Экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның даму приоритеттері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1. Экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылым ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Инфрақұрылымның дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ЖАҒДАЙЫНДА ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.1. Қазақстан Республикасындағы инфрақұрылымның қызмет ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2. Инфрақұрылым . ұлттық шаруашылықтың бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатудың факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.3. Республикадағы инфрақұрылым дамуының инвестициялық ахуалы ... ...68
2.4. Инфрақұрылым салаларының сапалы қызмет көрсету тиімділігі ... ... ... .79
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҢ ӨМІР СҮРУ ЖАҒДАЙЫНДА ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ПРИОРИТЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...92
3.1. Инфрақұрылым дамуында мемлекеттік реттеу құралдарының өзара қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .92
3.2. Аймақтағы халықтың өмір сүруін қамтудағы инфрақұрылым ... ... ... ..107
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 121
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1. Экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылым ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2. Инфрақұрылымның дамуының шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... 25
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ЖАҒДАЙЫНДА ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚЫЗМЕТ ЕТУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.1. Қазақстан Республикасындағы инфрақұрылымның қызмет ету ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2. Инфрақұрылым . ұлттық шаруашылықтың бәсекеге қабілеттілігін жоғарлатудың факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.3. Республикадағы инфрақұрылым дамуының инвестициялық ахуалы ... ...68
2.4. Инфрақұрылым салаларының сапалы қызмет көрсету тиімділігі ... ... ... .79
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҢ ӨМІР СҮРУ ЖАҒДАЙЫНДА ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ПРИОРИТЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...92
3.1. Инфрақұрылым дамуында мемлекеттік реттеу құралдарының өзара қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .92
3.2. Аймақтағы халықтың өмір сүруін қамтудағы инфрақұрылым ... ... ... ..107
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 121
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі жаһандану жағдайында қоғамдық прогресс әлеуметтік және экономикалық процестердің дамуымен қоғамның дамуына қажетті жағдай жасайтын ұлттық шаруашылық кешенінің барлық салаларын жетілдіруге қабілетті. Бұл қызметті материалдық және әлеуметтік ситаттағы инфрақұрылым атқарады.
Қоғамдық ұдайы өндірістің дамуында материалдық және әлеуметтік инфрақұрылымның алатын орны алдыңғы қатардағы өзекті мәселелердің бірі екендігі анық. Олар бүгінгі таңдағы ауқымды экономикалық өзгерістер кезеңінде қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сондықтан да әлеуметтік, экономикалық және т.б. күрделі мәселелерді шешуде инфрақұрылымды дамыту және оны жетілдіру - бүгінгі күннің басты талабы.
Инфрақұрылым қоғамдық ұдайы өндіріс процесі құрылымында, адами ресурстар мен капитал салымдарының айтарлықтай бөлігін қамтуда және қоғамдық, халықаралық еңбек бөлінісін арттыруда маңызды орын алады. Сонымен қатар, күрделінген және кеңейтілген қоғамдық және мемлекетаралық қатынастарға қызмет көрсетуге бейімделген әлемдік шаруашылықтағы интеграциялық процестерді күшейтуге зор ықпалын тигізеді.
Инфрақұрылым әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалыпты қызметін жүзеге асыратын, әрі қамтамасыз ететін қосымша салалар кешенін құрайды. Ол елдің экономикалық дамуына үлкен ықпал етеді, бірақ ол өндірістің әрбір тәсіліне қарай өзгеше, және оның элементтері экономикалық заң талаптарының әсер етуімен дамиды. Инфрақұрылымның даму деңгейі және қызмет көрсету сапасы, көбінесе өндірістің даму дәрежесіне және халықтың өмір сүру сапасына әсерін тигізеді.
Қазақстан Республикасында экономиканың рыноктық өзгеріс барысында инфрақұрылым салаларының қызмет етуінің дәстүрлі жүйесі өзгерді. Қазіргі таңда мемлекет тарапынан бұл салалардағы ахуалдарды жақсарту мақсатында оның даму приоритетіне ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында: «Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды біз стратегиялық міндет дәрежесіне көтеруге тиіспіз. Біз мемлекеттік –жеке меншік әріптестігінің көмегімен әлеуметтік-инфрақұрылымдық даму тетігін қалыптастыру қажеттігіне жеттік деп білемін» [1], - дей отырып, халықтың әл-ауқатын арттыруға бағытталған нақты қадамдар, бағыттардың жүзеге асырылуында ең басты инфрақұрылым салалары қызметтерінің дамуына айрықша көңіл бөлуі бекер емес.
Әлеуметтік бағытталған экономикада ұлттық экономиканың жаңа моделін жүзеге асыруда әлеуметтік аялардың қызметтерін, атап айтқанда көлік және коммуникация салаларының халыққа сапалы қызмет көрсетулерін жақсартуда тиімді механизмдерді пайдалану орын алды.
Қоғамдық ұдайы өндірістің дамуында материалдық және әлеуметтік инфрақұрылымның алатын орны алдыңғы қатардағы өзекті мәселелердің бірі екендігі анық. Олар бүгінгі таңдағы ауқымды экономикалық өзгерістер кезеңінде қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сондықтан да әлеуметтік, экономикалық және т.б. күрделі мәселелерді шешуде инфрақұрылымды дамыту және оны жетілдіру - бүгінгі күннің басты талабы.
Инфрақұрылым қоғамдық ұдайы өндіріс процесі құрылымында, адами ресурстар мен капитал салымдарының айтарлықтай бөлігін қамтуда және қоғамдық, халықаралық еңбек бөлінісін арттыруда маңызды орын алады. Сонымен қатар, күрделінген және кеңейтілген қоғамдық және мемлекетаралық қатынастарға қызмет көрсетуге бейімделген әлемдік шаруашылықтағы интеграциялық процестерді күшейтуге зор ықпалын тигізеді.
Инфрақұрылым әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалыпты қызметін жүзеге асыратын, әрі қамтамасыз ететін қосымша салалар кешенін құрайды. Ол елдің экономикалық дамуына үлкен ықпал етеді, бірақ ол өндірістің әрбір тәсіліне қарай өзгеше, және оның элементтері экономикалық заң талаптарының әсер етуімен дамиды. Инфрақұрылымның даму деңгейі және қызмет көрсету сапасы, көбінесе өндірістің даму дәрежесіне және халықтың өмір сүру сапасына әсерін тигізеді.
Қазақстан Республикасында экономиканың рыноктық өзгеріс барысында инфрақұрылым салаларының қызмет етуінің дәстүрлі жүйесі өзгерді. Қазіргі таңда мемлекет тарапынан бұл салалардағы ахуалдарды жақсарту мақсатында оның даму приоритетіне ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты халыққа жолдауында: «Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды біз стратегиялық міндет дәрежесіне көтеруге тиіспіз. Біз мемлекеттік –жеке меншік әріптестігінің көмегімен әлеуметтік-инфрақұрылымдық даму тетігін қалыптастыру қажеттігіне жеттік деп білемін» [1], - дей отырып, халықтың әл-ауқатын арттыруға бағытталған нақты қадамдар, бағыттардың жүзеге асырылуында ең басты инфрақұрылым салалары қызметтерінің дамуына айрықша көңіл бөлуі бекер емес.
Әлеуметтік бағытталған экономикада ұлттық экономиканың жаңа моделін жүзеге асыруда әлеуметтік аялардың қызметтерін, атап айтқанда көлік және коммуникация салаларының халыққа сапалы қызмет көрсетулерін жақсартуда тиімді механизмдерді пайдалану орын алды.
1. Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Қазақстан Республикасы халқына жолдауы. /Егемен Қазақстан, №55(24632) 1 наурыз, 2-беттен.
2. Голиков Н.Ф. Инфраструктурно-территориальный комплекс. –Алматы, 1990, с.13-14.
3. Абалкин Л., Григорян Г., Мотылев В. И др. Исследование новых явлений в экономике капитализма // Коммунист. – 1968. №18. –с.114.
4. Макконнелл Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 т.: Пер. С англ. 11-го изд. Т2-М.: Республика, 1992, с.388.
5. Агабабьян Э.М. Экономический анализ сферы услуг. – Москва, Экономика, 1968, с.160.
6. Ковалев А.Е., Никитина Г.А. Формирование инфраструктуры рынка сельскохозяйственного производства /Вестник сельхоз.наук Казахстана. – Алматы, 1991, №11, с.7-8.
7. Третьяк С.Н. Инфраструктура экономики. – Хабаровск.: ДВГУПС, 2002, с.34.
8. Яковлева С.И. Плановые ролевые функции инфраструктуры в территориальном развитии России / Фундаментальные и прикладные проблемы регионологии. -2003.
9. Колодин В.С. Логистическая инфраструктура регионального товарного рынка. – Иркутск.: Идат.ИГЭА, 1999, с.14.
10. Казаков Ю.Н., Мовчан Б.С. Развитие социальной инфраструктуры экономических районов. – М.: Наука, 1991, 164.
11. Организация рыночной инфраструктуры: Уч.пособие /Под.ред. Мамырова Н.К. – Алматы, КазГАУ,1997, с.57.
12. Муханова Е.Б. Теоретические основы и пути формирования рыночной инфраструктуры. – М.: ИЭ РАН, 1999, с.13-14.
13. Ковалев А.Е., Никитина Г.А. Формирование инфраструктуры рынка сельскохозяйственного производства /Вестник сельхоз.наук Казахстана. – Алматы, 1991, №11, с.7-8.
14. Абрамов А.И. Место транспорта в системе общественного производства. – Москва.: Высшая школа, 1982, с.79.
15. Важенин С.Г. Социальная инфраструктура народнохозяйственного комплекса. – Москва,: Экономика, 1984, с.83.
16. Волощук Г.А. Инфраструктура торговли. – Киев.: Высш.шк., 1989, с.48.
17. История развития транспорта и коммуникаций Казахстана /Сост. Н.Ф.Пивень, А.И.Шалтыков. – Алматы.: Бастау,2000, с.48.
18. Дриц В.И. Социальная инфраструктура региона. – Минск.: Наука и техника, 1986, с.65.
19. Комаров М.П. Инфраструктура регионов мира: учебник. – СПб.: Изд. Михайлова В.А., 2000, с.141.
20. Сухова Л.Ф. Транспортное обслуживание международных экономических связей: Учебное пособие – Алматы, 1998, с.178.
21. Бенсон Д., Уайтхед ДЖ. Транспорт и доставка грузов. – Москва.: Транспорт, 1990, с.156.
22. Косин А.С., Левиков Г.А. Международная транспортная экспедиция. – Москва.: Дело, 2005, 85-86.
23. Варнавский В. Реформирование и субсидирование общественного транспорта в Великобритании //Мировая экономика и международные отношения, 2005, №8, с. 14-15.
24. Назаренко В.М., Назаренко К.С. Транспортное обеспечение внешнеэкономической деятельности. – Москва.: Центр экономики и маркетинга, 2000, с.142.
25. Власов В.В. Япония: производственная инфраструктура. Москва.: Наука Главная редакция восточной литературы, 1991, с.95.
26. Зак Ф.М. Диверсификации японских железнодорожных компаний. В кн. Железнодорожный транспорт за рубежом. – Москва.: Экспресс-информация. 1990, с.26-27.
27. Reforming Infrastructure: Privatization, Regulation, and Competition. World Bank, Policy Research Report. Washington D.C.,2004, p. 45.
28. Сосин П.В. Социальная инфраструктура. Новосибирск, 2005, с. 65.
29. Рыночная экономика: инфраструктура функционирования. М: МСЭУ, 2002, с.95.
30. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг.- Алматы, 2002, с. 96.
31. Стратегия вхождения Казахстана в число 50 наиболее конкурентоспособных стран мира. Выступление Президента РК Н.А.Назарбаева на совместном заседании палат Парламента. 18 января 2006г. Астана, Акорда.
32. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясы.
33. Қазақстан Республикасының көлігі мен байланысы 2002-2005. Статистикалық жинақ /Жалпы редакциясын басқарған Э.Қонаев/. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. – Алматы, 2006, 92 бет.
34. Бекмағамбетов М.М. Қазақстанның автомобиль көлігі: қалыптасу және даму кезеңдері. – Алматы: ЖШС «Print-S», 2005, 14 бет.
35. Социально-экономическое развития Республики Казахстан 2006 г. Агентство РК по статистике, 2007г, с. 16-17.
36. Баяхметов Т.Б., Омарова Б.А. Пути развития транспортных услуг в Казахстане. – Алматы, 2001, с. 25.
37. Бекмагамбетов М. «К вопросу о приоритетах развития транспортного комплекса Казахстан», Транзитная экономика, 2001.№3, с. 24.
38. http://nt-design/fileview.php?table=filereposity&id=113607.
39. Жуламанов Р.К. Конкурентоспособность национальной экономики: теория и практика. – Алматы.: ИРК, 1995, с. 115.
40. Дайнеко А.Е., Забавский Г.В и др. Мировая экономика: механизмы и факторы роста. – Москва.: Издательство деловой и учебной литературы, 2004, с.104.
41. Кныш М.И. Конкурентные стратегии: Учебное пособие. – СПб., 2000, с.63.
42. Миклашевская Н.А., Холопов А.В. Международная экономика. – М.: Дело и Сервис, 2004, с. 85-135.
43. М.Портер Международная конкуренция: Пер. с англ. И с предисловием Б.Д.Щетинина.- Москва.:ИНФРА-М, 2000, с.43.
44. Государственная программа развития образования Республики Казахстан до 2010 года.
45. Исингарин Н.К. Транспорт – магистраль экономической интеграции. – Алматы: Атамура, 1998, с145.
46. Стаханов В.Н., Стаханов Д.В. Маркетинг сферы услуг: Учебное пособие. Москва, 2001, с. 8-9.
47. Р.Алшанов, Ә.Әшімбаева Жаһандық экономика және Қазақстан. Егемен Қазақстан , 28 ақпан, 2007ж, 3-бет.
48. Хамитов Е.Н. Инвестиции в реальной сектор экономики. – Алматы.: КазГАУ, 2000, с. 98.
49. Стратегия индустриально-инновационнного развития Республики Казахстан на 2003-2015 гг., Астана, 2003г.
50. Дюмулен И.И. Международная торговля услугами. – Москва: Экономика, 2003, с.107.
51. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет. Статистикалық жинақ / Редакциясын қараған Қонаев Э. – Алматы, 2006, с. 23-24.
52. Хусаинов В.Д. Прямые иностранные инвестиции: глобальные и региональные тенденции 90-х годов // Известия НАН РК. Серия общественных наук, 2001, №3, с. 20-21.
53. Назарбаев Н.А. К конкурентоспособному Казахстану, конкурентоспособной экономике, конкурентоспособной нации. Послание Президента РК народу Казахстана // Казахстанская правда, 2004г, 20 марта., № 56, с.1-2.
54. Оспанов М.Т. и др. Иностранный капитал и инвестиции. –Алматы : Факсинформ, 1997, с. 67.
55. Назарбаев Н.А. Инвестиция игергенге игілік // Егемен Қазақстан, 2004ж, 11 желтоқсан, 6 б.
56. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында. Ақпараттық-талдау жинағы / Б.Т.Сұлтановтың редакциясы басқарған. - Алматы, 2006, 92-96 бб.
57. Баяхметов Т.Б., Омарова Б.А. и др. Инвестиционные проекты железнодорожной отрасли Республики казахстан // Сб. Докладов второй международной научно-практической конференции "Транзит Еразии: взгляд в ХХ! век". – Алматы: КазАТК, 2002, с.278-284.
58. Көлік және коммуникация министрі С.Ахметовпен сұхбат //Айқын, 2007, 26 (722) 13 ақпан, 3 бет.
59. Шеденов У.К. Эффективность и качества услуг в условиях интенсификации общественного производства. – Алматы.: Наука, 1987, с. 112с.
60. Песоцкая Е.В. Маркетинг услуг. – СПб: Питер, 2000, с. 142.
61. Нысанбаев С.Н. и др. Управление качеством. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2000, с.111.
62. Познер Н. Железнодорожные концессии // Railway International. 2001, №6-7, с.92-95.
63. Ботабеков Р. Компания «Жолаушылартранс»: работа в межобластном сообщении //Магистраль – 2005, №8, 30-32 бет.
64. Лифиц И. Стандартизация, метрология и сертификация. – Москва: Юрайт-Издат, 2002, с. 96.
65. Стандарт ИСО 9001:2000. Система менеджмента качества. Требования.
66. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана: теория, опыт, проблемы. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998, с.8.
67. Концепция государственной транспортной политики Республики Казахстан на период до 2008 г., одобренной Постановлением Правительства РК от 11 июня 2001 года, №801.
68. Сыртанов С.К. «Экономическая политика государства и развитие транспортного комплекса Казахстана». Алматы, 2002, с.63.
69. Қазақстан Республикасының автожол саласын дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы.
70. Қазақстан Республикасының Азаматтық авиация саласын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы.
71. Қазақстан Республикамының теңіз көлігін дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бадарламасы.
72. Қазақстан Республикасының кеме қатынасын дамыту және ішкі су жолдарында қауіпсіздікті қамтамасыз етудің 2007-2012 жылдарға арналған бағдарламасы.
73. Ақтөбе облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы / А.Мұқаевтың редакциясында. Ақтөбе облысының статистика басқармасы, 2006.
74. Дүйсембаев К.Т., Балқияұлы Н. //Біртұтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру жағдайындағы аймақаралық ынтымақтастық мәселелері атты халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. – Ақтөбе, 2003, 106 бет.
75. Регионы Казахстана, 2006. Статистический сборник /Под.ред. К.С.Абдиева. – Алматы, 2006, - 215с.
76. Регионы Казахстана. Краткий статистический справочник. Агентство РК. По статистике, г.Алматы, 2007, - 44с.
77. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. – Астана, 2006.
78. Назарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие. – Москва: Экономика, 1994, - 368с.
79. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Өнер, 1997, - 234 б.
80. Аубакиров Я.А. Экономическая теория и условиях рыночных преобразований. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
81. Казахстанская модель рыночных преобразований: социально-рыночные и правовые аспекты / Я.А.Аубакиров и др. – алматы: Қазаө университеті, 2003.
82. Беккайыров С.Б. Транспортная инфраструктура Республики Казахстан. – Алматы: Ғылым, 2001, -92с.
83. Приоритеты национальной безопасности в условиях глобализации /Отв.ред. Е.Б.Жатканбаев. – Алматы: Қазақ университеті, 2006.
84. Кенжегузин М.Б. Экономика Казахстана на пути преобразований. – Алматы: МЭМО и РК, 2001, - 484с.
85. Сухарев О.С. Социальная экономика: институты, инновации, экономическая политика.- Москва: экономическая литература, 2004.
86. Солюс Г.П. Экономическая энциклопедия, Т.2. – Москва, 1975.
87. Экономическая энциклопедия. Политическая экономия. Т.2. – Мосвка: Современная энциклопедия, 1975.
88. Большой энциклопедический словарь. http://dis.academic.ru.
89. Словарь экономических терминов. http://dis.academic.ru.
90. Экономический словарь. www. academic.ru.
2. Голиков Н.Ф. Инфраструктурно-территориальный комплекс. –Алматы, 1990, с.13-14.
3. Абалкин Л., Григорян Г., Мотылев В. И др. Исследование новых явлений в экономике капитализма // Коммунист. – 1968. №18. –с.114.
4. Макконнелл Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: Принципы, проблемы и политика. В 2 т.: Пер. С англ. 11-го изд. Т2-М.: Республика, 1992, с.388.
5. Агабабьян Э.М. Экономический анализ сферы услуг. – Москва, Экономика, 1968, с.160.
6. Ковалев А.Е., Никитина Г.А. Формирование инфраструктуры рынка сельскохозяйственного производства /Вестник сельхоз.наук Казахстана. – Алматы, 1991, №11, с.7-8.
7. Третьяк С.Н. Инфраструктура экономики. – Хабаровск.: ДВГУПС, 2002, с.34.
8. Яковлева С.И. Плановые ролевые функции инфраструктуры в территориальном развитии России / Фундаментальные и прикладные проблемы регионологии. -2003.
9. Колодин В.С. Логистическая инфраструктура регионального товарного рынка. – Иркутск.: Идат.ИГЭА, 1999, с.14.
10. Казаков Ю.Н., Мовчан Б.С. Развитие социальной инфраструктуры экономических районов. – М.: Наука, 1991, 164.
11. Организация рыночной инфраструктуры: Уч.пособие /Под.ред. Мамырова Н.К. – Алматы, КазГАУ,1997, с.57.
12. Муханова Е.Б. Теоретические основы и пути формирования рыночной инфраструктуры. – М.: ИЭ РАН, 1999, с.13-14.
13. Ковалев А.Е., Никитина Г.А. Формирование инфраструктуры рынка сельскохозяйственного производства /Вестник сельхоз.наук Казахстана. – Алматы, 1991, №11, с.7-8.
14. Абрамов А.И. Место транспорта в системе общественного производства. – Москва.: Высшая школа, 1982, с.79.
15. Важенин С.Г. Социальная инфраструктура народнохозяйственного комплекса. – Москва,: Экономика, 1984, с.83.
16. Волощук Г.А. Инфраструктура торговли. – Киев.: Высш.шк., 1989, с.48.
17. История развития транспорта и коммуникаций Казахстана /Сост. Н.Ф.Пивень, А.И.Шалтыков. – Алматы.: Бастау,2000, с.48.
18. Дриц В.И. Социальная инфраструктура региона. – Минск.: Наука и техника, 1986, с.65.
19. Комаров М.П. Инфраструктура регионов мира: учебник. – СПб.: Изд. Михайлова В.А., 2000, с.141.
20. Сухова Л.Ф. Транспортное обслуживание международных экономических связей: Учебное пособие – Алматы, 1998, с.178.
21. Бенсон Д., Уайтхед ДЖ. Транспорт и доставка грузов. – Москва.: Транспорт, 1990, с.156.
22. Косин А.С., Левиков Г.А. Международная транспортная экспедиция. – Москва.: Дело, 2005, 85-86.
23. Варнавский В. Реформирование и субсидирование общественного транспорта в Великобритании //Мировая экономика и международные отношения, 2005, №8, с. 14-15.
24. Назаренко В.М., Назаренко К.С. Транспортное обеспечение внешнеэкономической деятельности. – Москва.: Центр экономики и маркетинга, 2000, с.142.
25. Власов В.В. Япония: производственная инфраструктура. Москва.: Наука Главная редакция восточной литературы, 1991, с.95.
26. Зак Ф.М. Диверсификации японских железнодорожных компаний. В кн. Железнодорожный транспорт за рубежом. – Москва.: Экспресс-информация. 1990, с.26-27.
27. Reforming Infrastructure: Privatization, Regulation, and Competition. World Bank, Policy Research Report. Washington D.C.,2004, p. 45.
28. Сосин П.В. Социальная инфраструктура. Новосибирск, 2005, с. 65.
29. Рыночная экономика: инфраструктура функционирования. М: МСЭУ, 2002, с.95.
30. Шеденов У.К., Ильясов Д.К. Теория маркетинга и менеджмента в сфере услуг.- Алматы, 2002, с. 96.
31. Стратегия вхождения Казахстана в число 50 наиболее конкурентоспособных стран мира. Выступление Президента РК Н.А.Назарбаева на совместном заседании палат Парламента. 18 января 2006г. Астана, Акорда.
32. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі көлік стратегиясы.
33. Қазақстан Республикасының көлігі мен байланысы 2002-2005. Статистикалық жинақ /Жалпы редакциясын басқарған Э.Қонаев/. Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі. – Алматы, 2006, 92 бет.
34. Бекмағамбетов М.М. Қазақстанның автомобиль көлігі: қалыптасу және даму кезеңдері. – Алматы: ЖШС «Print-S», 2005, 14 бет.
35. Социально-экономическое развития Республики Казахстан 2006 г. Агентство РК по статистике, 2007г, с. 16-17.
36. Баяхметов Т.Б., Омарова Б.А. Пути развития транспортных услуг в Казахстане. – Алматы, 2001, с. 25.
37. Бекмагамбетов М. «К вопросу о приоритетах развития транспортного комплекса Казахстан», Транзитная экономика, 2001.№3, с. 24.
38. http://nt-design/fileview.php?table=filereposity&id=113607.
39. Жуламанов Р.К. Конкурентоспособность национальной экономики: теория и практика. – Алматы.: ИРК, 1995, с. 115.
40. Дайнеко А.Е., Забавский Г.В и др. Мировая экономика: механизмы и факторы роста. – Москва.: Издательство деловой и учебной литературы, 2004, с.104.
41. Кныш М.И. Конкурентные стратегии: Учебное пособие. – СПб., 2000, с.63.
42. Миклашевская Н.А., Холопов А.В. Международная экономика. – М.: Дело и Сервис, 2004, с. 85-135.
43. М.Портер Международная конкуренция: Пер. с англ. И с предисловием Б.Д.Щетинина.- Москва.:ИНФРА-М, 2000, с.43.
44. Государственная программа развития образования Республики Казахстан до 2010 года.
45. Исингарин Н.К. Транспорт – магистраль экономической интеграции. – Алматы: Атамура, 1998, с145.
46. Стаханов В.Н., Стаханов Д.В. Маркетинг сферы услуг: Учебное пособие. Москва, 2001, с. 8-9.
47. Р.Алшанов, Ә.Әшімбаева Жаһандық экономика және Қазақстан. Егемен Қазақстан , 28 ақпан, 2007ж, 3-бет.
48. Хамитов Е.Н. Инвестиции в реальной сектор экономики. – Алматы.: КазГАУ, 2000, с. 98.
49. Стратегия индустриально-инновационнного развития Республики Казахстан на 2003-2015 гг., Астана, 2003г.
50. Дюмулен И.И. Международная торговля услугами. – Москва: Экономика, 2003, с.107.
51. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызмет. Статистикалық жинақ / Редакциясын қараған Қонаев Э. – Алматы, 2006, с. 23-24.
52. Хусаинов В.Д. Прямые иностранные инвестиции: глобальные и региональные тенденции 90-х годов // Известия НАН РК. Серия общественных наук, 2001, №3, с. 20-21.
53. Назарбаев Н.А. К конкурентоспособному Казахстану, конкурентоспособной экономике, конкурентоспособной нации. Послание Президента РК народу Казахстана // Казахстанская правда, 2004г, 20 марта., № 56, с.1-2.
54. Оспанов М.Т. и др. Иностранный капитал и инвестиции. –Алматы : Факсинформ, 1997, с. 67.
55. Назарбаев Н.А. Инвестиция игергенге игілік // Егемен Қазақстан, 2004ж, 11 желтоқсан, 6 б.
56. Қазақстан тәуелсіздік жылдарында. Ақпараттық-талдау жинағы / Б.Т.Сұлтановтың редакциясы басқарған. - Алматы, 2006, 92-96 бб.
57. Баяхметов Т.Б., Омарова Б.А. и др. Инвестиционные проекты железнодорожной отрасли Республики казахстан // Сб. Докладов второй международной научно-практической конференции "Транзит Еразии: взгляд в ХХ! век". – Алматы: КазАТК, 2002, с.278-284.
58. Көлік және коммуникация министрі С.Ахметовпен сұхбат //Айқын, 2007, 26 (722) 13 ақпан, 3 бет.
59. Шеденов У.К. Эффективность и качества услуг в условиях интенсификации общественного производства. – Алматы.: Наука, 1987, с. 112с.
60. Песоцкая Е.В. Маркетинг услуг. – СПб: Питер, 2000, с. 142.
61. Нысанбаев С.Н. и др. Управление качеством. Учебное пособие. – Алматы: Қазақ университеті, 2000, с.111.
62. Познер Н. Железнодорожные концессии // Railway International. 2001, №6-7, с.92-95.
63. Ботабеков Р. Компания «Жолаушылартранс»: работа в межобластном сообщении //Магистраль – 2005, №8, 30-32 бет.
64. Лифиц И. Стандартизация, метрология и сертификация. – Москва: Юрайт-Издат, 2002, с. 96.
65. Стандарт ИСО 9001:2000. Система менеджмента качества. Требования.
66. Мамыров Н.К., Ихданов Ж. Государственное регулирование экономики в условиях Казахстана: теория, опыт, проблемы. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998, с.8.
67. Концепция государственной транспортной политики Республики Казахстан на период до 2008 г., одобренной Постановлением Правительства РК от 11 июня 2001 года, №801.
68. Сыртанов С.К. «Экономическая политика государства и развитие транспортного комплекса Казахстана». Алматы, 2002, с.63.
69. Қазақстан Республикасының автожол саласын дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бағдарламасы.
70. Қазақстан Республикасының Азаматтық авиация саласын дамытудың 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы.
71. Қазақстан Республикамының теңіз көлігін дамытудың 2006-2012 жылдарға арналған бадарламасы.
72. Қазақстан Республикасының кеме қатынасын дамыту және ішкі су жолдарында қауіпсіздікті қамтамасыз етудің 2007-2012 жылдарға арналған бағдарламасы.
73. Ақтөбе облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы / А.Мұқаевтың редакциясында. Ақтөбе облысының статистика басқармасы, 2006.
74. Дүйсембаев К.Т., Балқияұлы Н. //Біртұтас экономикалық кеңістікті қалыптастыру жағдайындағы аймақаралық ынтымақтастық мәселелері атты халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. – Ақтөбе, 2003, 106 бет.
75. Регионы Казахстана, 2006. Статистический сборник /Под.ред. К.С.Абдиева. – Алматы, 2006, - 215с.
76. Регионы Казахстана. Краткий статистический справочник. Агентство РК. По статистике, г.Алматы, 2007, - 44с.
77. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы. – Астана, 2006.
78. Назарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие. – Москва: Экономика, 1994, - 368с.
79. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – Алматы: Өнер, 1997, - 234 б.
80. Аубакиров Я.А. Экономическая теория и условиях рыночных преобразований. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
81. Казахстанская модель рыночных преобразований: социально-рыночные и правовые аспекты / Я.А.Аубакиров и др. – алматы: Қазаө университеті, 2003.
82. Беккайыров С.Б. Транспортная инфраструктура Республики Казахстан. – Алматы: Ғылым, 2001, -92с.
83. Приоритеты национальной безопасности в условиях глобализации /Отв.ред. Е.Б.Жатканбаев. – Алматы: Қазақ университеті, 2006.
84. Кенжегузин М.Б. Экономика Казахстана на пути преобразований. – Алматы: МЭМО и РК, 2001, - 484с.
85. Сухарев О.С. Социальная экономика: институты, инновации, экономическая политика.- Москва: экономическая литература, 2004.
86. Солюс Г.П. Экономическая энциклопедия, Т.2. – Москва, 1975.
87. Экономическая энциклопедия. Политическая экономия. Т.2. – Мосвка: Современная энциклопедия, 1975.
88. Большой энциклопедический словарь. http://dis.academic.ru.
89. Словарь экономических терминов. http://dis.academic.ru.
90. Экономический словарь. www. academic.ru.
Әль-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Ахметова Гүлстан Иванқызы
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ДАМУ ПРИОРИТЕТТЕРІ
08.00.01 – Экономикалық теория
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
іздену диссертациясы
Ғылыми жетекші:
экономика ғылымдарының докторы,
профессор Шеденов Ө.Қ
Алматы - 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1. Экономикалық қатынас жүйесіндегі
инфрақұрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Инфрақұрылымның дамуының шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ...25
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ
ЖАҒДАЙЫНДА ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚЫЗМЕТ
ЕТУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.1. Қазақстан Республикасындағы инфрақұрылымның қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.2. Инфрақұрылым – ұлттық шаруашылықтың бәсекеге қабілеттілігін
жоғарлатудың
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 54
2.3. Республикадағы инфрақұрылым дамуының инвестициялық ахуалы ... ...68
2.4. Инфрақұрылым салаларының сапалы қызмет көрсету
тиімділігі ... ... ... .79
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҢ ӨМІР СҮРУ ЖАҒДАЙЫНДА ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
ПРИОРИТЕТІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .92
3.1. Инфрақұрылым дамуында мемлекеттік реттеу құралдарының өзара
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
3.2. Аймақтағы халықтың өмір сүруін қамтудағы
инфрақұрылым ... ... ... ..107
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..121
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі жаһандану жағдайында қоғамдық
прогресс әлеуметтік және экономикалық процестердің дамуымен қоғамның
дамуына қажетті жағдай жасайтын ұлттық шаруашылық кешенінің барлық
салаларын жетілдіруге қабілетті. Бұл қызметті материалдық және әлеуметтік
ситаттағы инфрақұрылым атқарады.
Қоғамдық ұдайы өндірістің дамуында материалдық және әлеуметтік
инфрақұрылымның алатын орны алдыңғы қатардағы өзекті мәселелердің бірі
екендігі анық. Олар бүгінгі таңдағы ауқымды экономикалық өзгерістер
кезеңінде қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сондықтан да
әлеуметтік, экономикалық және т.б. күрделі мәселелерді шешуде
инфрақұрылымды дамыту және оны жетілдіру - бүгінгі күннің басты талабы.
Инфрақұрылым қоғамдық ұдайы өндіріс процесі құрылымында, адами
ресурстар мен капитал салымдарының айтарлықтай бөлігін қамтуда және
қоғамдық, халықаралық еңбек бөлінісін арттыруда маңызды орын алады. Сонымен
қатар, күрделінген және кеңейтілген қоғамдық және мемлекетаралық
қатынастарға қызмет көрсетуге бейімделген әлемдік шаруашылықтағы
интеграциялық процестерді күшейтуге зор ықпалын тигізеді.
Инфрақұрылым әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалыпты қызметін жүзеге
асыратын, әрі қамтамасыз ететін қосымша салалар кешенін құрайды. Ол елдің
экономикалық дамуына үлкен ықпал етеді, бірақ ол өндірістің әрбір тәсіліне
қарай өзгеше, және оның элементтері экономикалық заң талаптарының әсер
етуімен дамиды. Инфрақұрылымның даму деңгейі және қызмет көрсету сапасы,
көбінесе өндірістің даму дәрежесіне және халықтың өмір сүру сапасына
әсерін тигізеді.
Қазақстан Республикасында экономиканың рыноктық өзгеріс барысында
инфрақұрылым салаларының қызмет етуінің дәстүрлі жүйесі өзгерді. Қазіргі
таңда мемлекет тарапынан бұл салалардағы ахуалдарды жақсарту мақсатында
оның даму приоритетіне ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа
жолдауында: Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды біз стратегиялық міндет
дәрежесіне көтеруге тиіспіз. Біз мемлекеттік –жеке меншік әріптестігінің
көмегімен әлеуметтік-инфрақұрылымдық даму тетігін қалыптастыру қажеттігіне
жеттік деп білемін [1], - дей отырып, халықтың әл-ауқатын арттыруға
бағытталған нақты қадамдар, бағыттардың жүзеге асырылуында ең басты
инфрақұрылым салалары қызметтерінің дамуына айрықша көңіл бөлуі бекер емес.
Әлеуметтік бағытталған экономикада ұлттық экономиканың жаңа моделін
жүзеге асыруда әлеуметтік аялардың қызметтерін, атап айтқанда көлік және
коммуникация салаларының халыққа сапалы қызмет көрсетулерін жақсартуда
тиімді механизмдерді пайдалану орын алды. Көлік және коммуникация
қызметтері инфрақұрылым қызметтерінің құрамдас бөлігі ретінде қоғамның
еңбек әлеуетінің қалыптасуымен, әлеуметтік кепілдіктерді іске асырумен,
адамның өмір сүру сапасы және оның әл-ауқатымен байланысты мәселелерді
шешеді. Көлік және коммуникация жүйесі – экономикалық өрлеудің негізгі
факторы.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі – еліміздегі экономикалық қатынас
жүйесіндегі инфрақұрылым салалары қызметтерінің, оның ішінде көлік және
коммуникация қызметтерінің даму приоритеті.
Қазіргі таңда экономиканың әртүрлі салаларының қызмет ету тиімділігіне
және халықтың өмір сүруін қамтамасыз ету мүдделеріне қолайлы жұмыс
жасайтын, тиімді, қауіпсіз көлік және коммуникация жүйесі бағытталған.
Халыққа қызмет көрсететін көлік және коммуникация саласы қоғамның
әлеуметтік процестерінің дамуына әсер етеді.
Көлік және коммуникация қызметтері тұтынушыларына, оның ішінде халықтың
мұқтаждықтарына және толығымен экономикаға бағытталған болуы тиіс. Олар
Республикадағы қалалық және ауылдық мекендердің арасын байланыстыра отырып,
мемлекеттің әкімшілік және аймақтық тұтастығын, қорғаныс қабілеттілігін
және қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды орын алады.
Қызмет көрсететін көлік және коммуникация инфрақұрылымның басқа
түрлерімен қатар сыртқы саяси, экономикалық, әлеуметтік мақсаттарға жетудің
маңызды факторы бола отырып, қоғамның тіршілік әрекетін негізгі
жағдайлармен қамтамасыз етеді. Көлік – бұл адам және жүк тасымалдау
қызметін көрсететін сала ғана емес, ең алдымен, шаруашылықты жүргізу мен
тіршілік әрекетіне жағдай жасайтын салааралық жүйе. Көлік және коммуникация
қызметінің тарихи дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық және
кеңістік дамуын алдын-ала айқындай отырып, оның халықаралық әсерін
күшейтуге ықпалын тигізді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру жөнінде қойған міндетіне сәйкес экономика мен мемлекеттің
бәсекеге қабілеттілігі көбінесе көлік және коммуникация кешені қызметінің
тиімділігіне байланысты және осы салалық инфрақұрылымды дамыту басты
мәселеге айналып отыр.
Көлік және коммуникация салаларындағы экономикалық қатынастар қоғамдағы
экономикалық қатынастар жүйесінің негізгі бөлігі болып табылады. Көлік және
коммуникациядағы экономикалық қатынастардың ерекшелігін көрсету – олардың
нақты түрлерін анықтау, экономикалық мәселелерді талдау, әлеуметтік-
экономикалық процестегі оның орынын дәл анықтау қажеттігі.
Тақырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде
инфрақұрылымның мәні, оның қоғам өміріндегі қызметтері мен ролі туралы
мәселелер бойынша осы уақытқа дейін біртұтас көзқарастар болмады. Сонымен
бірге оған жалпы белгіленген анықтама да жоқ. Өйткені инфрақұрылым түсінігі
теориялық және тәжірибелік жағынан әрдайым кеңейтіліп отырады және ол
экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жағдайында өндірістік және әлеуметтік
аяның барлық жаңа қызмет көрсететін жүйесін қамтиды.
Инфрақұрылым салаларын зерттеу мәселелері бойынша көптеген шетел
ғалымдарының, яғни В. Леонтьева, Е. Домар, Р. Нурксе, П. Розенштейн-Родан,
Ф. Котлер, К.Р. Макконл, С.Л. Брю, М. Портер, А.Лернер, Ф. Найт, Р. Познер
және т.б. жұмыстарын айтуға болады.
Инфрақұрылымның даму теориясы мен тәжірибесіне байланысты арналған
жақын шетел экономист ғалымдарының зерттеулері сан алуан. Олардың ішінде:
Л.И. Абалкин, М.А. Абрамов, Э.М. Агабабьян, А.Н. Алымов., А.И. Горанин,
В.В. Запольский, А.И. Кочерга, В.А. Медведев., Н.С. Подольский, В.М.
Рутгайзер, М.И. Скаржинский, М.В. Солодков, Р.Х. Шадиев және т.б. атап
көрсетуге болады.
Инфрақұрылымның дамуындағы әр түрлі мәселелері және олардың
экономикалық теориямен байланысы отандық ғалымдардың, атап айтқанда Я.Ә.
Аубакиров, Р.А. Алшанов, С. Батыршаұлы, С.Н. Гайсина, Р.Е. .Елемесов, С.Р.
Есимжанова, Е.Б. Жатканбаев, Д.К. Кенжегузин, А.К. Кошаноав, К.Е. Кубаев,
К.С. Мухтарова, С.Н. Нысанбаев, Т.С. Сарбасова, Л.Ф.Сухова, М.С.
Төлегенова, Б.П. Чумаченко, Ө.К. Шеденов, Ю.К. Шокаманов және т.б.
еңбектерінде де кездеседі. Сондай-ақ көлік және коммуникация саласының даму
саласында қызмет ететін инженер-ғалымдардың, яғни Е.Д. Атамқұлов, А.
Есентүгелов, К.К. Жангаскин, Н.К. Исинғарин, С.С. Сатыбалдин, Р.К. Сатова,
Т.Б. Баяхметов, Г. Сұлтанбекова және т.б. еңбектерін айтуға болады.
Инфрақұрылымның мәнін келесідей тұжырымдауға болады, яғни, бұл -
қоғамның барлық элементтерінің және олардың өндіріс пен әр түрлі сипаттағы
қызмет көрсету арқылы өзара қарым-қатынасын білдіретін, нәтижесінде тиімді
әлеуметтік-экономикалық кеңістік дамуын және халықтың өмір сүру сапасын
жоғарлататын экономикалық қатынас жүйесіндегі салалар мен объектілер
жиынтығы. Инфрақұрылымның әлеуметтік-экономикалық мәнін екі тұрғыдан
қарауға болады: біріншіден, өндірістің түріне тәуелсіз материалдық және
рухани игіліктер өндірісінің кез-келген үдерісінде қажет; екіншіден, осы
және басқа қоғамға лайық экономикалық қатынастардың ажырамас бір бөлігі.
Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі жағдайында инфрақұрылымның
дамуы теориялық және әдістемелік негіздегі зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Сондықтан материалдық және әлеуметтік (материалдық емес) сипаттағы
инфрақұрылымның даму мәселелерінің бәсең зерттелуі теория тұрғысынан ғылыми
зерттеудің өзектілігін дәлелдейді. Бұл диссертациялық жұмыстың тақырыбын
таңдаудың бірден-бір себебі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты әлеуметік бағыттағы рыноктық экономика жағдайында инфрақұрылым
салалары қызметтерінің қалыптасуы мен қызмет ету процестерін кешендік оқып
білу және осының негізінде экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылымның
маңызды құрамдас бөлігі ретінде халыққа қызмет көрсететін көлік және
коммуникация қызметтерінің даму мәселелерін зерттеу болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін
белгіледі:
- инфрақұрылым түсінігінің толық мағынасын ашу үшін оған әдістемелік
тәсілдерді жүйелеу және кешендік жалпылау;
- қазіргі экономикадағы инфрақұрылымның жіктеу үлгісін анықтау;
- экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылым қызметтерінің орынын
анықтау;
- еліміздің экономикасының дамуына әсер ететін инфрақұрылым
салаларының, оның ішінде халыққа қызмет көрсететін көлік және коммуникация
қызметтеріне баға беру;
- көлік және коммуникация салаларының қызмет ету ерекшеліктерін талдай
отырып, статистикалық мәліметтердің негізінде адамның қызметіне талдау
жүргізу;
- көлік және коммуникация қызметтері рыногының даму тенденциясы мен
динамикасын қарау және ондағы өзгерістерге баға беру;
- инфрақұрылымның дамуын мемлекеттік реттеу құралдары мен әдістерін
зерттеу және реттеудің үйлесімді институттарының даму шараларын ұсыну;
- аймақтағы халықтың өмір сүруін қамтудағы инфрақұрылымның ролін
анықтау.
Ғылыми зерттеудің нысаны – қоғамға және халықтың тіршілік әрекетіне
қызмет көрсететін Қазақстан Республикасының көлік және коммуникация
салалары.
Ғылыми зерттеудің пәні – Қазақстан Республикасында инфрақұрылым қызметі
түрлерінің, оның ішінде көлік және коммуникация қызметтері рыногының
қалыптасуы мен қызмет етуімен байланысты экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін экономика ғылымдарының
классиктері, инфрақұрылым жөніндегі шетелдік және отандық ғалымдардың
іргелі ғылыми зерттеу жұмыстары, монографиялар, ғылыми-практикалық және
халықаралық конференциялар жинақтары, оқулықтар, басылымдар, сонымен қатар
жалпы теориялық және жалпы әдістемелік сипатардағы материалдар құрайды.
Зерттеуде жүйелік-қызметтік, тарихи-логикалық, салыстыру, экономикалық-
статистикалық, сандық-сапалық талдау және т.б. әдістер қолданылды.
Ақпараттандыру және статистикалық негіз ретінде Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары,
басқа да құқықтық-нормативтік актілер, Қазақстан Республикасының көлік және
коммуникация министрінің аналитикалық жинақтары, арнайы веб-сайт, Ұлттық
статистика агенттігінің ресми мәліметтері алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеу кезінде
диссертацияның ғылыми жаңалығын анықтайтын төмендегідей нәтижелер алынды:
- Қазақстан Республикасы экономикасының дамуының жаңа моделінің
ерекшеліктерін ескере отырып, инфрақұрылым түсінігіне толық
авторлық анықтама берілді;
- авторлық тұрғыдан материалдық және әлеуметтік (материалдық емес)
сипаттағы инфрақұрылым қызметтерінің жіктелу моделі жасалды;
- халыққа қызмет көрсететін инфрақұрылым қызметтер түрлері
рыногының даму ерекшеліктері және олардың бәсекеге қабілетті
ұлттық экономиканың дамуының сандық және сапалық көрсеткіштеріне
әсері анықталды;
- инфрақұрылым салалары қызметтерінің, оның ішінде көлік және
коммуникация қызметтерінің сапалы қызмет көрсету арқылы
әлеуметтік-экономикалық тиімділігі көрсетілді;
- әлеуметтік бағытталған рыноктық экономиканы жүзеге асыру
жағдайында көлік және коммуникация қызметтер рыногының дамуын
зерттеу негізінде көлік және коммуникация қызметтерін көрсетудегі
мемлекеттік реттеудің приоритетті бағыттары ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі жағдайлар:
- Инфрақұрылым - бұл қоғамның барлық элементтерінің және олардың
өндіріс пен әр түрлі сипаттағы қызмет көрсету арқылы өзара қарым-
қатынасын білдіретін, нәтижесінде тиімді әлеуметтік-экономикалық
кеңістік дамуын және халықтың өмір сүру сапасын жоғарлататын
экономикалық қатынас жүйесіндегі салалар мен объектілер жиынтығы;
- Экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның мәні оның
келесідей негізгі функциялары арқылы анықталады: инфрақұрылымның қызмет
көрсетуші функциясы шаруашылық объектілері табысты жұмыс істеу үшін
өндіріске және халыққа қызмет көрсетеді; инфрақұрылымның қамтамасыз ету
функциясы белгілі аумақта адам қызметтерінің сол не өзге түрлерін
қамтамасыз етеді. Инфрақұрылым өнім өндіру үшін жағдайдың қалыптасуын,
дайын өнімнің сатылуын және қызметтің көрсетілуін қамтамасыз етеді;
инфрақұрылымның интеграциялық функциясы өндірістік және әлеуметтік сала,
аймақ пен мемлекет арасындағы орынға ие; инфрақұрылымның жүйелік функциясы
тұтас алғанда ұлттық шаруашылықтағы ұдайы өндірістің барлық фазаларындағы
бірлікті, ал жеке алғанда, ұдайы өндіріс процесінде өзара байланысты орнату
арқылы оның құрылымдық бөлімшесіндегі бірлікті қамтамасыз етуге ықпал
етеді; инфрақұрылымның ұдайы өндіріс функциясы өндіріс пен негізгі
өндірістік факторлардың процесі сияқты, тауарларды өндіруге және
қызметтердің көрсетілуіне тікелей қатысатын адам ресурстарын және басқа
факторларды өндіреді; инфрақұрылымның аумақтық функциясында инфрақұрылым
жаңа объектілерді аумақтық орнықтыру немесе ескі объектілерді өзгерту
(қайта салу, қайта жинақтау және басқалар) факторы болып табылады.
Шаруашылық аумақтық жүйелерді және аумақтық кешендерді қалыптастыру
инфрақұрылымдық негізде жүзеге асады.
- Инфрақұрылым ұлттық экономиканың бәсекелестікке қабілетті жағдайында
күрделі бөлігі бола тұрып, өзінің дамуы мен жетілу процесінде оның
әлеуметтік-экономикалық мәнін тереңірек түсінуге мүмкіндік беретін сапалы
жаңа ерекшеліктерге ие болды. Ал бұл арқылы оның ең сипатты құрам
бөліктерін анықтауға болады. Біріншіден, инфрақұрылым салаларының
қызметтері жұмысшылардың еңбек нәтижесі ретінде өмір сүру игіліктерін
өндірудің негізгі құрамдас бөлігі болды, нәтижесінде оның қоғамдық
пайдалығын анықтайды. Екіншіден, ауқымды әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуде, тұрмыс халінің артуында, қала мен ауыл арасындағы
айырмашылықтарын жоюда, еңбек ресурстарын ұтымды пайдалануда, қоғамдық
еңбек шығындарын үнемдеуде, адамдардың бос уақытының ауқымын кеңейтуде
әлеуметтік инфрақұрылымның қызметтері өсті. Үшіншіден, инфрақұрылым
салаларының экономикалық дербестілігі нақтыланды және анықталды,
сәйкесінше, жеке көрсеткіш жүйелерін, нормативтерді, стандарттарды,
техникалық шарттарды өндіру, қалыптастыру және негіздеу процесінде жаңа
мақсатты қызметтері анықталды.
- Көлік және коммуникация қызметінің қызмет етуінің ерекшеліктері
инфрақұрылымдық кешеннің құрамдас бөлігі бола отырып, өнімнің өзіндік
құнында көлік-коммуникация шығындарының елеулі үлес салмағынан тұрады.
Осылайша, көліктік-коммуникациялық қызмет көрсету аясының өсімі, көлік және
коммуникация қызметтерінің жүзеге асырылуының тиімділігі елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының елеулі факторы болып табылады, ол экономикалық
базистің кеңеюіне мүмкіндік береді, қоғамдық өндірістің нәтежиелерінің
жетілуіне әсер етеді. Осының барлығы қоғамның барлық мүшелерінің
экономикалық, әлеуметтік қажеттіліктерін толық және жан-жақты қамтамасыз
ету үшін жағдай жасайды.
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік мәні. Диссертациялық жұмыстың ғылыми
және тәжірибелік қорытындылары мен түйіндері экономика ғылымының дамуына
өзіндік үлесін қосады және қолданбалы (нақты-экономикалық) деңгейде ұқсас
зерттеулер жүргізу барысында әдістемелік негіз ретінде қолдануға ұсынады.
Зерттеу жұмысының нәтижелері инфрақұрылым қызметтерін әлеуметтік-
экономикалық қатынастарда жүзеге асыру жөніндегі ұзақ мерзімді
тұжырымдамаларда, нұсқауларда және сонымен қатар инфрақұрылым салалар
қызметтері, оның ішінде көлік қызметтерінің дамуы мен оларды мемлекеттік
реттеудегі бағыттарды жүзеге асыруға қолдануға ұсынылады.
Жұмыстың мағұлыматтарын жоғары оқу орындарындағы келесідей курстарды
оқытуда пайдалануға болады: Экономикалық теория, Қоғамдық сектор
экономикасы, Әлеуметтік аялар экономикасы және т.б.
Диссертациялық жұмыстың сынақталуы мен расталуы. Зерттеу жұмысының
негізгі теориялық нәтижелері мен қорытындылары халықаралық және
республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалды. Оның ішінде:
Біртұтас экономикалық кеңістік: стратегиясы және жүзеге асыру механизмі
атты халықаралық ғылыми конференция. (Ақтөбе қаласы, Қ. Жұбанов атындағы
Ақтөбе мемлекеттік университеті, 13-15 қараша, 2003 ж.); Қазақстандағы
экономика өсімі: көзі, факторлары, тенденциясы және болашаққа болжау атты
жас ғалымдардың 58-ші ғылыми-теориялық конференция (Алматы қаласы, әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ, 22-23 сәуір, 2004 ж.); Қазақстан Республикасының
индустриалды-инновациялық дамуының теориялық және тәжірибелік аспектілері
атты Ф.А.Жеребятьевтің 100 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 12-13
қараша, 2004 ж); Экономикадағы бәсекелестік қабілет: теория және тәжірибе
мәселелері атты жас ғалымдардың V-ші ғылыми-теориялық конференция (Алматы
қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 8-9 желтоқсан, 2004 ж); ХХI – ғасырдағы
Қазақстан экономикасының бәсеке қабілеттілігі мен жедел жаңаруның
стратегияся атты халықаралық ғылыми конференция. (Ақтөбе қаласы, Қ.
Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті, 14-16 сәуір, 2005 ж.);
Қазіргі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жедел жаңаруының
мәселелері мен болашағы атты жас ғалымдардың 59-шы ғылыми-теориялық
конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 19-20 сәуір, 2005
ж.); Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар атты Т.Рысқұловтың 110
жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы
қаласы, Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, 18-20 мамыр, 2005 ж.); Социальные
приоритеты экономической политики Республики Казахстан атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 9-10
маусым, 2005 ж.); Ғаламдық даму аясындағы ұлттық экономика атты ҚР ҰҒА
академигі Я.Ә.Әубәкіровтың 80 жылдық мерейтойын арналған халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 8-9
желтоқсан, 2005 ж); Әлемдік рынокта Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз етудің өзекті мәселелері атты жас ғалымдардың 59-шы ғылыми-
теориялық конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 13-14
сәуір, 2006 ж.); Ускоренная модернизация и динамичность национальной
экономики Казахстана атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция
(Алматы қаласы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 12 мамыр, 2006 ж.)
Диссертациялық жұмыстың жарияланымы. Диссертациялық жұмыс тақырыбы
бойынша 13 авторлық жұмыс жарық көрді. Ол еңбектер жұмыстың негізгі
мазмұнын тегіс қамтиды. Оның ішінде 3 еңбек ЖАК-тің нұсқауындағы ғылыми
журналдарда жарияланған. Баспа табақ көлемі – 3,7.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, 90 пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Диссертация көлемі компьютерде терілген 125 бетті, 9
кесте, 12 суретті қамтиды.
І. Экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылымның дамуының теориялық
негізі.
1.1. Экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылым
Инфрақұрылым қоғамдық ұдайы өндіріс процесі құрылымында, адами
ресурстар мен капитал салымдарының айтарлықтай бөлігін қамтуда және
қоғамдық, халықаралық еңбек бөлінісін арттыруда маңызды орын алады. Сонымен
қатар, күрделінген және кеңейтілген қоғамдық және мемлекетаралық
қатынастарға қызмет көрсетуге бейімделген әлемдік шаруашылықтағы
интеграциялық процестерді күшейтуге зор ықпалын тигізеді.
Инфрақұрылым әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалыпты қызметін жүзеге
асыратын, әрі қамтамасыз ететін қосымша салалар кешенін құрайды. Ол елдің
экономикалық дамуына үлкен ықпал етеді, бірақ ол өндірістің әрбір тәсіліне
қарай өзгеше, және оның элементтері экономикалық заң талаптарының әсер
етуімен дамиды. Инфрақұрылымның даму деңгейі және қызмет көрсету сапасы,
көбінесе өндірістің даму дәрежесіне және халықтың тіршілік ету сапасына
әсерін тигізеді.
Инфрақұрылым кең мағынада материалдық өндірістің негізгі базалық
саласына қызмет көрсететін, ғылыми-техникалық және әлеуметтік өрлеудің
дамуына ықпал ететін, ең алдымен, өндірістік емес аялардың бөлімшелері мен
салалар жүйесін қамтиды.
Инфрақұрылым термині латын тілінде infra - төмен, structura -
құрылым, орналасу дегенді білдіреді. Бұдан, инфрақұрылым - бұл құрылым
негізінде қалыптасатын және экономикалық субъектілердің қалыпты жұмыс
істеуін қамтамасыз етуде маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелерді ұдайы
өндірістің материалдық жағдайын жасау арқылы шешетін ұлттық шаруашылықтың
құрылымдық таралымы. Инфрақұрылымды экономиканың барлық салаларын дамытушы
іргетас ретінде де қарастыруға болады. Инфрақұрылым термині соғыс кезеңінен
кейін, яғни ХХ ғасырдың 40-шы жылдарының соңында пайда бола бастады. Ол ең
алғашқысында әскери терминологияда (әскерлерге қызмет ететін объектілер,
ғимараттар, аэродромдар, ракета базалары, радиолакациялық орындар)
қолданылған, одан кейін ол экономиканың әр түрлі салаларында пайдаланылуда.
Экономикалық әдебиеттерде инфрақұрылымның мәні, оның қоғам өміріндегі
қызметтері мен ролі туралы мәселелер бойынша осы уақытқа дейін біртұтас
көзқарастар болмады. Сонымен бірге оған жалпы белгіленген анықтама да жоқ.
Өйткені инфрақұрылым түсінігі теориялық және тәжірибелік жағынан әрдайым
кеңейтіліп отырады және ол экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жағдайында
өндірістік және әлеуметтік аяның барлық жаңа қызмет көрсететін жүйесін
қамтиды. Инфрақұрылымның мазмұны зерттелетін объектінің дамуымен және
экономикалық теорияның дамуымен байланысты. Олай болса, инфрақұрылымның
дамуын үш кезеңге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші, бұл осы мәселені талдау үшін тәсілдерді қалыптастыру кезеңі.
Бұл кезеңде инфрақұрылымның мазмұны бөлек қарастырылмайды, инфрақұрылымның
объектілеріне қоғамдық мекемелер арқылы жанама түрде ғана қатысты болады
және олардың мемлекеттік реттелу қажеттілігін айырықша белгілейді. Бірінші
кезеңнің ерекшелігі, ол инфрақұрылым объектілері бағыну сипатына ие бола
отырып, негізгі өндірістің тенденцияларымен және қажеттіліктерімен
толығымен анықталады.
Инфрақұрылым мәнінің қалыптасуының екінші кезеңі ХХ ғасырдың 40-шы
жылдары басталды. Бұл кезеңде инфрақұрылым экономикалық айналысқа түсті
және ол өндірістің қажетті факторы ретінде қарастырыла бастады.
Әлемдік қоғам дамуының белгілі сатысында, капитализм мен социализмнің
өсу кезеңінде инфрақұрылым тәуелді объект қана емес, сондай-ақ негізгі
өндіріске тікелей қатысы бар өндіріс факторы ретінде қарастырыла бастады.
Инфрақұрылым мәнін қалыптастырудың осы кезеңінің капитализм (дамыған елдер)
мен социализмнің (бұрынғы КСРО елдері) даму жағдайында өндірістің даму
деңгейіне, әртүрлі сыртқы факторлардың әсеріне, соның ішінде әскери
әрекеттерге байланысты өзіне тән ерекшеліктері болды.
Осы кезеңде экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның пайда
болуына қатысты көптеген пікірлер айтылды. Н.Ф.Голиковтың пікірінше,
инфрақұрылым түсінігі, ең алдымен құрылыс ісінде пайда болды және негіз,
іргетас, төменгі құрылыс дегенді білдірді. Басқаша айтқанда, инфрақұрылым –
бұл қарастырылатын өндіріске қатысты сыртқы құрылыстардың жиынтығын
білдірсе, ал әскери терминологияда – қосымша қызметтер мен жүйелерді
білдіреді. Авиацияда инфрақұрылым – бұл аэродромдар, ангарлар,
шеберханалар, темір жол көлігінде – станциялық және станция құрылыстарының
жиынтығы және т.б. Инфрақұрылым атауының мұндай жан-жақты қолданылуы оның
көмегімен әртүрлі жүйелердегі элементтердің құрылымдық өзара байланыстарын
сипаттауға болатындығын білдіреді [2].
Кеңестік экономикада инфрақұрылым көбінесе айналымдағы процесс шегінде
материалдық өндіріс процесінің жалғасымы ретінде қарастырылған болатын,
мұнда материалдық өндіріс процесі негізінен материалдық игіліктерді құру
процесі түрінде талданды, ал қызмет көрсету саласына аз көңіл бөлінетін.
Сәйкесінше, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым шектелді.
Кейінірек басқа ғалымдардың арасында да инфрақұрылым түсінігі - бұл
материалдық өндірістің дамуына және қызмет істеуіне құрылған жағдай ғана
емес, сондай-ақ қоғамды дамытудың маңызды әлеуметтік мәселелерін тиімді
шешетін жағдай ретінде де кеңінен тарады. Олардың ішінде Л.Абалкин,
Г.Григорян, В.Мотылев инфрақұрылымды жалпы қолданылатын қызмет көрсетуші
салалардың (энергетика, көлік, байланыс, ғылыми мекемелер, жалпы және
кәсіптік білім беру және тағы басқалар) жиынтығы ретінде қарастырды [3].
Үшінші кезең ХХ ғасырдың 80-шы жылдары қалыптасты. Осы кезеңнен бастап
инфрақұрылым ұлттық экономиканы тұтас жүйе ретінде қалыптастыратын және
оның бәсекелестікке қабілеттілігін арттыратын белгілі фактор қатарына
жатты. Бұл кезеңде инфрақұрылым атауының түсінігі мен оның қажеттілігіне
көңіл аударып қана қоймай, сондай-ақ оның мәнінің анықтамасына, қызметіне
өндірістің жалпы жүйесінің бөлінбес элементі ретінде ерекше көңіл бөлінеді.
Осы кезеңді бөлетін алғы шарттар 90-шы жылдардағы реформалар болып
табылады. Бұл реформалар еліміздің бүкіл экономикалық жүйесінің қайта
құрылуына, яғни халықаралық еңбек бөлінісі процесін тарту және өндіріс
факторларына кететін шығындарды оңтайлау есебінен ұлттық шаруашылықтың
бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру қажеттілігіне жеткізген болатын.
Шетел экономистері К.Р.Макконнэл мен С.Л.Брю инфрақұрылымды қолданылуы
мемлекетпен қамтамасыз етілетін, азаматтармен және фирмалармен орындалатын
капиталдық құрылыс (автомагистральдар, көпірлер, қалалық көлік жүйелері, су
тазалайтын құрылыстар, сумен қамтамасыз ететін муницпипалды жүйелер,
аэропорттар) ретіндегі ұлттық экономика деңгейінде анықтады, фирма үшін бұл
қызметтер мен құрылыстар өндірісті өндіруге қолданылады. Әрине, ол үшін
бұл құрылыстарды құру әлдеқайда қымбатқа түседі, сондықтан бұл құрылыстар
мемлекетпен немесе басқа фирмалармен (сумен қамтамасыз ету, электр энергия,
өндіріс қалдықтарын шығару, жүктерді тасымалдау, ғылыми-зерттеу және
жобалау-қиыстыру жұмыстары, қаржылық және банктік қызметтер) жүзеге
асырылады [4].
Ал, Ресей экономисті Э.М.Агабабьян пікірінше, инфрақұрылым -
адамдарды сол немесе өзге қызметтермен біріктіруге мүмкіндік беретін
материалдық объектілердің жүйелі-ұйымдастыру жиынтығы немесе, халық
шаруашылығында экономикалық айналымды қамтамасыз ететін, халыққа қызмет
көрсететін және рухани игілікті іске асыратын, қоршаған ортаны қорғау және
өндіру үшін жағдай жасайтын, материалдық өндіріске өндірістік қызмет
көрсететін халық шаруашылығы салаларының, ішкісалаларының жиынтығы [5].
Қазақстандық ғалымдар инфрақұрылым, біріншіден - өндіріске тартылатын
барлық ресурстардың тиімді іске қосылуын қамтамасыз ететін жүйелер мен
қызметтер десе, екіншіден – жұмыс күшінің өндірісі ретінде қарастырды [6].
Инфрақұрылым негізгі өндіріске қатысты қосымша сипатқа ие және
өндіріс факторларын анықтайтын негізгі өндірістік элементтердің қалыпты
іске қосылуын қамтамасыз етеді. Ол өндіріске тартылатын барлық ресурстардың
тиімді іске қосылуын және жұмысшы күшінің ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін
салалардың, өндірістің және қызмет түрлерінің жиынтығын көрсетеді [7].
Инфрақұрылым мәнінің көптеген анықтамаларын талдау арқылы мынадай
қорытынды жасауға болады, яғни инфрақұрылым бүкіл қоғамдық өндірістің
қызмет етуіне, бөлінуіне және халықтың қалыпты тіршілік етуіне қажетті
материалдық жағдай туғызады.
Бірақ, бұл анықтама өзінің негізі бойынша дұрыс, дегенмен бұл
инфрақұрылымды экономика аясы ретінде толығымен сипаттауға жеткіліксіз.
Біріншіден, көптеген анықтамалар арасынан саланың қай ортасы өзінің
функционалдық қызметі жағынан инфрақұрылымды құрайтындығын анықтау қиын;
екіншіден, инфрақұрылымға өндірістің көмекші және қосымша салаларын жатқызу
негізгі өндірістің және инфрақұрылымның шектелуін тоқтатуды қиындатады,
себебі, бұл анықтама бойынша көмекші және қосымша салаларды анықтау
қиындатады.
Қазіргі уақытта инфрақұрылымның түрлерін дамыту мәселелеріне ғылым мен
тәжірибе көп көңіл бөліп жатыр. Оны дамытуға қатысты жалпы және өзгеше
мәселелер жөнінде отандық, шетелдік экономистер және социологтардың
еңбектерінде қарастырыла бастады.
Сонымен, өндірістің жұмыс жасауына және халықтың тіршілік етуіне
материалдық жағдай ретінде инфрақұрылмның пайда болуы қоғамдық еңбек
бөлінісінің дамуымен және осы негізде өндірісті мамандандыру және
бірлестіруді шиеленістірумен байланысты. Бұл процесте негізгі өндіріс пен
оған қызмет көрсететін салалар және қызмет түрлері арасындағы өзара
байланыс пен тәуелділік күшейтіледі. Бұл - қоғамдық өндірісті дамытудың
табиғи тарихи процесі. Олай болса, ірі машина индустриясының дамуымен жаңа
энергия көздері, оны тасымалдаушылар пайда болады, жаппай өндіріс оның
материалдық қамтамасыз етілуі бойынша өзге нысандарды ұйымдастыруды,
өнімдердің ауысуын талап етеді, ал бұл көліктің, байланыстың және тағы
басқалардың дамуын қажет етеді.
Инфрақұрылымның пайда болуы материалдық өндіріспен тығыз байланысты,
оның дамуы өндірістің жаңа түрлерін, онымен интегралдайтын және оған
қызмет көрсететін салаларды, қызмет түрлерін тудырады, ал материалдық
өндіріс саласындағы қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуі халыққа қызмет
көрсету үшін қоғамның көптеген ресурстарын босатады.
Инфрақұрылым мазмұнына қатысты барлық пікірлерді жинақтай келе,
инфрақұрылымның мәнін келесідей тұжырымдауға болады, яғни, инфрақұрылым -
бұл қоғамның барлық элементтерінің дамуын және олардың өндіріс пен әр
түрлі сипаттаға қызмет көрсету арқылы өзара қарым-қатынасын білдіретін,
нәтижесінде тиімді әлеуметтік-экономикалық кеңістік дамуын және халықтың
өмір сүру сапасын жоғарлататын экономикалық қатынас жүйесіндегі салалар мен
объектілер кешені болып табылады.
Инфрақұрылымның әлеуметтік-экономикалық мазмұнының екі аспектісі бар:
біріншіден, ол өндірістің қоғамдық нысандарына тәуелсіз материалдық және
рухани игіліктің кез келген процесінің қажеттілігі ретінде әрекет етеді;
екіншіден, сол немесе өзге қоғамға лайық экономикалық қатынастардың
ажырамас бөлігі болып табылады.
Инфрақұрылымның әлеуметтік-экономикалық мазмұнын сипаттайтын негізгі
аспектілеріне тоқталайық.
Инфрақұрылымның субъектілері біріншіден, өндірушілер, екіншіден ақылы
не ақысыз негізде тұтынушылар ретінде инфрақұрылымдық қамтамасыз ететін
(өндіріс, тауар айналымы) өнімдерді ұсыну бойынша экономикалық қатынастарға
қатысатын жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Субъектілерге
инфрақұрылым қызметін қалыптастыратын және пайдаланатын мемлекеттік меншік
түріндегі ұйымдар, институттар (оқу орындары, инвестициялық қорлар, көлік
кәсіпорындары және парктер, энергетикалық компаниялар, электр байланыс
операторлары, биржалар, емханалар және басқалар) және жеке фирмалар (ұялы
байланыс операторлары, қонақ үй бизнесі, супермаркеттер, жеке мектептер
және ауруханалар), жанұялар және жеке тұлғалар жатады.
Инфрақұрылым объектілеріне біріншіден, инженерлік-техникалық құрылыстар
және басқа да материалдық объектілер жатса, екіншіден, қазіргі кездегі
шаруашылық объектілерін (байланыс жолдары, электр желілері, көлік жолдарын,
электр станцияларды, қонақ үйлерді) орнықтыруға және тиімді қызмет жасауға
ұдайы өндіріске қажетті материалдық-техникалық және әлеуметтік жағдайларды
қамтамасыз ететін қызмет аясы жатады.
Біздің ойымызша, экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның
мәні оның келесідей негізгі функциялары арқылы анықталады:
1) инфрақұрылымның қызмет көрсетуші функциясы шаруашылық объектілері
табысты жұмыс істеу үшін өндіріске және халыққа қызмет көрсетеді.
Бұл функцияға шаруашылық айналымына қызмет көрсету (тасымалдау және
қамтамасыз ету-тарату функциясы); әлеуметтік салада материалдық
игіліктерді бөлу және айырбастау; тұтынушыларға қызмет көрсету
(халықтың тұтынушылық сұранысын қамтамасыз ету және қанағаттандыру)
жатады;
2) инфрақұрылымның қамтамасыз ету функциясы белгілі аумақта адам
қызметтерінің сол не өзге түрлерін қамтамасыз етеді. Инфрақұрылым
материалдық және материалдық емес игіліктерді құруға жанама қатысады,
материалдық өндіріс пен тұтыну жағдайларының қалыптасуын қамтамасыз етеді,
аймақтың өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық кәсіпорындардың жұмысына, оған
жұмыс күшін орналастыруға және халыққа жағдай туғызады. Инфрақұрылым өнім
өндіру үшін жағдайдың қалыптасуын, дайын өнімнің сатылуын және қызметтің
көрсетілуін қамтамасыз етеді;
3) инфрақұрылымның интеграциялық функциясы өндірістік және әлеуметтік
сала, аймақ пен мемлекет арасындағы орынға ие. Инфрақұрылым функциялардың
бірнеше салаларда орындалуын қамтамасыз етеді. Ол салааралық сипатқа ие.
Инфрақұрылымның мұндай объектілеріне көлік, энергетикалық жүйелер,
байланыс, ақпараттық желілер және басқалар жатады;
4) инфрақұрылымның жүйелік функциясы тұтас алғанда ұлттық
шаруашылықтағы ұдайы өндірістің барлық фазаларындағы бірлікті, ал жеке
алғанда, ұдайы өндіріс процесінде өзара байланысты орнату арқылы оның
құрылымдық бөлімшесіндегі бірлікті қамтамасыз етуге ықпал етеді. Бұл
функция ұдайы өндірістің тұрақтылығы мен оның ұтымдылығын қамтамасыз ету
үшін жалпы жағдай туғызатын тауарлық, ақшалай, ақпараттық және басқа
қызметтердің бір-бірінен бөлінбеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан,
инфрақұрылым базалық салаларда, ұлттық шаруашылықта толығымен және оның
барлық бөлімшелерінде капитал айналымын жеделдету факторы, жағдайы болып
табылады.
5) Инфрақұрылымның ұдайы өндіріс функциясы өндіріс пен негізгі
өндірістік факторлардың процесі сияқты, тауарларды өндіруге және
қызметтердің көрсетілуіне тікелей қатысатын адам ресурстарын және басқа
факторларды өндіреді.
6) Инфрақұрылымның аумақтық функциясында инфрақұрылым жаңа объектілерді
аумақтық орнықтыру немесе ескі объектілерді өзгерту (қайта салу, қайта
жинақтау және басқалар) факторы болып табылады. Шаруашылық аумақтық
жүйелерді және аумақтық кешендерді қалыптастыру инфрақұрылымдық негізде
жүзеге асады. Инфрақұрылым олардың ішкі және сыртқы байланыстарын
қамтамасыз етеді және халықтың аумақтық құрылымдарының, шаруашылықтың,
табиғат пайдаланушылардың өзгерістерін тудырады. Инфрақұрылымдық қамтамасыз
ету және аумақты қамтамасыз ету – аймақтық дамытудағы көптеген аумақтық-
құрылымдық процестердің алғы шарттары және аймақтарды аумақтық
ұйымдастырудың барлық аспектілерін басқару әсерінің маңызды құралы.
Инфрақұрылымның құрылымын анықтау екі негізгі тәсілге бөлінеді –
көлденең және тік. Көлденең тәсіл қызмет аясы бойынша инфрақұрылым
салаларының ірі топтарын білдіреді. Мұнда олардың функционалдық қызметтері
өндірістік, әлеуметтік, экологиялық және басқа да инфрақұрылымдары
анықталады. Жалпыланған түрде инфрақұрылымның келесідей элементтерін бөліп
көрсетуге болады:
- өндірістік инфрақұрылым объектілері (құрылыс, өндіріске қызмет
көрсететін көлік және коммуникация, коммуналдық шаруашылық, қойма
шаруашылығы және басқалар);
- әлеуметтік инфрақұрылым объектілері (білім беру, денсаулық сақтау,
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, оның ішінде халыққа қызмет көрсету,
мәдениет және өнер, дене шынықтыру және спорт, санаториялық-курорттық
қызметтер және туризм және тағы басқалар);
- нарықтық инфрақұрылым объектілері (сауда, банктер, биржалар,
сақтандыру компаниялары, маркетингтік фирмалар және тағы басқалар).
Тік тәсіл экономиканың белгілі аясы ішінде инфрақұрылымның экономикалық
мазмұнын ашады. Мысалы, инфрақұрылымның материалдық және материалдық емес
өндіріс аясы, тауар өндіру және қызмет көрсету саласы, кәсіпорындар,
фирмалар және тағы басқалар.
Инфрақұрылымның құрылымдық ұйымы функционалдық, салалық, кеңістіктік,
ұйымдық-басқару, мақсатты бағытталған үздіксіз және әлеуметтік байланыстар
түрлерімен анықталады.
Инфрақұрылымның функционалдық құрылымы шаруашылық субъектілердің
өндірістік-коммерциялық қызметтерінің сатыларына сәйкес өндірістік
қызметтердің қозғалысын қамтамасыз етеді.
Инфрақұрылымның салалық құрылымы өндірістік қызмет түрлерін және
олардың материалдық-техникалық базасын қоғамдық еңбек бөлінісіне,
шаруашылық субъектілердің негізделген сұраныстарына сәйкес ұйымдастырады.
Инфрақұрылымның кеңістіктік құрылымы өндірістік қызметтердің аумақтық
қолданылуын және инфрақұрылым элементтерінің таралуын белгілейді.
Инфрақұрылымның ұйымдық-басқару құрылымы әкімшіліктік-шаруашылық
құрылғыны сипаттайды.
Инфрақұрылымның кезеңдік құрылымы әртүрлі кезеңде сыртқы немесе ішкі
өндірістік инфрақұрылымның қолданылу тиімділігін сипаттайды.
Инфрақұрылымның әлеуметтік құрылымы білім беру, кіріс деңгейі, жартылай
және басқа да белгілер бойынша жұмыс істейтін құрылымды қарастырады.
Құрылымдық ұйымның барлық аспектілерінің диалектикалық өзара әрекет ету
нәтижесінде инфрақұрылым шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалар
арасындағы экономикалық, әлеуметтік және өзге байланыстардың жиынтығын
қарастырады [8].
Өз кезегінде, инфрақұрылым салаларының сипатты ерекшеліктерін анықтаған
жөн. Негізінен, инфрақұрылымның қызмет етуінінің сипатын анықтайтын оның
қасиеттерінің жиынтығы келесі белгілермен ұсынылуы мүмкін:
- тұтастылығы. Инфрақұрылым жүйесінің тиімділігі оның барлық құрама
бөліктеріне, яғни оның кешендік дамуына байланысты;
- құрылымдық. Жүйе элементтердің белгілі жинағынан құралады және
жүйенің әрбір элементі жүйе қызметінің ақырғы нәтижесіне әсер етуге
қабілетті;
- дифференциация. Жүйенің әртүрлі элементтері әртүрлі функцияларды
орындайды, олардың қызметі бір-бірімен ауыспайды;
- сыртқы ортаға тәуелділігі. Сыртқы ортаның өзгермелі жағдайына жоғары
бейімделу қабілеті. Сыртқы ортадағы өзгерістер жүйенің даму ықпалы болып
табылады. Инфрақұрылым тиімді жұмыс істеу үшін ол сыртқы ортамен үйлесімді
әрі келісімді болуы тиіс [9].
Осыған байланысты инфрақұрылымдық салалардың негізгі сипаттағы
ерекшеліктері мына жағдайларда туындайды:
• инфрақұрылым салалары ішкі экономикалық бірлікке, нақты мәнге,
жалпы функционалдық қызметке ие, ұлттық шаруашылықтың құрамдас
бөлігі болып табылады;
• инфрақұрылым салаларының өнімдері қызмет көрсету түрінде болады,
яғни пайдалы әсерді пайдалану өндіріс процесімен сәйкес болады.
Онда өнім шығарылмайды, ол өзінің табиғи-заттай түріне қарай жаңа
болады, ал өндірілген өнімнің құнына көрсетілген қызмет бағасы
қосылады;
• осы салаларды дамыту үлкен капитал салымдарын талап етеді.
Сәйкесінше, бұл салыстырмалы баяу жүреді.
• осы салалардың өндіріс тиімділігіне әсерін әрдайым анықтау
мүмкін емес. Инфрақұрылымдық салаларды дамытуға бағытталған
ресурстардың тиімділігі тікелей оларға байланысты, ал жанама
ұлттық шаруашылықтың басқа салаларын дамыту тиімділігінде
байқалады.
Инфрақұрылым экономиканың барлық салаларын біріктіреді, ол үшін оның
тұрақтылығына, теңгерімді дамуына ықпал етеді. Инфрақұрылымдық кәсіпорындар
мен объектілердің жұмысындағы кемшіліктер бүкіл экономикаға әсер етеді.
Мысалы, еліміздегі немесе белгілі аумақтағы жол желісінің әлсіз дамуы,
көлік жұмыстарының кемшіліктері өндіріс-тұтыну тізбектерінің ажырауына
әкеліп соқтырады. Немесе электр энергиямен қамтамасыз етудің істен шығуы
кезінде өндірістік кәсіпорындар технологиялық процесс талап ететіндей
үздіксіз жұмыс істей алмайды. Инфрақұрылымның дамуы шаруашылық айналымына
жаңа табиғи ресурстарды тарту, оларды ұтымды пайдалану, елімізде өнімділік
күштерін орнықтыруды жақсарту үшін міндетті жағдай болып табылады. Осыған
байланысты инфрақұрылымда аумақтық-өндірістік кешендерін қалыптастыру мен
дамытуға көп көңіл бөлінеді.
Сонымен, инфрақұрылым ұлттық шаруашылық салалары мен ішкісалалар
жиынтығын, сонымен қатар халыққа қызмет көрсететін және рухани игілікті
жүзеге асыратын, қоршаған табиғат ортасын қорғауға және өндіруге жағдай
туғызатын ұлттық шаруашылықта экономикалық айналысты қамтамасыз ететін
материалдық өндіріске өндірістік қызмет көрсететін өндірістерді және қызмет
түрлерін көрсетеді [10].
Инфрақұрылымды толық талдау үшін экономикалық қатынас жүйесіндегі оның
функцияларының сипаттамаларын және салалық ортасын келесі түрге бөлеміз:
өндірістік (қызмет көрсетуші өндіріс), әлеуметтік (халықтың өмір сүруі үшін
жағдай туғызатын), институционалды (аймақтық экономиканы басқару жүйесінің
тармақтары), рыноктық және экологиялық инфрақұрылым. Қазіргі уақытта
өндірістік, әлеуметтік және рыноктық инфрақұрылымдар секілді маңызды
инфрақұрылымдық ішкісалалардағы қызмет көрсету өзгешеліктерін зерттеуге
ерекше көңіл бөлінуде. Табиғи болмысы бойынша олардың әрқайсысы өзгеше
қызмет көрсетудің сәйкес пайдалануын талап етеді.
Қазіргі жағдайда рыноктық инфрақұрылым ұғымына әртүрлі мағыналар
берілген және авторлардың жеке зерттеулерінде оның мазмұны бойынша әртүрлі
қайшылықтар туындайды. Олай болса, отандық экономист Н.К.Мамырованың
Рыноктық инфрақұрылымды ұйымдастыру атты еңбегі аса қызығушылық тудырады.
Мұнда рыноктық инфрақұрылым түсінігіне келесідей анықтама берілген.
Нарықтық инфрақұрылым – бұл рынокта идеяларды, тауарлар мен қызметтерді
еркін сатуға мүмкіндік беретін мекемелер мен ұйымдардың (дүкендердің, сауда
үйлерінің, биржалардың, банктердің, сақтандыру компаниялардың, маркетингтік
фирмалардың және тағы басқалардың) жиынтығы [11].
Е.Б.Муханованың және басқа кейбір авторлардың пікірінше, рыноктық
инфрақұрылым ұғымы отандық экономикаға ғана тән нәрсе, әрине, бұл Батыста
рыноктық инфрақұрылымның жоқтығынан емес, мұның себебі онда процестер
тарихи жағынан өзгеше жүзеге асырылғандығында жатыр. Әртүрлі қатынастардың
қызмет етуіне қажетті экономикалық орта онда біртіндеп және капиталдық жүйе
құрылғанға дейін қалыптасқан. Олай болса, тиісті шаруашылық механизм
шегінде рыноктық қатынастардың даму шамасы бойынша олармен бірккен ұқсас
рыноктық инфрақұрылым қалыптасқан. Сәйкесінше, оның толық әрі маңызды
құрамдас бөлігі болып табылған, әртүрлі ұйымдастыру нысандары және
құрылымдар арқылы оның құрылуы мен дамуы үшін қажетті функцияларды
орындаған [12].
Қазақстандық ғалымдар өздерінің кейбір еңбектерінде рыноктық
инфрақұрылымға бұрын өндірілген өнім (тауарлық биржалар, ауыл шаруашылық
өнімдерін сату бойынша коммерциялық көтерме кәсіпорындары, сауда үйлері,
коммерциялық банктер, сақтандыру және брокерлік компаниялар, сауда-
делдалдық фирмалар, аукциондар және жәрмеңкелер, қойма, элеваторлық,
мұздатқыш, ыдыс шаруашылығы, көлік шаруашылығы және байланыс, коммерциялық
ақпарат пен маркетинг орталықтары) қозғалысын, олардың сақталуын және
ұтымды қолданылуын қамтамасыз ететін агро-өнеркәсіптік кешеннің тапсырыс
механизмінің материалдық бөлімдерінің жиынтығын жатқызады [13].
Инфрақұрылымның мәнін экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылым
кешенінің жұмыс өнімінің өзгешелігін анықтау барысында тануға болады. Жұмыс
өнімі адамдардың мақсатты еңбек қызметінің нәтижесі ретінде тауар (заттар)
және өнімдер (қызметтер) сияқты екі негізгі түрде кездеседі. Табиғат күшін
адам сұраныстарына лайықтау нәтижесі зат ретінде қарастырылады. Жұмыс
күшінің қызметі ретінде затқа немесе адамға бағытталған қызмет түрін
атауға болады. Қызмет көрсетудің негізгі қасиеті: ол табиғат заттарын
өзгертпейді, керісінше, ол өндірістік процестің, тауар айналымының жүзеге
асырылуына, адамдардың қалыпты өмір сүруіне жағдай жасайды. Сондықтан,
инфрақұрылымның мәнін өндірістік қызмет пен адамдардың өмір сүру
нәтижелерінің алмасуын қамтамасыз ететін қызмет көрсету бойынша ерекше
жұмыс процесінің кешені ретінде анықтауға болады.
Жалпы алғанда инфрақұрылымның жіктелуін екі бөлікке бөлуге болады, ол -
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым (1-сурет).
Өндірістік инфрақұрылым – негізгі функциялары өндірістік қызмет көрсету
және экономикалық дамуды қамтамасы ету болып табылатын салалар мен
ішкісалалар жиынтығы. Олар өндірістік процестің жүруі мен тиімді жұмыс
істеуі үшін жалпы жағдай тудырады. Ең алдымен, өндірістік инфрақұрылымды
өндірістің тікелей процестеріне сыртқы жағдайды қамтамасыз ететін сала
кешені ретінде қарастыру анықталған. Ол өндіріске қызмет көрсететін барлық
көлік түрлерін және байланыс құралдарын, коммуналдық шаруашылықты, қойма
шаруашылығын, құрылысты, өндірістік қызметтің қорғалуын бақылауды, қоршаған
ортаны қорғау қызметін, өндіріске қызмет көрсететін банктік қызметтерді
қамтиды.
Өндірістік инфрақұрылым келесідей қызметтерді жүзеге асырады:
материалдық қорлардың – табиғат ресурстарының, энергияның, дайын
тауарлардың қозғалысын қамтамасыз етеді; жұмыс күшінің (еңбек
ресурстарының) қозғалысын қамтамасыз етеді; өндірістік ақпараттар
қозғалысын және тағы басқаларды қамтамасыз етеді.
ИнфӨндіріске қызметӨнд ӘлеХалыққа Инф
рақкөрсететін көлікірі умеқызмет рақ
ұры сті ттікөрсететін ұры
лым к к көлік лым
ның инф инфХалыққа ның
қызӨндіріске қызметрақ раққызмет қыз
меткөрсететін ұры ұрыкөрсететін мет
тербайланыс лым лымбайланыс тер
іні Халыққа іні
ң қызмет ң
түр көрсететін түр
лерӨндіріске қызмет құрылыс және лер
і көрсететін коммуналдық і
коммуналдық шаруашылық
шаруашылық Білім беру
Денсаулық
сақтау
Дене
Қойма шынықтыру
шаруашылығы және спорт
Мәдениет және
өнер
Құрылыс Демалыс
орындарына
қызмет
көрсету және
Өндірістік туризм
қызметті
қорғауды бақылау Сауда және
қоғамдық
тамақтандыру
Қоршаған ортаны Мүдделерді
қорғау қызметі қорғауды
ұйымдастыру
Өндіріске қызмет Қаржылық
көрсететін қызметтер
банктік және
қызметтер сақтандыру
Іскерлік,
кеңес беру,
инжинирингтік
қызметтер
Қоғамдық
тәртіпті
сақтау және
үкімет
қызметтері
Ескерту – Автор құрған
1-сурет – Инфрақұрылым қызметтерінің түрлерін жіктеу үлгісі
Олай болса, өндірістік инфрақұрылым шаруашылық объектілеріне ұтымды,
әрі тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік бере отырып, негізгі қызметті орындайды.
Көлік пен байланыс өндірістің жалпы жағдайын құрайды және
инфрақұрылымның негізгі ядросы қызметін атқарады, дегенмен олар өндірістік
инфрақұрылымның кейбір өзге элементтерінен бұрын пайда болған да емес,
дамыған да жоқ.
Көлік (transporto латын тілінен аудармасы – тасымалдау) – бұл барлық
көлік құралдарының, әр түрлі бағыттағы адамдарды және жүктерді тасымалдау
процесін қамтамасыз ететін, қатынас жолындағы техникалық құрылғылар мен
құрылыстардың, қатынас жолдарының жиынтығы. Көлік еңбектің географиялық
бөліну негізі болып табылады және өндірістің орнығуына белсенді ықпал
етеді. Көлік қажеттілігі бойынша жалпы қолданыстағы көлік, өнеркәсіптік
көлік, жеке қолданыстағы көлік болып бөлінеді. Ал тасымалдау сипаты бойынша
жүк және жолаушылар тасымалдау көлігі болып екіге бөлінеді [14].
Байланыс (ақпараттық коммуникация) – бұл ақпараттарды таратуға арналған
әртүрлі коммуникация жиынтығы. Байланыс түрлері: пошта байланысы, сым
байланысын (телефон, телеграф, факсималды) қоса алғанда, электр байланыс
(жердегі және ғарыштық), радиобайланыс, оптикалық байланыс және басқалар.
Өндірістік инфрақұрылым қызметтердің әртүрлі қасиеттеріне ие болып,
өндіріске қажетті жағдай туғызады. Инфрақұрылымның жұмысы екі сипатқа ие:
біріншісі – материалдық өндіріске қызмет көрсету, екіншісі – өндіріске
тікелей қатысатын факторлардың, яғни адамның, еңбек ресурстарының ұдайы
өндірісі.
Қоғамның дамуы нәтижесінде бірте-бірте өндірістік инфрақұрылымның
басқа да салалары мен элементтері пайда болып, қалыптасты. Қазіргі заманғы
өндірістің жалпы жағдайлары, менің ойымша, мыналарды қамтиды: материалдық-
техникалық қамтамасыз ету және тауарларды іске асыру жүйесі; өнімдерді
сатып алу; көтерме сауда, сонымен қатар жарнама және маркетингтік қызмет
көрсету, жал және лизинг (жабдықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ахметова Гүлстан Иванқызы
ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ДАМУ ПРИОРИТЕТТЕРІ
08.00.01 – Экономикалық теория
Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
іздену диссертациясы
Ғылыми жетекші:
экономика ғылымдарының докторы,
профессор Шеденов Ө.Қ
Алматы - 2007
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАТЫНАС ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ДАМУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1. Экономикалық қатынас жүйесіндегі
инфрақұрылым ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Инфрақұрылымның дамуының шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ...25
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ
ЖАҒДАЙЫНДА ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚЫЗМЕТ
ЕТУІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
2.1. Қазақстан Республикасындағы инфрақұрылымның қызмет ету
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.2. Инфрақұрылым – ұлттық шаруашылықтың бәсекеге қабілеттілігін
жоғарлатудың
факторы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 54
2.3. Республикадағы инфрақұрылым дамуының инвестициялық ахуалы ... ...68
2.4. Инфрақұрылым салаларының сапалы қызмет көрсету
тиімділігі ... ... ... .79
ІІІ. ХАЛЫҚТЫҢ ӨМІР СҮРУ ЖАҒДАЙЫНДА ИНФРАҚҰРЫЛЫМДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
ПРИОРИТЕТІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .92
3.1. Инфрақұрылым дамуында мемлекеттік реттеу құралдарының өзара
қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..92
3.2. Аймақтағы халықтың өмір сүруін қамтудағы
инфрақұрылым ... ... ... ..107
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 118
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..121
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі жаһандану жағдайында қоғамдық
прогресс әлеуметтік және экономикалық процестердің дамуымен қоғамның
дамуына қажетті жағдай жасайтын ұлттық шаруашылық кешенінің барлық
салаларын жетілдіруге қабілетті. Бұл қызметті материалдық және әлеуметтік
ситаттағы инфрақұрылым атқарады.
Қоғамдық ұдайы өндірістің дамуында материалдық және әлеуметтік
инфрақұрылымның алатын орны алдыңғы қатардағы өзекті мәселелердің бірі
екендігі анық. Олар бүгінгі таңдағы ауқымды экономикалық өзгерістер
кезеңінде қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сондықтан да
әлеуметтік, экономикалық және т.б. күрделі мәселелерді шешуде
инфрақұрылымды дамыту және оны жетілдіру - бүгінгі күннің басты талабы.
Инфрақұрылым қоғамдық ұдайы өндіріс процесі құрылымында, адами
ресурстар мен капитал салымдарының айтарлықтай бөлігін қамтуда және
қоғамдық, халықаралық еңбек бөлінісін арттыруда маңызды орын алады. Сонымен
қатар, күрделінген және кеңейтілген қоғамдық және мемлекетаралық
қатынастарға қызмет көрсетуге бейімделген әлемдік шаруашылықтағы
интеграциялық процестерді күшейтуге зор ықпалын тигізеді.
Инфрақұрылым әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалыпты қызметін жүзеге
асыратын, әрі қамтамасыз ететін қосымша салалар кешенін құрайды. Ол елдің
экономикалық дамуына үлкен ықпал етеді, бірақ ол өндірістің әрбір тәсіліне
қарай өзгеше, және оның элементтері экономикалық заң талаптарының әсер
етуімен дамиды. Инфрақұрылымның даму деңгейі және қызмет көрсету сапасы,
көбінесе өндірістің даму дәрежесіне және халықтың өмір сүру сапасына
әсерін тигізеді.
Қазақстан Республикасында экономиканың рыноктық өзгеріс барысында
инфрақұрылым салаларының қызмет етуінің дәстүрлі жүйесі өзгерді. Қазіргі
таңда мемлекет тарапынан бұл салалардағы ахуалдарды жақсарту мақсатында
оның даму приоритетіне ерекше көңіл бөлінуде.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты халыққа
жолдауында: Әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуды біз стратегиялық міндет
дәрежесіне көтеруге тиіспіз. Біз мемлекеттік –жеке меншік әріптестігінің
көмегімен әлеуметтік-инфрақұрылымдық даму тетігін қалыптастыру қажеттігіне
жеттік деп білемін [1], - дей отырып, халықтың әл-ауқатын арттыруға
бағытталған нақты қадамдар, бағыттардың жүзеге асырылуында ең басты
инфрақұрылым салалары қызметтерінің дамуына айрықша көңіл бөлуі бекер емес.
Әлеуметтік бағытталған экономикада ұлттық экономиканың жаңа моделін
жүзеге асыруда әлеуметтік аялардың қызметтерін, атап айтқанда көлік және
коммуникация салаларының халыққа сапалы қызмет көрсетулерін жақсартуда
тиімді механизмдерді пайдалану орын алды. Көлік және коммуникация
қызметтері инфрақұрылым қызметтерінің құрамдас бөлігі ретінде қоғамның
еңбек әлеуетінің қалыптасуымен, әлеуметтік кепілдіктерді іске асырумен,
адамның өмір сүру сапасы және оның әл-ауқатымен байланысты мәселелерді
шешеді. Көлік және коммуникация жүйесі – экономикалық өрлеудің негізгі
факторы.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі – еліміздегі экономикалық қатынас
жүйесіндегі инфрақұрылым салалары қызметтерінің, оның ішінде көлік және
коммуникация қызметтерінің даму приоритеті.
Қазіргі таңда экономиканың әртүрлі салаларының қызмет ету тиімділігіне
және халықтың өмір сүруін қамтамасыз ету мүдделеріне қолайлы жұмыс
жасайтын, тиімді, қауіпсіз көлік және коммуникация жүйесі бағытталған.
Халыққа қызмет көрсететін көлік және коммуникация саласы қоғамның
әлеуметтік процестерінің дамуына әсер етеді.
Көлік және коммуникация қызметтері тұтынушыларына, оның ішінде халықтың
мұқтаждықтарына және толығымен экономикаға бағытталған болуы тиіс. Олар
Республикадағы қалалық және ауылдық мекендердің арасын байланыстыра отырып,
мемлекеттің әкімшілік және аймақтық тұтастығын, қорғаныс қабілеттілігін
және қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды орын алады.
Қызмет көрсететін көлік және коммуникация инфрақұрылымның басқа
түрлерімен қатар сыртқы саяси, экономикалық, әлеуметтік мақсаттарға жетудің
маңызды факторы бола отырып, қоғамның тіршілік әрекетін негізгі
жағдайлармен қамтамасыз етеді. Көлік – бұл адам және жүк тасымалдау
қызметін көрсететін сала ғана емес, ең алдымен, шаруашылықты жүргізу мен
тіршілік әрекетіне жағдай жасайтын салааралық жүйе. Көлік және коммуникация
қызметінің тарихи дамуы Қазақстан Республикасының экономикалық және
кеңістік дамуын алдын-ала айқындай отырып, оның халықаралық әсерін
күшейтуге ықпалын тигізді.
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың әлемнің бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің
қатарына кіру жөнінде қойған міндетіне сәйкес экономика мен мемлекеттің
бәсекеге қабілеттілігі көбінесе көлік және коммуникация кешені қызметінің
тиімділігіне байланысты және осы салалық инфрақұрылымды дамыту басты
мәселеге айналып отыр.
Көлік және коммуникация салаларындағы экономикалық қатынастар қоғамдағы
экономикалық қатынастар жүйесінің негізгі бөлігі болып табылады. Көлік және
коммуникациядағы экономикалық қатынастардың ерекшелігін көрсету – олардың
нақты түрлерін анықтау, экономикалық мәселелерді талдау, әлеуметтік-
экономикалық процестегі оның орынын дәл анықтау қажеттігі.
Тақырыптың ғылыми зерттелуінің дәрежесі. Экономикалық әдебиеттерде
инфрақұрылымның мәні, оның қоғам өміріндегі қызметтері мен ролі туралы
мәселелер бойынша осы уақытқа дейін біртұтас көзқарастар болмады. Сонымен
бірге оған жалпы белгіленген анықтама да жоқ. Өйткені инфрақұрылым түсінігі
теориялық және тәжірибелік жағынан әрдайым кеңейтіліп отырады және ол
экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жағдайында өндірістік және әлеуметтік
аяның барлық жаңа қызмет көрсететін жүйесін қамтиды.
Инфрақұрылым салаларын зерттеу мәселелері бойынша көптеген шетел
ғалымдарының, яғни В. Леонтьева, Е. Домар, Р. Нурксе, П. Розенштейн-Родан,
Ф. Котлер, К.Р. Макконл, С.Л. Брю, М. Портер, А.Лернер, Ф. Найт, Р. Познер
және т.б. жұмыстарын айтуға болады.
Инфрақұрылымның даму теориясы мен тәжірибесіне байланысты арналған
жақын шетел экономист ғалымдарының зерттеулері сан алуан. Олардың ішінде:
Л.И. Абалкин, М.А. Абрамов, Э.М. Агабабьян, А.Н. Алымов., А.И. Горанин,
В.В. Запольский, А.И. Кочерга, В.А. Медведев., Н.С. Подольский, В.М.
Рутгайзер, М.И. Скаржинский, М.В. Солодков, Р.Х. Шадиев және т.б. атап
көрсетуге болады.
Инфрақұрылымның дамуындағы әр түрлі мәселелері және олардың
экономикалық теориямен байланысы отандық ғалымдардың, атап айтқанда Я.Ә.
Аубакиров, Р.А. Алшанов, С. Батыршаұлы, С.Н. Гайсина, Р.Е. .Елемесов, С.Р.
Есимжанова, Е.Б. Жатканбаев, Д.К. Кенжегузин, А.К. Кошаноав, К.Е. Кубаев,
К.С. Мухтарова, С.Н. Нысанбаев, Т.С. Сарбасова, Л.Ф.Сухова, М.С.
Төлегенова, Б.П. Чумаченко, Ө.К. Шеденов, Ю.К. Шокаманов және т.б.
еңбектерінде де кездеседі. Сондай-ақ көлік және коммуникация саласының даму
саласында қызмет ететін инженер-ғалымдардың, яғни Е.Д. Атамқұлов, А.
Есентүгелов, К.К. Жангаскин, Н.К. Исинғарин, С.С. Сатыбалдин, Р.К. Сатова,
Т.Б. Баяхметов, Г. Сұлтанбекова және т.б. еңбектерін айтуға болады.
Инфрақұрылымның мәнін келесідей тұжырымдауға болады, яғни, бұл -
қоғамның барлық элементтерінің және олардың өндіріс пен әр түрлі сипаттағы
қызмет көрсету арқылы өзара қарым-қатынасын білдіретін, нәтижесінде тиімді
әлеуметтік-экономикалық кеңістік дамуын және халықтың өмір сүру сапасын
жоғарлататын экономикалық қатынас жүйесіндегі салалар мен объектілер
жиынтығы. Инфрақұрылымның әлеуметтік-экономикалық мәнін екі тұрғыдан
қарауға болады: біріншіден, өндірістің түріне тәуелсіз материалдық және
рухани игіліктер өндірісінің кез-келген үдерісінде қажет; екіншіден, осы
және басқа қоғамға лайық экономикалық қатынастардың ажырамас бір бөлігі.
Қазақстан экономикасының дамуының қазіргі жағдайында инфрақұрылымның
дамуы теориялық және әдістемелік негіздегі зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Сондықтан материалдық және әлеуметтік (материалдық емес) сипаттағы
инфрақұрылымның даму мәселелерінің бәсең зерттелуі теория тұрғысынан ғылыми
зерттеудің өзектілігін дәлелдейді. Бұл диссертациялық жұмыстың тақырыбын
таңдаудың бірден-бір себебі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты әлеуметік бағыттағы рыноктық экономика жағдайында инфрақұрылым
салалары қызметтерінің қалыптасуы мен қызмет ету процестерін кешендік оқып
білу және осының негізінде экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылымның
маңызды құрамдас бөлігі ретінде халыққа қызмет көрсететін көлік және
коммуникация қызметтерінің даму мәселелерін зерттеу болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты төмендегідей зерттеу міндеттерін
белгіледі:
- инфрақұрылым түсінігінің толық мағынасын ашу үшін оған әдістемелік
тәсілдерді жүйелеу және кешендік жалпылау;
- қазіргі экономикадағы инфрақұрылымның жіктеу үлгісін анықтау;
- экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылым қызметтерінің орынын
анықтау;
- еліміздің экономикасының дамуына әсер ететін инфрақұрылым
салаларының, оның ішінде халыққа қызмет көрсететін көлік және коммуникация
қызметтеріне баға беру;
- көлік және коммуникация салаларының қызмет ету ерекшеліктерін талдай
отырып, статистикалық мәліметтердің негізінде адамның қызметіне талдау
жүргізу;
- көлік және коммуникация қызметтері рыногының даму тенденциясы мен
динамикасын қарау және ондағы өзгерістерге баға беру;
- инфрақұрылымның дамуын мемлекеттік реттеу құралдары мен әдістерін
зерттеу және реттеудің үйлесімді институттарының даму шараларын ұсыну;
- аймақтағы халықтың өмір сүруін қамтудағы инфрақұрылымның ролін
анықтау.
Ғылыми зерттеудің нысаны – қоғамға және халықтың тіршілік әрекетіне
қызмет көрсететін Қазақстан Республикасының көлік және коммуникация
салалары.
Ғылыми зерттеудің пәні – Қазақстан Республикасында инфрақұрылым қызметі
түрлерінің, оның ішінде көлік және коммуникация қызметтері рыногының
қалыптасуы мен қызмет етуімен байланысты экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізін экономика ғылымдарының
классиктері, инфрақұрылым жөніндегі шетелдік және отандық ғалымдардың
іргелі ғылыми зерттеу жұмыстары, монографиялар, ғылыми-практикалық және
халықаралық конференциялар жинақтары, оқулықтар, басылымдар, сонымен қатар
жалпы теориялық және жалпы әдістемелік сипатардағы материалдар құрайды.
Зерттеуде жүйелік-қызметтік, тарихи-логикалық, салыстыру, экономикалық-
статистикалық, сандық-сапалық талдау және т.б. әдістер қолданылды.
Ақпараттандыру және статистикалық негіз ретінде Қазақстан Республикасы
Президентінің жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары,
басқа да құқықтық-нормативтік актілер, Қазақстан Республикасының көлік және
коммуникация министрінің аналитикалық жинақтары, арнайы веб-сайт, Ұлттық
статистика агенттігінің ресми мәліметтері алынды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеу кезінде
диссертацияның ғылыми жаңалығын анықтайтын төмендегідей нәтижелер алынды:
- Қазақстан Республикасы экономикасының дамуының жаңа моделінің
ерекшеліктерін ескере отырып, инфрақұрылым түсінігіне толық
авторлық анықтама берілді;
- авторлық тұрғыдан материалдық және әлеуметтік (материалдық емес)
сипаттағы инфрақұрылым қызметтерінің жіктелу моделі жасалды;
- халыққа қызмет көрсететін инфрақұрылым қызметтер түрлері
рыногының даму ерекшеліктері және олардың бәсекеге қабілетті
ұлттық экономиканың дамуының сандық және сапалық көрсеткіштеріне
әсері анықталды;
- инфрақұрылым салалары қызметтерінің, оның ішінде көлік және
коммуникация қызметтерінің сапалы қызмет көрсету арқылы
әлеуметтік-экономикалық тиімділігі көрсетілді;
- әлеуметтік бағытталған рыноктық экономиканы жүзеге асыру
жағдайында көлік және коммуникация қызметтер рыногының дамуын
зерттеу негізінде көлік және коммуникация қызметтерін көрсетудегі
мемлекеттік реттеудің приоритетті бағыттары ұсынылды.
Қорғауға ұсынылатын негізгі жағдайлар:
- Инфрақұрылым - бұл қоғамның барлық элементтерінің және олардың
өндіріс пен әр түрлі сипаттағы қызмет көрсету арқылы өзара қарым-
қатынасын білдіретін, нәтижесінде тиімді әлеуметтік-экономикалық
кеңістік дамуын және халықтың өмір сүру сапасын жоғарлататын
экономикалық қатынас жүйесіндегі салалар мен объектілер жиынтығы;
- Экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның мәні оның
келесідей негізгі функциялары арқылы анықталады: инфрақұрылымның қызмет
көрсетуші функциясы шаруашылық объектілері табысты жұмыс істеу үшін
өндіріске және халыққа қызмет көрсетеді; инфрақұрылымның қамтамасыз ету
функциясы белгілі аумақта адам қызметтерінің сол не өзге түрлерін
қамтамасыз етеді. Инфрақұрылым өнім өндіру үшін жағдайдың қалыптасуын,
дайын өнімнің сатылуын және қызметтің көрсетілуін қамтамасыз етеді;
инфрақұрылымның интеграциялық функциясы өндірістік және әлеуметтік сала,
аймақ пен мемлекет арасындағы орынға ие; инфрақұрылымның жүйелік функциясы
тұтас алғанда ұлттық шаруашылықтағы ұдайы өндірістің барлық фазаларындағы
бірлікті, ал жеке алғанда, ұдайы өндіріс процесінде өзара байланысты орнату
арқылы оның құрылымдық бөлімшесіндегі бірлікті қамтамасыз етуге ықпал
етеді; инфрақұрылымның ұдайы өндіріс функциясы өндіріс пен негізгі
өндірістік факторлардың процесі сияқты, тауарларды өндіруге және
қызметтердің көрсетілуіне тікелей қатысатын адам ресурстарын және басқа
факторларды өндіреді; инфрақұрылымның аумақтық функциясында инфрақұрылым
жаңа объектілерді аумақтық орнықтыру немесе ескі объектілерді өзгерту
(қайта салу, қайта жинақтау және басқалар) факторы болып табылады.
Шаруашылық аумақтық жүйелерді және аумақтық кешендерді қалыптастыру
инфрақұрылымдық негізде жүзеге асады.
- Инфрақұрылым ұлттық экономиканың бәсекелестікке қабілетті жағдайында
күрделі бөлігі бола тұрып, өзінің дамуы мен жетілу процесінде оның
әлеуметтік-экономикалық мәнін тереңірек түсінуге мүмкіндік беретін сапалы
жаңа ерекшеліктерге ие болды. Ал бұл арқылы оның ең сипатты құрам
бөліктерін анықтауға болады. Біріншіден, инфрақұрылым салаларының
қызметтері жұмысшылардың еңбек нәтижесі ретінде өмір сүру игіліктерін
өндірудің негізгі құрамдас бөлігі болды, нәтижесінде оның қоғамдық
пайдалығын анықтайды. Екіншіден, ауқымды әлеуметтік-экономикалық
мәселелерді шешуде, тұрмыс халінің артуында, қала мен ауыл арасындағы
айырмашылықтарын жоюда, еңбек ресурстарын ұтымды пайдалануда, қоғамдық
еңбек шығындарын үнемдеуде, адамдардың бос уақытының ауқымын кеңейтуде
әлеуметтік инфрақұрылымның қызметтері өсті. Үшіншіден, инфрақұрылым
салаларының экономикалық дербестілігі нақтыланды және анықталды,
сәйкесінше, жеке көрсеткіш жүйелерін, нормативтерді, стандарттарды,
техникалық шарттарды өндіру, қалыптастыру және негіздеу процесінде жаңа
мақсатты қызметтері анықталды.
- Көлік және коммуникация қызметінің қызмет етуінің ерекшеліктері
инфрақұрылымдық кешеннің құрамдас бөлігі бола отырып, өнімнің өзіндік
құнында көлік-коммуникация шығындарының елеулі үлес салмағынан тұрады.
Осылайша, көліктік-коммуникациялық қызмет көрсету аясының өсімі, көлік және
коммуникация қызметтерінің жүзеге асырылуының тиімділігі елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуының елеулі факторы болып табылады, ол экономикалық
базистің кеңеюіне мүмкіндік береді, қоғамдық өндірістің нәтежиелерінің
жетілуіне әсер етеді. Осының барлығы қоғамның барлық мүшелерінің
экономикалық, әлеуметтік қажеттіліктерін толық және жан-жақты қамтамасыз
ету үшін жағдай жасайды.
Жұмыстың ғылыми және тәжірибелік мәні. Диссертациялық жұмыстың ғылыми
және тәжірибелік қорытындылары мен түйіндері экономика ғылымының дамуына
өзіндік үлесін қосады және қолданбалы (нақты-экономикалық) деңгейде ұқсас
зерттеулер жүргізу барысында әдістемелік негіз ретінде қолдануға ұсынады.
Зерттеу жұмысының нәтижелері инфрақұрылым қызметтерін әлеуметтік-
экономикалық қатынастарда жүзеге асыру жөніндегі ұзақ мерзімді
тұжырымдамаларда, нұсқауларда және сонымен қатар инфрақұрылым салалар
қызметтері, оның ішінде көлік қызметтерінің дамуы мен оларды мемлекеттік
реттеудегі бағыттарды жүзеге асыруға қолдануға ұсынылады.
Жұмыстың мағұлыматтарын жоғары оқу орындарындағы келесідей курстарды
оқытуда пайдалануға болады: Экономикалық теория, Қоғамдық сектор
экономикасы, Әлеуметтік аялар экономикасы және т.б.
Диссертациялық жұмыстың сынақталуы мен расталуы. Зерттеу жұмысының
негізгі теориялық нәтижелері мен қорытындылары халықаралық және
республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндалды. Оның ішінде:
Біртұтас экономикалық кеңістік: стратегиясы және жүзеге асыру механизмі
атты халықаралық ғылыми конференция. (Ақтөбе қаласы, Қ. Жұбанов атындағы
Ақтөбе мемлекеттік университеті, 13-15 қараша, 2003 ж.); Қазақстандағы
экономика өсімі: көзі, факторлары, тенденциясы және болашаққа болжау атты
жас ғалымдардың 58-ші ғылыми-теориялық конференция (Алматы қаласы, әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ, 22-23 сәуір, 2004 ж.); Қазақстан Республикасының
индустриалды-инновациялық дамуының теориялық және тәжірибелік аспектілері
атты Ф.А.Жеребятьевтің 100 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 12-13
қараша, 2004 ж); Экономикадағы бәсекелестік қабілет: теория және тәжірибе
мәселелері атты жас ғалымдардың V-ші ғылыми-теориялық конференция (Алматы
қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 8-9 желтоқсан, 2004 ж); ХХI – ғасырдағы
Қазақстан экономикасының бәсеке қабілеттілігі мен жедел жаңаруның
стратегияся атты халықаралық ғылыми конференция. (Ақтөбе қаласы, Қ.
Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті, 14-16 сәуір, 2005 ж.);
Қазіргі кезеңдегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жедел жаңаруының
мәселелері мен болашағы атты жас ғалымдардың 59-шы ғылыми-теориялық
конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 19-20 сәуір, 2005
ж.); Жедел жаңару жолындағы экономикалық бағдарлар атты Т.Рысқұловтың 110
жылдығына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы
қаласы, Т.Рысқұлов атындағы ҚазЭУ, 18-20 мамыр, 2005 ж.); Социальные
приоритеты экономической политики Республики Казахстан атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 9-10
маусым, 2005 ж.); Ғаламдық даму аясындағы ұлттық экономика атты ҚР ҰҒА
академигі Я.Ә.Әубәкіровтың 80 жылдық мерейтойын арналған халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 8-9
желтоқсан, 2005 ж); Әлемдік рынокта Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін
қамтамасыз етудің өзекті мәселелері атты жас ғалымдардың 59-шы ғылыми-
теориялық конференция (Алматы қаласы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 13-14
сәуір, 2006 ж.); Ускоренная модернизация и динамичность национальной
экономики Казахстана атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция
(Алматы қаласы, Абай атындағы ҚазҰПУ, 12 мамыр, 2006 ж.)
Диссертациялық жұмыстың жарияланымы. Диссертациялық жұмыс тақырыбы
бойынша 13 авторлық жұмыс жарық көрді. Ол еңбектер жұмыстың негізгі
мазмұнын тегіс қамтиды. Оның ішінде 3 еңбек ЖАК-тің нұсқауындағы ғылыми
журналдарда жарияланған. Баспа табақ көлемі – 3,7.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Диссертациялық жұмыс
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, 90 пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады. Диссертация көлемі компьютерде терілген 125 бетті, 9
кесте, 12 суретті қамтиды.
І. Экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылымның дамуының теориялық
негізі.
1.1. Экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылым
Инфрақұрылым қоғамдық ұдайы өндіріс процесі құрылымында, адами
ресурстар мен капитал салымдарының айтарлықтай бөлігін қамтуда және
қоғамдық, халықаралық еңбек бөлінісін арттыруда маңызды орын алады. Сонымен
қатар, күрделінген және кеңейтілген қоғамдық және мемлекетаралық
қатынастарға қызмет көрсетуге бейімделген әлемдік шаруашылықтағы
интеграциялық процестерді күшейтуге зор ықпалын тигізеді.
Инфрақұрылым әлеуметтік-экономикалық жүйенің қалыпты қызметін жүзеге
асыратын, әрі қамтамасыз ететін қосымша салалар кешенін құрайды. Ол елдің
экономикалық дамуына үлкен ықпал етеді, бірақ ол өндірістің әрбір тәсіліне
қарай өзгеше, және оның элементтері экономикалық заң талаптарының әсер
етуімен дамиды. Инфрақұрылымның даму деңгейі және қызмет көрсету сапасы,
көбінесе өндірістің даму дәрежесіне және халықтың тіршілік ету сапасына
әсерін тигізеді.
Инфрақұрылым кең мағынада материалдық өндірістің негізгі базалық
саласына қызмет көрсететін, ғылыми-техникалық және әлеуметтік өрлеудің
дамуына ықпал ететін, ең алдымен, өндірістік емес аялардың бөлімшелері мен
салалар жүйесін қамтиды.
Инфрақұрылым термині латын тілінде infra - төмен, structura -
құрылым, орналасу дегенді білдіреді. Бұдан, инфрақұрылым - бұл құрылым
негізінде қалыптасатын және экономикалық субъектілердің қалыпты жұмыс
істеуін қамтамасыз етуде маңызды әлеуметтік-экономикалық мәселелерді ұдайы
өндірістің материалдық жағдайын жасау арқылы шешетін ұлттық шаруашылықтың
құрылымдық таралымы. Инфрақұрылымды экономиканың барлық салаларын дамытушы
іргетас ретінде де қарастыруға болады. Инфрақұрылым термині соғыс кезеңінен
кейін, яғни ХХ ғасырдың 40-шы жылдарының соңында пайда бола бастады. Ол ең
алғашқысында әскери терминологияда (әскерлерге қызмет ететін объектілер,
ғимараттар, аэродромдар, ракета базалары, радиолакациялық орындар)
қолданылған, одан кейін ол экономиканың әр түрлі салаларында пайдаланылуда.
Экономикалық әдебиеттерде инфрақұрылымның мәні, оның қоғам өміріндегі
қызметтері мен ролі туралы мәселелер бойынша осы уақытқа дейін біртұтас
көзқарастар болмады. Сонымен бірге оған жалпы белгіленген анықтама да жоқ.
Өйткені инфрақұрылым түсінігі теориялық және тәжірибелік жағынан әрдайым
кеңейтіліп отырады және ол экономиканың бәсекеге қабілеттілігі жағдайында
өндірістік және әлеуметтік аяның барлық жаңа қызмет көрсететін жүйесін
қамтиды. Инфрақұрылымның мазмұны зерттелетін объектінің дамуымен және
экономикалық теорияның дамуымен байланысты. Олай болса, инфрақұрылымның
дамуын үш кезеңге бөліп көрсетуге болады.
Бірінші, бұл осы мәселені талдау үшін тәсілдерді қалыптастыру кезеңі.
Бұл кезеңде инфрақұрылымның мазмұны бөлек қарастырылмайды, инфрақұрылымның
объектілеріне қоғамдық мекемелер арқылы жанама түрде ғана қатысты болады
және олардың мемлекеттік реттелу қажеттілігін айырықша белгілейді. Бірінші
кезеңнің ерекшелігі, ол инфрақұрылым объектілері бағыну сипатына ие бола
отырып, негізгі өндірістің тенденцияларымен және қажеттіліктерімен
толығымен анықталады.
Инфрақұрылым мәнінің қалыптасуының екінші кезеңі ХХ ғасырдың 40-шы
жылдары басталды. Бұл кезеңде инфрақұрылым экономикалық айналысқа түсті
және ол өндірістің қажетті факторы ретінде қарастырыла бастады.
Әлемдік қоғам дамуының белгілі сатысында, капитализм мен социализмнің
өсу кезеңінде инфрақұрылым тәуелді объект қана емес, сондай-ақ негізгі
өндіріске тікелей қатысы бар өндіріс факторы ретінде қарастырыла бастады.
Инфрақұрылым мәнін қалыптастырудың осы кезеңінің капитализм (дамыған елдер)
мен социализмнің (бұрынғы КСРО елдері) даму жағдайында өндірістің даму
деңгейіне, әртүрлі сыртқы факторлардың әсеріне, соның ішінде әскери
әрекеттерге байланысты өзіне тән ерекшеліктері болды.
Осы кезеңде экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның пайда
болуына қатысты көптеген пікірлер айтылды. Н.Ф.Голиковтың пікірінше,
инфрақұрылым түсінігі, ең алдымен құрылыс ісінде пайда болды және негіз,
іргетас, төменгі құрылыс дегенді білдірді. Басқаша айтқанда, инфрақұрылым –
бұл қарастырылатын өндіріске қатысты сыртқы құрылыстардың жиынтығын
білдірсе, ал әскери терминологияда – қосымша қызметтер мен жүйелерді
білдіреді. Авиацияда инфрақұрылым – бұл аэродромдар, ангарлар,
шеберханалар, темір жол көлігінде – станциялық және станция құрылыстарының
жиынтығы және т.б. Инфрақұрылым атауының мұндай жан-жақты қолданылуы оның
көмегімен әртүрлі жүйелердегі элементтердің құрылымдық өзара байланыстарын
сипаттауға болатындығын білдіреді [2].
Кеңестік экономикада инфрақұрылым көбінесе айналымдағы процесс шегінде
материалдық өндіріс процесінің жалғасымы ретінде қарастырылған болатын,
мұнда материалдық өндіріс процесі негізінен материалдық игіліктерді құру
процесі түрінде талданды, ал қызмет көрсету саласына аз көңіл бөлінетін.
Сәйкесінше, өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым шектелді.
Кейінірек басқа ғалымдардың арасында да инфрақұрылым түсінігі - бұл
материалдық өндірістің дамуына және қызмет істеуіне құрылған жағдай ғана
емес, сондай-ақ қоғамды дамытудың маңызды әлеуметтік мәселелерін тиімді
шешетін жағдай ретінде де кеңінен тарады. Олардың ішінде Л.Абалкин,
Г.Григорян, В.Мотылев инфрақұрылымды жалпы қолданылатын қызмет көрсетуші
салалардың (энергетика, көлік, байланыс, ғылыми мекемелер, жалпы және
кәсіптік білім беру және тағы басқалар) жиынтығы ретінде қарастырды [3].
Үшінші кезең ХХ ғасырдың 80-шы жылдары қалыптасты. Осы кезеңнен бастап
инфрақұрылым ұлттық экономиканы тұтас жүйе ретінде қалыптастыратын және
оның бәсекелестікке қабілеттілігін арттыратын белгілі фактор қатарына
жатты. Бұл кезеңде инфрақұрылым атауының түсінігі мен оның қажеттілігіне
көңіл аударып қана қоймай, сондай-ақ оның мәнінің анықтамасына, қызметіне
өндірістің жалпы жүйесінің бөлінбес элементі ретінде ерекше көңіл бөлінеді.
Осы кезеңді бөлетін алғы шарттар 90-шы жылдардағы реформалар болып
табылады. Бұл реформалар еліміздің бүкіл экономикалық жүйесінің қайта
құрылуына, яғни халықаралық еңбек бөлінісі процесін тарту және өндіріс
факторларына кететін шығындарды оңтайлау есебінен ұлттық шаруашылықтың
бәсекелестікке қабілеттілігін арттыру қажеттілігіне жеткізген болатын.
Шетел экономистері К.Р.Макконнэл мен С.Л.Брю инфрақұрылымды қолданылуы
мемлекетпен қамтамасыз етілетін, азаматтармен және фирмалармен орындалатын
капиталдық құрылыс (автомагистральдар, көпірлер, қалалық көлік жүйелері, су
тазалайтын құрылыстар, сумен қамтамасыз ететін муницпипалды жүйелер,
аэропорттар) ретіндегі ұлттық экономика деңгейінде анықтады, фирма үшін бұл
қызметтер мен құрылыстар өндірісті өндіруге қолданылады. Әрине, ол үшін
бұл құрылыстарды құру әлдеқайда қымбатқа түседі, сондықтан бұл құрылыстар
мемлекетпен немесе басқа фирмалармен (сумен қамтамасыз ету, электр энергия,
өндіріс қалдықтарын шығару, жүктерді тасымалдау, ғылыми-зерттеу және
жобалау-қиыстыру жұмыстары, қаржылық және банктік қызметтер) жүзеге
асырылады [4].
Ал, Ресей экономисті Э.М.Агабабьян пікірінше, инфрақұрылым -
адамдарды сол немесе өзге қызметтермен біріктіруге мүмкіндік беретін
материалдық объектілердің жүйелі-ұйымдастыру жиынтығы немесе, халық
шаруашылығында экономикалық айналымды қамтамасыз ететін, халыққа қызмет
көрсететін және рухани игілікті іске асыратын, қоршаған ортаны қорғау және
өндіру үшін жағдай жасайтын, материалдық өндіріске өндірістік қызмет
көрсететін халық шаруашылығы салаларының, ішкісалаларының жиынтығы [5].
Қазақстандық ғалымдар инфрақұрылым, біріншіден - өндіріске тартылатын
барлық ресурстардың тиімді іске қосылуын қамтамасыз ететін жүйелер мен
қызметтер десе, екіншіден – жұмыс күшінің өндірісі ретінде қарастырды [6].
Инфрақұрылым негізгі өндіріске қатысты қосымша сипатқа ие және
өндіріс факторларын анықтайтын негізгі өндірістік элементтердің қалыпты
іске қосылуын қамтамасыз етеді. Ол өндіріске тартылатын барлық ресурстардың
тиімді іске қосылуын және жұмысшы күшінің ұдайы өндірісін қамтамасыз ететін
салалардың, өндірістің және қызмет түрлерінің жиынтығын көрсетеді [7].
Инфрақұрылым мәнінің көптеген анықтамаларын талдау арқылы мынадай
қорытынды жасауға болады, яғни инфрақұрылым бүкіл қоғамдық өндірістің
қызмет етуіне, бөлінуіне және халықтың қалыпты тіршілік етуіне қажетті
материалдық жағдай туғызады.
Бірақ, бұл анықтама өзінің негізі бойынша дұрыс, дегенмен бұл
инфрақұрылымды экономика аясы ретінде толығымен сипаттауға жеткіліксіз.
Біріншіден, көптеген анықтамалар арасынан саланың қай ортасы өзінің
функционалдық қызметі жағынан инфрақұрылымды құрайтындығын анықтау қиын;
екіншіден, инфрақұрылымға өндірістің көмекші және қосымша салаларын жатқызу
негізгі өндірістің және инфрақұрылымның шектелуін тоқтатуды қиындатады,
себебі, бұл анықтама бойынша көмекші және қосымша салаларды анықтау
қиындатады.
Қазіргі уақытта инфрақұрылымның түрлерін дамыту мәселелеріне ғылым мен
тәжірибе көп көңіл бөліп жатыр. Оны дамытуға қатысты жалпы және өзгеше
мәселелер жөнінде отандық, шетелдік экономистер және социологтардың
еңбектерінде қарастырыла бастады.
Сонымен, өндірістің жұмыс жасауына және халықтың тіршілік етуіне
материалдық жағдай ретінде инфрақұрылмның пайда болуы қоғамдық еңбек
бөлінісінің дамуымен және осы негізде өндірісті мамандандыру және
бірлестіруді шиеленістірумен байланысты. Бұл процесте негізгі өндіріс пен
оған қызмет көрсететін салалар және қызмет түрлері арасындағы өзара
байланыс пен тәуелділік күшейтіледі. Бұл - қоғамдық өндірісті дамытудың
табиғи тарихи процесі. Олай болса, ірі машина индустриясының дамуымен жаңа
энергия көздері, оны тасымалдаушылар пайда болады, жаппай өндіріс оның
материалдық қамтамасыз етілуі бойынша өзге нысандарды ұйымдастыруды,
өнімдердің ауысуын талап етеді, ал бұл көліктің, байланыстың және тағы
басқалардың дамуын қажет етеді.
Инфрақұрылымның пайда болуы материалдық өндіріспен тығыз байланысты,
оның дамуы өндірістің жаңа түрлерін, онымен интегралдайтын және оған
қызмет көрсететін салаларды, қызмет түрлерін тудырады, ал материалдық
өндіріс саласындағы қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуі халыққа қызмет
көрсету үшін қоғамның көптеген ресурстарын босатады.
Инфрақұрылым мазмұнына қатысты барлық пікірлерді жинақтай келе,
инфрақұрылымның мәнін келесідей тұжырымдауға болады, яғни, инфрақұрылым -
бұл қоғамның барлық элементтерінің дамуын және олардың өндіріс пен әр
түрлі сипаттаға қызмет көрсету арқылы өзара қарым-қатынасын білдіретін,
нәтижесінде тиімді әлеуметтік-экономикалық кеңістік дамуын және халықтың
өмір сүру сапасын жоғарлататын экономикалық қатынас жүйесіндегі салалар мен
объектілер кешені болып табылады.
Инфрақұрылымның әлеуметтік-экономикалық мазмұнының екі аспектісі бар:
біріншіден, ол өндірістің қоғамдық нысандарына тәуелсіз материалдық және
рухани игіліктің кез келген процесінің қажеттілігі ретінде әрекет етеді;
екіншіден, сол немесе өзге қоғамға лайық экономикалық қатынастардың
ажырамас бөлігі болып табылады.
Инфрақұрылымның әлеуметтік-экономикалық мазмұнын сипаттайтын негізгі
аспектілеріне тоқталайық.
Инфрақұрылымның субъектілері біріншіден, өндірушілер, екіншіден ақылы
не ақысыз негізде тұтынушылар ретінде инфрақұрылымдық қамтамасыз ететін
(өндіріс, тауар айналымы) өнімдерді ұсыну бойынша экономикалық қатынастарға
қатысатын жеке және заңды тұлғалар болып табылады. Субъектілерге
инфрақұрылым қызметін қалыптастыратын және пайдаланатын мемлекеттік меншік
түріндегі ұйымдар, институттар (оқу орындары, инвестициялық қорлар, көлік
кәсіпорындары және парктер, энергетикалық компаниялар, электр байланыс
операторлары, биржалар, емханалар және басқалар) және жеке фирмалар (ұялы
байланыс операторлары, қонақ үй бизнесі, супермаркеттер, жеке мектептер
және ауруханалар), жанұялар және жеке тұлғалар жатады.
Инфрақұрылым объектілеріне біріншіден, инженерлік-техникалық құрылыстар
және басқа да материалдық объектілер жатса, екіншіден, қазіргі кездегі
шаруашылық объектілерін (байланыс жолдары, электр желілері, көлік жолдарын,
электр станцияларды, қонақ үйлерді) орнықтыруға және тиімді қызмет жасауға
ұдайы өндіріске қажетті материалдық-техникалық және әлеуметтік жағдайларды
қамтамасыз ететін қызмет аясы жатады.
Біздің ойымызша, экономикалық қатынастар жүйесіндегі инфрақұрылымның
мәні оның келесідей негізгі функциялары арқылы анықталады:
1) инфрақұрылымның қызмет көрсетуші функциясы шаруашылық объектілері
табысты жұмыс істеу үшін өндіріске және халыққа қызмет көрсетеді.
Бұл функцияға шаруашылық айналымына қызмет көрсету (тасымалдау және
қамтамасыз ету-тарату функциясы); әлеуметтік салада материалдық
игіліктерді бөлу және айырбастау; тұтынушыларға қызмет көрсету
(халықтың тұтынушылық сұранысын қамтамасыз ету және қанағаттандыру)
жатады;
2) инфрақұрылымның қамтамасыз ету функциясы белгілі аумақта адам
қызметтерінің сол не өзге түрлерін қамтамасыз етеді. Инфрақұрылым
материалдық және материалдық емес игіліктерді құруға жанама қатысады,
материалдық өндіріс пен тұтыну жағдайларының қалыптасуын қамтамасыз етеді,
аймақтың өнеркәсіптік және ауыл шаруашылық кәсіпорындардың жұмысына, оған
жұмыс күшін орналастыруға және халыққа жағдай туғызады. Инфрақұрылым өнім
өндіру үшін жағдайдың қалыптасуын, дайын өнімнің сатылуын және қызметтің
көрсетілуін қамтамасыз етеді;
3) инфрақұрылымның интеграциялық функциясы өндірістік және әлеуметтік
сала, аймақ пен мемлекет арасындағы орынға ие. Инфрақұрылым функциялардың
бірнеше салаларда орындалуын қамтамасыз етеді. Ол салааралық сипатқа ие.
Инфрақұрылымның мұндай объектілеріне көлік, энергетикалық жүйелер,
байланыс, ақпараттық желілер және басқалар жатады;
4) инфрақұрылымның жүйелік функциясы тұтас алғанда ұлттық
шаруашылықтағы ұдайы өндірістің барлық фазаларындағы бірлікті, ал жеке
алғанда, ұдайы өндіріс процесінде өзара байланысты орнату арқылы оның
құрылымдық бөлімшесіндегі бірлікті қамтамасыз етуге ықпал етеді. Бұл
функция ұдайы өндірістің тұрақтылығы мен оның ұтымдылығын қамтамасыз ету
үшін жалпы жағдай туғызатын тауарлық, ақшалай, ақпараттық және басқа
қызметтердің бір-бірінен бөлінбеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан,
инфрақұрылым базалық салаларда, ұлттық шаруашылықта толығымен және оның
барлық бөлімшелерінде капитал айналымын жеделдету факторы, жағдайы болып
табылады.
5) Инфрақұрылымның ұдайы өндіріс функциясы өндіріс пен негізгі
өндірістік факторлардың процесі сияқты, тауарларды өндіруге және
қызметтердің көрсетілуіне тікелей қатысатын адам ресурстарын және басқа
факторларды өндіреді.
6) Инфрақұрылымның аумақтық функциясында инфрақұрылым жаңа объектілерді
аумақтық орнықтыру немесе ескі объектілерді өзгерту (қайта салу, қайта
жинақтау және басқалар) факторы болып табылады. Шаруашылық аумақтық
жүйелерді және аумақтық кешендерді қалыптастыру инфрақұрылымдық негізде
жүзеге асады. Инфрақұрылым олардың ішкі және сыртқы байланыстарын
қамтамасыз етеді және халықтың аумақтық құрылымдарының, шаруашылықтың,
табиғат пайдаланушылардың өзгерістерін тудырады. Инфрақұрылымдық қамтамасыз
ету және аумақты қамтамасыз ету – аймақтық дамытудағы көптеген аумақтық-
құрылымдық процестердің алғы шарттары және аймақтарды аумақтық
ұйымдастырудың барлық аспектілерін басқару әсерінің маңызды құралы.
Инфрақұрылымның құрылымын анықтау екі негізгі тәсілге бөлінеді –
көлденең және тік. Көлденең тәсіл қызмет аясы бойынша инфрақұрылым
салаларының ірі топтарын білдіреді. Мұнда олардың функционалдық қызметтері
өндірістік, әлеуметтік, экологиялық және басқа да инфрақұрылымдары
анықталады. Жалпыланған түрде инфрақұрылымның келесідей элементтерін бөліп
көрсетуге болады:
- өндірістік инфрақұрылым объектілері (құрылыс, өндіріске қызмет
көрсететін көлік және коммуникация, коммуналдық шаруашылық, қойма
шаруашылығы және басқалар);
- әлеуметтік инфрақұрылым объектілері (білім беру, денсаулық сақтау,
тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, оның ішінде халыққа қызмет көрсету,
мәдениет және өнер, дене шынықтыру және спорт, санаториялық-курорттық
қызметтер және туризм және тағы басқалар);
- нарықтық инфрақұрылым объектілері (сауда, банктер, биржалар,
сақтандыру компаниялары, маркетингтік фирмалар және тағы басқалар).
Тік тәсіл экономиканың белгілі аясы ішінде инфрақұрылымның экономикалық
мазмұнын ашады. Мысалы, инфрақұрылымның материалдық және материалдық емес
өндіріс аясы, тауар өндіру және қызмет көрсету саласы, кәсіпорындар,
фирмалар және тағы басқалар.
Инфрақұрылымның құрылымдық ұйымы функционалдық, салалық, кеңістіктік,
ұйымдық-басқару, мақсатты бағытталған үздіксіз және әлеуметтік байланыстар
түрлерімен анықталады.
Инфрақұрылымның функционалдық құрылымы шаруашылық субъектілердің
өндірістік-коммерциялық қызметтерінің сатыларына сәйкес өндірістік
қызметтердің қозғалысын қамтамасыз етеді.
Инфрақұрылымның салалық құрылымы өндірістік қызмет түрлерін және
олардың материалдық-техникалық базасын қоғамдық еңбек бөлінісіне,
шаруашылық субъектілердің негізделген сұраныстарына сәйкес ұйымдастырады.
Инфрақұрылымның кеңістіктік құрылымы өндірістік қызметтердің аумақтық
қолданылуын және инфрақұрылым элементтерінің таралуын белгілейді.
Инфрақұрылымның ұйымдық-басқару құрылымы әкімшіліктік-шаруашылық
құрылғыны сипаттайды.
Инфрақұрылымның кезеңдік құрылымы әртүрлі кезеңде сыртқы немесе ішкі
өндірістік инфрақұрылымның қолданылу тиімділігін сипаттайды.
Инфрақұрылымның әлеуметтік құрылымы білім беру, кіріс деңгейі, жартылай
және басқа да белгілер бойынша жұмыс істейтін құрылымды қарастырады.
Құрылымдық ұйымның барлық аспектілерінің диалектикалық өзара әрекет ету
нәтижесінде инфрақұрылым шаруашылық субъектілері мен жеке тұлғалар
арасындағы экономикалық, әлеуметтік және өзге байланыстардың жиынтығын
қарастырады [8].
Өз кезегінде, инфрақұрылым салаларының сипатты ерекшеліктерін анықтаған
жөн. Негізінен, инфрақұрылымның қызмет етуінінің сипатын анықтайтын оның
қасиеттерінің жиынтығы келесі белгілермен ұсынылуы мүмкін:
- тұтастылығы. Инфрақұрылым жүйесінің тиімділігі оның барлық құрама
бөліктеріне, яғни оның кешендік дамуына байланысты;
- құрылымдық. Жүйе элементтердің белгілі жинағынан құралады және
жүйенің әрбір элементі жүйе қызметінің ақырғы нәтижесіне әсер етуге
қабілетті;
- дифференциация. Жүйенің әртүрлі элементтері әртүрлі функцияларды
орындайды, олардың қызметі бір-бірімен ауыспайды;
- сыртқы ортаға тәуелділігі. Сыртқы ортаның өзгермелі жағдайына жоғары
бейімделу қабілеті. Сыртқы ортадағы өзгерістер жүйенің даму ықпалы болып
табылады. Инфрақұрылым тиімді жұмыс істеу үшін ол сыртқы ортамен үйлесімді
әрі келісімді болуы тиіс [9].
Осыған байланысты инфрақұрылымдық салалардың негізгі сипаттағы
ерекшеліктері мына жағдайларда туындайды:
• инфрақұрылым салалары ішкі экономикалық бірлікке, нақты мәнге,
жалпы функционалдық қызметке ие, ұлттық шаруашылықтың құрамдас
бөлігі болып табылады;
• инфрақұрылым салаларының өнімдері қызмет көрсету түрінде болады,
яғни пайдалы әсерді пайдалану өндіріс процесімен сәйкес болады.
Онда өнім шығарылмайды, ол өзінің табиғи-заттай түріне қарай жаңа
болады, ал өндірілген өнімнің құнына көрсетілген қызмет бағасы
қосылады;
• осы салаларды дамыту үлкен капитал салымдарын талап етеді.
Сәйкесінше, бұл салыстырмалы баяу жүреді.
• осы салалардың өндіріс тиімділігіне әсерін әрдайым анықтау
мүмкін емес. Инфрақұрылымдық салаларды дамытуға бағытталған
ресурстардың тиімділігі тікелей оларға байланысты, ал жанама
ұлттық шаруашылықтың басқа салаларын дамыту тиімділігінде
байқалады.
Инфрақұрылым экономиканың барлық салаларын біріктіреді, ол үшін оның
тұрақтылығына, теңгерімді дамуына ықпал етеді. Инфрақұрылымдық кәсіпорындар
мен объектілердің жұмысындағы кемшіліктер бүкіл экономикаға әсер етеді.
Мысалы, еліміздегі немесе белгілі аумақтағы жол желісінің әлсіз дамуы,
көлік жұмыстарының кемшіліктері өндіріс-тұтыну тізбектерінің ажырауына
әкеліп соқтырады. Немесе электр энергиямен қамтамасыз етудің істен шығуы
кезінде өндірістік кәсіпорындар технологиялық процесс талап ететіндей
үздіксіз жұмыс істей алмайды. Инфрақұрылымның дамуы шаруашылық айналымына
жаңа табиғи ресурстарды тарту, оларды ұтымды пайдалану, елімізде өнімділік
күштерін орнықтыруды жақсарту үшін міндетті жағдай болып табылады. Осыған
байланысты инфрақұрылымда аумақтық-өндірістік кешендерін қалыптастыру мен
дамытуға көп көңіл бөлінеді.
Сонымен, инфрақұрылым ұлттық шаруашылық салалары мен ішкісалалар
жиынтығын, сонымен қатар халыққа қызмет көрсететін және рухани игілікті
жүзеге асыратын, қоршаған табиғат ортасын қорғауға және өндіруге жағдай
туғызатын ұлттық шаруашылықта экономикалық айналысты қамтамасыз ететін
материалдық өндіріске өндірістік қызмет көрсететін өндірістерді және қызмет
түрлерін көрсетеді [10].
Инфрақұрылымды толық талдау үшін экономикалық қатынас жүйесіндегі оның
функцияларының сипаттамаларын және салалық ортасын келесі түрге бөлеміз:
өндірістік (қызмет көрсетуші өндіріс), әлеуметтік (халықтың өмір сүруі үшін
жағдай туғызатын), институционалды (аймақтық экономиканы басқару жүйесінің
тармақтары), рыноктық және экологиялық инфрақұрылым. Қазіргі уақытта
өндірістік, әлеуметтік және рыноктық инфрақұрылымдар секілді маңызды
инфрақұрылымдық ішкісалалардағы қызмет көрсету өзгешеліктерін зерттеуге
ерекше көңіл бөлінуде. Табиғи болмысы бойынша олардың әрқайсысы өзгеше
қызмет көрсетудің сәйкес пайдалануын талап етеді.
Қазіргі жағдайда рыноктық инфрақұрылым ұғымына әртүрлі мағыналар
берілген және авторлардың жеке зерттеулерінде оның мазмұны бойынша әртүрлі
қайшылықтар туындайды. Олай болса, отандық экономист Н.К.Мамырованың
Рыноктық инфрақұрылымды ұйымдастыру атты еңбегі аса қызығушылық тудырады.
Мұнда рыноктық инфрақұрылым түсінігіне келесідей анықтама берілген.
Нарықтық инфрақұрылым – бұл рынокта идеяларды, тауарлар мен қызметтерді
еркін сатуға мүмкіндік беретін мекемелер мен ұйымдардың (дүкендердің, сауда
үйлерінің, биржалардың, банктердің, сақтандыру компаниялардың, маркетингтік
фирмалардың және тағы басқалардың) жиынтығы [11].
Е.Б.Муханованың және басқа кейбір авторлардың пікірінше, рыноктық
инфрақұрылым ұғымы отандық экономикаға ғана тән нәрсе, әрине, бұл Батыста
рыноктық инфрақұрылымның жоқтығынан емес, мұның себебі онда процестер
тарихи жағынан өзгеше жүзеге асырылғандығында жатыр. Әртүрлі қатынастардың
қызмет етуіне қажетті экономикалық орта онда біртіндеп және капиталдық жүйе
құрылғанға дейін қалыптасқан. Олай болса, тиісті шаруашылық механизм
шегінде рыноктық қатынастардың даму шамасы бойынша олармен бірккен ұқсас
рыноктық инфрақұрылым қалыптасқан. Сәйкесінше, оның толық әрі маңызды
құрамдас бөлігі болып табылған, әртүрлі ұйымдастыру нысандары және
құрылымдар арқылы оның құрылуы мен дамуы үшін қажетті функцияларды
орындаған [12].
Қазақстандық ғалымдар өздерінің кейбір еңбектерінде рыноктық
инфрақұрылымға бұрын өндірілген өнім (тауарлық биржалар, ауыл шаруашылық
өнімдерін сату бойынша коммерциялық көтерме кәсіпорындары, сауда үйлері,
коммерциялық банктер, сақтандыру және брокерлік компаниялар, сауда-
делдалдық фирмалар, аукциондар және жәрмеңкелер, қойма, элеваторлық,
мұздатқыш, ыдыс шаруашылығы, көлік шаруашылығы және байланыс, коммерциялық
ақпарат пен маркетинг орталықтары) қозғалысын, олардың сақталуын және
ұтымды қолданылуын қамтамасыз ететін агро-өнеркәсіптік кешеннің тапсырыс
механизмінің материалдық бөлімдерінің жиынтығын жатқызады [13].
Инфрақұрылымның мәнін экономикалық қатынас жүйесіндегі инфрақұрылым
кешенінің жұмыс өнімінің өзгешелігін анықтау барысында тануға болады. Жұмыс
өнімі адамдардың мақсатты еңбек қызметінің нәтижесі ретінде тауар (заттар)
және өнімдер (қызметтер) сияқты екі негізгі түрде кездеседі. Табиғат күшін
адам сұраныстарына лайықтау нәтижесі зат ретінде қарастырылады. Жұмыс
күшінің қызметі ретінде затқа немесе адамға бағытталған қызмет түрін
атауға болады. Қызмет көрсетудің негізгі қасиеті: ол табиғат заттарын
өзгертпейді, керісінше, ол өндірістік процестің, тауар айналымының жүзеге
асырылуына, адамдардың қалыпты өмір сүруіне жағдай жасайды. Сондықтан,
инфрақұрылымның мәнін өндірістік қызмет пен адамдардың өмір сүру
нәтижелерінің алмасуын қамтамасыз ететін қызмет көрсету бойынша ерекше
жұмыс процесінің кешені ретінде анықтауға болады.
Жалпы алғанда инфрақұрылымның жіктелуін екі бөлікке бөлуге болады, ол -
өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылым (1-сурет).
Өндірістік инфрақұрылым – негізгі функциялары өндірістік қызмет көрсету
және экономикалық дамуды қамтамасы ету болып табылатын салалар мен
ішкісалалар жиынтығы. Олар өндірістік процестің жүруі мен тиімді жұмыс
істеуі үшін жалпы жағдай тудырады. Ең алдымен, өндірістік инфрақұрылымды
өндірістің тікелей процестеріне сыртқы жағдайды қамтамасыз ететін сала
кешені ретінде қарастыру анықталған. Ол өндіріске қызмет көрсететін барлық
көлік түрлерін және байланыс құралдарын, коммуналдық шаруашылықты, қойма
шаруашылығын, құрылысты, өндірістік қызметтің қорғалуын бақылауды, қоршаған
ортаны қорғау қызметін, өндіріске қызмет көрсететін банктік қызметтерді
қамтиды.
Өндірістік инфрақұрылым келесідей қызметтерді жүзеге асырады:
материалдық қорлардың – табиғат ресурстарының, энергияның, дайын
тауарлардың қозғалысын қамтамасыз етеді; жұмыс күшінің (еңбек
ресурстарының) қозғалысын қамтамасыз етеді; өндірістік ақпараттар
қозғалысын және тағы басқаларды қамтамасыз етеді.
ИнфӨндіріске қызметӨнд ӘлеХалыққа Инф
рақкөрсететін көлікірі умеқызмет рақ
ұры сті ттікөрсететін ұры
лым к к көлік лым
ның инф инфХалыққа ның
қызӨндіріске қызметрақ раққызмет қыз
меткөрсететін ұры ұрыкөрсететін мет
тербайланыс лым лымбайланыс тер
іні Халыққа іні
ң қызмет ң
түр көрсететін түр
лерӨндіріске қызмет құрылыс және лер
і көрсететін коммуналдық і
коммуналдық шаруашылық
шаруашылық Білім беру
Денсаулық
сақтау
Дене
Қойма шынықтыру
шаруашылығы және спорт
Мәдениет және
өнер
Құрылыс Демалыс
орындарына
қызмет
көрсету және
Өндірістік туризм
қызметті
қорғауды бақылау Сауда және
қоғамдық
тамақтандыру
Қоршаған ортаны Мүдделерді
қорғау қызметі қорғауды
ұйымдастыру
Өндіріске қызмет Қаржылық
көрсететін қызметтер
банктік және
қызметтер сақтандыру
Іскерлік,
кеңес беру,
инжинирингтік
қызметтер
Қоғамдық
тәртіпті
сақтау және
үкімет
қызметтері
Ескерту – Автор құрған
1-сурет – Инфрақұрылым қызметтерінің түрлерін жіктеу үлгісі
Олай болса, өндірістік инфрақұрылым шаруашылық объектілеріне ұтымды,
әрі тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік бере отырып, негізгі қызметті орындайды.
Көлік пен байланыс өндірістің жалпы жағдайын құрайды және
инфрақұрылымның негізгі ядросы қызметін атқарады, дегенмен олар өндірістік
инфрақұрылымның кейбір өзге элементтерінен бұрын пайда болған да емес,
дамыған да жоқ.
Көлік (transporto латын тілінен аудармасы – тасымалдау) – бұл барлық
көлік құралдарының, әр түрлі бағыттағы адамдарды және жүктерді тасымалдау
процесін қамтамасыз ететін, қатынас жолындағы техникалық құрылғылар мен
құрылыстардың, қатынас жолдарының жиынтығы. Көлік еңбектің географиялық
бөліну негізі болып табылады және өндірістің орнығуына белсенді ықпал
етеді. Көлік қажеттілігі бойынша жалпы қолданыстағы көлік, өнеркәсіптік
көлік, жеке қолданыстағы көлік болып бөлінеді. Ал тасымалдау сипаты бойынша
жүк және жолаушылар тасымалдау көлігі болып екіге бөлінеді [14].
Байланыс (ақпараттық коммуникация) – бұл ақпараттарды таратуға арналған
әртүрлі коммуникация жиынтығы. Байланыс түрлері: пошта байланысы, сым
байланысын (телефон, телеграф, факсималды) қоса алғанда, электр байланыс
(жердегі және ғарыштық), радиобайланыс, оптикалық байланыс және басқалар.
Өндірістік инфрақұрылым қызметтердің әртүрлі қасиеттеріне ие болып,
өндіріске қажетті жағдай туғызады. Инфрақұрылымның жұмысы екі сипатқа ие:
біріншісі – материалдық өндіріске қызмет көрсету, екіншісі – өндіріске
тікелей қатысатын факторлардың, яғни адамның, еңбек ресурстарының ұдайы
өндірісі.
Қоғамның дамуы нәтижесінде бірте-бірте өндірістік инфрақұрылымның
басқа да салалары мен элементтері пайда болып, қалыптасты. Қазіргі заманғы
өндірістің жалпы жағдайлары, менің ойымша, мыналарды қамтиды: материалдық-
техникалық қамтамасыз ету және тауарларды іске асыру жүйесі; өнімдерді
сатып алу; көтерме сауда, сонымен қатар жарнама және маркетингтік қызмет
көрсету, жал және лизинг (жабдықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz