіде, содан кейін Алеппода Сирия әміршісі Сайф әд-Дауланың
қарамағында болды. Фараби өз бетінше ғылыммен үзбей шұғылданған.
Мәселен, бір әңгіме бойынша ол Дамаскіде жүрген күндіз қала шетіндегі бау-
бақшада қарауылдық қызмет атқарып, күндіз тапқан ақшасына сатып алған шырақ
жарығымен түнімен ғылыми жұмыспен шұғылданады екен.[2].,23-б.
Шығармаларымыздың кейбірі әл-Фарабидің Шамда шаһарында өмір сүруі үшін бір
бақшаның қарауылы болғанын айтса да, бұл туралы болмауы мүмкін. Өйткені,
Сейфу-д-Девле ал-Хамадани сияқты бір сұлтанның қарамағында болған және
айтылғандай одан әр күн төрт дірхам айлық алған әл-Фараби сияқты ғалымның
бұған мұқтаж еместігін көрсетеді.
Кейбір жазушылардың Фараби жайында осындай бір аңыз айтуларына себеп,
айтылғанына қарағанда оның әсіресе Шамда сопы сияқты өмір сүруі және
кітаптарын жазғанда шәкірттеріне фәлсафа дәстүрін бергенде су басында,
ағаштардың астында отыруы да мүмкін.
Фараби қарапайым өмір сүрген, жұпыны киініп ырду-дырдудан барынша
аулақ жүруге тырысқан. әл-Фараби көп дәріс алып, тіл білімі, философия,
музыка, математика, астрономия т.б. заманының ғылымдарын үйренген. Фәлсафа
ғылымында жетік және үлкен мәртебесі себебімен Аристотель біріншісі болып,
өзіне Ислам әлемінде Әль-Муаллиму-с-сани екінші ұстаз деген мағынада
латын әлемінде де лақабы берілген.[3].,103-б.
Біздің заманға әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті.
Ол шығармалар ежелден бері-ақ жұртшылыққа танымал болып, философиялық және
ғылыми ойдың одан кейінгі дамуына тигізген әсері толассыз. Мұсылман
ренессансы деген атауға ие болған сол заманға тән белгілері оның
шығармаларынан белгілі бір дәрежеде өз орнын алады.
әл-Фарабидің шығармашылығында антик замандағы дәстүрдің және бірінші
ұстаз деп шығыста аталып кеткен Аристотельдің тарихтың барысында қалдырған
әсері неоплатонизмнің, несторионшылдықтың әсері мен исламның әсері
Аристотель идеяларының өзгеруі айқын көрінеді.
әл-Фарабидің Аристотельге бас игені сөзсіз. Сол сияқты ол Аристотель
идеяларының ең жақсылары мен бағалыларын әрдайым таңдап ала бермейтіні де
даусыз. Бірақ біз үшін ерекше болғаны оның Аристотель ілімінің формальдік
жағын ғана емес, сонымен қатар диалектика элементтеріне, мәселені қарама-
қарсы қоюына белгілі дәрежеде көңіл бөледі. Сыртқы дүние мен сезім мүшелері
арқылы жүзеге асатын байланыс таным логикасының ірге тасы болып табылатынын
дәлелдейді.
әл-Фараби Аристотельдің, әл-Киндидің ізін қуып философия мен ғылымның
барлық салалары бойынша үлкен жетістіктерге жетеді. Мұсылман ойшылы
философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің Категориялар,
Риторика, Метафизика, Герменевтика, Поэтика және тағы басқа
еңбектеріне түсіндірмелер жазды. Ол еңбектері күні бүгінге дейін де мән-
маңызын жоғалтқан жоқ. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі
мәдениетін таныстыруда үлкен атқарды.
Тұжырымдай келе, Фараби түрік сияқты өмір сүріп, түрік сияқты жүретін
еді. Орта ғасырдағы әрбір Еуропалы ойшыл еңбегін, Еуропаның ортақ мәдени
тілі болған латынша жазғаны секілді, әл-Фарабидің де шығармасы араб тілінде
жазылады. Ислам дүниесіндегі діннің және мәдениеттің ортақ тілі болған
арабша тілде жазылуы, оның ұлтына ешқандай кедергі болмайды.
әл-Фараби хижри 339 жылы Ражаб айында, милади 950 жылы желтоқсанның
аяғында Дамаскіде қайтыс болған. Тарихшы ибн Халлаканың айтуынша,
Дамаскінің Баб ас- Сағир (кіші дарбаза) мазарына қойылған көрінеді.
Фарабидің өлімі Сейфуд – Дефлеге оңай тимеді. Осы сұлтан ғұлама философтың
жаназа намазын қылдырғаны айтылуда.[3].,23-б.
әл-Фарабидің қаламынан туған туындылардың бірқатары жоғалып кеткен.
Ғалымдар оның еңбектерінің есебін әлі толық анықтай алмай келеді. Тіпті,
данышпан бабамыздың кейбір шығармалары өзге ғалымдардың есіміне телініп
кеткені жөнінде де аракідік сөз болып жатады. Дегенмен, оның Логикаға
кіріспе, Дәлел келтіру шарттары кітабы, Аристотельдің шешендік өнеріне
түсінік, Өлең өнері қағидалары трактаты, Домалақ және қарапайымдылық
трактаты, Сөз ғылымдарының классификациясы туралы, Тұжырымдаманың
негізгі мәні, Екі философ-қасиетті Платон мен Аристотельдің
көзқарастарының ортақтығы туралы, Мәселенің маңыздылығы, Түсініктеме
және философия (даналық), Физика ғылымдарының негіздері, Химия
өндірісінің қажеттілігі, Музыканың үлкен кітабы, Қайырымды қала
тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат, Азаматтық саясат, Бақыт
жолын сілтеу, Бақытқа жету жайында, Платон заңдарының қысқаша
мазмұндамасы секілді еңбектері біздің ғасырымызға жетіп отыр. [5].,45-46б.
әл-Фараби әсіресе философия саласында логикадан музыкаға және
саясаттан адамгершілікке бірнеше еңбек қалдырған. Сондай-ақ медецина және
математика саласында да еңбектері бар. Негізгі басты еңбектері мыналар:
Ихса‘ил ‘Улум.
Китабул Ахлақ.
Китабул Жедел.
’Уйун ‘ул Маса‘ил.
Рисале фи-л Хуруф.
Рисале фи Мани-л Акл.
Ессиетул Медение.
Рисале Тахсилу-с-Саде.
Ел-Мединетул Фазыл.
Макале фил Хале.
Ет-Талихат.
Рисале фи Махиетун-Нефс.
Китабул Мусиқа ел-Кебир.
Рисале фи-л Хикме.
Фарабидің “Ихсаул Улум ”атты еңбегінде ілімдердің тақырыбы және қалай
оған ие болу жөніндегі сыныптандырылуы көрсетілген. Бұл Фарабидің ең кең
және мықты ілімдер сыныбы болып табылады. Олар мыналар:
А. Тіл білімі.(Граматика және лингвистика)
Муфрет сөздер ілімі.
Мүреккеп сөздер қағидаларының ілімі.
Дұрыс жазу ілімі.
Дұрыс оқу ілімі.
Шиір ілімі (Поетика)
Б. Илмул Мантық (логика) .[6].,46-47б.
әл-Фараби орта ғасырдағы ғұламалардың бірі болып табылғандықтан, ол
көпжақты оқымысты-энциклопедист және шығыс рационализмін
қалыптастырғандардын бірі болды. әл-Фарабидің еңбегі мен әрекет дәуірі араб
мәдениетінің даму дәуірімен тұстас келді. Әлемнің атақты оқымыстылары,
философтары, ақындары, музыканттары, Бағдат шаһарына жиналды және онда
ғылым академиясы мен университет ашады. Бағдат шаһары оқымыстыларының
арасында Орталық Азия мен Қазақстаннан шыққандар құрметті орындарды
иеленді. Солармен бірге Бағдатқа – білімнің барлық саласын меңгерген әл-
Фараби де бар. Фараби тіл ғылымының, калеграфияның, лингвистиканың, өлең
құрастырудың, риториканың ірі теоретигі ретінде танылды. Сауатты жазу,
каллиграфия, өлең жазу үшін риторикадан трактовкалар жазды. әл-Фараби –
жан-жақты дамыған музыкант әрі компазитор, мәнерлеп орындаушы әрі теоретик,
тарихшы, музыкалық аспаптарды жасаушы шебер болды.
Фараби трактаттары біздің заманымызға дейін аса жоғары бағаланады. Фараби
геометрияны барлық жаратылыстық-философиялық ғылымдардың негізі деп қарады.
Ұл идеаны “Философияны меңгерудің қажетті шарттары” деген трактатында анық
келтірген. Астроном және астролог ретінде Фарабидің беделі жоғары болды, ол
бұл ғылымдарды арифметика, геометрия, музыка сияқты жоғары педагогикалық
ғылымдар категогриясына жатқызды. Физика мен жалпы жаратылыстанудан жазған
Фараби еңбектері белгілі. Жалпы физикалық және жаратылыс құбылыстарын
зерттеуде ол эксперименттер жасау қажеттілігін атап көрсетеді. Әрине, әл-
Фараби өмір сүрген дәуірде үлкен ғалымдардың да өлең жазуы өзінше бір
әдетке айналып кеткен салт, дәстүр болған. Мәселен, Фарабидің замандасы,
ұлы ғалым, медиң ина ғылымының негізін қалаушылардың бірі - Әбу Әли ибн
Сина, энциклопедист-ғалым Бируни, ұлы математик Әл-Хорезми, т. б. кезінде
азды-көпті өлең-жыр жазумен де айналысқан. Бірақ, орта ғасырдың әдебиет
зерттеушілері мен тарихшылары поэзия мәселесін сөз еткенде көбінесе дерлік
әл-Фарабидің есімін қайталап отырады. Өкінішке орай, Мұсылман ойшылының
поэзиялық мұрасы біздің дәуірімізге дейін толық сақталмады.
Қашықтасың туған жер - қалың елім,
Не бір жүйрік болдырып жарау деген.
Шаршадым мен.
Қанатым талды менің,
Шаңқыт жолға сарылып қарауменен.
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар.
О, жаратқан, көп неткен ақымағың,
Құм сықылды тез ысып, тез суынар.
Зиялы аз бір тұтам тіршілікте,
Әкімдікке куллісі жүгіреді.
Көкірекпен сезініп, күрсініп көп,
Жаным менің түршігіп, түнереді.
Әйтсе де, саусақпен санарлықтай аз ғана жыр жолдарының өзінен оның
зор шабытты, кең тынысты, терең ойлы, нәзік сезімді, дарынды ақын болғанын
аңғару қиын емес.
әл-Фараби тамаша дәрігер ретінде де белгілі. Дәрігерлік қызметіне
байланысты ғұлама, сол замандағы басқа да дәрігерлер сияқты, алхимиямен,
ботаникамен, минерологиямен айналысады. Ғылымның бұл салаларының бәрі
жаратылыстану құрамына кіретін. Фараби географияға көп көңіл бөлді.
Саяхатшы ретінде ол Таяу Шығыстың, Африканың көптеген ғылыми және мәдени
орталықтарында болды. Оның Отрарда, Талас, Шаш, Самарқант, Бухара, Хива,
Кабул, Бағдат, Дамаск қалаларында болғаны құжат түрінде белгілі. Барлық
елдер мен қалаларда, Фараби жаратылыс зерттеушісі, географ және астрорном
ретінде аймақты оқып үйренді, орынның координаталарын анықтады т.б.
Жаратылсытануға әл-Фараби басты мән берді. Ол, “қандай да бір педагогикалық
ғылымға қарағанда, табиғат туралы ғылым әлдеқайда бай және кең көлемді
болып келеді” деп жазды. Өзінің басқа бір еңбегінде “философияны оқып
үйренуден бұрын табиғат туралы ғылымды игеру керек, өйткені бұл ғылым
адамға барынша жақын, мәндері анық және оған түсінікті ғылым саласы” деп
жазады. Философия саласында әл-Фараби өз заманындағы теңдесі жоқ тұлға
саналды. Оның негізгі көзқарасы – рациональдық. Оның философиялық
еңбектерінде Аристотель, Платон және басқа ертедегі данышпандардың
философиялық еңбектеріне коментарийлер жазуға көп орын берілген. Фарабидің
тамаша, өте бағалы еңбегі “Даналықтың маржандары” деген трактаты 1000
жылдан бері Шығыс университеттерінің оқулық құралы болып келеді.
әл-Фараби еңбектері Европаның Қайта өрлеуінде үлкен рол атқарды.
Бэкон, Л. Да Винчи, Коперник, Лейбниц сияқты оқымыстылар өз жетістіктері
үшін Фарабиге қарыздар. Бүкіл өркениеттің жан дүниесін даму бағытындағы
оның білімін бағалау оңай емес. әл-Фараби ғылымның философиялық және
логикалық ірге тасын дұрыстап қайта қалап шыққан.
Дүние жүзі мәдениетінің дамуына із қалдырған сол көрнекті қайраткерлер
шындығында адамзат мәдениетінің бірлігін паш етіп келеді. әл-Фараби осындай
дүние жүзілік тарихи тұлғалардың қатарына қосылады. Ол туған елінің мәдени
байлығын иран, үнді, антика мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты.
