Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің психологиясында тұлғааралық қарым-қатынастың қалыптасуы

КІРІСПЕ
І бөлім. ОТБАСЫ.АДАМ ӨМІРІНДЕГІ ЖЕТІСТІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1 Отбасы.адам өміріндегі жетістіктің мәселесінің психологиялық негіздері
1.2 Отбасы.адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым.қатынастың қалыптасу ерекшеліктері
1.3 Отбасы.адам өміріндегі жетістіктің қарым.қатынасындағы психотерапияның негізгі бағыттары

2 бөлім. ОТБАСЫ.АДАМ ӨМІРІНДЕГІ ЖЕТІСТІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДІ СЫНАҚТАН ӨТКІЗУ

2.1 Отбасы.адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым.қатынастың қалыптасуын анықтау
2.2 Отбасы.адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым.қатынасты түзету жаттығуларын жүйелеу және қолдану
2.3 Отбасы.адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым.қатынасты зерттеу нәтижесін жинақтау

ҚОРЫТЫНДЫ

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

Тақырыптың өзектілігі: Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің «кім» және «қандай» екенін, басқалардың «кім» және «қандай» екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді. Балар отбасы-адам өміріндегі жетістіктің әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург, Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі, олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің психологиялық тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий) қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар жасады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында «балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы» деп, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің міндеті нақты көрсетілген.
«Қазақстан-2030» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасы-адам өміріндегі жетістігіне өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қазіргі заманда отбасы-адам өміріндегі жетістіктің құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасы-адам өміріндегі жетістігіне тән болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі болады.

1. Абдракова А.Б. Роль общения в воспитании трудных подростков. Автореф.дис. канд. Алматы, 2011.
2. Айдарбеков Қ.А. Развитие диалогическии сруктуры самосознания у подростков в системе внутрисемейных взаимодействии Автореф.дис. канд. Алматы, 2003.
3. Атоян А.Д Конфликтология М.: Смысл, 2006
4. Әбдумүтәліп К.Д. Тәртібі қиын жасөспірімдерді арнайы мектеп жағдайында тәрбиелеудің және қайта тәрбиелеудің педагогикалық жолдары Автореф. канд.дис. Алматы, 2011.
5. Вестник НАПК 2005, № 2
6. Вестник НАПК 2005, № 4
1. Валеология дене тәрбиесі спорт 2003, № 3
2. Елубаева С.Б Психологические особенности этнической и идентичности и самооценки современных казахских подростков. Автореф. канд.дис. Алматы, 2011.
3. Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар Тараз.: Қорғау, 2007
4. Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиогностикалық жаттығулар. Тараз.: Сенім, 2006
5. Күнсләмова Т.К Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго күйдің белсендірілуі мен агрессиялықтан өзара байланысын психологиялық-педагогикалық тренинг негізінде зерттеу . Автореф. канд. дис. Алматы, 2002.
6. Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология А.:Білім, 2002
7. Торыбаева М.З Жасөспірім оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы мектеп, отбасы-адам өміріндегі жетістіктін және қоғамдық қауымның бірлескен жұмысы Автореф.канд.дис. Алматы, 2011.
8. Познай себя №2 , 2011
9. Познай себя №2, 2006
10. Прикладная психология Журнал № 5, 1999
11. Прикладная психология Журнал № 4, 2006
12. Петровскии А.В Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы А.: мектеп, 1998
13. Шалгинбаев Т.М Особенности личностных свойств и межличностных отношений подростков с дезадаптивным поведением и их учет в реабилитационной работе Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2011.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
І бөлім. ОТБАСЫ-АДАМ ӨМІРІНДЕГІ ЖЕТІСТІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ТҰЛҒААРАЛЫҚ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1 Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мәселесінің психологиялық
негіздері
1.2 Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынастың
қалыптасу ерекшеліктері
1.3 Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қарым-қатынасындағы
психотерапияның негізгі бағыттары

2 бөлім. ОТБАСЫ-АДАМ ӨМІРІНДЕГІ ЖЕТІСТІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДІ СЫНАҚТАН ӨТКІЗУ

2.1 Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынастың
қалыптасуын анықтау
2.2 Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынасты
түзету жаттығуларын жүйелеу және қолдану
2.3 Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынасты
зерттеу нәтижесін жинақтау

ҚОРЫТЫНДЫ

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің баланың ең
жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың өмірдің мақсаты, оның
құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі туралы алғашқы
мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас орнатуға
дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін, басқалардың кім
және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді. Балар отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін
ұстаудың нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев,
А.Н.Антонов, З.И.Файнбург, Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-
насихаты, түсіндіруі, олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің психологиялық тынысы арқылы балалардың әдеті, мінез-
құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий) қалыптасуымен бірге
қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін жазаланатынын, әділдік пен
адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар жасады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасы-адам өміріндегі жетістіктің міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай
сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасы-
адам өміріндегі жетістігіне өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті
жүктелген.
Қазіргі заманда отбасы-адам өміріндегі жетістіктің құрылымы өзгеріп,
оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік,
мәдени экономикалық жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі
ақпарат алмасу, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшелерінің арасындағы
қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. Қазіргі аналардың
көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының көбін пассивті
тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасы-адам өміріндегі
жетістігіне тән болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған:
балалардың көбісі күннен күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде
әкесіз немесе анасыз өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің
жетістіктері балалар мен олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас
процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В.
Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) [1, 8-
9]
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің ұғымына анықтама беру, оның атқаратын
қызметтерін нақтылау, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қарым-қатынас
мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде
толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу,
шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасы-
адам өміріндегі жетістігінің ықпалы туралы өз еңбектерінде А.Ю.Гавит,
Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де
талданған [5,64-65].
Д.Горборино отбасы-адам өміріндегі жетістіктін адамзаттың
тәжірибенің негізгі бірлігі ретінде сипаттады [6,17]. А.Н.Антоновтың
айтуынша, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің ата-ана бала қатынасын
орнатады, ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-
қатынасты растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасы-адам өміріндегі
жетістігінің кеңістік аймағы үй, пәтер көңіл аударады, және де отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің меншігі иен экономикалық негізі ата-аналар мен
балалардың жалпы отбасы-адам өміріндегі жетістігінің іс-әрекетін болжайды
[3,65].
Отбасы-адам өміріндегі жетістігінің қатынастар бойынша құрылған отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің анықтамаларының ішінде А.Г.Харчевтің ұсынған
анықтамасы бойынша – отбасы-адам өміріндегі жетістіктің - бұл жұбайлар
арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі,
оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады,
ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның
қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады [1,63].
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің денелік өмір мен әлеуметтік ағза
өмірінің арасында байланыстырушы звено - деп берген А.Б.Харчевтың отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің ұғымына анықтамасы жалпылама түрде болып
табылады.
Қазіргі кезде отбасы-адам өміріндегі жетістіктің проблемаларының
арасында ата-ана мен бала арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып,
бір-біріне кешіріммен қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет
көрсету жағынан мәселе туындауда. Сондықтан отбасы-адам өміріндегі
жетістігінде орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын жан-
жақты зерттеу қажет болып отыр. Осы мәселені шешу жолдарын іздеу мақсатында
зерттеу тақырыбын Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-
қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері деп анықтадық.
Зерттеу мақсаты: отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-
қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерін теориядлық жағынан
негіздеп және қарым-қатынаста орын алатын қақтығыс жағдайлардың теріс
әсерін төмендету жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: отбасы-адам өміріндегі жетістігіне психологиялық
қызмет көрсету.
Зерттеу пәні: отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-
қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерінің ерекшелігін зерттеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер де, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
тұлғааралық қарым-қатынастың демократиялық стилі үлкендер жағынан дұрыс
бағытта қолданылса, қарым-қатынастың әлеуметтік-моральдық деңгейінің ерекше
түрі - құрбы-құрдастық және достық қатынас маңызды роль атқаратындығын
ескеріліп, оған қолдау көрсетілсе, онда отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
тұлғааралық қатынасты дұрыс қабылдау орын алады.
Зерттеу міндеттері
1. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық ерекшеліктері туралы ғылыми - теориялық
әдебиеттерге талдау.
2. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынас
ерекшеліктерін зерттеу әдістемелерін жинақтау.
3. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың ерекшеліктерін айқындау экспериментін жүргізу.
4. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық көрсеткіштерін коррекциялау жаттығуларын
пайдалану.
5. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық аспектілері бойынша жүргізілген зерттеулерді
қорытындылау, психологиялық ұсыныстар жасау.
Зерттеу әдістері: 1. Теориялық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды
талдау әдісі. 2. Айқындау және қайта құру эксперименті. 3.
Психодиагностикалық әдістемелер: Отбасы-адам өміріндегі жетістігінің
қобалжуды анықтау сұрақна масы. “Ата-ана мен бала өзара қатынасы”, “Рене
Жиль” әдістемесі, “Қажеттілік базасы” әдістемесі, Отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің эмоционалды қатынасты анықтау, ПЭА (түсіністік,
эмоционалдылық және беделдік) сауалнамасы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері - отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынас қалыптасуына берілген теориялар,
пікірлер мен тұжырымдар (А.Г. Харчев, Б.Г. Ананьев, В.В. Драгунова, И.С.
Кон, Э.Берн және т.б.), психиканың онтогенезде дамуы мен тұлғааралық
қатынас қалыптасуы жайлы Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, З.Г.
Ананьев, Д.Б. Эльконин т.б. ғалымдардың еңбектерінде қалыптасқан психикалық
даму теориялары, жеткіншек жасының ерекшеліктерін зерттеген В.В Драгунова,
И.С. Кон, В.В. Столин қағидалары, Э.Берннің трансактілік талдауы,
С.М.Жақыповтың, Қ.Б.Жарықбаевтың бірлескен диалогты танымдық іс-әрекет
тұжырымдары, жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты
Қазақстандық зерттеулердің теориялық негізі мен мәнділігін (С.М. Жақыпов,
Қ.Б.Жарықбаев, В.К.Шабельников, Ж.Ы.Намазбаева) құрайды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: зерттеуде отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің құндылығы және сапалары эмоционалды, когнитивті және мінез-
құлықтық деңгейде ерекшеліктері көрсетілген. Алынған мәліметтер: отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың
психологиялық аспектілері, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық
қарым-қатынас процесіне психокоррекциялық жұмыстар жүргізу жолдары жүйелі
түрде талданған.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі: отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық процесінің
аспектілерін анықтауға пайдаланылатын әдістер қазақ тіліне аударылып, осы
ортаға бейімделіп қолданылды, нәтиже көрсеткіштері тепе-тең деңгейде
мәселені қарастыруға әкеледі. Зерттеу көрсеткіштері мен қолданылған
психокоррекциялық әдістемелер психолог әрекетінің құрылымы мен
стратегияларын әсерін жоғарылатуға әкеледі.
Зерттеу кезеңдері.
Зерттеу үш кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде тақырып анықталып, ғылыми-
әдістемелік әдебиеттер талданды, библиография тізілді, зерттеу мақсаты,
міндеттері, объектісі мен пәні айқындалады. Екінші кезеңде жинақталған
материалдан теориялық тұрғыдан талдау жасалынып, курстық жұмыс жазщылды,
зерттеу базасында айқындау эксперименті жүргізілді және отбасы-адам
өміріндегі жетістігіне кеңес беру жұмыстары ұйымдастырылды. Үшінші кезеңде
зерттеу барысында анықталған психодиогностикалық көрсеткіштерге сәйкес
психокоррекциялық жұмыстар, түзету жаттығулары, тренинг сабақтары,
психологиялық кеңес беру жұмыстары жүргізіліп, ұсыныстар жасалынады.
Зерттеу базасы Оңтүстік Қазақстан Облысының Қазақстан Психологтар
Қауымдастығы ассоциациясында , 15 отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
(бақылау тобы) мен 16 отбасы-адам өміріндегі жетістіктің (тәжірибе тобы)
балалары алынды.
Курстық жұмысының құрылымы. Курстық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады.

І бөлім. ОТБАСЫ-АДАМ ӨМІРІНДЕГІ ЖЕТІСТІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА
ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ

1.1. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мәселесінің психологиялық
негіздері

Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің - адамның эмоциясы, уайымы,
көзқарасы мен қатынасынымен байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің феноменінің бір жолы оның құрылымын, тарихи
уақыт талабына сай өзгеруін және бір отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
өмірлік циклын логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар
және ата – ана мен бала қатынасы деп қарастырады. Отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар
өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта
байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің тәрбие институтты ретінде маңызы онда бала өз
өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және де тұлға ретінде қалыптасуына
ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой бермейді деп
көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында [2,21].
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған
жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина
ол өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған
мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің жағдайында бірлескен іс-әрекетті орындау барысында
жеткіншектердің құндылықты-мағынылық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын
нақтылауға мүмкіндік берілді.
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда
болуының отбасы-адам өміріндегі жетістіктің ішіндегі алғышарттарын
анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеудің методологиялық бағытына қарай
жеткіншектерге отбасы-адам өміріндегі жетістіктің ішілік құндылықтарды
беру процесі, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшелнрі арасындағы
бірлескен әрекет пен эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік
механизмдерін қолдануға негізделеді [4,10].
А.Б.Харчев берген отбасы-адам өміріндегі жетістіктің ұғымына
түсініктеме неғұрлым жалпылама болып табылады: Отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында
байланыстырушы звено болып табылады.
Қазіргі таңда отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қызметінің ортақ
топтамасы немесе жіктемесі жетік түрде толық жасалмаған. Мысалға,
Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара
көмек көрсету қызметтерін айтады.
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің қызметінің үш тобын қарастырады:шаруашылық-экономикалық ,
генеративті тәрбиелік, мәдени, репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше,
(1967) отбасы-адам өміріндегі жетістіктің маңызды қызметтеріне шаруашылық
–тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің демалысын ұйымдастыру,
тәрбиелік жатады.
70-шы жылдары басты назар отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қарым-
қатынас пен оның тұлға қалыптасу процесінде алатын орны туралы
Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу сипаты және
де отбасы-адам өміріндегі жетістіктің өміріне қалай ықпал етеді деген
тақырыптарда С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.
З.И.Файнбург отбасы-адам өміріндегі жетістіктің эмоциялық жағдайлар,
олардың отбасы-адам өміріндегі жетістіктің ішілік қатынастың тұрақтылығына
ықпалы,отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұрақтылық жағдайы туралы
Ю.Г.Юркеевич отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшелері арасында қысымның
бөлу себептерін және А.М.Уматинов және т.б. зерттеді.
70-шы жылдардың аяғына қарай отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мен
неке психологиясында неке жұптарындағы әлеуметтік-перцептивті үрдістерді
зерттеп, анықтаған Ю.Е.Алешина, қалалық отбасы-адам өміріндегі
жетістігінде некелік рольдерді бөліп беруді, З.И.Янкова және т.б.
қарастырды. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің ішіндегі қарым-қатынастың
даму заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасалды,зерттегендер
мысалға А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б.
Соның қарым-қатынасындағы маңызды обьект бала. Бала қай жас ерекшелік
кезеңінде болмасын, ол әрдайым отбасы-адам өміріндегі жетістіктің яғни ата-
ананың қамқорлығын қажет етеді.Сол кезеңнің бірі яғни бала өміріндегі
толқымалы кезең жеткіншектік кезең.Жеткіншектік кезеңді қазіргі зерттеулер
оның әртүрлі аспектілерін қамтиды: тұлға дамуының негізгі көздері мен
механизмдері туралы зерттеген ғалымдар Фельдштейн Д.Л,Кондратьев және т.б.
тұлғалық жаңа құрылымдардың ерекшеліктері туралы шетелдік ғалымдардан Кон
И.С. Дубровина зерттеді,ол жас ерекшелік дағдарысының құрылымын
зерттегендер Гаврилова Г.П., Драгунова Т.В. және т.б, ал танымдық
эмоциялық –еріктік және мінез-құлықтың ерекшеліктерін
Кучинский,жеткіншектегі өзіндік сананың құрылымы мен қызметі туралы
Баруалкина В.В.тұлғаның анамальды даму механизмдері туралы Дозорцева Е.Г
сияқты ғалымдар зерттеді. [7,5]
Жеткіншектерді зерттеуге психология ғылымындағы базалық теориялар мен
концепциялар негізге алынады. Психиканың онтогенезде дамуы мен тұлғаның
қалыптасуы жайлы Л.С Выготский мен А.Н. Леонтьевтің ғылыми мектебінде
қалыптасқан психикалық даму теориялары жеткіншек жасының ерекшеліктерін
зерттеген негізгі жұмыстар және жеткіншектердегі тұлғаның дамудағы өзіндік
сана сезімдерді зерттеген концепциялары Э.Берннің транактілік талдауы,
С.М. Жақыповтың бірлескен диалогты танымдық іс-әрекет концепциясы
зерттеудің методологиялық-теориялық негізін құрады.
Жеткіншектердің агрессиялық мінез-құлқын зерттеген жұмыстар зерттеудің
теориялық мәнділігін негіздеді. Оларға Н.Д.Левитов, Л.И.Божович және т.б.
Жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты Қазақстандық
жұмыстар зерттеудің теориялық негізі мен мәнділігін құрады. Жеткіншектер
жайлы қазақстандық мына ғалымдар зерттеді:С.М.Жақыпов, Қ.Б.Жарықбаев т.б.
[8,5]
Ал басқа да қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне үңілсек, Елубаева
С.Б. қазіргі қазақ жеткіншектердің өзіндік бағалаулары мен этностық
сәйкестік пен өзіндік бағалауларының психологиялық ерекшеліктері
зерттелінген. Бұл зерттеу нәтижесінде қазіргі замандағы жеткіншектердің
өзіндік бағалау құрылымын ересек алдыңғы толқын жеткіншектердің өзіндік
бағалауымен салыстырғанда этностық сәйкестіктің компоненттері мәнді түрде
азаяатыны анықталды,өзіндік бағалаудың жалпы құрылымында түсінуі өзін
білу және ұйымдасқандық сияқты сапалар бірінші орынға шықты.
Күнсләмова Т.К. өз зерттеу жұмысында жеткіншектердегі агрессиялық
мінез-құлықты өзіндік сана сезімдерді құрайтын негізгі компоненттері
өзіндік бағалау және өзіндік реттелу мен өзара байланыста қарастырған.
Педагогикалық-психологиялық көп қолданылатын психокорекциялық жұмыстарға
негізделген топтық оқыту әдісі,яғни психологиялық-педагогикалық тренингтер
арқылы жеткіншектердегі агрессиялық мінез-құлықты азайту мен оның өзіндік
бағалау мен өзара байланыс ерекшеліктері жан-жақты зерттелген. Зерттеу
жұмысында белгілі ғалым Э.Берннің трасактілік талдау концепциясы арқылы
жеткіншектердегі эго күйлердің белсендірудің негізінде олардағы
агрессиялық мінез-құлықты өзгертудің психологиялық ерекшеліктері
қарастырылады.Жұмыста экспериментік топтың сыналушылары полигон балалары
деп аталатын әлеуметтік статусы бар жеткіншектер болды,яғни радиациялық
былғанған аймақтардағы балалардың агрессиялық мінез-құлық ерекшеліктері
теориялық-эксперименттік зерттеу барысында зерттеледі. Зерттеуде
жеткіншектердің өзіндік бағалау, өзіндік реттелу эго күйдің
белсендендірілуі мен агрессиялықтың өзара байланысын психологиялық-
педагогикалық тренинг арқылы зерттеу және агрессиялықты азайту үшін
психокорекциялық жұмыстардың мүмкін жолдарын көрсетті [10,3].
Айдарбеков Қ.А. (Развитие диалогической структуры самосознания у
подростков во внутрисемейных взаймодествиях) зерттеу жұмысында жеткіншек
жастағы тұлғалық жекелік-вариациялық даму механизмдерін анықтауға
бағытталған. Осы мақсатта жеткіншектің өмірлік әрекетін неғұрлым
байланыстырып отыратын жаңа тұлғалық құрылымдардың кезекті психологиялық
талдауы жүргізілген. Осы байланыстағы негізгі мәнділік жеткіншек жастағы
тұлғалық жаңа құрылымдардың психологиялық мазмұнының іздестіру мен үлгісін
жасау болып табылады,ал жеткіншектерді жаңа әлеуметтік қатынастарының жаңа
деңгейге өтуін қамтамасыз етеді. Олардың пікірінше жеткіншектерде осы
тұлғалық жаңа құрылымдардың даму жағдайлары мен механизмдерінің тиімді
жолы индивид енген отбасы-адам өміріндегі жетістігінің жүйенің қызмет
атқару ерекшеліктері назарға алынып отыратын бағыт болып табылады [11,3] .
Шалғынбаев Т.М. мінез –құлқы дезадаптивтік жасөспірімдердің кісілік
қасиеттері мен кісіаралық қатынастар ерекшеліктері мен оларды келтіру
атты жұмысында мінез-құлқы бұзылған жасөспірімдердің кісілік
қасиеттерінің даму ерекшеліктерін және олардың кісіаралық қатынастар
жүйесінде көріністерін кешенді түрде психологиялық зерделеу,сондай-ақ
психологиянық көмек көрсету мазмұнын жасау болып табылды.Зерттелу
барысында тәрбиеленуі қиын жас өспірімдердің кісілік қасиеттерінің даму
ерекшеліктері анықталған.
М.В.Күзубаева Тұлғалық алаңдаушылықтың көріну механизмдері өзгеруіне
әр түрлі фактордың әсері атты тақырыпта кандидаттық диссетация
қорғады.Зерттеу обьектісі адамның тұлғалық алаңдаушылық деңгейінде
көрінетін эмоциялық қүйі. Зерттеу пәні реттінде тұлғалық алаңдаудың
эмоциялық күйі ретіндегі көріну ерекшелігі жас өспірім шақтан жиырма сегіз
жасқа дейін оның көріну механизмдерінің өзгеруі алынды. Жұмыстың ғылыми
жаңалығы, түңғыш рет тұлғалық алаңдаушылықтың жағымды сипаттамасы
зерттелінді.Бұл жұмыста тұлғалық алаңдаушылық бағдарлаушы іс-әрекеттің
эмоциялық құраушы екендігі көрсетілді [12,107] .
Ж.Намазбаеваның жетекшілігімен С.Ж.Өмірбекованың жас өспірімдік және
ерте балауса жас кезіндегі өзін-өзі бағалаудың ерекшеліктері атты
кандидаттық диссертациясы қорғалды. Зерттеу жұмысының мақсаты мектептегі
оқыту жағдайындағы әр түрлі факторлардың жас өспірімдік және ерте жастық
кездегі өзіндік бағалауға әсер ету ерекшеліктерін анықтау. Зерттеу
барысында өзін-өзі бағалаудың деңгейлері мен құрылымдық бөліктерінің
ерекшеліктері айқындалды. Зерттеудің ғылыми жаңалығы мынадан тұрады:өзін-
өзі бағалаудың құрылымдық құрауыштарын, оның жас өспірім кезден ерте
жастық кезге дейінгі оқушыларда қызмет етуі зерттелінді,жас өспірімдер мен
ерте жастық шақтағылардың қала мен ауылдағы әлеуметтік даму жағдайына
байланысты өзін-өзі бағалауының танымдық және эмоциялық бөліктерін
зерттеу, қала мен ауылдық оқушылардың осы жас аралықтарындағы өзін-өзі
бағалауының даму ерекшеліктеріне жыныстық факторлардың әсерін анықтаудан
тұрады. Зерттеуде келесі тұжырымдар делелденді:қала мен ауылдың жас
өспірімдер мен балаң жас кездегілердің өзін-өзі бағалау арасындағы
айырмашылықтар өзін-өзі бағалаудың эмоциялық,сондай-ақ танымдық
бөліктерінде көрінеді деп көрсетті [13,107-109] .
Қарым-қатынас стилі шет елдерде және Т.М.Д. елдерінде жоғары дәрежеде
талданған, соның шінде әлеуметтік психологияда. Ұстаздың оқушылармен қарым-
қатынас стилін дамытуда айтарлықтай зерттеу жұмысын жүргізген Ю.П.Ахзаров,
А.А.Бодалев. Н.Г.Михайлов, А.В.Петровский. А.А.Леонтьев және т.б. Олардың
тұжырымдары бойынша оқушыларға тек қана білім мен оқу-тәрбие жұмысын
жүргізу жеткіліксіз, сонымен қатар тікелей және жанама түрде қарым-қатынас
жасау қажет екендігі белгілі. Ұстаздың бастауыш сынып оқушылармен қарым-
қатынасын оқу-тәрбие үрдісінде ұйымдастыру жөнінде көптеген маңызды
зерттеулер бар. Кейінгі жылдарда мұғалім мен бастауыш сынып оқушыларының
қарым-қатынасы және оны қалыптастыру механизмін қазақстан ғалымдары да
зерттей бастады. Олар: Қ.Ж.Қарақулов, С.М.Елеусізов, С.И.Қалиева,
В.К.Шабельник және т.б.

1.2 Ата-ана мен жеткіншек арасындағы қарым-қатынастың қалыптасу
ерекшелігі
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұнда
пікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен мінез-құлықарды меңгере бастайды.
Дәстүрлі отбасы-адам өміріндегі жетістігінде сияқты кеңейтілген отбасы-адам
өміріндегі жетістігінде да әлеуметтік жүйе болып табылады, онда әрбір
отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшесі басқа мүшелеріне тікелкй және
жанама түрде ықпал ете алады. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің жағымды
ата-аналар бірлестігін, бір-бірін қолдаушы ата-аналар күшін құрай алатын
болса, балалар неғүрлым жақсы тұрады.
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің сонымен қатар дамушы әлеуметтік жүйе
болып табылады. Қоғамдық және мәдени ортаға енетіндіктен, барлық болып
жатқан жағдайлар отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қызмет атқаруына ықпал
етіп отырады. Отбасы-адам өміріндегі жетістігіне әсер ететін әлеуметтік
өзгерістерге, жалғызбасты ересектердің көпшілігі, неғұрлым кеш некеге тұру;
туылудың азаюы; әйел адамдардың жұмысқа араласуы; толымсыз отбасы-адам
өміріндегі жетістігінде және аралас отбасы-адам өміріндегі жетістігінде
және де кедейлік жағдайда өмір сүріп жатқан отбасы-адам өміріндегі
жетістігінде баршылық. [23,17]
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің-нақты өмірлік құндылықтарды,
түсініктерді, қоғаммен өзара қатынаста бағыттар бірлігін білдіретін адамдар
бірлестігі, мәдени бірлестік. Дәл осы қызметтердің сипаты бірлестігі,мәдени
бірлестік. Дәл осы қызметтердің сипаты некенің мазмұны, формалары және
тұрақтылық критерийлерін болжайды. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
психологиялық ерекшеліктерден тұратын шағын топ ретінде әлеуметік
психологияның зерттеу нысаны болып табылады.
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұнда
пікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен мінез-құлықарды меңгере бастайды.
Дәстүрлі отбасы-адам өміріндегі жетістігінде сияқты кеңейтілген отбасы-адам
өміріндегі жетістігінде да әлеуметтік жүйе болып табылады, онда әрбір
отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшесі басқа мүшелеріне тікелкй және
жанама түрде ықпал ете алады. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің жағымды
ата-аналар бірлестігін, бір-бірін қолдаушы ата-аналар күшін құрай алатын
болса, балалар неғүрлым жақсы тұрады.
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің сонымен қатар дамушы әлеуметтік жүйе
болып табылады. Қоғамдық және мәдени ортаға енетіндіктен, барлық болып
жатқан жағдайлар отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қызмет атқаруына ықпал
етіп отырады. Отбасы-адам өміріндегі жетістігіне әсер ететін әлеуметтік
өзгерістерге, жалғызбасты ересектердің көпшілігі, неғұрлым кеш некеге тұру;
туылудың азаюы; әйел адамдардың жұмысқа араласуы; толымсыз отбасы-адам
өміріндегі жетістігінде және аралас отбасы-адам өміріндегі жетістігінде
және де кедейлік жағдайда өмір сүріп жатқан отбасы-адам өміріндегі
жетістігінде баршылық. [23,17]
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің-нақты өмірлік құндылықтарды,
түсініктерді, қоғаммен өзара қатынаста бағыттар бірлігін білдіретін адамдар
бірлестігі, мәдени бірлестік. Дәл осы қызметтердің сипаты бірлестігі,мәдени
бірлестік. Дәл осы қызметтердің сипаты некенің мазмұны, формалары және
тұрақтылық критерийлерін болжайды. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
психологиялық ерекшеліктерден тұратын шағын топ ретінде әлеуметік
психологияның зерттеу нысаны болып табылады.
Шындықтың бейнелннуінің әлеуметтік психологиялық заңдылықтары адам мінез-
құлқына ғылыми негізделген түрде етудің жаңа мүмкіндіктеріне қоғам алдында
аша алады. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктін әлеуметтік-психологиялық
зерттеу тұлғаның әлеуметтену процесінің негізінде жатқан дәне де отбасы-
адам өміріндегі жетістігінің бірлестіктің мүшелеріне күшті әсер ететін
заңдылықтарды білуге мүмкіндік береді [24,63].
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің ең басты іс-әрекет ол ата-ана мен
бала арасындағы қарым-қатынас.
Қарым-қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып,
соның нәтижесіде тұлға аралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамиды. Қарым-қатынас дегеніміз өзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу сенімді кең ауқымды эмоция
спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі не бірнеше психологиялық
жүйе, рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, не өзара түсіністік тұрғысында, не болмаса қақтығыс,
талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдіс іске асады.
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қарым-қатынасында, олардың ішінен
келісім, өзара түсінстік, бірінің екіншісіне бойсынуы, бірінің екіншісін
құптауы сенімді қарым-қатынасының қазіргі кездегі басты ерекшелігі әр
тұлғаның мейлі балалары, мейлі ересектері болсын,иағлұмат байлығы
(информационное богатство)болып, өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу
кезінде өте тығыз орнығыуы ықтимал. Өзара мағлұмат алмасу отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе, мұндай
отбасы-адам өміріндегі жетістіктің болашағы бар. Отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің мүшелеріне қарым-қатынас арқылы біріктіретін, өзара туысқандық
байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды сфера мақсаты. Отбасы-адам
өміріндегі жетістіктін материалдық қамсыздандыру мақсатындағы бірлесіп
еңбек ету,нәтижесіне ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен,
отбасы-адам өміріндегі жетістіктің иелері әке мен шеше ортасында
түсіністікпен орнаса, соның өзі балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі.
Бұдан басқа әке мен ұл анасы мен қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір
мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас
екені педагог, психолог ғалымдар тарапынан дәлелденген.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не болмаса
өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі сипатта болғанымен, ішкі тетіктері
(механизмдері)адамның психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық
жорығы, жүріс-тұрысына тікелей, жанама, сөз арқылы әсер ету болып саналады
[25,9].
Жоғарыда айтылып кеткендей отбасы-адам өміріндегі жетістіктің, бала мен
ата-ана арасындағы қарым-қатынас түрін қарастырамыз. Яғни жас ерекшелік
жағынан жеткіншек пен ата-ана арасындағы қарым-қатынас.
Жеткіншек жас кезеңі адам тұлғасының қалыптасыуында маңызды кезең болып
табылады. Дәстүрлі түрде бұл кезең тәрбиелік қатынасқа қиындықтар тудырытын
кезең болып табылады. Ғылыми білімдер жүйесінде жеткіншектерді зерттеумен
байланысты мәселелер кешеніне көп көңіл бөлінеді, мәселелер әртүрлі
деңгейде және мазмұнда болады. Осы жас кезеңдегі даму көздері, жағдайлары
және механизмдерін танып білу тұтастай дамудағы онтогенетикалық
заңдылықтарды ашуға негіз бола алады. Қазіргі кездегі зерттеулер
жеткіншектік жастың ерекшеліктері мен қасиеттері жайлы үлкен материалдар
жинақталды, ол өз кезегінде осы маңызды психикалық кезеңнің ерекшеліктерін
қазіргі қоғамның жағдайларында зерттеуге қажетті базаның пайда болуына
ықпал етті. Мәдениеттің нақты-әлеуметтік шарттарына, дәстүрлеріне сәйкес
бұл өтпелі кезең әртүрлі мазмұнда әрі, әртүрлі ұзақтықта орындалуы мүмкін.
Қазіргі таңдағы қоғам жағдайларына сәйкес бұл кезең шамамен 10-11 жастан 14-
15 жасқа дейінгі аралықты қамтиды. Жалпы, балалардың мектептегі орта буында
оқуымен сәйкес келеді.
Жеткіншектік жас кезеңнің психологиясы тақырыбы әрдайым өзекті болып
табылады. Бірақ жеткіншектердің әрбір ұрпағы осы кезеңді басынан өткізеді
және де қоғам дамуының тарихи жағдайларына сәйкес өз мәселелерін өз бетінше
орындауға тырысады. [26,3]
Жеткіншектік кезеңді М. Мұқанов баланың дамуындағы ерекше орны бар
өтпелі, бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең деген атауларында
бейнеленген деп көрсетті. Бұл атауларда осы жастарда болатын,өмірдің бір
дәуірінен екіншісіне өтумен байланысты даму процестерінің күрделілігі мен
маңыздылығы айтылған.
Біз жеткіншектің мен деген қасиетін жете түсіну үшін оның үлкендермен
қарым-қатынастарына, әсіресе екі ортада кездесетін қайшылықтарына
тоқталсақ. Қайшылық жеткіншекшектің есейіп қалуы мен үлкендердің оған бала
деп қарауының келіспеушілігінен болған. Ал қайшылықтың нәтижесінде сол
жағдайдан қалай құтылуды білмеуді дағдарыс дейміз. Дағдарыстың жеткіншек
жасындағы бұл түрі бөбектердің дағдарыс кезеңінен әлдеқайда басым болады.
Дағдарыс дегеннің мағынасы қиын жағдайда тап болған кезді одан қалай шығуын
білмеуді білдіреді.
А.Г.Ковалев дағдарыс кезі жеткіншектің жасына орай келмейді, онымен
үлкендер арасындағы қатынастың бұзылуынан пайда болды дейді. Осылай деу
дағдарыс кезі жеткіншекте тіпті кездеспей, ол сергелдеңге ұшырамауы мүмкін.
Демек, жеткіншектің үлкендермен қатынасы жақсы болып келсе, онда дағдарыс
кезі кездеспейді. Осы пікірге түгелдей қосылу қиын: біріншіден, дағдарысқа
үшырайтын үлкендер емес, жеткіншектің өзі. Екіншіден дағдарыс үлкендердің
оған қатынасына риза болмаудан кездессе де, мұның өзі тек 11-16 жас
арасында болып отыр. Егер А.Г.Ковалевтың айтқаны дұрыс болса, дағдарысқа
ұшырау 7-10 немесе 16-18 жастарда да кездесуі ықтимал болар еді.
Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен,өзбетілігімен санасуын әр сала
бойынша талап етеді. Қыздар киім киюде, не өзін күтуде, ұл бала тиісті
міндеттерді өз еркімен,орындағысы келеді. Осыған әуелгі кезде туған-
туысқандары қарсы шығады. Бұлардың қарсы шығатын себебі, баласына сенім
білдіргісі келмегенен емес,оны бала деп бәлендей істі не тапсырманы
бүлдіріп алады ғой деуінен. Бірақ жеткіншек осыған түсінбей мені бала деп
сенбей отыр,- дейді. Егер осындай қатынас көп созылса, жеткіншек пен үлкен
адамдар арасында түсінбеушілік туып, бала ызаланып, ерегесуге, не негативті
халде болып, үлкендер не айтса да соны орындамауға тырысады.

1.3 Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қарым-қатынасындағы
психотерапияның негізгі бағыттары

ХХІ ғасырдың соңғы тоқсанында түрлі психикалық бұзылыстардың “отбасы-
адам өміріндегі жетістігінің диагностикасы” мен “отбасы-адам өміріндегі
жетістігінің емдеу” туралы оқу пайда болды. Ресейдегі әлемде алғаш отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің терапиясын нағыз негізін салушы И.В.Маляревский
болып есептеледі, ол 1882 жылы Санкт-Петербургте психикалық ауру балалар
мен жасөспірімдер үшін дәрігерлік –тәрбиелік мекеменің қалаған, оның
қызметкерлері психикалық аурулардың отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
өзара қатынасты анықтау мен есі ауысқандардың сол немесе басқа
көріністердің қалыптасуында дисгормониялық тәрбмелеудің роліне көп көңіл
бөлген. Ауру балалардың туысқандары мен қазіргі отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің терапиясының бейнесі болып таблатын “отбасы-адам өміріндегі
жетістігінің тәрбиелеу” өткізіледі.
2-ші әлемдік соғыс аяқталғаннан кейін 20 ғасырдың 40 жылдарынан бастап,
отбасы-адам өміріндегі жетістігінің терапияға деген қажеттілік өсті.
Қазіргі уақытта отбасы-адам өміріндегі жетістіктің терапияда бірнеше
бағыттарды бөледі: психодинамикалық, жүйелік және бағдарламалық, сонымен
қатарэклетикалық. “Кішкентай Ганс” оқиғасынан Фрейд талдауынан туындаған
психодинамикалық бағыт тарихи бірінші болды. Сол кезде психодинамикалық
ыңғайдың негізгі белгілерін әсіресе отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
мүшелерінің тарихи өткенін олардың ұғынбаған (жете түсінбеген) тілектерін,
психологиялық мәселелері мен өзара проекцияларын талдап қисынға келді.
Психотерапияның тапсырмалары (міндеттері) – инсайтқа жету, яғни өткен
өмірдегі шешілмеген мәселелердің қазіргі уақытта отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің өзара қатынасқа қалай әсер ететіндігін, мұндай бұзылған қарым-
қатынастың контекстен невротикалық белгілер мен оның кейбір мүшелерінің
өмірге бейімделуінің конструктивті емес тәсілдері қалай пайда болғандығын
саналы меңгеру. Қазіргі уақытта психотерапевтің жағынан да, отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің мүшелері жағынан да, көптеген күш салуды талап
ететін мұндай ыңғай жоғары тиімді болғанымен экономика аз мақсатқа
бағытталған болып есептеледі.
Қазіргі уақытта отбасы-адам өміріндегі жетістігінің психотерапевтің
жартысынан көбі жүйелік отбасы-адам өміріндегі жетістігінің теропия
ағымында жұмыс жұмыс істейді, төрттен бірі психодинамикалық бағытты
ұсынады. Эклетикалық бағыттың өкілдері психотерапевтік жұмыста емдік
механизмдер бойынша түрлі әдістерді: гипноз, аутогенді жаттықтыру,
медитация, қылықты модификациялау бойынша үй тапсырмасы, өзара қатынастың
талдауы мен қорытылуы, топтық дискуссия және т.б. біріктіреді.
Шетелдік отбасы-адам өміріндегі жетістіктің терапиясының мектептері мен
бағыттары жайында.
Пало Аято мектебінің өкілі Джей Хейли “мәселені шешуші терапия” әдісінің
авторы болды. Оның көптеген әдістемелері Милтон Эриксоннан алынған.
Хейлидің пікірінше, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қатынас отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің басқа мүшелерін басқару таласының нәтижесімен
анықталады. Белгі – қоршағандардың қылығын басқару тәсілдерінің бірі. Джей
Хейлидің көзқарасынша, психотерапияның міндеті адамдардың басқа әсер теу
тәсілін ұсынудан тұрады. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің терапиясы емдік
тиімділігі, егер терапиялық сессияда отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
барлық мүшелері жиналса, айталықтай артады. Отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің терапияға Хейлидің үлесі отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
түрлі дерективтер (тапсырмалар) беруі болды. Тапсырмаларды орындау теңдікті
қамтамасыз ететін әрбір отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшесі өз
пікірін айтуға немесе бір нәрсе істеуге құқылы болды. Психотерапевт шанс
уақытында да, үйге де тапсырма береді. Ол тапсырмалардың мақсаты:
- отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшелерінің қылығын өзгерту;
- психотерапевтің отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшелерімен
қатынасты орнықтыру үшін қосымша ынталандыруды табу; тапсырмаларды
орындауда отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшелерінің
реакцияларын жаттап алу;
- отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшелерінің сүйемелдеуін жүзеге
асыру, яғни, тапсырманы орындау уақытысында психотерапевт көзге
көрінбейтіндей қатысады.
Пало Алто мектебінде басқа ірі фигура Мюрри Бауэн болды. Оны АҚШ-тағы
отбасы-адам өміріндегі жетістіктің терапиясының негізін қалаушылардың бірі
деп есептейді. Ххғасырдың 60 жылдарында отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
психотерапиясының әдісін жасап шығарған:
Қатынастарды айқындау және анықтау.
“Үшбұрышқа кіргізілмеу” (бауэн психотерапевтерге қақтығыстарға
эмоционалды берілмей, өз зейіннің қатынас процесіне шоғырлануды ұсынған);
ерлі-зайыптыларды тиңмді эмоционалды үйрету. “Мен-қалпы” сабағы.
Отбасы-адам өміріндегі жетістігінің психоаналитикалық терапия:
Психоаналитикалық отбасы-адам өміріндегі жетістіктің терапиясының мақсаты
психотерапия қатысушыларының жеке тұлғаларының өткен бейсаналы қатынастар
базасында емес, қазіргі шындыққа негізделіп бүтіндік толыққанды тұлғалар
сияқты әрекеттесу жағдайында болатындай етіп өзгеруі болып табылады.
Психоаналитикалық бағытталған терапевтер басқа мектептерге қарағанда аз
дерективтенген.
Бұл терапевтикалық бағытта келесі техникалар қолданылады: конфронтация,
кларификация, интерпретация және тәжірибелі өңдеу, коммуникативті
қабілеттерді жақсарту техникалары, “бос асссоциациялар” техникасы.
Психоаналитиктер бос талқылауды кенеттен сұрақтар мен тоқтатып, бақылау мен
тыңдауды таңдайды.
Отбасы-адам өміріндегі жетістігінің жүйелік терапия: Бұл бағыттың ірі
өкілдері - Мара Сельвини Палаццай, Клу Маданес; Сальвадор Минухин және
т.б. қазіргі уақытта жүйелілік бағыт ең кең танылған перспективті,
экономикалық орынды және отбасы-адам өміріндегі жетістіктің терапиясының
терапевтикалық тиімді бағыттарының бірі болып есептелінеді. бҰл бағыттың
дамуынша айтарлықтай әсер көрсеткен Илья Пригожиннің жалпы жүйенің теориясы
жағдайы боладын.
Жеке отбасы-адам өміріндегі жетістіктің теропиясында отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің құралған байланыстарды сақтау мен эволюциясына
талпынатын бүтіндік жүйе ретінді қарастырылады. Отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің пайда болуы (тіршілігі) бойында дамудың заңдылығы дағдарыстан
өтеді (некеге тұру, ата-аналық отбасы-адам өміріндегі жетістігінен бөлу,
жүктілік, баланың туылуы, баланың мектепке дейінгі мектеп мекемесіне түсуі,
олардың мектепті бітіруі және өзінің өмір жолын таңдауы, ата-аналардан
ажырау, ата-анасының зейтеақыға кетуі т.б.). әсірісе осы тіршіліктің
бөлігінде отбасы-адам өміріндегі жетістіктің бұрынғы тәсілдер мен жаңа
мәселелерді шешуге қабілетсіз болғандықтан өздерінің бейімделуші
реакцияларын күрделендіру қажеттілігінің алдында тұрады.
Жеке отбасы-адам өміріндегі жетістіктің негізгі қадамдары келесідей:
- психотерапевті отбасы-адам өміріндегі жетістігімен біріктіру;
- психотерапевтикалық сұранысты тұжырымдап айту;
- отбасы-адам өміріндегі жетістігінің қатынастарды реконструкциялау;
- психотерапияның аяқталуы мен бөлінуі.
Мара Сельвини Паллацоли түрлі жыныстағы терапевтер бригадасы отбасы-адам
өміріндегі жетістігімен жұмыс істейтін, ал қалғандары олардың жұмыстарын
бақылайтын бір жақты мөлдір айнаның артында жұмыс істейтін принципті
ұстанған. Психотерапияның бірлігі бір үйде тұратын отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің мүшелерінің барлық сессияға қатысуы болып табылады.
Кезсесулердің жиілігі айына бір рет, бар болғаны он ақ сессияға дейін. Оның
әдісі қысқа және кенет болатын, ал кенет шешуші қозғалыспен отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің өзгерістің туғызуы тырысатын. Пародоксальді тапсырма
өте мұқият өңделіп, отбасы-адам өміріндегі жетістіктің регидті ережелер мен
аңыздарға қарсы тұратын оң барлық мүшелерін әрекеттер сериясына тартатын.
Бағдарламалық отбасы-адам өміріндегі жетістіктің терапиясы: Отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің терапиясының бұл әдісі мәселені шешуге
бағытталғандықтан “мәселені шешуші” “қысқа” деп аталады. Бұл бағыттың ең
танымды тұрғалары – Джей Хейли, Гари Уитер, Клу Маданес. Өз жұмыстарында
психотерапевтер отбасы-адам өміріндегі жетістіктің мүшелерінің тұлғалық
ерекшеліктерін шоғырлатпайды. Берілген ыңғай белгінің бөліктеріне үлкен
көңіл бөлумен, ал отбасы-адам өміріндегі жетістігінің қызығушылықпен
сипатталады. Бұл бағыт әйгілігін 1970 жылы ие болды. Бұл әдістің идеяларын
көптеген өкілдері Милтон Эриксонның жұмыс тәжірибесінен алып пайдаланған.
Оның тәжірибесіне екі ыңғай тән: әсер етудің жанама әдістерін қолдану және
клиент ұсынғанның барлығын қабылдау.
Бағдарламалық ыңғайдың мәні отбасы-адам өміріндегі жетістіктің өзгеріс,
бұзылыстың себебін түсінуден маңыздырақ болғандықтан мәселені шешуүшін
бағдарламаларды өңдеу болып табылады. Бағдарламалық терапевтер мәселенің
тұрақтылығын қамтамасыз ететін факторларды зерттейді. Көптеген
бағдарламалық психотерапевтердің пікірінше қалыпты жұмыс істейтін отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің – бұл белгілерден қашатын және өзгермелі
жағдайлардың талабына сәйкес жұмыс істей алатын отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің.
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қылықтық психотерапия: Отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің қылықтық психотерапия өзінің негізгі принципі
ретінде қылықты салдармен біріктіруде көрінеді, осыдан қылықтың паттерні
жағымды салдар туынданғанға дейінгі барлық жағдайдағы өзгерістерге қарсы
тұрады. Бұл бағыттың өкілдерін қылықтардың жүйелілігінің талдауы
қызықтырады. Некедегі қанағаттанушылық бір-бірне тұғызған қанағаттанудың
көмегімен емес, өзара фрустрациялардың жоқтығымен айтарлықтай көп мөлшерде
шартталу жағдайы негізге алынады.
Жиі қолданылатын техникалардың бірі ата-аналардың қылықтық тренингі
болып табылады. Психотерапияның процесі терапевт клиенттің мәселесінің мәні
мен оны шешу жолдары көзқарасын өзгертуден басталады. Қылықтың
психотерапевтер емдеуге бүкіл отбасы-адам өміріндегі жетістіктін емес тек
баланы және ата-ананың бірін шақыратын кейбіреулердің бірі. Ата-аналар
қылықтар тренингі балаларды тәрбиелеу, эмоционалдық қылықтың әсер ету, тану
және модификациялау сұрақтарында олардың іскерлігін жоғарылату мақсаты бар.

Жұмыстың ең танымал техникалары келесілері:
- қалыптастыру – жүйелні нығайту арқылы тілекті кішкентай
порцияларға бөлу арқылы оған жету;
- жетондық жүйе - сәтті қылықтары үшін балаларды марапаттау есебінде
ақша немесе ұпайды қолдану;
- шарттық жүйе ата-аналардың қылығының өзгеруі баланың қылығының
синхронды өзгеруі келісуді өзіне қосады;
- мараппатауға өзгерістер мен айырбастау;
- бөлу шектеу түрінде жазалау;
отбасы-адам өміріндегі жетістіктің қылық терапиясы бұл өзінің
қарапайымдылығы мен тиімділігі болғандықтан ең әйгілі әдістердің бірі.
Басқа бағыттар: Отбасы-адам өміріндегі жетістігінің коммуникативті
терапия Пало Алто бағытынан бөлініп шықты. Оның жүргізуші өкілдері П.
Вацианик,Д.Джексон және басқалары болып табылады.
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің коммуникативті терапия мақсаты
коммуникация тәсілдерінің өзгеруі немесе интеракцияның жұмыс істейтін
үлгілерін өзгеру мақсатымен саналы әрекеттер болып табылады.
Алғашында бұл бағыттың өкілдері, мысалы, Вирджиния Сатир, жәй отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің коммуникацияны жақсартуды мақсат етіп қойды,
содан соң бұл идея блегіні қолдайтын коммуникацияның тәсілдерін өзгертуге
дейін кішірейді. Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің коммуникация негізгі
техникалар тобы келесілері болып табылады, отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің мүшелерін анық коммуникацияның ережелеріне үйрету; отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің коммуникацияны талдау және интерпретациялау; әртүрлі
тәсілдер мен ережелердің көмегімен отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
коммуникацияны манипулыциялау. Бұл психотерапияның түрлі жоғары
тиімділіктегі әдіс ретінде дәлелдене алады.
Тәжірибеге негізделген отбасы-адам өміріндегі жетістіктің психотерапия
бағытының өкілдерінің бірі ең танымалдары Карл Уйткейер және Огаст Напри.
Бұл әдіс “тәжірибе” мен “сапалы мәнге” негізделген.
Ерлі-зайыпты психотерапия: Ерлі зайыпты психотерапия отбасы-адам
өміріндегі жетістігінің жұпқа бағытталған психотерапияның формасын атайды.
Ол отбасы-адам өміріндегі жетістігінің жұпқа отбасы-адам өміріндегі
жетістігінің қатығыстар мен дағдарысты жағдайларды бастан кешіруге, өзара
қақтығыста үндестікке жетуге, қажеттіліктерді өзара қанағаттандыруды
қамтамасыз етуге көмектеседі. Ол өз бетінше әдіс ретінде де, отбасы-адам
өміріндегі жетістіктің психотераипя кезеңі ретінде де жұмыс істей алады.
Жұмыс ерлі-зайыптылармен немесе психотерапевтің қабылдауына келген
серіктестің бірімен өткізіледі. Ерлі-зайыпты психотерапия мұндай
вариантында психотерапевтпен күйеуі (әйеләнің) мәселелері емес, оның ерлі-
зайыптылығы жөніндегі ойлары, сезімдері, уайымдары ғана талқыланады.
Қазіргі уақытта ерлі-зайыпты психотерапияда динамикалық, қылықтық және
гуманистік ыңғайлары ең кең тараған.
Динамикалық ыңғайда ерлі-зайыптының қолайсыздықтың екі серіктестіктің
ішкі қылық мотивация көзқарасымен қарастырылады. Тұлғалық қатынастардың
динамикасы мен олардың психикалық процестердің динамикасымен байланысы
қарастырылып отырады.
Ерлі-зайыпты психотерапияның қылықтың ыңғайының мақсаты серіктестерінің
қылығының өзгеруі бәрінен бұрын болып табылады. Онда оқыту мен шарттаудың
әдістері қолданады, ол мынаны қамтамасыз етеді:
- күйеуі (әйелінің) өзара жағымды қылықтарын басқару;
- қатынас пен туындаған мәселелерді бірігіп шешу аймағында қажетті
әлеуметтік білімдер мен дағдыларды меңгеру;
- өзара өзінің қылығын өзгерту жайындағы ерлі-зайыптының келісімді
өңдеу мен жүзеге асыру;
отбасы-адам өміріндегі жетістіктің терапиясында қазіргі уақытта қылықтың
бағыт ең кең тараған. Оның ең әйгілі формалары – ерлі-зайыптының шарттарды
жасау, коммуникативті тренинг, конструктивті талас, мәселелерді шешу
тәсілдері және т.б. қазіргі уақытта көптеген мамандар бәрінен жиі
когнитивті –қылықтық терапия мен жүйелі психотерапияны байланыстыра
интегративті ыңғайды қолданады.
Шарт негізінде қылық терминінде өздерінің талаптары мен өзіне алынған
жағдайларды оның ерлі-зайыптылар анықтайтын келісім шарт жатады. Талаптарды
формулағанда келесі тәртіпті қолдау ұсынылады: жалпы наразылық, оны
нақтылау, одан кейін жағымды сөздер (ұсыныстар), соңында әрбір жұбайдың
әрқайсысының міндеттерін тізу мен шарт.
Гуманистік бағытта ерлі-зайыптының қатынасын психологиялық түзетуде
үйлесімді неке негізінде ашықтық, аутогендік, толеранттылқ, басқаға
тиімділік пен әрбірінің тұлғалық тәуелсіз дамуы түсінігі маңызды болып
табылады. Бұл ыңғай динамикалық қарама-қарсылық ретінде дамыған. Ол
зайыптының тарихи өткенінің әсеріне, шектен тыс манипулятивті қылықтық
ыңғайға бағытталған. Мұнда психотерапевт ерлі-зайыпты өздерінің сезімдерін
вербализациялауға және осыдан түсінікті жақсартуға жағдайлар жасайды.
Серіктестердің жекелік дамуы үшін қолайлы жағдайлар құрайтын ашық некелік
ұстанымдар құрастырылған болатын;
Шындық ұстанымы, “қазір және осы жерде”;
Серіктестктің жекелік өмірін сыйлау;
Ашық қатынас басқаның “ойын оқымай” өзінің сезімдері мен тілектері
жайында ашық айту;
Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің ролдерді орындауда ширақтылық;
Тең құқықтық;
Сенімділік;
аутектілік - өзінің бағасын білу, басқаның түсінігіне сәйкес өмір сүру
құқығын бағалау;
ашық серіктестік - әркім өзінің жеке құқықтары мен әуестілігі бар.

І ОТБАСЫ-АДАМ ӨМІРІНДЕГІ ЖЕТІСТІКТІҢ ПСИХОЛОГИЯСЫНДА ҚАРЫМ-
ҚАТЫНАСТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫН ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬДІ СЫНАҚТАН ӨТКІЗУ

2.1 Отбасы-адам өміріндегі жетістіктің тұлғааралық қарым-қатынастың
қалыптасуын
анықтау
Тәжірибелік бөлімде эксперименталді алаң етіліп, Оңтүстік Қазақстан
Облысының Қазақтың Психологтар Қауымдастығы ассоциациясында , 15 отбасы-
адам өміріндегі жетістіктің (бақылау тобы) мен 16 отбасы-адам өміріндегі
жетістіктің (тәжірибе тобы) балалары алынды Алдымен ата-аналар мен
жеткіншек жасындағы балалармен әңгіме әдісін қолдана отырып, ара қатынасын
байқауға сауалнама жүргізілді. Жеткіншектер мен ата –аналарға Отбасы-
адам өміріндегі жетістігінің қобалжуды анықтау сауалнамасы қолданылды.
Әдістеменің авторы Э.Г.Эйдемеллер және В.Юстицкис (2000) Әдістеменің
мақсаты: Индивидтің жалпы қобалжуын зерттеу, оның отбасы-адам өміріндегі
жетістігіне деген көз-қарасы және отбасы-адам өміріндегі жетістіктің оны
қалай қабылдайтынын анықтау. Отбасы-адам өміріндегі жетістігінің қобалжу
дегенде отбасы-адам өміріндегі жетістіктің бір мүшесі үшін, қалған мүш есі
бейсанада қобалжиды.

Кесте -1
Нәтиже көрсеткіштері Бақылау тобы Эксперимент тобы
Ата-ана Ата-ана
бала бала
Суб шкала В 8- 46% 7 -50% 5-30% 6-40 %
Суб шкала Т 5- 36% 5 -30% 6-40% 5-35 %
Суб шкала Н 2-18% 3- 20% 5-30% 4- 25 %

Отбасы-адам өміріндегі жетістігінің қобалжуды анықтау сауалнамасының
нәтиже көрсеткішін 1-суреттен көруге болады.

Отбасы-адам өміріндегі жетістігінің социограмма телімелі тесті
Мақсаты : Жағдайды қазір осы жерде бірер минутта анықтауға болатын
жедел диагностика. Субьекті отбасы-адам өміріндегі жетістіктің
коммуникациясына қалай түседі, тұлғааралық қатынастағы хал-ақуалы, оны
тура және жанама түрінде анықтауға, мүмкіндік береді.Бұл әдіс түрі,
суретті телімелі әдіске жатады Эдістеменің өтілуі: Зерттелушіге жауап беру
іс-қағазы берілді, онда шеңбер сызылған диаметрі 110 мм тұрады. Нұсқауды
түсіндіру. Қағазда бірнеше шеңбер сызылған. Сол шеңберге алдымен өзіңді
Мен және отбасы-адам өміріндегі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.