Қазақстан Республикасындағы инфляция саясаты

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І бөлім Инфляцияның теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1. Инфляция түсінігі және оның пайда болу себептері ... ... ... ... ... .5
1.2. Сұраныс және ұсыныс инфляциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3. Инфляцияның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ бөлім Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы жүргізілетін
саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.1. Қазақстан Республикасындағы инфляцияның мәні және әлеуметтік зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2. Инфляцияның Қазақстан Республикасындағы ерекшелігі ... ... ..24

ІІІ бөлім Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы саясаты мен инфляцияға қарсы күресте қолданылатын әдістер ... ... ... ... ... ... .25

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29

Инфляцияның мазмұнын әр автор әр түрлі жазып жүр. Мысалы, “Ақша, несие, банктер” деген, 2003 жылы, Мәскеуден шыққан көлемді уқулықта (орыс тілінде),: “инфляция, бағаның жоғарлағанын, тауардың жетіспеушілігінен және тауар мен көрсетілген қызметтің сапасыздығынан шыққан ақшаның құнсыздануы, оның сатып алу мүмкіншілігінің төмендеуі болып көрінеді” делінген.
Бұл анықтаманың басты кемшілігі, айналымдағы ақша белгілерінің аса көбейіп кетуінің инфляцияға тигізетін әсері көрінбейді.
2004 жылы, Алматыда шыққан “Толық экономикалық орысша-қазақша сөздікте” инфляция былай сипатталады: “Ақшалай табыстың тауарлар мен көрсетілетін қызметтерден асып түсуі” (223 бет).
Мұндай анықтамадан байқайтынымыз, ең басты мәселе табыстың өсуінде сияқты. Соның салдарынан айналымда ақша көбейіп кетеді деген ой туады. Бірақ, бұл да теріс түсінік. Әңгіме табыста емес. Ол өскен жоқ, ал тауар мен қызмет жетпегендіктен, олардың сапалары төмен болғандықтан, ұсыным азайып, сұраным көбейгеннен кейін, айналымда ақша көбейген сияқты болып көрінеді.
Осының бәрін еске алып, инфляция дегенді былай анықтаған жөн дейміз:
“Айналым арналарының, артық ақша белгілерімен аса толып кетуінің, тауар мен қызметтердің жетіспеушілігінің және олардың сапасыздығының салдарынан, ақшаның құнсыздануы, тауар мен көрсетілетін қызметтердің бағасының өсуі, сөйтіп халықтың нақты табысының төмендетілуі”.
Инфляция тек қағаз ақшағаға ғана тән және ол экономиканың кез келген үлгісінде де орын алады. Көбінесе, инфляция айналымдағы ақшаның көбейюімен бейнеленеді. Бірақ, кейде, инфляциялық ахуал, айналымдағы ақшаның саны бірқалыпта қалған күнде де туады. Мысалы, егер елде тауар өнімінің көлемі азайып кетсе, онымен тікелей байланысты тауар айналымының да көлемі азайяды. Сөйтіп, дәл осы кезде айналымда жүрген ақшаның кейбір бөлігі артық болып шығуы мүмкін. Тап осындай жағдай ақша айналымы жеделдетілсе де туады. Ақша айналымын жеделдету, басқа жағдайлары бірдей болғанда, айналымға қосымша ақша шығарғанмен бірдей.
Сонымен, инфляциялық ахуал көптеген себептердің әсерінен тууы мүмкін. Осы себептерді екі топқа бөлуге болады:
1) Ақша айналымымен тікелей байланысты себептер:
- айналымға, бюджеттің тапшылығын жабу үшін, тауарлық ресурстармен қамтамассыз етілмеген тым көп қолма-қол ақша шығару;
- айналымға қолма-қол ақша шығарумен байланысты, шаруашылыққа шамадан тыс көп несие беру;

1. Әубәкіров Я.Ә., «Экономикалық теория» - оқу құралы, Алматы: Қазақ университеті – 2004 жыл, (32) 14-17 беттер
2. Әубәкіров С., Баймұхаметова А., Жанайдаров А., «Экономикалық теория» - Оқу құралы., Ал., 2006 жыл, 32-48 беттер
3. Булатов А.С., «Экономическая теория» - Москва: «Юристь» , 2007 жыл 6-13 беттер
4. Кашаева В.Д., «Экономическая теория» оқу құралы, Москва; 2007 жыл 13-16 беттер
5. Чепдрин Л.Н., Касенова Е.А., «Курс экономической теорий», оқу құралы 2006 жыл
6. «Инфляцияға жеміс-жидектері кінәлі» Жас алаш, 2008., 21-қазан
7. Жусупбеков Б., «Банки казахстана» 2007 жыл №10 41-44 беттер
8. Щербик Е., «Транзит экономики» 2008 №1 57-62 беттер
9. Жоламанова Д., «Статистика учеты и аудит» 2009 жыл №1 44-64 беттер
10. Абсалямова Н., «Казахстанская правда» 2008., 12-апреля
11. Мухаметжанова А., «Саясат» 2008 №4 57 бет

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

І бөлім Инфляцияның теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..5

1. Инфляция түсінігі және оның пайда болу
себептері ... ... ... ... ... .5
2. Сұраныс және ұсыныс
инфляциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..13
3. Инфляцияның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 17
ІІ бөлім Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы жүргізілетін
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1. Қазақстан Республикасындағы инфляцияның мәні және әлеуметтік
зардаптары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...23
2. Инфляцияның Қазақстан Республикасындағы ерекшелігі ... ... ..24

ІІІ бөлім Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы саясаты мен
инфляцияға қарсы күресте қолданылатын әдістер
... ... ... ... ... ... .25

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... .28

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29

Кіріспе

Инфляцияның мазмұнын әр автор әр түрлі жазып жүр. Мысалы, “Ақша, несие,
банктер” деген, 2003 жылы, Мәскеуден шыққан көлемді уқулықта (орыс
тілінде),: “инфляция, бағаның жоғарлағанын, тауардың жетіспеушілігінен және
тауар мен көрсетілген қызметтің сапасыздығынан шыққан ақшаның құнсыздануы,
оның сатып алу мүмкіншілігінің төмендеуі болып көрінеді” делінген.
Бұл анықтаманың басты кемшілігі, айналымдағы ақша белгілерінің аса
көбейіп кетуінің инфляцияға тигізетін әсері көрінбейді.
2004 жылы, Алматыда шыққан “Толық экономикалық орысша-қазақша сөздікте”
инфляция былай сипатталады: “Ақшалай табыстың тауарлар мен көрсетілетін
қызметтерден асып түсуі” (223 бет).
Мұндай анықтамадан байқайтынымыз, ең басты мәселе табыстың өсуінде
сияқты. Соның салдарынан айналымда ақша көбейіп кетеді деген ой туады.
Бірақ, бұл да теріс түсінік. Әңгіме табыста емес. Ол өскен жоқ, ал тауар
мен қызмет жетпегендіктен, олардың сапалары төмен болғандықтан, ұсыным
азайып, сұраным көбейгеннен кейін, айналымда ақша көбейген сияқты болып
көрінеді.
Осының бәрін еске алып, инфляция дегенді былай анықтаған жөн дейміз:
“Айналым арналарының, артық ақша белгілерімен аса толып кетуінің, тауар
мен қызметтердің жетіспеушілігінің және олардың сапасыздығының салдарынан,
ақшаның құнсыздануы, тауар мен көрсетілетін қызметтердің бағасының өсуі,
сөйтіп халықтың нақты табысының төмендетілуі”.
Инфляция тек қағаз ақшағаға ғана тән және ол экономиканың кез келген
үлгісінде де орын алады. Көбінесе, инфляция айналымдағы ақшаның көбейюімен
бейнеленеді. Бірақ, кейде, инфляциялық ахуал, айналымдағы ақшаның саны
бірқалыпта қалған күнде де туады. Мысалы, егер елде тауар өнімінің көлемі
азайып кетсе, онымен тікелей байланысты тауар айналымының да көлемі
азайяды. Сөйтіп, дәл осы кезде айналымда жүрген ақшаның кейбір бөлігі артық
болып шығуы мүмкін. Тап осындай жағдай ақша айналымы жеделдетілсе де туады.
Ақша айналымын жеделдету, басқа жағдайлары бірдей болғанда, айналымға
қосымша ақша шығарғанмен бірдей.
Сонымен, инфляциялық ахуал көптеген себептердің әсерінен тууы мүмкін.
Осы себептерді екі топқа бөлуге болады:
1) Ақша айналымымен тікелей байланысты себептер:
- айналымға, бюджеттің тапшылығын жабу үшін, тауарлық
ресурстармен қамтамассыз етілмеген тым көп қолма-қол ақша
шығару;
- айналымға қолма-қол ақша шығарумен байланысты, шаруашылыққа
шамадан тыс көп несие беру;
- ұлттық валютаның бағамын бір деңгейде ұстау үшін Ұлттық
Банктің, басқа елдердің, еркін айырбасталымды валюталарын сатып
алу немесе сатуын (валюта басқыншылығы).
2) Ақша айналымы мен жанама байланысты себептер:
- шаруашылықтың үйлесімді өркендеуінің бұзылуы;
- шаруашылықтың шығынды тетігі;
- салық саясаты;
- бағалы саясат;
- мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметі.
Шаруашылықтың шығынды тетігі бюджеттің тапшылығына әкеліп соғады, ал
бұл тапшылық, айлымға тауармен қамтамассыз етілмеген эмиссия шығарумен
жабылады. Айналымдағы ақшаның жалпы саны көбейеді. Сөйтіп ақша құнсыздана
бастайды.
Шектен тыс салық та өндіріс пен тауар айналымының өсуін
ынтымақтандырмайды, керісінше, инвестициялық белсенділік төмендейді, соның
салдарынан, өндіріс көлемі де, тауар айналымы да азайып, айналымда артық
ақша пайда болады.
Баға саясатын жүргізудің екі жолы бар: біріншісі – бағаның өсуіне жол
бермей, бір деңгейде ұстап отыру (бұрыңғы әкімшілік тарату жүйесінде
ұсталынған саясат), екіншіден – бағаны қоя беріп, оның өсуіне кедергі
жасамау(Қазіргі нарықтық саясат). Өйткені, инфляцияны толығымен жоюға
болмайды. Сондықтан, шама келгенше, инфляциялық ахуалдың бақылаудан шығып
кетпеуін, оның шексіз өсіп кетпеуін қадағалау керек.
Қазіргі таңда еліміздегі инфляция жағдайы өзекті мәселенің бірі болып
отыр. Өйткені, инфляция егер қарқынды өссе, еліміздің экономикасына кері
әсерін тигізетіні сөзсіз. КCРО халық шаруашылығындағы инфляцияның барлығын
көптеген жылдар бойы мойындамай келген. Инфляция бұл тек капитализмге тән,
ал социолизм жағдайында, жалпы экономика тұсында, бұл болуға тиіс емес
деген фактілер оған себеп болады.
Менің қарастырып отырған курстық жұмысымның тақырыбы “Қазақстан
Республикасының инфляцияға қарсы саясаты” жайында. Курстық жұмыс кіріспе,
үш бөлім және қорынтындыдан тұрады. І бөлімде Инфляцияның теориялық
негідері қарастырылады, оның ішінде инфляция түсінігі және оның пайда болу
себептері, сұраныс және ұсыныс инфляциясы және инфляцияның дамуы жайында
талқыланады. ІІ бөлімде Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы
жүргізілетін саясаты, оның ішінде инфляцияның Қазақстан Республикасындағы
ерекшелігі, Қазақстан Республикасындағы инфляцияның мәні және әлеуметтік
зардаптары көрсетіледі. Сонымен бірге, ІІІ бөлімде Қазақстан
Республикасындағы инфляцияға қарсы саясат пен инфляцияға қарсы күресте
қолданылатын әдістер.

І бөлім Инфляцияның теориялық негіздері
1.1. Инфляция түсінігі және оның пайда болу себептері

Экономикалық баланс сияқты инфляция да өте ұзақ уқыт бойы қалыптасып
келеді. Оны кейбіреулер функционалдық ақшаның пайда болуымен бірге
қалыптасқан дейді.
Инфляция термині латын сөзінің inflation – қампию дегенді білдіреді. Ол
алғаш рет Америкада 1861 –1865 жылдары азамат соғысы кезінен бастап
қолданыла бастады және қағаз ақша қатынасының көбею процесін белгіледі. ХІХ
ғасырда бұл термин тағы да Ұлы Британияда және Францияда пайда болды. ХХ
ғасырдың І дүниежүзілік соғыстан кейін инфляция түсінігі оқулықтарда
кеңінен тарады, ал Кеңес Одағының оқулықтарында 20-шы жылдардың ортасынан
бастап тарады. Жалпы, инфляция – тұтыну тауарларының үстінен айналымдағы
ақша массасының көбеюі. Ол ақша бірлігінің құнсыздануына, яғни ақша
бірлігінің санын көтеруге алып келеді.
Бірақ, инфляцияның анықтамасын, ақша айналымындағы каналдарды құнсыз
қағаз ақшалармен толды деп айтуға болмайды.
Инфляция тауар бағасының көтерілгенінде, таза ақша феноменінде ғана
байқалмайды.
Бұл күрделі әлеуметтік болмыс. Ол әртүлі шаруашылық нарықтық сфераларды
өндірудегі диспропорционалдымен жояды. Көптеген мемлекеттерде қазіргі
экономикалық даму кезінде инфляция үлкен өзекті проблема болып отыр.
Инфляция нәтижесінде мемлекет, үкімет, қаржы нарығы, әсіресе халық зиян
шегеді. Инфляция кезінде:
1. Алтынға қатысты ақшаның құнсыздануы;
2. Тауарға қатысты ақшаның құнсыздануы;
3. Шетел валютасына қатысты ақшаның құнсыздануы болады.
Инфляция – бұл мемлекеттегі жалпы бағаның көтерілуі. Ол сұранысқа
байланысты көпшілік нарықтағы ұзақ теңсіздік нәтижесінде пайда болады.
Басқаша айтқанда, инфляция – бұл жиынтық сұраныс пен ұсыныстың арасындағы
дисбаланс.
Ақша саласы жағдайына байланыссыз тауар бағасының көтерілуі өндірістік
динамиканың еңбек өзгерістерінің нәтижесінен, өндіріс сұлбасындағы
(схеиасындағы) құрылымдық қозғалыс нәтижесінен, нарықтың
монополизациялануынан, экономиканы мемлекеттік реттеуінің, жаңа салық
мөлшерлемелерінің енгізілуінен, ақша бірлігінің девальвация және
ревальвациясы нарықтағы коньюнктураның өзгеруінен, сыртқы экономикалық
байланыс әсері, төтенше жағдайлардың болуы әсерінен және тағы да сол сияқты
себептерден болуы мүмкін. Сонымен қатар, бағаның көтерілуі, көптеген
себептерден болады.
Инфляциялық бағаның көтерілуіне:
1. Диспропорционалдық немесе мемлекеттік шығындар мен кірістердің
балансталғандығы, яғни мемлекеттік бюджеттің дефициттігінде.
2. Бағаның инфляциялық көтерілуі мынадай болады: егер, анологиялық
әдіспен инвестицияны қаржыландырса, әсіресе экономиканың
милитаризациясымен байланысты инвестиция өте қауіпті болып
табылады.
3. Жалпы баға қарқынының көтерілуі әртүрлі қазіргі ХХ ғасырдағы
нарықтың құрылымының өзгеруімен байланыстырылады. Нарықта көп
өндірушілер қызмет етсе өнім бір түрлі мінздеме береді,
капиталдардың құйылуы қиынсыз және бұл құрылым жаңа бәсеке
көрінісін жояды. Ал, олигополист (жетілмеген бәсеке) белгілі
дәрежеде бағаға ықпал етеді, оны басқарады.
4. Осы және басқа да мемлекеттік экономика өсімінің ашықтылығы
импорттық инфляцияның қауіпсіздігі ұлғаяды. Валюталық курстың
өзгеріссізгі шарттарынан, мемлекет әрқашан әкелінген тауарларға
бағаның көтерілуінің ықпалын сезеді. Импорттық инфляциямен күресу
мүмкіншілігі өте күрделі.
5. Инфляциялық күту нәтижесінде, инфляция өзін-өзі ұстау мінезін
(қабілетін) қалыптастырады. Көпшілік батыс мемлекеттерінің
ғалымдары антиинфляциялық саясаттың негізгі жұмысы өндірудің
инфляциялық күтімдерден өткізуін негізгі факторлар ретінде
қарастырады.
6. Ақшаны көп мөлшерде шығару нәтижесінде айналым салаларындағы
қағаз ақша мөлшері көбейіп, нәтижесінде инфляцияны шақырады.
7. Инфляциялық процесті тағы болса, жұмыссыздықтың жоғары көрсеткіші
алып келеді, өйткені тауарды өндіру көлемі төмендеп, тауармен
қамтамассыздандырылмаған ақша массасы көбейеді.
Баға саясатын жүргізудің екі жолы бар: біріншісі – бағаның өсуіне жол
бермей, бір деңгейде ұстап отыру(бұрыңғы әкімшілік тарату жүйесінде
ұсталынған саясат), екіншіден – бағаны қоя беріп, оның өсуіне кедергі
жасамау(Қазіргі нарықтық саясат). Өйткені, инфляцияны толығымен жоюға
болмайды. Сондықтан, шама келгенше, инфляциялық ахуалдың бақылаудан шығып
кетпеуін, оның шексіз өсіп кетпеуін қадағалау керек.
Баға саясатының инфляция процессіне тигізетін әсерін төмендегі кестеден
көруге болады.

Нарықтық баға

Бағаны бұрыңғы деңгейде
ұстау әрекеті
Тауардың және қызметтің
бағасын жоғарлату

Халықтың әл-аухатын бір
деңгейде ұстау

Өндірістік шығынның
азайтылуы

Өндірістің дамуының Өндіріс шығынының
тоқтауы, техникалық көбеюі, тауардың
деңгейінің төмендеуі өзіндік құнының
өсуі.

Тауардың жеткіліксіздігінің Пайданың азайтылуы
пайда болуы

Тауарды қымбатқа Бағаның қайтадан
сататын “көлеңкелі
базардың” пайда болуы жоғарлатылуы

Халықтың әл-ахуалының Инфляцияның қайтадан
нашарлауы ұлғаюы, инфляциялық
бұралымның пайда болуы

Мемлекеттің сыртқы экономикалық қызметінің инфляциямен байланысына
келсек, ол мынадай. Егер, тауар өндірушілер, басқа елдерден шикі затты
немесе өндірістік жабдықтарды жоғары бағамен сатып алса, өндірістің шығыны
көбейеді, тауардың өзіндік құны өседі. Мұндай жағдайда тауар өндірушілер
пайданың көлемін азайту үшін өнімнің бағасын өсіруге тырысады. Сөйтіп баға
өседі. Инфляция күшейе түседі.
Елдің ішкі саяси жағдайының тұрақсыздығы да инфляциялық ахуал
туғызады. Өйткені, кез келген митингілер, ереуілдер, басқа да бас
көтерушіліктер, осыдан шығатын барлық зардаптарымен өнімнің көлемін
азайтады.
Елдің ішінде, ұлттық ақшамен қатар басқа да ел ақшасының (валютасының)
қолданылуы да инфляцияның қозғаушы күші болып табылады. Басқа елдің ақшасы
(мысалы, доллар) еркін айырбасталатын болған соң, ұлттық ақшаны айналымнан
ығыстырып, оны құнсыздандырады.
Әрбір қоғаушы күштің әсеріне байланысты инфляция – сұраным инфляциясы
және шығын инфляциясы болып екіге бөлінеді.
Халықаралық тәжірибеде бағаның өсуіне байланысты инфляцияны былайша
бөлу қажет:
• Сырғыма – егер, бағаның орташа жылдық өсімі 5-10%-дан аспаса.
• Үшкір инфляция – егер, бағаның орташа жылдық өсімі 10-50%-ға дейін
(кейде 100% дейін)
• Гиперинфляция – орташа жылдық өсімі 100% - дан асса.
Гиперинфляцияға қазір бағаның айына 50% -дан өскенін қалайды.
Дамыған елдер сырғыма инфляциямен сипатталады, яғни, жылдан жылға
аз мөлшердегі құнсыздану.
Инфляция – бұл күрделі де көпфакторлы құбылыс; ол қағаз ақша
айналымына негізделген экономикаға тән және ұдайы өндіріс процесінің
бұзылуымен сипатталады.
Инфляция ең алдымен тауар бағаларының өсуі және шетел валюталарының
қымбаттауы ретінде көрінеді
Алтын немесе күміс ақша айналымы кезінде инфляция болмайды, неге
десеңіз, ақша ол кезде құндылықтың белгісі емес нақты құндылықтың өзі
болған; қажетті ақша көлемі алтын – күміс қорымен реттелген. Қағаз ақша
айналымында жағдай басқаша қалыптасады. Мұнда қағаз ақша байлықтың тек
белгісі ғана. Қағаз ақша қазына сақтау қызметін толық атқара алмайды.
Қор сақтау үшін адамдар ақшасына құнды заттар алуға ұмтылады. Қор
ретінде қағаз ақша шектеулі көлемде ғана сақталады. Олардың көбі
айналымға шығарылады, айналымдағы ақша көлемі қажеттіліктен тыс өседі.
Артық ақша сұранымды арттырады. Артық сұраным, өз кезегінде, бағаларға
қатты ықпал жасап, оларды көтеріп жібереді.
Батыс елдерінде 10 %-ке дейінгі баяу инфляция қауіпті деп
саналмайды. Керісінше, белгілі бір жағдайда баяу инфляция экономиканың
дамуын жеделдететін фактор ретінде түсіндіріледі. Баға өскенде тұрғындар
тауарды көбірек сатып алады, себебі кейін ол одан да қымбат түсетінін
біледі Бұл, өз кезегінде өндірушілерді ұсынысты арттыруға
ынталандырады, нарық тауарға тез толады. Инфляция жағдайында әртүрлі
салаларда баға бір қалыпты өспейді. Сондықтан, инфляция экономикада
қалыптасқан диспропорцияларды түзетуге және нарық шаруашылығын
сауықтыруға мүмкіндік береді. Баяу инфляция кезінде бағалар еңбекақыдан
тезірек өседі. Бұл жағдайда өндіріс шығындары төмендеп, кәсіпкерлік
дамиды.
Бірақ 10 %-тен асқанда инфляция қауіпті. Экономика әсіресе
гиперинфляция кезінде тез күйрейді. Гиперинфляция жағдайында бағалар
деңгейі бірнеше процентке емес, бірнеше ретке өседі, ақша тез
құнсызданады өндіріске инвестиция жасау тиімсіз болады. Сондықтан қаржы
ресурстары айналым мерзімі қысқа сауда сферасына ауысады. Сауданың
пайдасынан қоғамға тигізетін зияны көптеу, алып – сату (спекуляция) түрі
тез қамтиды. 2, 287б.
Спекулятивті бизнес ұсыныстың өндірістің өсуіне ықпал жасамайды,
керісінше өндіріс тоқырауға ұшырайды. Тоқырау мен инфляция қосылған соң
нарықтықтың оңды әсерлері толық жойылып, нарық механизмі енді
экономикаға теріс әсер ететін болады. Сондықтан стагфляциядан шығу үшін
мемлекет тарапынан инфляцияға қарсы жедел және жүйелі іс – шаралар
бағдарламасы жасалып іске асырылуы қажет болады.
Инфляция – бағалардың жалпы өсуі, табыстардың құнсыздануы. Елдегі
тауар рыноктарының көбінде тепе – тендік бұзылса, бағалар тоқтаусыз өседі.
Инфляция – бұл жалпы ұсыныс пен сұраным ұсынымнан артық болса, бұл тауарға
баға деңгейі өседі. Бірақ мұндай жекелеген нарық сәйкесіздігі инфляцияны
қалыптастармайды. Инфляция – бұл рыноктардың көбінде сұранымның артуынан
қалыптасқан тепе-теңдіктің бұзылуына байланысты пайда болған елдегі баға
деңгейінің жалпы өсуі.
Ақша сұранысынан тыс тауар бағалары еңбек өнімділігіне, нарықтың
монополизациялануына, жаңа салық ставкаларына, сыртқы экономикалық
жағдайға, мемлекеттік реттеуге және басқа да себептерге байланысты өзгеруі
мүмкін. Яғни бағаның өсуін көптеген себептер қалыптастырады. Бірақ бағаның
кез келген өсуі де инфляция емес. Сондықтан жоғарыда келтірілген
себептердің арасынан инфляцияны қалыптастыратынын анықтап алу қажет.
Инфляцияның негізгі себептері: ақша тауарларды сатып алу қабілеті,
күшті валютамен салыстырғанда құнсызданады. Инфляцияны былай түсіндіру,
яғни ақшаның алтынға қатысты құнсыздануы, алтынды бұрынғыша ақша
сияқты жалпылама эквивалент деп қарастыруда жатыр. Ең алдымен, бағаның
өсуі – тауарға сұраныстың оның ұсынысынан артық болуымен байланысты.
Белгілі тауар нарығында сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігінің бұзылуы, әлі
инфляция емес. Инфляция – елдегі баға деңгейінің өсуі. Бағаның
көтерілуіне нақтылы экономикалық жағдайлар да әсер етеді. Сонымен баға
өсуінің инфляциялық себептеріне нені жатқызамыз?
Мысалы, экономиканың конъюнктуралық ауытқуына байланысты бағалардың
өсуін инфляцияға жатқызуға болмайды. Еңбек өнімділігі өскенде баға деңгейі
төмендейді. Бірақ егер негізгі өндіріс салаларында еңбекақы деңгейі еңбек
өнімділігінен тез өскен болса, онда ұлттық шаруашылықта шығын инфляциясы
деп аталатын жағдай қалыптасып, бағалардың жалпы деңгейі өседі. 2, 288б.
Инфляция негізінен шаруашылықта қалыптасқан әртүрлі диспропорцияға
байланысты болатынын ескере отырып, оның негізгі себептерін қарастырып
көрелік.
Инфляцияның пайда болу себептері:
Біріншіден, бұл мемлекеттік шығындар мен табыстар арасында қалыптасқан
диспропорция немесе тепе – теңдіктің бұзылуы. Бұл мемлекет бюджетінің
тапшылығы түрінде көрінеді. Егер тапшылық Орталық банктің несиесі, яғни
айналымға қосымша ақша шығару арқылы қаржыланған болса, онда бұл
айналымдағы ақша массасын арттырады, сондықтан инфляцияны қалыптастыруы
мүмкін.
Екіншіден, егер инвистицияларды қаржыландыру, жоғарыда айтылған
әдіспен, яғни Орталық банктің несие беруімен жүргізілетін болса, онда бұл
да инфляцияның себебіне айналуы мүмкін.
Үшіншіден, осы күнгі экономикалық теория бағалардың жалпы өсуін ХХ
ғасырда нарық құрылымының өсуімен түсіндіреді. Бүгінгі нарық – көбіне
олигополия түрінде қалыптасқан. Осы күнгі ірі фирмалар (тауар өндірушілер,
ұсынушылар) белгілі бір деңгейде нарық бағасына ықпал жасап, өз өніміне
бағаны өзі белгілей алады. Фирма – олигополия бағаның өсуін қолдамаса да
оның деңгейін түсірмеуге ұмтылады, нарықта қалыптасқан баға деңгейінің
тұрақты болуына мүдделі. Қалыптасқан өндіріс түріне жаңа фирмалардың
келуіне шек қою арқылы олигополиялық фирмалар жалпы сұраным мен ұсыным
арасындағы диспропорцияны мүмкін болғанша ұзақ ұстап қалуға ұмтылады.
Төртіншіден, ұлттық экономикалардың ашыла түсуіне, олардың
дүниежүзілік шаруашылық қатынастары жүйесіне тартылуына байланысты
инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы қауіпі артады. Импортталған
инфляциямен күресу мүмкіншіліктері де шектеулі келеді. Әрине, ұлттық
валютаның бағасын арттырып импортты арзандатуға болады, бірақ бұл жағдайда
экспорт қымбаттап, ұлттық өнімнің әлем нарығындағы өтімділігі кемиді.
Бесіншіден, инфляцияны тосу деген жағдайда байланысты инфляциялық
процесс өзін-өзі қолдап жалғаса береді. Батыс елдерінде, көптеген
экономистердің пікірінше, инфляцияны тосу психологиясын жеңу
антиинфляциялық саясаттың негізгі мақсаты деп анықталады. 10,110б.
Инфляцияны тосу механизмі экономикаға қалай әсер етеді? Мәселен
мынада: адамдар біраз уақыт бағалардың өсуін көріп, олардың болашақта
төмендеуінен күдер үзеді де, жаппай тауар сатып алуға көшеді. Сонымен қатар
олар еңбекақы деңгейін көтеру туралы үкіметке талап қояды. Еңбекақының өсуі
тұтынушылық сұранымын одан әрі арттыра түседі.
Қорыта келе, инфляцияның себептері сан қилы, бірақ әр кезде олардың
белгілі бір комбинациясы (құрамасы) қалыптасады. Айталық, Екінші
дүниежүзілік соғыстан кейін Батыс Европа елдерінде тапшылыққа байланысты
өте күшті инфляция қалыптасқан. Соңғы жылдары Батыс елдерінде инфляцияның
негізгі себебі мемлекет шығындарының өсуі, баға - еңбеқақы, инфляциялық
тосу, инфляцияның бір елден екінші елге ауысуы және басқалары болды.
Бұрынғы Кеңес Одағындағы инфляцияның негізгі себебі ретінде әкімшілік
жоспарлау жүйесінде қалыптасқан экономикалық диспропорцияларды айтуға
болды.

Инфляцияның түрлері. Бұрын инфляция төтенше жағдайда ғана қалыптасатын.
Мысалы, соғыс кезінде мемлекет өзінің әскери шығындарын қаржыландыру үшін
өте көп мөлшерде қағаз ақша шығаратын. Соңғы екі-үш онжылдықта көптеген
елдерде инфляция ұдайы өндіріс процесінің тұрақты факторына айналды.
Экономика теориясында, жеке алғанда осы күнгі Кейнсті жақтаушы экономистер
инфляцияның баяу түрін өндірістің дамуына қосымша онды әсер ететін фактор
ретінде қарастырады. Баяу инфляцияның саясаты өндіріс пен нарық (сұраным)
жағдайларының өзгеруіне сәйкес бағаларды реттеп отыруға мүмкіндік береді.

Қарқынды инфляция (бағалардың жылына 20% - 200%-ке дейін өсу түрі) –
экономика үшін едәуір қиын жағдай, бірақ іскерлік қатынастардың көбі
қарқынды инфляцияны алдын ала ескеріп, оған икемделе береді.
Гиперинфляцияда бағалардың жалпы деңгейі мыңдаған процентке артқан
жағдаймен сипатталады. Гиперинфляция кезінде бағалардың өсу қарқыны
айналымға шығарылған ақша көлемінің өсуінен көп есе артып кетеді.
Гиперинфляцияда бағалардың өсу қарқыны соншалық, тіпті ақша шығаратын
фабрикалар аптасына тоқтаусыз жұмыс істегенде де айналымға қажетті ақша
көлемін шығару мүмкіндігі жетпей қалады екен.
Инфляция теңгермелі түрде болуы мүмкін, яғни бағалар бір қалыпты және
баяу өседі. Бұл жағдайда бағалардың бір жылдық өсуіне сәйкес процент кесімі
(ставкасы) да өседі. Нарықта тепе-теңдік (тұрақтылық) сақталады. Теңгермелі
емес инфляция кезінде жеке тауар топтарына баға бірқалыпты емес, әртүрлі
қарқынмен өседі. 14, 105б.
Сонымен, тосылған инфляцияны тосын инфляциядан айыра білген жөн.
Тосылған инфляцияны алдын ала болжауға болады, немесе оны үкімет арнайы
мақсатпен жоспарлайды. Тосын инфляция бағалардың кенеттен және тез
өсуінен көрінеді. Мұндай жағдай ақша айналымын және салық жүйесін бұзады.
Тұрғындар бағаның өсуінен сескеніп, қолындағы қаражатын сақтап қалу
мақсатында тауарларды жаппай сатып ала бастайды. Сондықтан бағалардың
кенеттен, тосын түрде өсуі тұрғындарының инфляциялық тосу психологиясын
туғызады. Егер тосын инфляция (бағаның кенеттен өсуі) экономикасы дамыған
елде пайда болса, ол нарық жағдайына қатты әсер етпейді. Экономикасы
тұрақты да қуатты елде тұрғындар бағаның уақытша ауытқуынан қорықпайды;
және бағаның өсуі қаншама тез болса, соншама оның құлдырап түсіп кетуі
әбден мүмкін болатынына сенеді; сондықтан олар бағаның түсуін күтіп табысын
үнемдеу мақсатында сатып алуды күрт қысқартады. Нарықтық сұранымның
қысқаруы баға денгейіне әсер етеді, бағалардың өсуі тоқтайды, олардың
деңгейі құлдырап, бастапқы қалпына келеді.
Бұл жерде қалыпты қызмет атқаратын нарықтық шаруашылық жағдайында пайда
болатын белгілі Италия экономисі есімімен аталатын Пигу әсері, немесе
нақты кассалық қалдықтың әсері деп аталатын құбылысты суреттедік. Айта
кететін тағы бір ескертпе, Пигу әсері икемді бағалар мен икемді процент
жағдайында және инфляциялық тосу болмағанда ғана қалыптасады екен. Біраз
батыс экономистерінің пікірінше, Пигу әсері экономикада нақты болатын
жағдайды емес, тек теориялық болжамды білдіреді. 14, 106б.
Нарықтық экономиканың механизмі — бәсеке мен тиімсіз кәсіпорындардың
банкроттығы жеткіліксіз қалыптасқанда, ол өндірістің жеке салаларында ол
жоқ болғанда инфляция дамиды. Еркін бәсеке жағдайында, мемлекет шығыстарын
немесе кредиттерді қысқарту жөніндегі шаралармен туындайтын сүранымның
темендеуі кезінде кәсіпорын не өндірістің көлемін қысқартуға, не оның
шығындарын төмендетуге мәжбүр болады. Макроэкономикалық деңгейде мұнымен
қатар не іскерлік белсенділіктің құлдырауы, не бағалардың төмендеуі болады.
Алайда фирмалар, компаниялар жағдайдың жақсаруына үміттене отырып, нарықта
тұра алуға тырысады және бағалар мен өндіріс шығындарын төмендетуге мәжбүр
болады. Процестің жаппай ауқымдағы әрекеті инфляцияның төмендеуіне
мүмкіндік жасайды.
Монополияландырылған экономикада бұл механизм әрекет етпейді, өйткені
өндіруші-кәсіпорынның шикізатты, материалдарды, шала фабрикаттарды,
жинақтау бұйымдарын, жабдықты, саймандарды жеткізушілерді тандай алмайды.
Ол жеткізушілер тарапынан белгіленген бағалармен келісуге мәжбүр болады
және жоғарылатылған бағаларды өзінің тұтынушыларына, тұтынушылар өз
кезегінде ары қарай технологиялық өзгертіп жасау бойынша түпкі тұтынушыға —
халыққа аударып салады. Мұндай жағдайда бюджет шығыстары мен кредиттерді
шектеу жөніндегі шаралар өндірістің құлдырауына жеткізеді. Батыс елдерінің
экономистері жасаған теорияларда альтернативті (балама) консепция ретінде
сұраным инфляциясы және шығын инфляциясы анықталады. Бұл консепцияларда
инфляцияның қалыптасу себептері (механиз-моделі) қарастырылады.
Сұраным инфляциясы жалпы сұраным мен ұсыным арасындағы тепе-теңдіктің
сұраным жағынан бұзылуын білдіреді. Бұл жерде мемлекет шығындарының артуы,
өндіріс және еңбек ресурстарын толық іске қосылған жағдайында өндіріс
құралдарына қосымша сұранымның қалыптасуы және тұрғындардың тұтынушылық
мүмкіншіліктерінің артуы негізгі себеп болуы мүмкін. Осы жағдайларға
байланысты айналымға артық ақша массасы шығып, жалпы баға денгейі өседі.
Өндіріс саласында еңбекпен толық қамтылған жағдайда айналымдағы артық төлем
ақша массасы шектеулі тауар ұсынымына тап болып, бағалардың инфляциялық
өсуін қалыптастырады. Сұраным инфляциясын график түрінде 1 – суретте
көрсетілген. 2, 98б.
Жоғарыда келтірілген себептерге байланысты ақша массасының өсуі жалпы
сұраным сызығын солдан оңға қарай жылжытады (AD1 – AD2) және, экономика
жалпы ұсыным қисығының аралық (2) немесе классикалық (3) үзіндісінде болса,
бұл баға деңгейін арттырады (Р1 – Р2), яғни инфляция қалыптасады.

2. Сұраныс және ұсыныс инфляциясы
Баға қарқынының өзгерісі жиынтық сұраныстың тапшылығымен түсіндіріледі.
Экономика өз өндірісіне қарамастан, көп мөлшерде жаратуы мүмкін. Нақты өнім
көлемінің өсуі, сұраныс тапшылық, өндіруші секторлаға жауап бере алмайды,
өйткені барлық қолдағы ресурстар тапшылығымен қолданылған. Жалпы сұраныс
инфляциясының негізін бір сөзбен жеткізуге болмайды, “өте аз мөлшердегі
тауарға, өте көп мөлшердегі ақшаның ағылуы, яғни, сұраныс инфляциясы – бұл
сұраныстың ұсыныстан өте көп мөлшерде болуы ”. Сұраныс инфляциясы келесі
ақша факторлармен шақырылады:
1. Экономикалық милитаризацияның және әскеришығындардың көбеюі.
2. Мемлекеттік бюджеттің дефициті және ішкі қарыздардың көбеюі.
Дефицитті жабу мемлекеттің ақша нарығынан қарыз алу арқылы немесе
Орталық Банктің айырбасталмайтын әмиссиялық банкноты арқылы
жабылады.
3. Импортталатын инфляция. Ұлттық ақшаның эмиссиясы тауар айналымының
сұранысында шетел валютасын алуы, төлемақы байланысының
белсенділігі.
Сұраным инфляциясы: Инфляцияның бұл түрі айналымдағы ақшаның жиыны
шексіз көбейіп кеткенде шығады. Өйткені, айналымдағы артық ақша, тауармен
көрсетілетін қызметтерге сұранымды көбейтеді, ал бұл, өз кезегінде, бағаның
өсуіне апарады.
Шығын инфляциясы: Өндіріс шығынының көбеюіне байланысты, әсіресе, еңбек
ақының көбеюіне байланысты бағаның өсуі. Бұл жағдай келесі кестеде
көрсетілген.

Дегенмен инфляцияның осы екі түрі бірімен-бірі тығыз байланысты. Оны
мынадай жүйеліктен байқауға болады:

Айналымдағы артық Тауар мен қызметке Бағаның өсуі
ақша сұранымның өсуі

Еңбек ақының Өндіріс шығынының Бағаның қайта
көбейтілуі өсуі
өсуі

Бағаның орташа өрлеу қарқынына қарай инфляция төмендегідей болып
бөлінеді:
• Бағаның жылдық орташа өрлеуі 10%-ға дейін болса сырғымалы
инфляция болады;
• Бағаның жылдық орташа өрлеуі 10%-дан 50-% дейін болса -
өршімелі инфляция деп аталады;
• Бағаның жылдық орташа өрлеуі 50%-дан жоғары болса шектен тыс
инфляция болып есептеледі;
• Егер, бағаның өрлеу қарқыны бір айдың ішінде 50%-дан асса, ол
тым шектен тыс инфляция болады.
Инфляция елдің әлеуметтік-экономикалық жағдайына көп зардабын тигізеді.
Олар:
* ақшаның құнсыздануына байланысты халықтың, шаруашылық жүгізуші
сбъектілердің және мемлекеттің барлық қор жинақтары құнсызданады;
* құнсызданған ақшадан “қашу” басталады. Ел, қолда бар ақшасын
тауарға немесе еркін айырбасталатын валютаға ауыстыруға тырысады. Ал, ондай
жағдай, бұрынғы қалыптасқан тұтыну сұрамдылығының құрылымын бұзады,
тауардың жетіспеушілігі пайда болады.
* Инвестициялық белсенділік төмендейді. Ешкім капиталын өндірісті
дамытуға салғысы келмейді. Өндірістің көлемі азаяды, соның салдарынан
жұмыссыздық көбейеді;
* Табысын салық салудан жасыратын бұқпантайшы экономика дамиды;
* Халықтың арсында, бұрын соңды болып көрмеген, байлар мен
кедейлер тобына жіктелу пайда болады, ал бұл, өз кезегінде әлеуметтік
қайшылықтар туғызуы мүмкін.
Сондықтан кезкелген үкімет, инфляцияға қарсы тиісті шаралар қолдануы
тиісті шаралар қолдануы керек. Оның ішінде, бірінші қатардағы мідет,
өндірістің, оның ішінде жоғары және орташа табыскерліктің, дамуын
қамтамассыз ету, олардың өндірген тауарларының сапасын жоғарлатып, бәсекеге
жарамдылығын арттыру болып табылады. Әсіресе қолда бар заттай, не ақшалай
байлықтарды үнемдеу, оның тиімділігін арттыру қажет.
Ұсыныс инфляцмясы – бағаны реттеу процесіндегі ақшалай емес факторлар
әсерінен келесідегідей қарастыруға болады:
1. Бағадағы жетекшілік. Ол 1960 жылдан 1973 жылға дейін байқалған.
Ірі компаниялар соммалары бағаның өзгеруі мен қалыптасуы кезінде
ірі өндірістен қойылған баға соларда немесе локальді
территориялық нарықтың шегінен, яғни сол кездегі ірі компаниялар
бағаны қоюда ірі өндірістерден бағалар алған;
2. Еңбек өндірісінің төмендеуі. Бұл құбылыс 70-і жылдардың екінші
жартысында болған. Мысалы, егер, АҚШ-тың экономикасында
өндіргіштің орташа темпі 1961-1973 жылдары 23%-ы құраса, 1974-
1980 жылдары оған байланысты өндірісте 3,5 және 0,1 % . Басқа
өндірісі дамыған мемлекеттер үшін анологиялық процестер де
болады.
3. Қызмет көрсету соммасының ұлғаюы. Ол бір жағынан, еңбек
өнімділігі баяу өсуімен, екінші жағынан, жалпы өндіріс шығынының
арасындағы мемлекеттік салмақтың көбеюімен сипатталады. Қызмет
көрсету саласына деген жедел сұраныстың ұлғаюы 1960 жылдың ортасы
мен 1970 жылдың басында бағаның көтерілуіне әкеп соқты: кәсіби
дамыған елдерде басқа тауармен салыстырғанда қызмет көрсету
саласында баға 1,5 есе өсті.
Жұмыс класының экономикалық күйіне қарағанда, өндіріс шығындарының
қарқынды өсімі, әсіресе жалақының өсімі, кәсіподақ белсендігі ірі
компанияларға жалақыны төмендетуге мүмкіндік береді. Сол уақытта бағаны
реттеу монополиялық тәжірибені ұлғайту арқылы шығындар өтелді. Яғни,
“жалақы – баға” ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.