Сондықтан да, ол тайыз ұғымдар мен соқыр сенімдерден жоғары көтеріле біліп,
өзінің ойлау жүйесін сындарлы да икемді ете білді.[7].,12-б.
әл-Фараби философия саласындағы әл-Киндидің ғылыми дәстүрін
жалғастырушы болды. Ол әл-Кинди сияқты патша сарайында жасағысы келмеді.
Ол Аристотельдің философиялық шығармаларына неоплатонизм бағытында ақыл
мен жан концепцияларына түсінік берген, бақыт пен метафизиканың мақсаты
жайлы талқылады. Сондай-ақ, ол әл-Кинди сияқты өз шығармаларында
Аристотель мен Платонның философиялық ілімдерін қолдана білді. Сонымен
қатар, әл-Кинди, Разы, ар-Раванданың көзқарастарын терістей отырып, маңызды
еңбек жазды. Антикалық философияның екі ғұламасының теорияларының
арасындағы ұқсастықты табу мен орнатуға арналғандығы мұсылман фиолософиясы
Аристотель философиясының көшірмесі деген түсінік қате. Шын мәнісінде олай
емес.
Араб мұсылман өркениетінің туындысының жемісі деп атаған Салих
Махди Аммаш әл-Фараби философиясы Платон мен Аристотель ілімдерінен негіз
алады. Антика мұрасына комментарийлер жасау ғылымның төлтума идеяларын
жоққа шығармайды.[7].,12-б. Парафраза әдісімен құрылған комментарийлер
(мәністеулер) әл-Фарабидің көзқарастарын антика философиясымен ішінара
бітістіреді. Дегенмен оның философиясы антика дүниетанымынан ерекше.
Ежелгі грецияның алдыңғы қатарлы ойлары ортағасырлық мұсылман
философиясымен үстемеленген.[9].,42-б.
Мұсылман философтары Аристотель пікірі Платонның идеяларына қарама-
қарсы келмейді деген сенімде болды, сондықтан да александриялық философтар
сияқты екі ойшылдың арасындағы сәйкестікті орнату үшін олар елеулі күш
жұмсады.
Дүниенің жаралуы немесе мәңгілігі туралы біздің замандастарымыздың
көбі бірімен бірі айтысып жүргендерін және оның [бар екендігіне] дәлелдемер
жөнінде, сонда-ақ Бірінші Жаратушыдан туған бірінші себеп жөнінде
–ізгілікті болсын, зұлымдықпен болсын және саясаттың, этиканың және
логиканың көптеген мәселелері жөнінде [философиялық ілімдерге] басшылық
еткен үздік екі данышпанның арасында белгілі бір келіспеушіліктер бар
дегенді естіп, біліп жүргендіктен, мен осы шығармамда бұл философтардың
көзқарастарының ортақтығын көрсетіп, бұлардың сөздеріінң мағынасын
түсіндірмек болдым; ондағы мақстаым бұлардың көзқарастарының бірлігін
айқындап ашып, олардың кітаптарын зерттеушілердің көңілінде жүрген күдік
пен күмәнді сейілткім келді. Мен олардың позицияларын анықтағым келеді,
шығармаларында күдік туғызатын [кейбір] жерлерді түсіндіргім келеді,
өйткені мұның өзі-ең маңызды және пайдалы нәрселер, анықтап түсіндіруге
лайық жайлар.
Философияның анқтамасы және оның мәні мұның өзі болмыста бар
нәрселер туралы ғылым болып табылатындығында. Бұл екі данышпанның екуі де
философияны жасаушылар болды; олар философияның іргесін қалап, негізін
салды және оның жеке тарауларын ақырына жеткізіп, аяқтап шықты. Жеке
мәселеде болсын, жалпылама мәселеде болсын, жұрт осы екуіне сүйенеді, ірі
мәселе жөнінде де осы екеуіне жүгінеді, қандай бір ғылымда [және өнерде]
болсын, тек осы екеуінен шыққан сөз сүйенетін негіз болып табылады, өйткені
онда кемістік жоқ, мін жоқ. Жаны жарқын, ақылы айқын жандардың барлығы
болмаса да көпшілігі осыны сөзімен де растайды, ақыл-парасатымен де осыған
куә болады. Пікір және сенім басқа бір [пікірге немесе сенімге] сәйкес
болса ғана ақиқат болып шығады, ал философияның көп тараулары жөнінде осы
екі данышпанның пікірлерінде алауыздық бар болатын болса, онда мұны үш
түрлі жағдаймен түсіндіруге болады: әлде философияның мәні жөнінде жоғарыда
аталған анықтама теріс, әлде осы екі адамның философиялық толғаныстарын
түсінуде барша жұрттың немесе соның көпшілігінің көзқарастары мен сенімдері
негізсіз және жалған, әлде негізгі мәселелер жөнінде осы екі философтың
арасында алауыздық бар деушілердің санасында адасушылық бар.[10].,49-б.
әл-Фараби Платон мен Аристотель дүниетанымдарының ортақ жерлерін
бірнеше сауалдар негізінде қарастырады. Дегенмен екі философ арсындағы
қарама-қайшылықтарды мүлдем жоққа шығаруға келмейді. Платон мен
Аристотельдің бір-бірінен ерекшелігі ұстанатын өмір бейнесі, зерттеу
әдістері, таным теориясы төңірегінде туындаса, дүниенің пайда болуы жан мен
интеллект мәселелері бойынша біртұтас бағыт байқалады. әл-Фараби
көзқарасының өзіндік тегі Платон мен Аристотель дүниетанымын біріктіруге
талпынысымен анықтала түседі. Екі философтың діттеген идеалдары: данышпан
адамның тәлімгерлік бейнесі-идеал. Елді басқарудың ақылгөй философқа
берілуі – осының тікелей дәлелі. әл-фараби Платон мен Аристотель арасындағы
қарама-қайшылықтарды байқамауға бейім. әл-Фараби дүниетанымының
грекиялық, анығырақ айтқанда, платондық және аристотельдік түп-тамырлары
осындай бағытта дамыды.[11].,50-б.
Мұсылмандар Македондық Александрдың ұстазы мен тәрбиешісі
Аристотельдің құрметіне александрлықтардың мұрасы деп атаған логика
саласында құнды зерттеулермен айналысты. Олар логиканы ғылыми методологияны
жасау мен ғылыми диспут барысында ғана қолданбай, оны әрмен қарай дамытып,
жетілдіреді. Гректердің ғылыми ойын көбінесе дін ілімінде ақиқаттан
ауытқып, адасқан болып саналады. Брахмандар мен зиндиктердің доктриналары
сияқты ол қандайда діни мақсатқа сәйкес болмаса да, ол ілім болып
қабылданды. Шындығында әл-Фараби философиясы неплоатондық дүниетаныммен
келіскен Аристотель философиясымен екі жақтыланған емес. Онда Шығыстық
философияның элементтері де бар, өзіде соған жататын сопылық философияның
бөлігіде бар. Бірақ, неплатондық колорит Ибн Синаның философиялық
дүниетанымында да кездеседі. Аристотельге деген ынтызарлық әл-Фарабидің
жан-жақты қызығушылығын топтауды дәлелдейді. Бірақ әлеуметтік-этикалық
салады ол Платонға екі жақты қызығушылық танытады, ал Аристотель бұл
салада Платоннан кейін тұрады. әл-Фараби Платонның Заңына түсініктеме
жазғаны айқын, бірақ оған дейін ешкім арнайы көңіл бөлмеген. Платон мен
Аристотель ілімдерін меңгеру үшін классикалық философтар айтып жүргендей,
ежелгі грек тілін меңгеру жеткіліксіз, ол үшін философияны меңгеру керек.
Мұсылман оқымыстылары энциоклопедиялық қамтылуы жағынан аристотелизмді
ерекше дәріптеді, сондықтан философияның көрнекті өкілдері философ-
перипатетиктер Аристотельдің логикасына, физикасына сүйеніп саясат
төңірегінде Платонның Мемлекетін пайдаланды. Аристотельдік космологияны
неплотониктердің эминационистік доктринасымен ұштастырған әл-Фрараби,
аристотелизмді жүйеге келтірген Ибн Сина және Еуропада Ұлы
түсініктемеші ретінде танымал Ибн Рушд исламның іргелі перипатетиктері
болып табылады. Бұл кездейсоқтық емес, Аристотель еңбектері адамзат
білімінің нағыз энциоклопедиясын өмірге әкелді. Аристотель ақиқаттың
өкілі, адамзат табиғатының кемелденген үлгісі. Керісінше, Платон ілімі
азырақ танылды. Себебі сұхбат үлгісіндегі еңбектер мектеп көлеміне келе
бермейді. Оның пайымдау ағымы бойкүйез, қонымдылығы қиындау. Сол себептен
классикалық антикаға дәуірінің соңғы кезеңдерінен бастап Академиядан басқа
жерлерде Платон оқытылмады. Десекте оның маңызды еңбектеріне көз жұма
алмаймыз. XII ғасырда аударылған менан және федон еңбектері
белгісіз болып қалғанымен, Халкидя (IVғ) аударып, түсіндерме жазған.
Тимей кең көлемде таралды. Тимей-бұл тарих, айтар болсақ әлемнің
жаратылысы жөніндегі миф, ғарыштық механиканың, теологияның,
метафизикалық физиканың, мифтік космогонияның қызықты қоспасы.[12].,67-б.
Плотондық пайымның түп-қазығы осында. Тимей батыстағы сияқты шығыста да
үлкен беделге ие болды [13].,152-б. атап көрсеткендей араб алхимиясы өзінің
даму жолында Тимейге қарыздар.
Әрине, бүкіл платонизм Тимейде қорытылмайды. Бұл бұл философияның
тек негізгі іргелі доктриналарының бірі ғана. Ортағассыллық философтар
үшін Платонн.ың бұл ілімі жаратушы құдай түсігіне жанасып, іштесіп
жатқандығы үшін қонымзды болды. Қалай десекте араб әлемі Платонды
римдіктерден бұрын таныды. Тереңдей түссек, платондық саяси илім мәнділікке
ие болған. Л.Штраус атап көрсеткендей Платонның саяси доктринасы араб ой-
санасында көрнекті Ислам философиясы әл-Фараби пайымында маңызды рөлге ие
болады. [14].,62-б.
Аристотель мен әл-Фарабидің арасындағы сабақтастық үлкен мәселені
көтереді. Әлемнің философиялық концепциясын әл-Фараби өзіне дейінгі
қалыптасқан дәстүр негізінде, метефизиканы кейде Аристотельдің ізімен
құдай берген ғылым деп аталады. Ол онтологиялық жүйеден метафизиканың
логика-гнесологиялық саласын ажыратып, метафизика деген арнайы тарау
ретінде бөліп шығарды. әл-Фараби Метефизика мақсаттары туралы
Аристотель философиясы және Әріптер кітабы трактатына сүйене отырып,
американ шығыстанушысы М.Гэлстонның айтуынша әл-Фараби Аристотель
түсінігіндегі неплатондық компоненттерді ішінара ұқыптылықпен суреттеген.
Ойшыл еңбегінде Аристотельдің екі түрлі бейнесі, бірі-неплатондық,
екіншісі осындай субъектіліктен тәуелсіз екендігі баса көрсетіледі, және
мұндай Аристотельдердің пайда болуы кездейсоқтық емес. [15].,14-б.
Галстонның айтуынша өзіндік философиясында эминационизм мен неоплатондық
бағыт мүлдемге жоқ. әл-Фараби Аристотельдің неоплатондық варианты. Екі
философ Пллатон мен Аритотель көзқарастарының ортақтастығы туралы
трактатында, сонымен қатар философиялық емес аудиторияға арналған
Қайырымда қала тұрғындарының көзқарастары атты трактатында баяндалады.
Ал, теология мәселесіне келетін болсақ, Гэлстон әл-Фарабиге иек артатын
жалғыз ған бір сілтемені ерекше ұғыныстықпен түсіндіреді. Бұл
псевдоаристотельдік шығармалар кеңінен таралған неаплатондық концепцияға
философтың иек артуына мүмкіншілік жасап қана қоймай сонымен бірге әл-
Фарабидің діни ортодоксиялық ағымдарының философияға жасаған
озбырлықтарының алдында философияның бірлінін қорғау үшін Аристотель мен
Платонды жақындастыруына қолайлы жағдайлар туды.
әл-Фараби онтологиясын түсінудегі тағы бір батыл қадам А.В.Сагадеев
еңбегінде көрініс тапқан.Зерттеуші Философия, теология және дін
арақатынасындағы Ибн Рушд ілімі және оның әл-Фараби еңбегіндегі түп-
тамыры[16].,120-140-б. атты мақаласында аталмыш мәселені алдына тартса,
Ибн Сина деген көлемді еңбегінде пікірін ары қарай дамыта түседі.
А.В.Сагадеев Абу Наср шығармасында көрініс тапқан Аристотельдің екі түрлі
бейнесінің бар болуын негізге алады. Эминация идеясымен байланысты
Аристотельдің платондық үлгісін ол, спекулятивті теология сияқты үлгілі
қала үшін әл-Фарабиге қажетті ақиқат дін үлгілі дін ретінде
анықтайды.
әл-Фараби онтологиясын қарастырған кезде екі Аристотельді ғана емес,
оның тұжырымының екі жақтылығын байқаймыз. Сол себептен әл-Фараби ақиқат
философиясы қайта құруды талап етеді деген А.В.Сагадеев пікірімен
қосыламыз.
Антикалық, соның ішінде аристотельдік мұралар араб әлеміне берілп
қана қооймай әл-Фрараби өмір сүрген қоғамның ішкі сұраныстарымен
тоғысты.[17].,12-б.
Араб тілдес философиияның ортағасырдағы Батыс Еуропалық философииядан
ерекшелігі –жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланысты ұстануында. Бұл
дегеніңіз В.И.Лениннің айтуынша араб тілдес философияны Аристотель
гносеологиясының тәжірбиелік ағымымен, натурфилософиямен
жақындастырды.[18].,75-б.
Неоплатонизм Араб халифатыныңрухани өмірінде айтарлықтай орынға ие
болды. Баршаға аян мұсылман әлеміндегі ислам дәйекті монотеизмділігімен
ерекшеленеді, сол себепті ол неоплотонизммен туындаған кейбір
мәселелермен үндес. Болмыстың иерархиялық құрылымы, идеалды әлем мен
жанның мәңгілігі жөніндегі тағы басқа неоплатонизм мақұлдаған дәлелдемелер
мұсылманшылдық рухының сұраныстарын өтеп тұрды. Алайда кейбір маңызды
айырмашылықтар терең ұғынуды талап етеді.
Болмыс туралы ілім әл-Фараби дүниетанымының ең маңызды бөлімі. Дәл
осы жерде біз әртүрлі пікір таластарға жолығамыз. Э. Ренанның айтуы бойынша
әл-Фараби философиясы (барлық араб тілдес философия сияқты), дербестіктен
ада, перипатикалық және неоплатондық ілімді синкретті түрде біріктіретін
нағыз еліктеуші бағыт. Алайда, әл-Фараби философиясының идеялық түп-
тамырын қарастыру, оның философиясы контексті мен Шығыстағы барлық
перипатетикалыық дәстүрлерді тұтастық ретінде бағалауға ұмтылыс Ренандық
мағлұматты қайта қарау процесіне алып келеді. Неоплатонизм болмыстың
иерархиялық құрылысы, ерекше әлем концепциясы, рухтың өлімсіздік
концепциясы мұсылмандық рухына жауап берді (яғни осылар жағынан ұқсас
болды). Бірақ, кейбір нәрселерде айырмашылықтары болды. Исламда абсолют
өзінше тұлға. Ал неоплатонизм абсолюттың жеке тұлғалық жағын терістейді.
Неоплатонизм әлемнің мәңгілік екенін айтады. Ал ислам болса әлемнің жоқтан
жаратылып соңы бар екенін айтады.
Метафизика болмыс пен білімнің негізгі принциптері туралы оқытуды
негіздейді. Ғұлама метафизиканы кейде Тәңірлік ғылым деп те атайды. Ол
таңдаулы түрде Аристотельдің түсінігі бойынша неоплотондық компоненттерді
ашықтайды. Оның жазбаларында Аристотельдің екі түрі бар: бірі неоплотондық;
екіншісі еркін болған; бұл екеуінің пайда болуы да кездейсоқ емес.
Негізінде әл-Фарабидің философиясында эманацианизм мен неоплатонизмнің
ізіде жоқ. Аристотельдің неоплатондық вариантын әл-Фараби Платон мен
Аристотель секілді екі философтың ортақ көзқарастары атты трактатта
айтады.
Негізінде метафизика үш бөлімге бөлінеді. Біріншісі бар болған заттар
мен нәрселерді қарастырады; екіншісі теориялық жеке ғылымдардың негізгі
дәлелдерін қарастырады, бұл ғылымдардың әрқайсысы ерекше болмыстарды
қарастырады; үшіншісі белгілі бір дене бітім формасы болмаған, өмір
сүретін материалды емес заттарды қарастырады. Үшінші бөлімнен діннің
дүниетанымдық принциптері ортаға шығады. Негізінде неоплатонизмде де әл-
Фарабиге жақын тенденциялар бар. Бұның ішінде ең негізгісі барлық
болмыстан, барлық танымнан жоғары тұрған Бірлік идеясы. Философтардың
әлемнің өмір сүруін түсіндіргенде себептілік принципіне жүгенуі нәтижесінде
болмыстың алғашқы себебіне келіп тоқталады. Бірақ алғашқы себеп болмыстың
бір бөлігі болып табылады. Оның құдіреттілігі материалдық әлемде емес,
интеллектуалдық потенциалда пайда болып жатқан. Мұндай пікірлер ислам
теологтарының ашуын келтірген. әл-Ғаззали былай деген: Философтардың
қайсысы болмасын және қандай дәрежеде болмасын барлығында да күдікшілікпен
құдайсыздық бар. Шынында да, күдікшілік дінді логикалық тұрғыдан
түсіндіруге тырысқан көптеген философтар да болған.[19].,33-б. Жоғарыда әл-
Фараби араб тілді перипатетизмнің өкілі болып табылағандықтан, ойшыл
шығармасының бірден-бір қажетті бөлігі болып оның антикалық мұраның тарихи-
философиялық талдауы болып табылады. әл-Фараби Платон мен Аристотель
ілімінің айырмашылығын емес, керісінше екі философтың жан-жақты
ізденісіндегі ақиқатқа деген талпыныс екенін білдіргісі келеді.
Шығыс Аристотелінің неоплатондық белгілері Платон ілімімен бастама
бағдар алған. Платон құдай идеясын философияның орталық нүктесі ретінде
қалыптастырады. Неоплатонизмде кеңінен тараған ең төменгі сатыдан жоғарыға
және жоғарыдан ең төменгі негіздерге жүретін екі әдіспен заттар мәніне жету
әл-Фараби философиясына да тән.[20].,10-б.
Исламдағы абсолют дегеніміз-жеке бас болса, неоплатонизмде абсолют-
бірлікте болады. Ислам монотеизмі құдай мен әлемнің қарама-қайшылығынан
туындайды. Ал, неоплатониктер әлем деген-құдай. Неоплатонизм материясы
қаншалықты төмендеткенімен, оның мәңгілігін мойындап, әлемнің мәңгілігін
қуаттайды. Ал, бұл-әлемнің жаратылысы ешнәрседен емес деген мұсылман
крационизмен қарама-қайшы.
Сондай-ақ, әл-Фараби дүниетанымында исламдық түп-тамырларының орны
ерекше. Ғұлама ойшылдың шығармаларында дін өз деңгейінде әлі
зерттелінбеген. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі
атты оқулығында Ислам Араб Халифаты секілді үлкен өркениет аймағында
өзінің қанатын кеңінен жайып, ғылымның барлық салалары мен бағыттарына
үлкен әсерін тигізді. әл-Фараби ортағасырлық ислам өркениетінің өкілі
болғандықтан, заман лебінің әсерінсіз қалып қоюы мүмкін емес. Бұған дейін
әл-Фарабидің ислами көзқарастары шеттетіліп, оның материалистіген байқап
қалуға тырыссақ, қазігі кезде мұндай қажеттілік жоқ. әл-Фараби
дүниетанымы ортағасырлық мұсылман қоғамы контекстінде өрбиді.-дейді.
[21].,10-б.
Орта ғасырдағы ислам өркениетінің мәдение өркендеуіне геосаяси,
экономикалық, әскери факторлар әсер етті. Олар Таяу Шығыста жаңа тарихи
қауымдастықтың өзіндік санасын оятып, интеграциялық үрдістің дамуына әсер
етті. Жаулап алу барысында арабтар өз территорияларына Тая Шығыстың,
Транның, Орта Азияның ірі мәдени орталықтары орналасқан үлкен географиялық
кеңістікті қосып алды. Сауда мен қол өнердің дамуы осы дәуірдің ерекше
бір сипаты болды. Оған негізгі транзиттік сауда жолдарының Орта Азия
арқылы өтіп, оның қалаларын Таяу және Орта Шығыстың, Кавказ бен Еуропаның,
ең әуелгі Русьтің, Үнді мен Қытайдың базарларымен қосуы [21].,10-11б. игі
ықпал етті.
Қолөнер мен сауданың тез өсуімен қатар, бұл заманда кең ауқымды
урбанизация (кенттену) үрдісі орын алды. Араб халифатындағы рухани өмірдің
өрлеуінде қалалардың дамып, гүлденуі маңызды рөл атқарды. Қалалар әскери-
әкімшілік, экономикалық және мәдени орталықтарға айналды. ІХ ғасырдағы
түркілердің басып кіруінен, Бағдадтың құлауына дейінгі уақыттағы
мұсылмандық Шығыс тарихы (1258 ж.), - дейді Г.Э. фон Грюнебаум, - бұл жер
иеленуші түркі әскери аристократиясының отырықшы, ең алдымен азаматтық
биліктегі позицияларды иеленген саудагер араб және арабтанған
аристократияны жеңу тарихы болды. Бірақ екі тап та, жалпы Ислам әлеміндегі
билеуші таптар сияқты қала тұрғындары болды.[23].,10-11б.
Ортағасырлық ислам мәдениеті қалалық мәдениет болды. Мұны атап өту
маңызды. Ортағасырлық мұсылман философтарының, соның ішінде Шығыс
перипатетизміндегі алғашқы саяси теорияны жасаған әл-Фарабидің әлеуметтік –
саяси теорияларының қаламен байланысты болуы кездейсоқтық емес.
Араб халифатындағы халықаралық қолөнер өндірісі мен сауданың орталығы
Бағдад қаласы болды. В.В. Бортольд қалаға ресми атауды оның негізін қалаушы
бергенін , соған сай ол Мединат ас-селям, яғни Сәлем қаласы немесе Құтты
қала деп аталғанын айтады. Халиф монеталарында тек осы атау
қолданылғанымен парсыша Бағдад аталған қоныста пайда болған қала тек 1258
жылғы моңғол шапқыншылығынан кейін осылай атала бастады дейді. Ол
халифаттың мәдени орталығы болды, араб тілді мәдениеттің ғұлама ойшылдары
осыған ағылды, халифатқа таралған рухани ағымдар осында пайда болды.
[25].,68-69б. Бір-бірін өзара байытқан түрлі мәдени дәстүрлер тоғысқан дәл
осы Бағдадта пұттық нанымдар, иудаизм, христианшылдық (христиан
несториандар мен монофизиттер арқылы), ислам ерекше айқындалады. Әр түрлі
халықтардың мәдени ақыл –парасат тоғасуының идеологиялық негізін қалады,
олар сұрыпталып аймақтық-этостық тар шеңберінен жоғары көтерілді
Бағдат әл-Фараби өмірінде де зор рөл атқарды. Ол мұнда араб тілін үйренді,
Аристотельдің логикалық мұрасын түсіндіруші ретінде Бағдатта ғана емес
бүкіл араб халифатының мәдени орталықтарына белгілі болған Әбу Бишра Матта
бен Йунистен тәлім алды. [26].,8б.
Ислам да кез келген монотеистік дін ретінде өзгеріссіз қала алмады,
өйткені уақыт өте исламның негізгі қағидалары өмі талаптары мен өзгерген
тарихи жағдайларға сай келмеді. әл-Фрарабидің философиялық жжүйесенің пайда
болуы қарасаңындағы дәуір ислам әдет-ғұрыптарын сақтаушылар арасындағы
белгілі бір түсінбеушілікті білдіретін әртүрлі сакяси ағымдар мен
конфессиялар арасындағы қақтығыс пен аараб халифаты қоғамындағы таптық
қайшылықты бейнелейтін шиеленіскен, үздіксіз саяси күреске толы болды.
Бағынған халықтардың құқықтық және саяси тәуелсіздігі үшін күресі
тоқталмады, феодализмге қарсы қозғалыс кең қанат жайды. Діни дүниетанымның
үстемдігі осы күрес формаларының діни сипатта болғандығын айқындайды. Білім
беру үрдісінің өрістеп, дамуына ресми дүниетаным сипатын қабылдаған
исламның зайырлы білімді теріске шығармауы зор ықпал етті. Ғылымдар
саласында зерттеуге тиым салынбады. Ислам бойынша, Алла барлығын білетін
данышпан, сондықтан ол мағынада Аллаға ұқсауға ұмтылу нығая түсті, терең
білім алу діни талапқа айналды. Сондықтан білім алу тұлғаның адамгершілік
пен рухани дамуының құралына айналды. Энциоклопедизм сол дәуірдің тек
білім беру үрдісіне ғана емес, ғылыми танымға да тән болды. Ғылымдар мен
ойшылдар білімнің әртүрлі салаларына: саясат пен құқыққа, этика мен
экономикаға, тоелогиямен философияға, әдебиет пен поэззияға, музыка мен
жаратылыстану ғылымдарына, тарих пен техникаға география мен космогонияға
назар аударды. Ибн Сина философ, дәрігер және скясаткер болса, ибн Туфейль
мен ибн Рушд философ, математик, әрі астроном, құқықтанушы болды. Ал, әл-
Фарабидің философиялық жүйесін энциоклопедиялық деп айтуға болады. Араб
мәдениетін сипаттайтын жоғарыда келтірілген факторлар әл-Фарабидің
философиялық жүйесін айқындайтын тарихи-мәдени аяны анықтайды. Олар өз
заманы мен Халифаттың кеңістік өлшемінен асқан философиялық ұмтылыстардың
жоғары деңгейіне ықпал етті.
Негізінде белгілі француз мәдениеттанушы А. Койренің бағасын
құптауға болады: Платонды жеткілікті түрде жақсы білмесе де , араб әлемі
оны латындардан айтарлықтай жақсы білді. Сондықтан... – ең аз зерттелген,
бірақ мүмкін ең ірі ислам философы – Фарабиден бастап Платонның саяси
доктринасы араб ойында өз орнын алады. [27].,57-58б.
Расында да, бір жағынан, адамның мінезі мен іс - әрекетін, екінші
жағынан, адамзат заңдарының қоғамының заңдарын қарауға тиіс өзінің
азаматтық философиясын жасау үшін Платон мұрасына назар аудару – ерте орта
ғасырдағы араб тілді философияның үлкен жетістігі.
Осы күнге дейін адам мен қоғам мәселесін талқылаған кезде біз мәселені
платонша шешуге сүйенеміз. Философиялық - әлеуметтік ой тарихында нақ
Платонның өзі адам өмірінің табиғи заңдылықтарын емес, қоғам
заңдылықтарымен басқарылатынын көрсетіп берген. Бұл ретте мемлекет
құқықтық, саяси, адамгершілік, көркемдік, діни, философиялық және өзге
рухани құндылықтардың жалпыға ортақ қоғамдық жүйесінің қажетті кепілі
ретінде қабылданды. Бұл құндылықтарды игеру адам тәріздес жануарды
мемлекеттің азаматы ретінде толық адамға айналдырады.
Басқаша айтқанда, Платон адамды дене түріндегі индивид емес, жалпы
адамзаттық рухани негіздердің қандай да бір бөлігіне қосылу нәтижесінде
пайда болатын жеке тұлға ретінде түсіне бастады. Бұған қоса, іс жүзінде екі
жақты туу сәті тұжырымдамасы негіззделеді: индивид ана құрсағында, ал
рақымсыз дүниедегі қорғаны мемлекет болуға тиісті адам тұлға ретінде
жалпыадамзаттық рухани негіздер құұшағында. Рухани негіздердің осы ошағын
сақтап қалу, қатаң сын кезеңдердеоны аман алып қалу – адамзаттың басты
мақсаты. Осы себепті адамзат мемлекет үшін құрбан болуға дайын оның жеке
бір бөлігі ретінде қаралады. Кіршіксіз мемлекет артықшылықтарын талқылаған
кезде Платон адамзаттың жеке мүддесі жөніндегі мәселені қозғамайды, себебі
дербес тұлғада жалпыға ортақ мүдделерден өзге мүдделер бола алмайды.
Мемлекеттен тыс индивид дербес тұлға бола алмайды, өйткені жалпыадамзаттық
ортақ рухани негіздерге қосылу жолы жабылып қалады, бірақ Платон суреттеген
ізгі мемлекетте де дербес тұлға болу өте қиын, тіпті мүмкін емес, себебі
субъектілік толымдылық адамнан түгелдей алшақтаған, жалпыға ортақ социумдық
құрылымдар оны жаулап алған. Мемлекеттік бұл пирамиданың ең жоғары шыңында
адамның өзін - өзі кемелдендіруі үшін кеңістік қалдырылған секілді.
Кемелдікке жету қабілеті билеушілерге, философтарға және тіпті қандай да
бір дәрежеде күзетші – жауынгерлерге де берілген, бірақ құлдық қоғамда
дербес тұлға казармада да, патша сарайында да өсе алмайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. ӘЛ-ФАРАБИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ
БОЛМЫС ПЕН ТӘҢІР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.7
1.1. әл-Фараби шығармаларының идеялық негіздері
... ... ... ... ..7
1.2. әл-Фарабидің болмыс ілімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
1.3. әл-Фарабидің тәңірі туралы көзқарасы
... ... ... ... ... ... ... ... . 49
II. ӘЛ-ФАРАБИ ІЛІМІНДЕГІ ДІН МЕН ФИЛОСОФИЯ
САБАҚТАСТЫҒЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 64
1. әл-Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім
мәселесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 64
2. әл-Фараби калам мен фалсафа арақатынасы
жайында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ..8 6
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... 103
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі.
Қай халықтың болмасын бүгінгісі өткен тарихымен астасып жатады.
Өткенінен хабары жоқ жандардың бүгінге, болашаққа да берері шамалы болады.
Келешектің қамын, оның мәнді болуын ойлаған халық жас ұрпақты бесіктен
тәрбиелейді. Одан әрі дәстүр - өнегесін санасына сіңіреді. Мұның барлығы
халықтың өзіндік қолтаңбасы бар тағылымдарынан туындайды.
Уақыт-ескі мен жаңаны таразылап, бағалайтын, ескіні шаң қаптырып
жұтатын, жаңаны сынап, жер жастандырып өзінің талабын сездіретін күш.
Бірақ, осы күш-саяси қысым, аласапыран, дүрбелең, тіпті, топан су болып
көрініс беріп, тегеурінін сездіріп жатса да, өзінің қадір-қасиеті мен
қызметінің қажеттілігін табиғи талаппен мойындататын ұлттық болмысымыздың
өзегі-құдайлық әлеммен байланыстырушы дін және оның құндылықтар жүйесі осы
уақытпен бірге қатар келе жатыр.
Кеше діни-рухани желі - жүйе кешегі жетпіс жылдық аз ғана уақыттың
ішінде қажетсіз деп танытылды, идеологиялық қағажу көрді. Адам мен құндылық
арасындағы қатынас бұзылды, тарих үзілді, мәдениет қайта түзілді. Бүгін сол
құндылықтарымызды өзінің қалдырған мұрасы арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізген
тарихи тұлғаларымызға басқаша көзқараспен, оларға деген қатынасымызды
қалпына келтіріп, тарихи сабақтастықты жалғап, төл мәдениетіміздің келбетін
қайта танып, саралауға деген ұмтылыс бар. Осындай рухани мұраның басында
барша әлемге Екінші Ұстаз Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық мұрасы тұр.
әл-Фараби және оның мұрасын жан-жақты зерттеу нысаны ретінде таңдаған
фарабитану саласы да өткен дәуірдің тегеурінімен сол уақыт пен кеңістіктің
қажет деп тапқан қырларымен танылды және танытылды. Фараби мұрасын тану
өзіндік болмысы мен табиғатының ақиқатын жан-жақты танырлық мүмкіндікке
тәуелсіздіктен кейін жететін сияқты болып көрінді. әл-Фарабидің
шығармашылық мұрасын негізінен зерттелу жағынан, зерттеушілерінің саны мен
сапасы жағынан кенде емес. Көрсеткіш ретінде ғалымның мұрасын тану тіл,
әдебиет, тарих, мәдениет, дін, философия және тағы да көптеген сала
тұрғысынан зерттелініп жалпы әлемде жүздеген диссертациялар жазылды. Бұл
сандық, сапалық өлшем. Осы өлшемнің өзінен-ақ саннан сапаның тууы,
зерттеудің дәрежесі мен көлемі анықталуы тиіс еді. Бірақ бүгінгі таңда әл-
Фараби мұрасының әрбір саласы арасында тұтастық пен тұжырымдалған,
орталықтандырылған жүйеге түсіру қажеттілігі артып отыр. әл-Фараби
шығармашылығын зерттеуде ашылмай жатқан, тиісінше танылмай, танытылмай
жатқан қат-қабат мәселелер жетерлік.
Төрткүл дүниеге белгілі Абу Насыр Әл-Фараби бүкіл әлемге өзінің
шығармалары арқылы кеңінен танымал екені мәлім. Менің пікірім Қазақстанда
дін ғылымына сұраныс пен талап арта бастаған кезде ислам философиясының
соның ішінде әл-Фараби мұраларындағы дін философиялық көзқарастарын тану,
оның араб, парсы және түркі тілдеріндегі құнды шығармаларын мейлінше
мемлекеттік тілге, яғни қазақ тіліне аудару қажет. Қазіргі таңда ғалымның
ашқан жаңалықтарымен қатар, діни-философиялық көзқарасыда құнды. Осыған
байланысты бұл диссертациялық жұмыста ортағасырдағы дін мен фалсафаның,
ортағасырлық араб-мұсылман дүниетанымының бірегейлігін ақыл мен сенім
тұрғысынан көрсете отырып, сараптама жасау.
Араб халифатының мәдениеті гүлденген уақыты әлемдік тарихтың бірден-
бір бөлшегі болып табылады. Қазақ топырағынан талай даналарды дүниеге алып
келді. Олар бүкіл шығыс араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын
көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді.
Олардың ішінде танымал жерлесіміз Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина және т.б.
сынды данышпандар Антика дәуіріндегі философиялық дүниелеріне жаңаша сипат
беріп, оларға түсініктеме жазған.
Бұл зерттеу жұмысымда әл-Фарабидің мұрасындағы дін мен философия
арақатынасы туралы көзқарасын қолға алып отырмыз. Шығыс және батыс
ойшылдарының шығармалары негізгі тақырыпты түсінуде бізге көмек
болғандықтан оларға белгі қалдырдық. Ислам философиясы дегенімізде әл-
Фараби бұл тақырыпта оның пікірлерін талқылау өте маңызды болып отыр. Бұл
диссертациялық жұмысымта әл-Фараби мұрасындағы дін мен философияның
сабақтастығын түсіндіруде алдымен тәңір, болмыс туралы пікірлерін
қарастырдық. Бұл оның философияға ие болған мүмкіндік (мумкину’л-вужуд)
және бар болуы міндетті (уажибу’л-вужуд) болмыстар терминін зетіттеуге
жетеледі. Осылайша ортаға шыққан бұл екі түр болмыс арасындағы қатынастың
уақытын білдіру үшін уақытты да қарастырдық.
Диссертациялық жұмыстың зерттелеу деңгейі.
Соңғы жылдары философия саласы бойынша ғылыми зерттеулер жүргізіп
жүрген, сондай-ақ автордың да кәсіпқойлық қалыптасуына тікелей әсер етіп,
ғылыми еңбектері диссертация жазу барысында үлкен қолданыс тапқан белгілі
Қазақстан философтарының есімдерін атап өтпеске болмайды.
Ж.М.Әбділдин, А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, М.С.Әженов,
Ғ.Ғ.Ақмамбетов, К.Х.Рахматуллин, Д.К.Кішібеков, А.Қ.Қасабек, О.А.Сегізбаев,
Т.С.Сәрсенбаев, К.М.Сатыбалдина, Б.Р.Қазыханова, М.С.Бурабаев,
М.Ш.Хасанов, Ж.Ж. Молдабеков, Б.К.Құдайбергенов, З.А.Мұқашев,
Қ.Ш.Шүлембаев, А.С.Балғынбаев, С.Д.Таңкаев, М.С.Орынбеков, Б.Ғ.Нұржанов,
Т.Х.Ғабитов, Ж.А.Алтаев, Ә.Б.Наурызбаева сондай-ақ, әл-Фарабидің ғылыми
мұраларын зерттеу саласында Қазақстан Республикасы Фарабитанушыларының
зерделі еңбектерін көп жылдардан бері әл-Фарабидің тарихи-мәдени,
философиялық ғылыми мұраларын көп елге танытып келе жатқан А.Машановтың,
А.Х.Қасымжановтың, М.С.Бурабаевтың, А.Көбесовтың, Қ.Жарықбаевтың
ғалымдарымыздың әл-Фараби мұрасына қосқан ғылыми зерттеулері шаш етектен.
Кеңес өкіметі тұсында әл-Фараби мұрасын жан-жақты зерттеу кеңінен етек
жайды. Мәскеу мен Алматының, Ташкент қадаларының зерттеуші ғалымдары
В.В.Бартольд, Е.Э.Бертельс, И.С.Брагинский, Н.И.Конрад, Б.Ғафуров,
С.Н.Григорян, В.П.Зубов, П.Иванов, А.Сагадеев сияқгы белгілі зерттеушілер
әл-Фараби ғылымының негізін қалады. әл-Фараби философиясы мен дүниетанымын
зерттеуде осы Кеңес өкіметі жылдарынан бері докторлық және кандидаттық
диссертациялардың, монографиялар мен ғылыми мақалалар қыруар жазылды.
Осы кезде шығыстық ғаламдар араб және парсы тілдерінде жазған Ахмад
ибн Халликан, Ибн Саид әл-Қифти, Ибн Аби Усайбиның еңбектері. әл-Фараби
өмір сүрген кезеңдердегі Арабтардың рухани және қоғамдық-саяси өмірін
зерттеуде Р.Эрланжэ, Ф.Роузенталь, Л.Данлоп, А.Мец, А.Массэ, Г.Э.Грюнебаум
еңбектері айта кету керек..
Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті.
-әл-Фарабидің мұрасындағы дін мен философиялық арақатынасындағы
көзқарастардың мазмұны мен қағидаларын анықтау.
- әл-Фарабиді ортағасырлық ислам философиясына қосқан үлесі.
- әл-Фарабидің дүниетанымын діни-философиялық тұрғыдан талдай
отырып, сараптама жасау.
- әл-Фарабиді ортағасырлық мұсылман философиясының көрнекті өкілі
болғандықтан оның философиясын ислами көзқараста зерттеу.
- Ғалымның мантық ғылымына, калам іліміне, философияға, ғылымға
қосқан үлесін анықтау.
- Сол кезеңде Халифат дәуірінің өркендеп тұрған кездегі дін мен
философияның бір-біріне сабақтастығын айыру.
- әл-Фараби іліміндегі болмыс сатыларын көрсету.
- Ойшылдың тәңір туралы көзқарасына түсінік беру.
Жалпы, әл-Фараби ғылымның барлық салаларының дамуына үлес қосқан
энциоклопедист ғалым ретінде көрсете отырып, оның ислам философиясындағы
алар орнын анықтау диссертациялық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.
-әл-Фараби мұрасындағы дінмен философия арасындағы сабақтастық мәні
анықталады.
-Ойшылдың тәңір туралы ой-тұжырымдарын барша ерекшеліктермен қарастыра
отырып, түрік және араб тілдеріндегі тәңірге қатысты уажибул-вужуд (бар
болуы міндетті болмыс), мумкунул-вужуд (бар болуы міндетті болмыс), ассабул-
аууал (алғашқы себеп), мухарракатул-аууал (алғашқы әрекет жасаушы болмыс)
және тағы басқа терминдер енгізілді.
- әл-Фарабидің көптеген еңбектерінде материалистік көзқарастар
ұшқындары бар, бірақ әл-Фарабидің нағыз шынайы болмысы ислам дініне деген
қызметі зор болған. Өйткені ислам дінінде білім мен ғылымның алар орны
ерекше мәнге ие болғандықтан әл-Фараби ғылымның барлық салаларына мейлінше
өз үлесін қосқандығын нақтылай көрсету.
-әл-Фараби шығармаларын материалистік тұрғыдан емес, идеалистік
тұрғыдан зерттеу.
Зерттеу обьектісі.
Қазақтың ойшылы әл-Фарабидің діни-философиялық мұрасы.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік мәні.
Диссертацияның берген қортындылары осы мәселені болашақты зерттеуге
дінтану ғылыми саласындағы әл-Фараби мұрасының рухани-құндылықтары көптеген
мәселелерді шешуге пайдалы, әрі магистрлік диссертация материалдары мен
нәтижелерін жоғары оқу орындарында философия, дінтану тәрізді студенттердің
арнаулы курстарында, семинарларда қолдануға тиімді.
Зерттеудің тәсілі мен әдістемелік негіздері
Диссертациялық жұмыстың негізін түрік және отындық ғалымдардың
еңбектеріндегі теориялық принциптер құрайды.Сонымен қатар, қазіргі кездегі
рухани құндылықтардың даму жайлы жазылған еңбектер басылыққа алынды.
Тақырыпты зерттеу аясында А.Х.Қасымжанов, Ә.Н.Нысанбаев, К.Тажикова,
Ғ.Құрманғалиеваның және тағы басқа ғалымдардың зерттеу еңбектері
әдістемелік көмегін тигізді. Зерттеу барысында герменевтикалық және
компаративистикалық тәсілдері ұтымды қолданысын тапты.
Магистрлік диссертацияның қысқаша мазмұны.
Бұл зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі, негізгі мақсаты, нысаны,
болжамы анықталып, оларға сәйкес зерттеу барысында шешілуге тиісті
мәселелер белгіленеді, зерттеудің жаңалығы, теориялық құндылығы, тәжірбиеге
енгізілуі туралы мәліметтер көрсетіледі.
Зерттеудің әл-Фараби дүниетанымындағы болмыс пен тәңір атты тарауда
негізінен әл-Фараби шығармаларының идеялық негіздері, әл-Фарабидің болмыс
ілімі, тәңірі туралы көзқарасын қарастыру көзделген. Біз әл-Фарабидің ілімі
мен еңбектерін не үшін зеріттеуді мақсат етіп отырмыз және олардың дүние
танымын зарделеп, оны қазіргі заманауи ұғымда танытуға тырыстық. Себебі бұл
біздің тарихымыз, өткеніміз және бүгініміз. Біз одан қол үзіп кете
алмайтынымыз ақиқат. Адамзат әлемінде өз болмысы мен тәңірін таныта алмаған
ұлт, ата-бабасының ізденістері мен еңбектеріне құрмет көрсетпеген ұлт болып
табылады. Біз сол тұлғалар арқылы әлемге өз мәдениетіміз бен тарихи
жетістіктерімізді таныта аламыз, тарихи-философиялық қалыптастыру
тұрғысынан қаралатын зерттеулерге, көзқарастарға жан-жақты талдау жасалынып
зерттеулер жүргізілді.
әл-Фараби іліміндегі дін мен философия сабақтастығы атты тарауда
әл-Фарабидің философиясындағы ғылыми таным және сенім мәселесі, әл-Фараби
калам мен фалсафа арақатынасы жайында тақырыптар кеңінен талқыланады. Оның
философиялық-діни, гуманистік-этикалық қасиеттері, өмірде ислам уағыздарын
ұстану жайында зерттеулер жүргізілген.
Қорытынды да, жалпы зерттеу барысында алынған нәтижелер мен
ұйғарымдардың маңыздылары іріктіліп, жүйеленіп қысқаша тұжырымдамалар
түрінде келтіріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі, кітап авторларының мазмұны
беріледі.
Магистрлік диссертацияның құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
I. ӘЛ-ФАРАБИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ БОЛМЫС ПЕН ТӘҢІР
1.1 Әл-Фараби шығармаларының идеялық негіздері
әл-Фарабидің өмірі жөнінен бізге жеткен мағлұматтар аңыз-шыны аралас
болып келеді. Фарабидің толық аты-жөні Әбунасыр Мұхамед ибн Ұзлағ ибн
Тархан әл-Фараби. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарда Арабтардың
Бараба-Фараб деп атап кеткен дүниеге келген. Осыдан барып ол Әбу Насыр
Фараби яғни, Фарабтан шыққан Әбу Насыр атанған. Кейде оны жәй ғана
Тархани деп те атайды. Кейбір деректерде қарағанда оның әкесі сол тұста
көшпеліліктен отырықшылдыққа ауысқан түркі тайпаларының бірінен шыққан
әскер басшысы болған. Сырдария өзені өз алқабының тарихында Мысыр үшін Ніл
мен Месопатамия үшін Тигр мен Ефрат өзендері сияқты орын алған. Фараб
кейініректе Отырар болып аталып жүрді, оның үйінділері Оңтүстік Қазақстан
облысы Отырар ауданының аймағында жатыр. Отырар жайлы Птоломей мен қытай
деректерінің жылнамаларында мағлұматтар бар. ІХ-Х ғарсыр қазіргілердің
айтуы бойынша бұл үлкен орталық болды, отырықшы халықпен көшпелі халықты
байланыстыратын сол кездегі әлемдік сауда-саттықтағы керуен жолының
тоғысқан жері еді. Сондай-ақ, Отырардың мәдени картасында белгілі
ғалымдар, ақындар, ойшылдар сияқты саңлақтар отанынан олардың арасынан
әлемге танымалы Әбу Насыр әл-Фараби. Ойшыл оқуды өте ерте бастаған.
Бастапқы білімді ол туған қаласы Отырарда алады, одан соң Хорасанға барады.
Кейінірек білімін одан сайын толықтыру мақсатында араб мәдениетінің
орталығы Бағдатқа кетеді. Ғылым-білімге өте құмар болған зерек Әбу Насыр
мұсылман бола тұра, тіпті кәпірлерден сабақ алудан тайсалмайды. Мәселен,
медецина мен мантықты хрестиан оқымыстысы Юханна Ибн Хайлана, ал
жаратылыстану ғылымдарымен Грек тілін атақты аудармашы Әбу Барш Маттадан
үйренеді. [1].,23-б.
әл-Фараби түркі, араб, парсы, грек, және т.б. тілдерді жетік білген.
Кейбір деректер бойынша тіпті ол 72 тіл білген деп те айтылдады. Фараби
ғылымды көбінесе өз бетінше меңгеріп, орасан зор табыстарға жеткен ойшыл.
Ол, әсіресе грек ғылымы мен философиясын, ең әуелі Аристотельдің бай
мұрасын игеруге қолға алған. Бір аңыз бойынша ол Аристотелдің Жан туралы
дейтін еңбегін 100 рет, Табиғи гормониясын 40 рет, Риторикасын 200 рет
оқыған көрінеді.
Міне, осылай әл-Фараби жұртқа мәлім оқымысты болып, дүние жүзінің
ұстазы деген дәрежеге көтерілді. Ол алғашқы кезде Бағдатта ілім алып,
кейіннен Дамаскіде, содан кейін Алеппода Сирия әміршісі Сайф әд-Дауланың
қарамағында болды. Фараби өз бетінше ғылыммен үзбей шұғылданған.
Мәселен, бір әңгіме бойынша ол Дамаскіде жүрген күндіз қала шетіндегі бау-
бақшада қарауылдық қызмет атқарып, күндіз тапқан ақшасына сатып алған шырақ
жарығымен түнімен ғылыми жұмыспен шұғылданады екен.[2].,23-б.
Шығармаларымыздың кейбірі әл-Фарабидің Шамда шаһарында өмір сүруі үшін бір
бақшаның қарауылы болғанын айтса да, бұл туралы болмауы мүмкін. Өйткені,
Сейфу-д-Девле ал-Хамадани сияқты бір сұлтанның қарамағында болған және
айтылғандай одан әр күн төрт дірхам айлық алған әл-Фараби сияқты ғалымның
бұған мұқтаж еместігін көрсетеді.
Кейбір жазушылардың Фараби жайында осындай бір аңыз айтуларына себеп,
айтылғанына қарағанда оның әсіресе Шамда сопы сияқты өмір сүруі және
кітаптарын жазғанда шәкірттеріне фәлсафа дәстүрін бергенде су басында,
ағаштардың астында отыруы да мүмкін.
Фараби қарапайым өмір сүрген, жұпыны киініп ырду-дырдудан барынша
аулақ жүруге тырысқан. әл-Фараби көп дәріс алып, тіл білімі, философия,
музыка, математика, астрономия т.б. заманының ғылымдарын үйренген. Фәлсафа
ғылымында жетік және үлкен мәртебесі себебімен Аристотель біріншісі болып,
өзіне Ислам әлемінде Әль-Муаллиму-с-сани екінші ұстаз деген мағынада
латын әлемінде де лақабы берілген.[3].,103-б.
Біздің заманға әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті.
Ол шығармалар ежелден бері-ақ жұртшылыққа танымал болып, философиялық және
ғылыми ойдың одан кейінгі дамуына тигізген әсері толассыз. Мұсылман
ренессансы деген атауға ие болған сол заманға тән белгілері оның
шығармаларынан белгілі бір дәрежеде өз орнын алады.
әл-Фарабидің шығармашылығында антик замандағы дәстүрдің және бірінші
ұстаз деп шығыста аталып кеткен Аристотельдің тарихтың барысында қалдырған
әсері неоплатонизмнің, несторионшылдықтың әсері мен исламның әсері
Аристотель идеяларының өзгеруі айқын көрінеді.
әл-Фарабидің Аристотельге бас игені сөзсіз. Сол сияқты ол Аристотель
идеяларының ең жақсылары мен бағалыларын әрдайым таңдап ала бермейтіні де
даусыз. Бірақ біз үшін ерекше болғаны оның Аристотель ілімінің формальдік
жағын ғана емес, сонымен қатар диалектика элементтеріне, мәселені қарама-
қарсы қоюына белгілі дәрежеде көңіл бөледі. Сыртқы дүние мен сезім мүшелері
арқылы жүзеге асатын байланыс таным логикасының ірге тасы болып табылатынын
дәлелдейді.
әл-Фараби Аристотельдің, әл-Киндидің ізін қуып философия мен ғылымның
барлық салалары бойынша үлкен жетістіктерге жетеді. Мұсылман ойшылы
философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің Категориялар,
Риторика, Метафизика, Герменевтика, Поэтика және тағы басқа
еңбектеріне түсіндірмелер жазды. Ол еңбектері күні бүгінге дейін де мән-
маңызын жоғалтқан жоқ. Сөйтіп, Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі
мәдениетін таныстыруда үлкен атқарды.
Тұжырымдай келе, Фараби түрік сияқты өмір сүріп, түрік сияқты жүретін
еді. Орта ғасырдағы әрбір Еуропалы ойшыл еңбегін, Еуропаның ортақ мәдени
тілі болған латынша жазғаны секілді, әл-Фарабидің де шығармасы араб тілінде
жазылады. Ислам дүниесіндегі діннің және мәдениеттің ортақ тілі болған
арабша тілде жазылуы, оның ұлтына ешқандай кедергі болмайды.
әл-Фараби хижри 339 жылы Ражаб айында, милади 950 жылы желтоқсанның
аяғында Дамаскіде қайтыс болған. Тарихшы ибн Халлаканың айтуынша,
Дамаскінің Баб ас- Сағир (кіші дарбаза) мазарына қойылған көрінеді.
Фарабидің өлімі Сейфуд – Дефлеге оңай тимеді. Осы сұлтан ғұлама философтың
жаназа намазын қылдырғаны айтылуда.[3].,23-б.
әл-Фарабидің қаламынан туған туындылардың бірқатары жоғалып кеткен.
Ғалымдар оның еңбектерінің есебін әлі толық анықтай алмай келеді. Тіпті,
данышпан бабамыздың кейбір шығармалары өзге ғалымдардың есіміне телініп
кеткені жөнінде де аракідік сөз болып жатады. Дегенмен, оның Логикаға
кіріспе, Дәлел келтіру шарттары кітабы, Аристотельдің шешендік өнеріне
түсінік, Өлең өнері қағидалары трактаты, Домалақ және қарапайымдылық
трактаты, Сөз ғылымдарының классификациясы туралы, Тұжырымдаманың
негізгі мәні, Екі философ-қасиетті Платон мен Аристотельдің
көзқарастарының ортақтығы туралы, Мәселенің маңыздылығы, Түсініктеме
және философия (даналық), Физика ғылымдарының негіздері, Химия
өндірісінің қажеттілігі, Музыканың үлкен кітабы, Қайырымды қала
тұрғындарының көзқарастары жайындағы трактат, Азаматтық саясат, Бақыт
жолын сілтеу, Бақытқа жету жайында, Платон заңдарының қысқаша
мазмұндамасы секілді еңбектері біздің ғасырымызға жетіп отыр. [5].,45-46б.
әл-Фараби әсіресе философия саласында логикадан музыкаға және
саясаттан адамгершілікке бірнеше еңбек қалдырған. Сондай-ақ медецина және
математика саласында да еңбектері бар. Негізгі басты еңбектері мыналар:
Ихса‘ил ‘Улум.
Китабул Ахлақ.
Китабул Жедел.
’Уйун ‘ул Маса‘ил.
Рисале фи-л Хуруф.
Рисале фи Мани-л Акл.
Ессиетул Медение.
Рисале Тахсилу-с-Саде.
Ел-Мединетул Фазыл.
Макале фил Хале.
Ет-Талихат.
Рисале фи Махиетун-Нефс.
Китабул Мусиқа ел-Кебир.
Рисале фи-л Хикме.
Фарабидің “Ихсаул Улум ”атты еңбегінде ілімдердің тақырыбы және қалай
оған ие болу жөніндегі сыныптандырылуы көрсетілген. Бұл Фарабидің ең кең
және мықты ілімдер сыныбы болып табылады. Олар мыналар:
А. Тіл білімі.(Граматика және лингвистика)
Муфрет сөздер ілімі.
Мүреккеп сөздер қағидаларының ілімі.
Дұрыс жазу ілімі.
Дұрыс оқу ілімі.
Шиір ілімі (Поетика)
Б. Илмул Мантық (логика) .[6].,46-47б.
әл-Фараби орта ғасырдағы ғұламалардың бірі болып табылғандықтан, ол
көпжақты оқымысты-энциклопедист және шығыс рационализмін
қалыптастырғандардын бірі болды. әл-Фарабидің еңбегі мен әрекет дәуірі араб
мәдениетінің даму дәуірімен тұстас келді. Әлемнің атақты оқымыстылары,
философтары, ақындары, музыканттары, Бағдат шаһарына жиналды және онда
ғылым академиясы мен университет ашады. Бағдат шаһары оқымыстыларының
арасында Орталық Азия мен Қазақстаннан шыққандар құрметті орындарды
иеленді. Солармен бірге Бағдатқа – білімнің барлық саласын меңгерген әл-
Фараби де бар. Фараби тіл ғылымының, калеграфияның, лингвистиканың, өлең
құрастырудың, риториканың ірі теоретигі ретінде танылды. Сауатты жазу,
каллиграфия, өлең жазу үшін риторикадан трактовкалар жазды. әл-Фараби –
жан-жақты дамыған музыкант әрі компазитор, мәнерлеп орындаушы әрі теоретик,
тарихшы, музыкалық аспаптарды жасаушы шебер болды.
Фараби трактаттары біздің заманымызға дейін аса жоғары бағаланады. Фараби
геометрияны барлық жаратылыстық-философиялық ғылымдардың негізі деп қарады.
Ұл идеаны “Философияны меңгерудің қажетті шарттары” деген трактатында анық
келтірген. Астроном және астролог ретінде Фарабидің беделі жоғары болды, ол
бұл ғылымдарды арифметика, геометрия, музыка сияқты жоғары педагогикалық
ғылымдар категогриясына жатқызды. Физика мен жалпы жаратылыстанудан жазған
Фараби еңбектері белгілі. Жалпы физикалық және жаратылыс құбылыстарын
зерттеуде ол эксперименттер жасау қажеттілігін атап көрсетеді. Әрине, әл-
Фараби өмір сүрген дәуірде үлкен ғалымдардың да өлең жазуы өзінше бір
әдетке айналып кеткен салт, дәстүр болған. Мәселен, Фарабидің замандасы,
ұлы ғалым, медиң ина ғылымының негізін қалаушылардың бірі - Әбу Әли ибн
Сина, энциклопедист-ғалым Бируни, ұлы математик Әл-Хорезми, т. б. кезінде
азды-көпті өлең-жыр жазумен де айналысқан. Бірақ, орта ғасырдың әдебиет
зерттеушілері мен тарихшылары поэзия мәселесін сөз еткенде көбінесе дерлік
әл-Фарабидің есімін қайталап отырады. Өкінішке орай, Мұсылман ойшылының
поэзиялық мұрасы біздің дәуірімізге дейін толық сақталмады.
Қашықтасың туған жер - қалың елім,
Не бір жүйрік болдырып жарау деген.
Шаршадым мен.
Қанатым талды менің,
Шаңқыт жолға сарылып қарауменен.
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар.
О, жаратқан, көп неткен ақымағың,
Құм сықылды тез ысып, тез суынар.
Зиялы аз бір тұтам тіршілікте,
Әкімдікке куллісі жүгіреді.
Көкірекпен сезініп, күрсініп көп,
Жаным менің түршігіп, түнереді.
Әйтсе де, саусақпен санарлықтай аз ғана жыр жолдарының өзінен оның
зор шабытты, кең тынысты, терең ойлы, нәзік сезімді, дарынды ақын болғанын
аңғару қиын емес.
әл-Фараби тамаша дәрігер ретінде де белгілі. Дәрігерлік қызметіне
байланысты ғұлама, сол замандағы басқа да дәрігерлер сияқты, алхимиямен,
ботаникамен, минерологиямен айналысады. Ғылымның бұл салаларының бәрі
жаратылыстану құрамына кіретін. Фараби географияға көп көңіл бөлді.
Саяхатшы ретінде ол Таяу Шығыстың, Африканың көптеген ғылыми және мәдени
орталықтарында болды. Оның Отрарда, Талас, Шаш, Самарқант, Бухара, Хива,
Кабул, Бағдат, Дамаск қалаларында болғаны құжат түрінде белгілі. Барлық
елдер мен қалаларда, Фараби жаратылыс зерттеушісі, географ және астрорном
ретінде аймақты оқып үйренді, орынның координаталарын анықтады т.б.
Жаратылсытануға әл-Фараби басты мән берді. Ол, “қандай да бір педагогикалық
ғылымға қарағанда, табиғат туралы ғылым әлдеқайда бай және кең көлемді
болып келеді” деп жазды. Өзінің басқа бір еңбегінде “философияны оқып
үйренуден бұрын табиғат туралы ғылымды игеру керек, өйткені бұл ғылым
адамға барынша жақын, мәндері анық және оған түсінікті ғылым саласы” деп
жазады. Философия саласында әл-Фараби өз заманындағы теңдесі жоқ тұлға
саналды. Оның негізгі көзқарасы – рациональдық. Оның философиялық
еңбектерінде Аристотель, Платон және басқа ертедегі данышпандардың
философиялық еңбектеріне коментарийлер жазуға көп орын берілген. Фарабидің
тамаша, өте бағалы еңбегі “Даналықтың маржандары” деген трактаты 1000
жылдан бері Шығыс университеттерінің оқулық құралы болып келеді.
әл-Фараби еңбектері Европаның Қайта өрлеуінде үлкен рол атқарды.
Бэкон, Л. Да Винчи, Коперник, Лейбниц сияқты оқымыстылар өз жетістіктері
үшін Фарабиге қарыздар. Бүкіл өркениеттің жан дүниесін даму бағытындағы
оның білімін бағалау оңай емес. әл-Фараби ғылымның философиялық және
логикалық ірге тасын дұрыстап қайта қалап шыққан.
Дүние жүзі мәдениетінің дамуына із қалдырған сол көрнекті қайраткерлер
шындығында адамзат мәдениетінің бірлігін паш етіп келеді. әл-Фараби осындай
дүние жүзілік тарихи тұлғалардың қатарына қосылады. Ол туған елінің мәдени
байлығын иран, үнді, антика мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты.
Сондықтан да, ол тайыз ұғымдар мен соқыр сенімдерден жоғары көтеріле біліп,
өзінің ойлау жүйесін сындарлы да икемді ете білді.[7].,12-б.
әл-Фараби философия саласындағы әл-Киндидің ғылыми дәстүрін
жалғастырушы болды. Ол әл-Кинди сияқты патша сарайында жасағысы келмеді.
Ол Аристотельдің философиялық шығармаларына неоплатонизм бағытында ақыл
мен жан концепцияларына түсінік берген, бақыт пен метафизиканың мақсаты
жайлы талқылады. Сондай-ақ, ол әл-Кинди сияқты өз шығармаларында
Аристотель мен Платонның философиялық ілімдерін қолдана білді. Сонымен
қатар, әл-Кинди, Разы, ар-Раванданың көзқарастарын терістей отырып, маңызды
еңбек жазды. Антикалық философияның екі ғұламасының теорияларының
арасындағы ұқсастықты табу мен орнатуға арналғандығы мұсылман фиолософиясы
Аристотель философиясының көшірмесі деген түсінік қате. Шын мәнісінде олай
емес.
Араб мұсылман өркениетінің туындысының жемісі деп атаған Салих
Махди Аммаш әл-Фараби философиясы Платон мен Аристотель ілімдерінен негіз
алады. Антика мұрасына комментарийлер жасау ғылымның төлтума идеяларын
жоққа шығармайды.[7].,12-б. Парафраза әдісімен құрылған комментарийлер
(мәністеулер) әл-Фарабидің көзқарастарын антика философиясымен ішінара
бітістіреді. Дегенмен оның философиясы антика дүниетанымынан ерекше.
Ежелгі грецияның алдыңғы қатарлы ойлары ортағасырлық мұсылман
философиясымен үстемеленген.[9].,42-б.
Мұсылман философтары Аристотель пікірі Платонның идеяларына қарама-
қарсы келмейді деген сенімде болды, сондықтан да александриялық философтар
сияқты екі ойшылдың арасындағы сәйкестікті орнату үшін олар елеулі күш
жұмсады.
Дүниенің жаралуы немесе мәңгілігі туралы біздің замандастарымыздың
көбі бірімен бірі айтысып жүргендерін және оның [бар екендігіне] дәлелдемер
жөнінде, сонда-ақ Бірінші Жаратушыдан туған бірінші себеп жөнінде
–ізгілікті болсын, зұлымдықпен болсын және саясаттың, этиканың және
логиканың көптеген мәселелері жөнінде [философиялық ілімдерге] басшылық
еткен үздік екі данышпанның арасында белгілі бір келіспеушіліктер бар
дегенді естіп, біліп жүргендіктен, мен осы шығармамда бұл философтардың
көзқарастарының ортақтығын көрсетіп, бұлардың сөздеріінң мағынасын
түсіндірмек болдым; ондағы мақстаым бұлардың көзқарастарының бірлігін
айқындап ашып, олардың кітаптарын зерттеушілердің көңілінде жүрген күдік
пен күмәнді сейілткім келді. Мен олардың позицияларын анықтағым келеді,
шығармаларында күдік туғызатын [кейбір] жерлерді түсіндіргім келеді,
өйткені мұның өзі-ең маңызды және пайдалы нәрселер, анықтап түсіндіруге
лайық жайлар.
Философияның анқтамасы және оның мәні мұның өзі болмыста бар
нәрселер туралы ғылым болып табылатындығында. Бұл екі данышпанның екуі де
философияны жасаушылар болды; олар философияның іргесін қалап, негізін
салды және оның жеке тарауларын ақырына жеткізіп, аяқтап шықты. Жеке
мәселеде болсын, жалпылама мәселеде болсын, жұрт осы екуіне сүйенеді, ірі
мәселе жөнінде де осы екеуіне жүгінеді, қандай бір ғылымда [және өнерде]
болсын, тек осы екеуінен шыққан сөз сүйенетін негіз болып табылады, өйткені
онда кемістік жоқ, мін жоқ. Жаны жарқын, ақылы айқын жандардың барлығы
болмаса да көпшілігі осыны сөзімен де растайды, ақыл-парасатымен де осыған
куә болады. Пікір және сенім басқа бір [пікірге немесе сенімге] сәйкес
болса ғана ақиқат болып шығады, ал философияның көп тараулары жөнінде осы
екі данышпанның пікірлерінде алауыздық бар болатын болса, онда мұны үш
түрлі жағдаймен түсіндіруге болады: әлде философияның мәні жөнінде жоғарыда
аталған анықтама теріс, әлде осы екі адамның философиялық толғаныстарын
түсінуде барша жұрттың немесе соның көпшілігінің көзқарастары мен сенімдері
негізсіз және жалған, әлде негізгі мәселелер жөнінде осы екі философтың
арасында алауыздық бар деушілердің санасында адасушылық бар.[10].,49-б.
әл-Фараби Платон мен Аристотель дүниетанымдарының ортақ жерлерін
бірнеше сауалдар негізінде қарастырады. Дегенмен екі философ арсындағы
қарама-қайшылықтарды мүлдем жоққа шығаруға келмейді. Платон мен
Аристотельдің бір-бірінен ерекшелігі ұстанатын өмір бейнесі, зерттеу
әдістері, таным теориясы төңірегінде туындаса, дүниенің пайда болуы жан мен
интеллект мәселелері бойынша біртұтас бағыт байқалады. әл-Фараби
көзқарасының өзіндік тегі Платон мен Аристотель дүниетанымын біріктіруге
талпынысымен анықтала түседі. Екі философтың діттеген идеалдары: данышпан
адамның тәлімгерлік бейнесі-идеал. Елді басқарудың ақылгөй философқа
берілуі – осының тікелей дәлелі. әл-фараби Платон мен Аристотель арасындағы
қарама-қайшылықтарды байқамауға бейім. әл-Фараби дүниетанымының
грекиялық, анығырақ айтқанда, платондық және аристотельдік түп-тамырлары
осындай бағытта дамыды.[11].,50-б.
Мұсылмандар Македондық Александрдың ұстазы мен тәрбиешісі
Аристотельдің құрметіне александрлықтардың мұрасы деп атаған логика
саласында құнды зерттеулермен айналысты. Олар логиканы ғылыми методологияны
жасау мен ғылыми диспут барысында ғана қолданбай, оны әрмен қарай дамытып,
жетілдіреді. Гректердің ғылыми ойын көбінесе дін ілімінде ақиқаттан
ауытқып, адасқан болып саналады. Брахмандар мен зиндиктердің доктриналары
сияқты ол қандайда діни мақсатқа сәйкес болмаса да, ол ілім болып
қабылданды. Шындығында әл-Фараби философиясы неплоатондық дүниетаныммен
келіскен Аристотель философиясымен екі жақтыланған емес. Онда Шығыстық
философияның элементтері де бар, өзіде соған жататын сопылық философияның
бөлігіде бар. Бірақ, неплатондық колорит Ибн Синаның философиялық
дүниетанымында да кездеседі. Аристотельге деген ынтызарлық әл-Фарабидің
жан-жақты қызығушылығын топтауды дәлелдейді. Бірақ әлеуметтік-этикалық
салады ол Платонға екі жақты қызығушылық танытады, ал Аристотель бұл
салада Платоннан кейін тұрады. әл-Фараби Платонның Заңына түсініктеме
жазғаны айқын, бірақ оған дейін ешкім арнайы көңіл бөлмеген. Платон мен
Аристотель ілімдерін меңгеру үшін классикалық философтар айтып жүргендей,
ежелгі грек тілін меңгеру жеткіліксіз, ол үшін философияны меңгеру керек.
Мұсылман оқымыстылары энциоклопедиялық қамтылуы жағынан аристотелизмді
ерекше дәріптеді, сондықтан философияның көрнекті өкілдері философ-
перипатетиктер Аристотельдің логикасына, физикасына сүйеніп саясат
төңірегінде Платонның Мемлекетін пайдаланды. Аристотельдік космологияны
неплотониктердің эминационистік доктринасымен ұштастырған әл-Фрараби,
аристотелизмді жүйеге келтірген Ибн Сина және Еуропада Ұлы
түсініктемеші ретінде танымал Ибн Рушд исламның іргелі перипатетиктері
болып табылады. Бұл кездейсоқтық емес, Аристотель еңбектері адамзат
білімінің нағыз энциоклопедиясын өмірге әкелді. Аристотель ақиқаттың
өкілі, адамзат табиғатының кемелденген үлгісі. Керісінше, Платон ілімі
азырақ танылды. Себебі сұхбат үлгісіндегі еңбектер мектеп көлеміне келе
бермейді. Оның пайымдау ағымы бойкүйез, қонымдылығы қиындау. Сол себептен
классикалық антикаға дәуірінің соңғы кезеңдерінен бастап Академиядан басқа
жерлерде Платон оқытылмады. Десекте оның маңызды еңбектеріне көз жұма
алмаймыз. XII ғасырда аударылған менан және федон еңбектері
белгісіз болып қалғанымен, Халкидя (IVғ) аударып, түсіндерме жазған.
Тимей кең көлемде таралды. Тимей-бұл тарих, айтар болсақ әлемнің
жаратылысы жөніндегі миф, ғарыштық механиканың, теологияның,
метафизикалық физиканың, мифтік космогонияның қызықты қоспасы.[12].,67-б.
Плотондық пайымның түп-қазығы осында. Тимей батыстағы сияқты шығыста да
үлкен беделге ие болды [13].,152-б. атап көрсеткендей араб алхимиясы өзінің
даму жолында Тимейге қарыздар.
Әрине, бүкіл платонизм Тимейде қорытылмайды. Бұл бұл философияның
тек негізгі іргелі доктриналарының бірі ғана. Ортағассыллық философтар
үшін Платонн.ың бұл ілімі жаратушы құдай түсігіне жанасып, іштесіп
жатқандығы үшін қонымзды болды. Қалай десекте араб әлемі Платонды
римдіктерден бұрын таныды. Тереңдей түссек, платондық саяси илім мәнділікке
ие болған. Л.Штраус атап көрсеткендей Платонның саяси доктринасы араб ой-
санасында көрнекті Ислам философиясы әл-Фараби пайымында маңызды рөлге ие
болады. [14].,62-б.
Аристотель мен әл-Фарабидің арасындағы сабақтастық үлкен мәселені
көтереді. Әлемнің философиялық концепциясын әл-Фараби өзіне дейінгі
қалыптасқан дәстүр негізінде, метефизиканы кейде Аристотельдің ізімен
құдай берген ғылым деп аталады. Ол онтологиялық жүйеден метафизиканың
логика-гнесологиялық саласын ажыратып, метафизика деген арнайы тарау
ретінде бөліп шығарды. әл-Фараби Метефизика мақсаттары туралы
Аристотель философиясы және Әріптер кітабы трактатына сүйене отырып,
американ шығыстанушысы М.Гэлстонның айтуынша әл-Фараби Аристотель
түсінігіндегі неплатондық компоненттерді ішінара ұқыптылықпен суреттеген.
Ойшыл еңбегінде Аристотельдің екі түрлі бейнесі, бірі-неплатондық,
екіншісі осындай субъектіліктен тәуелсіз екендігі баса көрсетіледі, және
мұндай Аристотельдердің пайда болуы кездейсоқтық емес. [15].,14-б.
Галстонның айтуынша өзіндік философиясында эминационизм мен неоплатондық
бағыт мүлдемге жоқ. әл-Фараби Аристотельдің неоплатондық варианты. Екі
философ Пллатон мен Аритотель көзқарастарының ортақтастығы туралы
трактатында, сонымен қатар философиялық емес аудиторияға арналған
Қайырымда қала тұрғындарының көзқарастары атты трактатында баяндалады.
Ал, теология мәселесіне келетін болсақ, Гэлстон әл-Фарабиге иек артатын
жалғыз ған бір сілтемені ерекше ұғыныстықпен түсіндіреді. Бұл
псевдоаристотельдік шығармалар кеңінен таралған неаплатондық концепцияға
философтың иек артуына мүмкіншілік жасап қана қоймай сонымен бірге әл-
Фарабидің діни ортодоксиялық ағымдарының философияға жасаған
озбырлықтарының алдында философияның бірлінін қорғау үшін Аристотель мен
Платонды жақындастыруына қолайлы жағдайлар туды.
әл-Фараби онтологиясын түсінудегі тағы бір батыл қадам А.В.Сагадеев
еңбегінде көрініс тапқан.Зерттеуші Философия, теология және дін
арақатынасындағы Ибн Рушд ілімі және оның әл-Фараби еңбегіндегі түп-
тамыры[16].,120-140-б. атты мақаласында аталмыш мәселені алдына тартса,
Ибн Сина деген көлемді еңбегінде пікірін ары қарай дамыта түседі.
А.В.Сагадеев Абу Наср шығармасында көрініс тапқан Аристотельдің екі түрлі
бейнесінің бар болуын негізге алады. Эминация идеясымен байланысты
Аристотельдің платондық үлгісін ол, спекулятивті теология сияқты үлгілі
қала үшін әл-Фарабиге қажетті ақиқат дін үлгілі дін ретінде
анықтайды.
әл-Фараби онтологиясын қарастырған кезде екі Аристотельді ғана емес,
оның тұжырымының екі жақтылығын байқаймыз. Сол себептен әл-Фараби ақиқат
философиясы қайта құруды талап етеді деген А.В.Сагадеев пікірімен
қосыламыз.
Антикалық, соның ішінде аристотельдік мұралар араб әлеміне берілп
қана қооймай әл-Фрараби өмір сүрген қоғамның ішкі сұраныстарымен
тоғысты.[17].,12-б.
Араб тілдес философиияның ортағасырдағы Батыс Еуропалық философииядан
ерекшелігі –жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланысты ұстануында. Бұл
дегеніңіз В.И.Лениннің айтуынша араб тілдес философияны Аристотель
гносеологиясының тәжірбиелік ағымымен, натурфилософиямен
жақындастырды.[18].,75-б.
Неоплатонизм Араб халифатыныңрухани өмірінде айтарлықтай орынға ие
болды. Баршаға аян мұсылман әлеміндегі ислам дәйекті монотеизмділігімен
ерекшеленеді, сол себепті ол неоплотонизммен туындаған кейбір
мәселелермен үндес. Болмыстың иерархиялық құрылымы, идеалды әлем мен
жанның мәңгілігі жөніндегі тағы басқа неоплатонизм мақұлдаған дәлелдемелер
мұсылманшылдық рухының сұраныстарын өтеп тұрды. Алайда кейбір маңызды
айырмашылықтар терең ұғынуды талап етеді.
Болмыс туралы ілім әл-Фараби дүниетанымының ең маңызды бөлімі. Дәл
осы жерде біз әртүрлі пікір таластарға жолығамыз. Э. Ренанның айтуы бойынша
әл-Фараби философиясы (барлық араб тілдес философия сияқты), дербестіктен
ада, перипатикалық және неоплатондық ілімді синкретті түрде біріктіретін
нағыз еліктеуші бағыт. Алайда, әл-Фараби философиясының идеялық түп-
тамырын қарастыру, оның философиясы контексті мен Шығыстағы барлық
перипатетикалыық дәстүрлерді тұтастық ретінде бағалауға ұмтылыс Ренандық
мағлұматты қайта қарау процесіне алып келеді. Неоплатонизм болмыстың
иерархиялық құрылысы, ерекше әлем концепциясы, рухтың өлімсіздік
концепциясы мұсылмандық рухына жауап берді (яғни осылар жағынан ұқсас
болды). Бірақ, кейбір нәрселерде айырмашылықтары болды. Исламда абсолют
өзінше тұлға. Ал неоплатонизм абсолюттың жеке тұлғалық жағын терістейді.
Неоплатонизм әлемнің мәңгілік екенін айтады. Ал ислам болса әлемнің жоқтан
жаратылып соңы бар екенін айтады.
Метафизика болмыс пен білімнің негізгі принциптері туралы оқытуды
негіздейді. Ғұлама метафизиканы кейде Тәңірлік ғылым деп те атайды. Ол
таңдаулы түрде Аристотельдің түсінігі бойынша неоплотондық компоненттерді
ашықтайды. Оның жазбаларында Аристотельдің екі түрі бар: бірі неоплотондық;
екіншісі еркін болған; бұл екеуінің пайда болуы да кездейсоқ емес.
Негізінде әл-Фарабидің философиясында эманацианизм мен неоплатонизмнің
ізіде жоқ. Аристотельдің неоплатондық вариантын әл-Фараби Платон мен
Аристотель секілді екі философтың ортақ көзқарастары атты трактатта
айтады.
Негізінде метафизика үш бөлімге бөлінеді. Біріншісі бар болған заттар
мен нәрселерді қарастырады; екіншісі теориялық жеке ғылымдардың негізгі
дәлелдерін қарастырады, бұл ғылымдардың әрқайсысы ерекше болмыстарды
қарастырады; үшіншісі белгілі бір дене бітім формасы болмаған, өмір
сүретін материалды емес заттарды қарастырады. Үшінші бөлімнен діннің
дүниетанымдық принциптері ортаға шығады. Негізінде неоплатонизмде де әл-
Фарабиге жақын тенденциялар бар. Бұның ішінде ең негізгісі барлық
болмыстан, барлық танымнан жоғары тұрған Бірлік идеясы. Философтардың
әлемнің өмір сүруін түсіндіргенде себептілік принципіне жүгенуі нәтижесінде
болмыстың алғашқы себебіне келіп тоқталады. Бірақ алғашқы себеп болмыстың
бір бөлігі болып табылады. Оның құдіреттілігі материалдық әлемде емес,
интеллектуалдық потенциалда пайда болып жатқан. Мұндай пікірлер ислам
теологтарының ашуын келтірген. әл-Ғаззали былай деген: Философтардың
қайсысы болмасын және қандай дәрежеде болмасын барлығында да күдікшілікпен
құдайсыздық бар. Шынында да, күдікшілік дінді логикалық тұрғыдан
түсіндіруге тырысқан көптеген философтар да болған.[19].,33-б. Жоғарыда әл-
Фараби араб тілді перипатетизмнің өкілі болып табылағандықтан, ойшыл
шығармасының бірден-бір қажетті бөлігі болып оның антикалық мұраның тарихи-
философиялық талдауы болып табылады. әл-Фараби Платон мен Аристотель
ілімінің айырмашылығын емес, керісінше екі философтың жан-жақты
ізденісіндегі ақиқатқа деген талпыныс екенін білдіргісі келеді.
Шығыс Аристотелінің неоплатондық белгілері Платон ілімімен бастама
бағдар алған. Платон құдай идеясын философияның орталық нүктесі ретінде
қалыптастырады. Неоплатонизмде кеңінен тараған ең төменгі сатыдан жоғарыға
және жоғарыдан ең төменгі негіздерге жүретін екі әдіспен заттар мәніне жету
әл-Фараби философиясына да тән.[20].,10-б.
Исламдағы абсолют дегеніміз-жеке бас болса, неоплатонизмде абсолют-
бірлікте болады. Ислам монотеизмі құдай мен әлемнің қарама-қайшылығынан
туындайды. Ал, неоплатониктер әлем деген-құдай. Неоплатонизм материясы
қаншалықты төмендеткенімен, оның мәңгілігін мойындап, әлемнің мәңгілігін
қуаттайды. Ал, бұл-әлемнің жаратылысы ешнәрседен емес деген мұсылман
крационизмен қарама-қайшы.
Сондай-ақ, әл-Фараби дүниетанымында исламдық түп-тамырларының орны
ерекше. Ғұлама ойшылдың шығармаларында дін өз деңгейінде әлі
зерттелінбеген. Құрманалиева А.Д. Әбу Насыр әл-Фарабидің философиялық ілімі
атты оқулығында Ислам Араб Халифаты секілді үлкен өркениет аймағында
өзінің қанатын кеңінен жайып, ғылымның барлық салалары мен бағыттарына
үлкен әсерін тигізді. әл-Фараби ортағасырлық ислам өркениетінің өкілі
болғандықтан, заман лебінің әсерінсіз қалып қоюы мүмкін емес. Бұған дейін
әл-Фарабидің ислами көзқарастары шеттетіліп, оның материалистіген байқап
қалуға тырыссақ, қазігі кезде мұндай қажеттілік жоқ. әл-Фараби
дүниетанымы ортағасырлық мұсылман қоғамы контекстінде өрбиді.-дейді.
[21].,10-б.
Орта ғасырдағы ислам өркениетінің мәдение өркендеуіне геосаяси,
экономикалық, әскери факторлар әсер етті. Олар Таяу Шығыста жаңа тарихи
қауымдастықтың өзіндік санасын оятып, интеграциялық үрдістің дамуына әсер
етті. Жаулап алу барысында арабтар өз территорияларына Тая Шығыстың,
Транның, Орта Азияның ірі мәдени орталықтары орналасқан үлкен географиялық
кеңістікті қосып алды. Сауда мен қол өнердің дамуы осы дәуірдің ерекше
бір сипаты болды. Оған негізгі транзиттік сауда жолдарының Орта Азия
арқылы өтіп, оның қалаларын Таяу және Орта Шығыстың, Кавказ бен Еуропаның,
ең әуелгі Русьтің, Үнді мен Қытайдың базарларымен қосуы [21].,10-11б. игі
ықпал етті.
Қолөнер мен сауданың тез өсуімен қатар, бұл заманда кең ауқымды
урбанизация (кенттену) үрдісі орын алды. Араб халифатындағы рухани өмірдің
өрлеуінде қалалардың дамып, гүлденуі маңызды рөл атқарды. Қалалар әскери-
әкімшілік, экономикалық және мәдени орталықтарға айналды. ІХ ғасырдағы
түркілердің басып кіруінен, Бағдадтың құлауына дейінгі уақыттағы
мұсылмандық Шығыс тарихы (1258 ж.), - дейді Г.Э. фон Грюнебаум, - бұл жер
иеленуші түркі әскери аристократиясының отырықшы, ең алдымен азаматтық
биліктегі позицияларды иеленген саудагер араб және арабтанған
аристократияны жеңу тарихы болды. Бірақ екі тап та, жалпы Ислам әлеміндегі
билеуші таптар сияқты қала тұрғындары болды.[23].,10-11б.
Ортағасырлық ислам мәдениеті қалалық мәдениет болды. Мұны атап өту
маңызды. Ортағасырлық мұсылман философтарының, соның ішінде Шығыс
перипатетизміндегі алғашқы саяси теорияны жасаған әл-Фарабидің әлеуметтік –
саяси теорияларының қаламен байланысты болуы кездейсоқтық емес.
Араб халифатындағы халықаралық қолөнер өндірісі мен сауданың орталығы
Бағдад қаласы болды. В.В. Бортольд қалаға ресми атауды оның негізін қалаушы
бергенін , соған сай ол Мединат ас-селям, яғни Сәлем қаласы немесе Құтты
қала деп аталғанын айтады. Халиф монеталарында тек осы атау
қолданылғанымен парсыша Бағдад аталған қоныста пайда болған қала тек 1258
жылғы моңғол шапқыншылығынан кейін осылай атала бастады дейді. Ол
халифаттың мәдени орталығы болды, араб тілді мәдениеттің ғұлама ойшылдары
осыған ағылды, халифатқа таралған рухани ағымдар осында пайда болды.
[25].,68-69б. Бір-бірін өзара байытқан түрлі мәдени дәстүрлер тоғысқан дәл
осы Бағдадта пұттық нанымдар, иудаизм, христианшылдық (христиан
несториандар мен монофизиттер арқылы), ислам ерекше айқындалады. Әр түрлі
халықтардың мәдени ақыл –парасат тоғасуының идеологиялық негізін қалады,
олар сұрыпталып аймақтық-этостық тар шеңберінен жоғары көтерілді
Бағдат әл-Фараби өмірінде де зор рөл атқарды. Ол мұнда араб тілін үйренді,
Аристотельдің логикалық мұрасын түсіндіруші ретінде Бағдатта ғана емес
бүкіл араб халифатының мәдени орталықтарына белгілі болған Әбу Бишра Матта
бен Йунистен тәлім алды. [26].,8б.
Ислам да кез келген монотеистік дін ретінде өзгеріссіз қала алмады,
өйткені уақыт өте исламның негізгі қағидалары өмі талаптары мен өзгерген
тарихи жағдайларға сай келмеді. әл-Фрарабидің философиялық жжүйесенің пайда
болуы қарасаңындағы дәуір ислам әдет-ғұрыптарын сақтаушылар арасындағы
белгілі бір түсінбеушілікті білдіретін әртүрлі сакяси ағымдар мен
конфессиялар арасындағы қақтығыс пен аараб халифаты қоғамындағы таптық
қайшылықты бейнелейтін шиеленіскен, үздіксіз саяси күреске толы болды.
Бағынған халықтардың құқықтық және саяси тәуелсіздігі үшін күресі
тоқталмады, феодализмге қарсы қозғалыс кең қанат жайды. Діни дүниетанымның
үстемдігі осы күрес формаларының діни сипатта болғандығын айқындайды. Білім
беру үрдісінің өрістеп, дамуына ресми дүниетаным сипатын қабылдаған
исламның зайырлы білімді теріске шығармауы зор ықпал етті. Ғылымдар
саласында зерттеуге тиым салынбады. Ислам бойынша, Алла барлығын білетін
данышпан, сондықтан ол мағынада Аллаға ұқсауға ұмтылу нығая түсті, терең
білім алу діни талапқа айналды. Сондықтан білім алу тұлғаның адамгершілік
пен рухани дамуының құралына айналды. Энциоклопедизм сол дәуірдің тек
білім беру үрдісіне ғана емес, ғылыми танымға да тән болды. Ғылымдар мен
ойшылдар білімнің әртүрлі салаларына: саясат пен құқыққа, этика мен
экономикаға, тоелогиямен философияға, әдебиет пен поэззияға, музыка мен
жаратылыстану ғылымдарына, тарих пен техникаға география мен космогонияға
назар аударды. Ибн Сина философ, дәрігер және скясаткер болса, ибн Туфейль
мен ибн Рушд философ, математик, әрі астроном, құқықтанушы болды. Ал, әл-
Фарабидің философиялық жүйесін энциоклопедиялық деп айтуға болады. Араб
мәдениетін сипаттайтын жоғарыда келтірілген факторлар әл-Фарабидің
философиялық жүйесін айқындайтын тарихи-мәдени аяны анықтайды. Олар өз
заманы мен Халифаттың кеңістік өлшемінен асқан философиялық ұмтылыстардың
жоғары деңгейіне ықпал етті.
Негізінде белгілі француз мәдениеттанушы А. Койренің бағасын
құптауға болады: Платонды жеткілікті түрде жақсы білмесе де , араб әлемі
оны латындардан айтарлықтай жақсы білді. Сондықтан... – ең аз зерттелген,
бірақ мүмкін ең ірі ислам философы – Фарабиден бастап Платонның саяси
доктринасы араб ойында өз орнын алады. [27].,57-58б.
Расында да, бір жағынан, адамның мінезі мен іс - әрекетін, екінші
жағынан, адамзат заңдарының қоғамының заңдарын қарауға тиіс өзінің
азаматтық философиясын жасау үшін Платон мұрасына назар аудару – ерте орта
ғасырдағы араб тілді философияның үлкен жетістігі.
Осы күнге дейін адам мен қоғам мәселесін талқылаған кезде біз мәселені
платонша шешуге сүйенеміз. Философиялық - әлеуметтік ой тарихында нақ
Платонның өзі адам өмірінің табиғи заңдылықтарын емес, қоғам
заңдылықтарымен басқарылатынын көрсетіп берген. Бұл ретте мемлекет
құқықтық, саяси, адамгершілік, көркемдік, діни, философиялық және өзге
рухани құндылықтардың жалпыға ортақ қоғамдық жүйесінің қажетті кепілі
ретінде қабылданды. Бұл құндылықтарды игеру адам тәріздес жануарды
мемлекеттің азаматы ретінде толық адамға айналдырады.
Басқаша айтқанда, Платон адамды дене түріндегі индивид емес, жалпы
адамзаттық рухани негіздердің қандай да бір бөлігіне қосылу нәтижесінде
пайда болатын жеке тұлға ретінде түсіне бастады. Бұған қоса, іс жүзінде екі
жақты туу сәті тұжырымдамасы негіззделеді: индивид ана құрсағында, ал
рақымсыз дүниедегі қорғаны мемлекет болуға тиісті адам тұлға ретінде
жалпыадамзаттық рухани негіздер құұшағында. Рухани негіздердің осы ошағын
сақтап қалу, қатаң сын кезеңдердеоны аман алып қалу – адамзаттың басты
мақсаты. Осы себепті адамзат мемлекет үшін құрбан болуға дайын оның жеке
бір бөлігі ретінде қаралады. Кіршіксіз мемлекет артықшылықтарын талқылаған
кезде Платон адамзаттың жеке мүддесі жөніндегі мәселені қозғамайды, себебі
дербес тұлғада жалпыға ортақ мүдделерден өзге мүдделер бола алмайды.
Мемлекеттен тыс индивид дербес тұлға бола алмайды, өйткені жалпыадамзаттық
ортақ рухани негіздерге қосылу жолы жабылып қалады, бірақ Платон суреттеген
ізгі мемлекетте де дербес тұлға болу өте қиын, тіпті мүмкін емес, себебі
субъектілік толымдылық адамнан түгелдей алшақтаған, жалпыға ортақ социумдық
құрылымдар оны жаулап алған. Мемлекеттік бұл пирамиданың ең жоғары шыңында
адамның өзін - өзі кемелдендіруі үшін кеңістік қалдырылған секілді.
Кемелдікке жету қабілеті билеушілерге, философтарға және тіпті қандай да
бір дәрежеде күзетші – жауынгерлерге де берілген, бірақ құлдық қоғамда
дербес тұлға казармада да, патша сарайында да өсе алмайды, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz