Банктің несиелік портфелі және оның сапасын бағалау әдістері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ САПАСЫН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Коммерциялық банктердегі несиелік операциялардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Несиелік портфелдің жіктелуі және оларға провизия құру тәртібі ... ... ...17
1.3 Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау . несиелік
портфель сапасы негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ
БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ САПАСЫНА ТАЛДАУ
ЖАСАУ ("KZI БАНК" АҚ . НЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ...28
2.1 Қазақстан республикасындағы Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелi сапасына талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 «Kazakhstan Ziraat International Bank» АҚ мәліметтері негізінде несиелік портфеліне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 «BEST» жауапкершілігі шектеулі серіктестікті несиелендіру тәжірибесіне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
1 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ САПАСЫН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Коммерциялық банктердегі несиелік операциялардың экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Несиелік портфелдің жіктелуі және оларға провизия құру тәртібі ... ... ...17
1.3 Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау . несиелік
портфель сапасы негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ
БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ САПАСЫНА ТАЛДАУ
ЖАСАУ ("KZI БАНК" АҚ . НЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ...28
2.1 Қазақстан республикасындағы Екінші деңгейлі банктердің несиелік портфелi сапасына талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.2 «Kazakhstan Ziraat International Bank» АҚ мәліметтері негізінде несиелік портфеліне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3 «BEST» жауапкершілігі шектеулі серіктестікті несиелендіру тәжірибесіне талдау жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында банк аясы серпінді түрде дамып келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Бұрын қатал түрде реттелетін коммерциялық банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында жұмыс істеп жатыр.
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.
Жалпы несие порфелі – несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану тәсілдерінің әр түрлі факторларына байланысты критерийлері бойынша жіктелген несиелерге байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығыболып табылса ал,несиелік портфелді басқару – ол банк қабылдауға дайын болып отырған тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылатындықтанда диплом жұмысының өзектілігі банктің тәуекелге бара отырып берген несиелері бойынша мәселе туындай қалған жағдайда құрылған несиелік портфелінің сапасын бағалау әдістерінің қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі мен несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетіндігі болып табылатындығында.Сондықтанда банктің несиелік тәуекелі мен табыстылық деңгейлері өзара пропорционал болып келеді, яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады. Сондықтан кез келген банк табыс пен тәуекел деңгейлерінің арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ «KZI Банк» АҚ мысалға алып отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жұмысында келесідей міндеттер қойылды:
- Коммерциялық банктердің несиелік операцияларының экономикалық мәнін ашу;
- несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары көзделген.
Жалпы несие порфелі – несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану тәсілдерінің әр түрлі факторларына байланысты критерийлері бойынша жіктелген несиелерге байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығыболып табылса ал,несиелік портфелді басқару – ол банк қабылдауға дайын болып отырған тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылатындықтанда диплом жұмысының өзектілігі банктің тәуекелге бара отырып берген несиелері бойынша мәселе туындай қалған жағдайда құрылған несиелік портфелінің сапасын бағалау әдістерінің қарыз алушының несиелік қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі мен несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетіндігі болып табылатындығында.Сондықтанда банктің несиелік тәуекелі мен табыстылық деңгейлері өзара пропорционал болып келеді, яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады. Сондықтан кез келген банк табыс пен тәуекел деңгейлерінің арасынан ең тиімді немесе альтернативті арақатынасты таңдайды.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ «KZI Банк» АҚ мысалға алып отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жұмысында келесідей міндеттер қойылды:
- Коммерциялық банктердің несиелік операцияларының экономикалық мәнін ашу;
- несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
1. С.Б. Мақыш «Банк ісі» Оқулық- Алматы.: Жеті жарғы, 2009 ж.
2.Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде № 904 тіркелген Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының “Екінші деңгейдегі банктердің кредит беру жөніндегі құжаттамасын жүргізу ережесін бекіту туралы” 1999 жылғы 16 тамыздағы № 276 қаулысы.
3.Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2007 жылғы 23 ақпандағы № 49 қаулысына 1 қосымша
3.«КЗИ» банк бас несиелік комитетінің бекіткен жүргізілуге тиіс несиелік саясаты.
4.Хамитов Нұрғали Нығметұлы «Қазіргі кезеңдегі кредиттік іс»: оқу құралы – Алматы:Экономика, 2009 жыл
5.Сейтқасымов Ғ.С., «Ақша, несие, банктер». Алматы, экономика 2006 жыл.
6.Н.Н. Хамитов «Банк ісі». Алматы Экономика 2006 жыл.
7.С.Б. Мақыш, Оқу құралы «Ақша айналысы және несие» - Алматы, Қазақ университеті, 2008 ж.
8.«Банки Казахстана» , №6, 2009 жыл.
9.Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2009.10.30 жылғы тексеруі бойынша «КЗИ» банкінің есеп беруі
10.«КЗИ» банкінің 2009 және 2008 жылдарға арналған тәуелсіз аудитордың (КПМГ аудит ЖШС) есеп беруі
11.«КЗИ» банкінің 2007 жылына арналған тәуелсіз аудитордың (КПМГ аудит ЖШС) есеп беруі
12.www.kzibank.kz сайты.
13.www.afn.kz қаржы қадағалау агенттігінің рәсми сайты
14.www.nationalbank.kz Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты.
15. Сейітқасымов Ғ.С, Омарбекова А.Ғ, Сейітқасымова А.Ғ. «Ақша кредит банктер», Оқулық - Алматы, «Экономика баспасы»ЖШС, 2006ж.
16.«Банки Казахстана» Ежемесячный финансовый журнал №5,7 2009
2.Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде № 904 тіркелген Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының “Екінші деңгейдегі банктердің кредит беру жөніндегі құжаттамасын жүргізу ережесін бекіту туралы” 1999 жылғы 16 тамыздағы № 276 қаулысы.
3.Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2007 жылғы 23 ақпандағы № 49 қаулысына 1 қосымша
3.«КЗИ» банк бас несиелік комитетінің бекіткен жүргізілуге тиіс несиелік саясаты.
4.Хамитов Нұрғали Нығметұлы «Қазіргі кезеңдегі кредиттік іс»: оқу құралы – Алматы:Экономика, 2009 жыл
5.Сейтқасымов Ғ.С., «Ақша, несие, банктер». Алматы, экономика 2006 жыл.
6.Н.Н. Хамитов «Банк ісі». Алматы Экономика 2006 жыл.
7.С.Б. Мақыш, Оқу құралы «Ақша айналысы және несие» - Алматы, Қазақ университеті, 2008 ж.
8.«Банки Казахстана» , №6, 2009 жыл.
9.Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының 2009.10.30 жылғы тексеруі бойынша «КЗИ» банкінің есеп беруі
10.«КЗИ» банкінің 2009 және 2008 жылдарға арналған тәуелсіз аудитордың (КПМГ аудит ЖШС) есеп беруі
11.«КЗИ» банкінің 2007 жылына арналған тәуелсіз аудитордың (КПМГ аудит ЖШС) есеп беруі
12.www.kzibank.kz сайты.
13.www.afn.kz қаржы қадағалау агенттігінің рәсми сайты
14.www.nationalbank.kz Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресми сайты.
15. Сейітқасымов Ғ.С, Омарбекова А.Ғ, Сейітқасымова А.Ғ. «Ақша кредит банктер», Оқулық - Алматы, «Экономика баспасы»ЖШС, 2006ж.
16.«Банки Казахстана» Ежемесячный финансовый журнал №5,7 2009
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
______________ Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі э.ғ,к., доцент
М.Ж.Арзаева ____________________
Банктің несиелік портфелі және оның сапасын бағалау әдістері
атты тақырыбында
ДИПЛОМ жұмысы
050509– Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
4 курс студенті _________________________
Шайнусипова А.Е.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы _________________________
Керімбекова Н.Н.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________
Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2011
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру).
Аяқталған жұмысты кафедраға
ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________ Арзаева
М.Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ___________________________ Кукиев А.Ж.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________ Шайнусипова
А.Е.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
4 курс Ф07К3тобының студенті Шайнусипова А.Е.
.
Банктің несиелік портфелі және оның сапасын бағалау әдістері
атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
_______ _______ 2010 ж. № __________бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: __________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
a) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
ә) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
б) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ САПАСЫН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Коммерциялық банктердегі несиелік операциялардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .7
1.2 Несиелік портфелдің жіктелуі және оларға провизия құру
тәртібі ... ... ...17
1.3 Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау – несиелік
портфель сапасы
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..24
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ
БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ САПАСЫНА ТАЛДАУ
ЖАСАУ ("KZI БАНК" АҚ – НЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ...28
2.1 Қазақстан республикасындағы Екінші деңгейлі банктердің несиелік
портфелi сапасына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Kazakhstan Ziraat International Bank АҚ мәліметтері негізінде
несиелік портфеліне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 BEST жауапкершілігі шектеулі серіктестікті несиелендіру
тәжірибесіне талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында банк аясы серпінді түрде дамып
келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Бұрын қатал түрде реттелетін
коммерциялық банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында
жұмыс істеп жатыр.
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан
Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу
және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған
экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар
жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын
тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі
банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы
қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық
есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің
жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі
банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ
оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары
көзделген.
Жалпы несие порфелі – несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану
тәсілдерінің әр түрлі факторларына байланысты критерийлері бойынша
жіктелген несиелерге байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығыболып
табылса ал,несиелік портфелді басқару – ол банк қабылдауға дайын болып
отырған тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы
жететін деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып
табылатындықтанда диплом жұмысының өзектілігі банктің тәуекелге бара
отырып берген несиелері бойынша мәселе туындай қалған жағдайда құрылған
несиелік портфелінің сапасын бағалау әдістерінің қарыз алушының несиелік
қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі мен
несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетіндігі болып
табылатындығында.Сондықтанда банктің несиелік тәуекелі мен табыстылық
деңгейлері өзара пропорционал болып келеді, яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым
жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады. Сондықтан кез
келген банк табыс пен тәуекел деңгейлерінің арасынан ең тиімді немесе
альтернативті арақатынасты таңдайды.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді
басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ KZI Банк АҚ мысалға алып
отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жұмысында келесідей міндеттер қойылды:
Коммерциялық банктердің несиелік операцияларының экономикалық мәнін ашу;
несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелеу
операциялардың алатын орны ;
коммерциялық банктердің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны
басқаруыдың мақсаттарын анықтау;
Kazakhstan Ziraat International Bank АҚ мәліметтері негізінде несиелік
порфеліне талдау жүргізу талдау жүргізу
несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- Kazakhstan Ziraat International Bank АҚ клиенті BEST жауапкершілігі
шектеулі серіктестікті несиелендіру тәжірибесіне терең талдау жүргізу;
- Коммерциялық банктерде несиелік портфельді басқаруды
жетілдіру жолдарына ұсыныс жасау;
Диплом жұмысында жүргізілген талдау коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Жұмыс құрылымы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың жалпы мазмұнына қысқаша сипаттама беріледі. Сондай-ақ,
жұмыстың мақсаты қойылып, міндеті айқындалады. Диплом жұмысы кіріспе, үш
тарау мен қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Жұмыстың обьектісі коммерциялық банктердің несиелік портфелі, оның
ішінде KZI Банк Акционерлік қоғамының несиелік қызметі,оның портфелінің
қалыптасуы болып табылады.
Жұмысытың мазмұнын ашуда теориялық әдіс ретінде шетел және отандық
экономист ғалымдардың еңбектері,банктің тәжірибелі де білікті мамандарының
баспа бетінде жарыяланған мақалалары мен Қазақстан Республикасының
нормативті қүқық актілері, сонымен қатар өзім өндірістік тәжірибеде болған
Kazakhstan Ziraat International Bank Акционерлік қоғамның нақты
статистикалық мәліметтері пайдаланылды.
1 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ ЖӘНЕ ОНЫҢ САПАСЫН БАҒАЛАУ
ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердегі несиелік операциялардың экономикалық мәні
Несиелік операциялар — ақша қаражаттарын пайдалануға беру барысында
пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым-қатынстар 1995 ж 30.03
шыққан Қазақстан Республикасының "ҚР- дағы банктер және банктік қызмет
турал” заңының 34 бабына сәйкес "несиелік операция-банкпен басқа түлғаларға
мерзімділік, ақылық және қайтарымдылық шартымен ақша беру болып табылады.
Банктің несиелік немесе ссудалық операциялары банктің директорлар кеңесімен
(жабық акционерлік қоғам болған жағдайда акционерлерінің жалпы жиналысымен)
бекітілген ішкі несиелік саясаты туралы ережесіне сәйкес жүргізіледі. Ішкі
несиелік саясаты жүзеге асыратын мүше - банктің несиелік комитеті. Ішкі
несиелік саясат туралы ережелер ссудалық операцияларды жүргізу барысында
туындайтын тәуекел дәрежесін төмендету мақсатында жасалады және келесілерді
анықтайды.
а) заңды және жеке түлғаларға несие беру шарттарын;
б) лауазымды түлғаларға және банк қызметкерлеріне несие беру
шарттарын;
в) несиелік комитеттің үйымдық қүрылымын, қызметтерін,
өкілеттілігін;
г) несиелік комитеттің мүшелерінің жауапкершілігін;
д) несиелеу шектерін;
е) несиелік шарттарды бекіту процедурасын;
Несиелік қарым-қатынасқа қатысушыларды былайша атайды; Несие беруші
— Кредитор Несие алушы – Дебитор
Банктің несиелік операциялары 2 топқа бөлінеді:
* актив немесе белсенді, яғни банк ссуда беріп, кредитор ретінде
қатынасқа түссе;
* пассивті, бұл жағдайда банк басқа банктерден және
клиенттерінен ақша қаражаттарын таратып дебитор ретінде
шықса. Бұдан біз несиелік операциялардың екі формасын
туындап шығарамыз- ссудалар мен депозиттер.
Нарық қатынастарына өту жағдайында несие халық
шаруашылығының дамуының маңызды факторы болып табылады. Несие қосымша
ресурстар түрінде кәсіпорындар мен үйымдары меншік капитал шеңберінен
шығуға мүмкіндік беріп, жаңа күш-қуат беретін өндірістің өркендеуіне
экономикалық алғышарттар жасайды.
Несие несие алушының обьективті қажеттілігін қанағаттандыру үшін
беріледі.
Несиелік операциялардың обьектісі — бұл белгілі бір зат, құндылық. Бұл
затқа деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін ссуда беріледі немесе несиелік
мәміле жасалынады. Бірақ несиелеу обьектісі ретінде тек материалды зат, не
құндылық қана бола бермейді, ал сонымен қатар несие алушының қосымша
ресурстарға деген де қажеттілігі де болуы мүмкін. Сондықтан несиелеу
обьектісі әрі материалдық құндылық , жалпы материалды процесс.
Қазақстан Республикасының тәжірибесінде банктердің несиелік
салымдарының негізгі обьектілері негізінен экономиканың өңдеуші
секторларының кәсіпорындарының: жеңіл — тамақ өнеркәсіптерінің, сауда және
қызмет көрсету салаларының, шағын және орта бизнестің - қысқа мерзімді
айналым қаражаттары болып табылады.
Несиелеу субьектілері — бұл несие алушы ретінде қатынасқа түсетін
кәсіпорындар, ұйымдар, жеке түлғалар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің негізгі ережелері келесі қалыпта;
Несиелеу жүйесі коммерциялық банктің ресурстарына
негізделеді.
Несиелік операциялар коммерциялық сипатқа ие.
Несиелік салалардың көлемі банк ресурстарына ғана емес
сонымен бірге міндетті резервтер мен экономикалық
нормативтерге де байланысты өзгеріп отырады.
Банктің несиелік саясаты келісім негізінде жүзеге
асырылады.
Ссудалардың қайтарымдылығын қамтамасыз ететін
несиелердің формасына өту көзделіп отыр.
Несиелеу жүйесі келесі принциптерге негізделіп отыр:
мерзімділік жөне ақылық немесе төлемділік, қайтарымдылық
пен несиенің көзделген мақсатқа жұмсау.
Сонымен бірге несиелеу моделін құрастыру үшін сол несие
алушының өндірісінің экономикасы негіз болу қажет.
Коммерциялық банктерде несиелік операциялар несиелік механизм арқылы
жүзеге асырылады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және
несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда несиелеу механизмі
несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиені
ғылыми тұрғыда тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм тәжірибеде нақты
әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Қазіргі несиелеу механизмінің құрамы төмендегідей құрамдас бөліктерден
тұрады:
• несиелік әдістері және ссудалық шот түрлері;
• несиелік мәмілені құжаттау;
• несиенің мөлшерін белгілеу;
• несиені беру процедурасы;
• несиені қайтару тәртібі;
• несиелеу процесіне жасалатын бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдерін білдіреді.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің екі
әдісі қолданылған :
• қалдық бойынша;
• айналым бойынша.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы несиеленетін
құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр
түрлі тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі
шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады. Қорлардың
нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың азаюы
несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу әдісінде
несие компенсациялық сипатта болды, өйткені несие шаруашылық органдардың
құндылықтары мен шығындар қорларының нормативтен жоғары бөлігіне жұмсалған
меншікті қаражаттарының орнын жабуға бағытталды. Компенсациялық несиелер
жай ссудалық шоттар бойынша берілді.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен анықталады. Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болды, себебі ссуданың берілуі тікелей төлемге қатысты
және, ең бастысы, зайымдық қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде
жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы
несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы ссудалық шоттар бойынша беріліп
отырған. Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жараса, екіншісі
банктік ссудаларды үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен қатар, халық
шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем айналымын
ұйымдастыруда үлкен роль ойнайды.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты өзінің
тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банкті реформалаудың
бірінші кезеңінің барысында саны көп ауқымды объектілерді несиелеуден
біртұтас несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша
несиелеуге өтудің объективті процесі аяқталды. Мұнда, айналым бойынша
несиелеуге жиынтық қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын
қабылдады, сондай-ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық
салалары өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау-сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады :
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие ссудаға деген қажеттілікті
туындататын тауарлы-материалды құндылықтар мен шығындар қалдықтарымен өзара
байланысқан. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың
қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал
қажетті материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық
бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелеуде объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық шоттар
формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
банктің клиентке ашқан ссудалық шотында көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен олған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Несиенің берілуі мен өтелуі, қарыздың көрсетілуінің ортақ біртұтас
сызбасы барысында ссудалық шоттар өзара бөлінеді:
• ашылу мақсатына қарай;
• айналыммен өзара байланысы бойынша.
Ашылу мақсатына қарай ссудалық шоттар депозиттік-ссудалық болып келеді.
Мұндай жағдайда, клиент өзінің банктік депозитке салынған меншікті
қаражатын жұмсап қойған кезде ғана белгілі бір мөлшерде несие алуға хұқық
алады. Егер бұл шотта дебеттік қалдық шықса, онда ол депозиттік шоттан
ссудалық шотқа айналады.
Айналымы мен өзара байланысы бойынша ссудалық шоттардың үш типі болуы
мүмкін:
1. айналым-төлемдік;
2. қалдықты-компенсациялық;
3. айналым-қалдықтық.
Осы үш типі мәні жағынан несиелеудің үш әдісіне сәйкес келеді.
Айналым-төлемдік шотты ашу барысында клиент әр түрлі қажеттіліктерге
байланысты төлем құжаттарын: тауарлар мен қызметтер шотын, жалақыға
берілетін чектерді, берешек қарызды өтеуге, салықтар мен басқа да
төлемдерді аударуға байланысты төлем тапсырмаларын төлеуге мүмкіндік алады.
Клиент барлық төлемдерді төлеуде қалдықты-компенсациялық шотты пайдалана
алады. Клиенттің қанша несиелеу объектісі болса, сонша қалдықты-
компенсациялық шоты болуы мүмкін. Бұл ссудалық шот алдындағы екі ссудалық
шотқа қарағанда біршама қолайлы және көп техникалық рәсімделуді қажет
етеді, Сол сияқты несиенің белгілі бір мақсатқа берілуі қатаң қадағаланады.
Айналым-төлемдік ссудалық шоттың ерекше бір түрін контокорренттік шот
құрайды.
Контокоррент шоты – банктік тәжірибеде банктердің бірінші класты несиелік
және төмен қабылеті бар қарыз алушыларға несие беруде активті-пассивті
(есеп айырысу-ссудалық) шоттарды біріктіре отырып, пайдалануын білдіреді.
Бұл шот банк сенімінің ең жоғарғы формасын сипаттайды. Оның дебет жағы
бойынша клиенттік өндірістік қызметіне және пайданы бөлуіне байланысты
барлық төлемдер, ал кредитіне клиенттің есебіне түсетін түсімдер және басқа
да түсімдер есепке алынады. Бұл шоттың кредиттік қалдығы клиенттің сол
уақытта айналымда бар меншікті қаражатын, ал дебеттік қалдығы айналымға
банк несиесінің тартылғандығын, яғни ол бойынша пайыз төлеп отырғандығын
көрсетеді.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін
екінші деңгейлі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар шаруашылық ұйымның төлем айналымының үлкен бөлігін
несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және несиеге деген үнемі
қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі кезде арнайы
ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына байланысты бөлшек және
көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау ұйымдары несиеленеді.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та банк
кәсіпорындағы жекелеген қандай-да бір тауарлар, шаралары үстіне несиелеу
қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік береді. Жай
ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік тәжірибеде
қолданылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздың өтелуі қарыз алушының
келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме-тапсырмалар негізінде жүзеге
асырылады.
Егер қарыз алушы кәсіпорын бір уақытта бірнеше объектілер бойынша несиені
пайдаланса, онда оған бірнеше жай шоттар ашылуы мүмкін және ссудалар әр
түрлі шартпен, әр түрлі мерзімге және әр түрлі пайызбен беріледі. Мұндай
ерекше ссудаларды есепке алуда қарыз алушылардың алған ссудаларын уақтылы
өтеуіне банк тарапынан бақылау жүргізудің маңызы бар.
Несиелеу механизмінің екінші құрамдас бөлігі – несиелік мәмілені
құжаттау. Бастапқы кезде банк пен клиент арасында ауызша келісім жасалып,
оның соңы банкке несиелік ресурсқа сұралатын өтініштің жазбаша түрде
несиенің мақсатын көрсете отырып тапсырылуымен аяқталады. Банкте клиенттің
қаржылық жағдайын анықтауға және оның несиелік қабілетін бағалауға
мүмкіндік беретін материалдар болуы керек. Сондықтан да, банк клиенттен
оның қызметі жайлы соңғы екі-үш жылдағы жыл басына жасайтын кәсіпорынның
балансын, қажет болған жағдайларда таяу айдағы күнге жасалған балансын
талап етеді. Кәсіпорынның балансына қоса банкке пайда және зиян туралы,
ақшалай қаражаттар қозғалысы туралы есептерін береді. Клиенттің белгілі
мақсатқа несие алуға, оның қажетті мөлшерін, сыйақы мөлшерін және нақты
мерзімнен тұратын несиеге деген қажеттілікті негіздейтін техникалық-
экономикалық негіздемесі немесе бизнес жоспары болуы тиіс.
Банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын несиелік
мәміленің
құқықтары мен міндеттерін белгілейтін маңызды құжат – несиелік шарт
жасалады. Онда екі жақтың экономикалық және заңи жауапкершіліктері
көрсетіледі. Елімізде қатаң белгіленген несиелік шарттың арнайы формасы
жоқ. Ал, ондай формалар Германия, Австрия сияқты елдердің тәжірибелерінде
кездеседі.
Несиелік шарттан басқа кепіл туралы келісім-шарт жасалады. Іс жүзінде,
егер кепіл несиелік мәмілеге қатысатын болса, онда міндетті түрде кепіл
туралы келісім-шарт жасалуға тиіс.Кейде ол нотариалды түрде куәландырылуы
да мүмкін.
Несиелеу процесі барысында клиент банкке басқа да құжаттарды (кепіл-хаты,
үшінші бір тұлғаның кепілдемесін, әр түрлі орындардан берілген анықтама
қағаздарды) тапсырады.
Несие банктің тиісті қызметкерінің жазбаша үкім шығару барысында
беріледі. Бұл қызметкер ретінде: банктің басшысы, оның орынбасары, несиелік
департамент бастығы, несиелік бөлім басшысы және банктің несиелік
офицерлерінің біреуі болуы мүмкін. Несиенің берілуі туралы үкім
клиенттердің шоттары бойынша есеп - айырысу және несиелік операцияларын
жүргізумен айналысатын бөлімге түседі. Онда клиенттің аты-жөні, несиенің
сомасы, несие беретін шоты көрсетіледі.
Үкім несиенің бағытын белгілейді. Бағыттарына байланысты несиенің берілуі
үш түрлі болуы мүмкін:
1. ссуда клиенттің есеп-айырысу шотына аударылады;
2. ссуда есеп-айырысу шотына түспей, тауарлы және тауарлы емес
операциялары бойынша әр түрлі төлем құжаттарын төлеуге беріледі;
3. ссуда бұрын берілген несиелерді қайтаруға беріледі.
Жалпы, клиентке берілетін несиенің мөлшері көптеген жағдайларға
байланысты. Несиенің мөлшері несиелік келісім негізінде беріледі. Бұл
келісімде жазылған сома клиент үшін алуға тиісті ең жоғарғы соманы
білдіреді. Бұл сома өзінің мәні жағынан несиелеу лимиті болып табылады.
Несие мөлшері мыналарға:
• қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтыққа;
• несиенің қамтамасыз етуіне түскен тауарлы-материалды бағалылықтардың
нақты жинағына және олардың өтімділік дәрежесіне;
• маржа деңгейіне;
• тәуекел дәрежесі мен банктің клиентке сенім дәрежесіне;
• банктегі бар ресурс көлеміне байланысты.
Әр жекелеген жағдайларда бұл мөлшер қамтамасыз ету құнымен және банктің
клиентке деген сенім дәрежесіне байланысты анықталады.
Несиелеу механизмінің бір құрамдас бөлігі – несиені қайтару тәсілдері.
Оның бірегей жасалған үлгісі жоқ. Оның төмендегідей көптеген варианттары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы немесе қағазсыз, яғни байланыс
каналдары арқылы да жүзеге асырады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін
құжаттарға: клиенттің жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың
бұйрықтары жатады.
Кепілге алынған мүлікті бағалау әдістері де несиелеу механизмінің
құрамдас бөлігіне жатады. Кепілді пайдалану кепіл механизмінің қолданылуын
талап етеді.
Кепіл механизмі – кепіл туралы шартты дайындау, жасау және орындау
процесін білдіреді.
Кепіл механизмін іске асырудың негізгі кезеңдеріне жататындар: кепіл заты
мен түрін таңдау, кепіл затын бағалауды жүзеге асыру, кепіл туралы шарт
жасау және орындау, кепілді пайдалану.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық құндылықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлар-материалдық құндылықтар кепілі.
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл механизмінің негізгі элементіне кепіл затын бағалау жатады. Осыған
байланысты халықаралық тәжірибеде арнайы нұсқау жасалынған:
1. Кепіл заттары нарықтық құны бойынша бағаланады. Бұл ең жоғарғы
бағаны білдіреді және осы бағаға потенциалды сатып алушылар болуға
тиіс.
2. Мүлік үздіксіз қайта бағаланып отыруға тиіс.
3. Бағалауды арнайы біліктілігі бар мамандар жасауға тиіс.
4. Мүліктің бағаланатын құнына оған кеткен шығындар қосылуы тиіс.
5. Өнер шығармаларының антиквариаттың т.б. куәландырылуға тиіс.
6. Бағалау барысында оның жойылу құны мен сатуға кететін шығындарды
дұрыс анықтауға көңіл аудару қажет.
Несиелеу механизмінің құрамдас элементі – несиені беру процесінің өзін-
дік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі сызбамен көрсетуге
бо-
лады (сурет 1):
Несиелік комитетке дайындау
Несиелік
қабілетін
талдау
ия
жоқ
Несиелік
комитет
Несиелік процесс
Несиені
қайтару
Төлемдер.
Мониторинг.
Мерзімі өткен
төлем.
1-ші өтініш
2-ші өтініш
Сурет 1. Банктегі несиелік поцесс
Дерек көзі:Банк ісі Мақыш С.Б.-2009
Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген
өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы
негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2-кезеңінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау кезінде қарыз
алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару
қабілеті талданады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2. қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерін орындауын білдіреді;
3. табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері,
тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеу процесінің 3-кезеңінде несиелік келісім-шарт жасалады. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.Оның мазмұнын жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде
отандық банктер оның типтік формаларын пайдаланады. Несиелік келісім-шартта
несиелеу мақсаты, обьектісі, оның мөлшері, ссуданы беру мерзімі және
қайтару шарттары; қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы
мөлшерлемесі; қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу
мерзімдері және несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4-кезеңде нақты несиені беру кезеңі жүзеге асырылады. Бұл кезең ссудалық
шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру тәсілін
анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Соңғы 5-кезеңде несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасалады. Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар
формасына, банк қаражаттарын пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы роліне байланысты. Жай шоттар бойынша банкке қарызы
есеп-айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен
қайтарылса, арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелей осы шотқа
келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді
міндеттемелердің картотекасын жүргізеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады. Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде
беріледі:
J=(i*p*n)360*100%,
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны.
Күрделі сыйақыны есептеу формуласы төмендегідей:
J=p * ((1+(i1200))^n – 1),
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – несиенің бастапқы сомасы;
j – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Егер несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі өткен
ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға сыйақыны
есептеу келесідей формулаға байланысты жүргізіледі:
Jg=Q*[(1+ig1200)^t1-(1+ig1200)^t2 ],
мұндағы: Jg – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
Q – мерзімі өткен қарыз сомасы;
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі
(айыппұл);
t1 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға
байланысты
сыйақы есептелген күнге дейінгі уақыт мерзімі;
t2 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда
болғанға
дейінгі уақыт мерзімі.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30, ал
жылдағы – 360 күнмен алынады.
Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға, несиелік шартында қарастырылғандай, беруді тоқтатуға хұқы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге хұқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады
1.2 Коммерциялық банктерде несиелік портфелді басқару және проблемалық
несиелерге провизия құру тәртібі
Несиелік портфелді басқару ( бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттары:
- нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
-несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
-әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
- төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
-жоғарғы тәуекелі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Көптеген банктердің банкротқа ұшырауларын зерттеу барысында банкроттың
негізгі себебі болып, несиелердің төменгі сапада болыуы куәландырады.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы, портфельді сауатты
басқару, несиелерді нәтижелі басқару, осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері болып
табылады. Дегенмен көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие
тәуекел процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан да олар несие
ресурстарының қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл
өз кезегінде несиелерді сапалы басқару үшін обьективті қиындықтардықтардың
бар болуын куәландырады және мұндай басқару түрінің маңыздылығын күшейтуді
растайды.
Банктер күнделікті өзінің барлық тәуекелдерін бағалай отырып, шамадан
тыс портфель тәуекелімен күресуге тиісті. Осы тәуекел түрлері әр түрлі
болып келеді: несиені төлеу қабілеттілік тәуекелі, проценттік, сауда,
географиялық, саяси, операциялық тәуекел. Банк басшылығы осы тәуекел
мөлшерлерін анықтауға тиісті және экономиканың сол секторларында болатын
тәуекел мөлшеріне шектеу қоюы тиіс. Кез-келген банктің несие портфелі
күнделікті реттеліп отыруы керек, себебі портфель сапасы ( тәуекелділікті
бағалауға және банк сенімділігі үшін жоғары дәрежеде маңызды.
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы зор.
Несиенің сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі
айтылады. Несие сапасының көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне
кері пропорционал ( несие сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның
қайтарылуы күмәнсіз, және керісінше ) болып келеді. Бұл жерде несиелік
тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің несиелік
портфелінің көрсеткіштерінен айырмашылығы – бұл банктің берген несиелері
бойынша анықталатын нақты шамасында. Несиенің сапасының категорияларына
байланысты несиелік портфель құрылымын және несиенің әр категориясы бойынша
проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып, банк несиелік
операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын шаралар қатарын
жүзеге асыруға мүмкіндікке қол жеткізеді.
Сондай шаралардың бірі несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв
құру. Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв банк қызметіндегі несиелік
тәуекелмен байланысты арнайы резервті білдіреді. Несиелік тәуекелді жабуға
арналған резерв банктің шығысында жататын аударымдар негізінде құрылады.
Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв тек қана клиенттің ссудалық қарыз
бойынша өтелмеген қарызын жабуға арналады.
Банктік жүйенің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру, кредиторлар мен
банк салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында ҚР Ұлттық Банкі
Басқармасының 16 қараша 2002ж №465 қаулысымен бекітілген “Активтердің,
шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз
санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ережесін
бекітті. Бұл ереженің көмегімен – екінші деңгейлі банктердің несиелік
портфельдерінің сапасы бақыланады, несиелер тәуекел дәрежесіне қарай
жіктелінеді және мүмкін боларлық несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар
құрылады. Сол ережеге сәйкес тәуекел дәрежесіне қарай несиелер былай
жіктелініп, оларға қарсы провизиялар құрылады :
1. Стандартты несиелер – қайтарылу уақыты жетпеген, қайтарылымында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер – қайтарылу мерзімі ұзартылған, қайтарылуында
күмән бар несиелер:
А) күмәнді 1-категория ( қайтарылу мерзімі 30 күнге дейін
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бір рет ұзартылған, банкке біршама тәуекел
әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несиенің түрі бойынша негізгі қарыз
сомасынан 5% мөлшерінде провизия құрылады.
Б) күмәнді 2-категория ( қайтарылу мерзімі 30-60 күнге кешіктірілген,
мерзімі бір реттен ұзартылған, банк үшін тәуекел тудыратын несиені
білдіреді, мұндағы провизия сомасы 20% мөлшерінде.
В) күмәнді 3-категория ( қайтарылу мерзімі 60-90 күнге дейін
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін тәуекелі жоғары
несиені айтамыз, провизия сомасы 20% көлемінде.
Г) күмәнді 4-категория ( қайтарылу мерзімі 90-120 күнге
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел
тудыратын несие, провизия сомасы 25% сомасында.
Д) күмәнді 5- категория ( қайтарылу мерзімі 120-150 күнге
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бірнеше рет ұзартылған, тәуекелі банкке
жоғары болып келетін, провизия 50% көлемінде құрылған несиелер.
3. Үмітсіз несиелер – қайтару мерзімі 180 күнге дейін және одан жоғары
мерзімге кешіктірілген, банк үшін өте қауіпті, яғни пайдасы есебінен
жабылатын, 100% мөлшерде провизия құрылатын несиені айтамыз.
Несиелік тәуекелді басқару процессінің міндеттері:
Несиелік тәуекелді бағалау және талдау. Тәуекелді талдау ақпаратының
алғышартының бірі сәйкестендіру. Банк әртүрлі ақпараттар алуға қажетті
шығындарға да көңіл бөле отырып, өзінің барып отырған тәуекелін анықтауы
тиіс.
Тәуекел мөлшерін анықтау. Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел көлемін
өлшеу әдісі тығыз байланысты. Тәуекел көлемін сандық сипатта анықтау нақты
тәуекел мөлшерін қалыптастыруға және потенциалды шығындар көлемін бағалауға
көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару. Тәуекел мөлшерін және түрін анықтағаннан
кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін дайындау керек. Бұр процесс
несиелік тәуекелдің пайда болуын ескертуге және банктің өтімділігі мен
табыстылығына әсер ететін несиелік тәуекел салдарының алдын алуға
бағытталуы тиіс.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімділігін басқару. Несиелік тәуекелді
басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі әрдайым бақылануы тиіс.
Бақылау болжамдалған көрсеткіштерден тәуекелдің ауытқу себебін табуға және
талдауға көмектеседі. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп
отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік
қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін анықтауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару мына көрсеткіштерді басқаруға негізделеді:
ссудалық портфель сапасы, несиелік тәуекелді төмендету, тәуекелді алдын ала
байқау, оның мөлшері мен салдарын анықтау, тәуекелмен байланысты шығындар
мөлшерін минимизациялау мен болдырмау бойынша шараларды дайындау және
өткізу.
Несиелік тәуекелді басқару екі бағытта жүргізіледі:
1. несиелік операция технологиясын басқару;
2. несиелік тәуекелді басқару.
Несиелік операциялар технологиясын басқару несиелік саясатты ендіру
негізінде ұсыныстарды дайындау бойынша ұйымдық процесс, яни банктің берген
әр несиесіне кезеңмен дайындалған басқару саясаты жүргізілуі тиіс.
Несиелік тәуекелді басқару да нақты несиемен байланысты: несиелік
қабілетті талдау, мүкін шығындарға резерв құру, несиелік портфелді
диверсификациялау, т.б.
Негізінде несиелік тәуекелді басқару бірінен соң бірі жүргізілетін
процесстер жиынтығы ретінде қарастырылады
1 - кезең. Несиелік тәуекелді сәйкестендіру — тәуекелдің пайда болу
факторларын анықтау.
2 - кезең. Несиелік тәуекелді бағалау
2.1 тәуекелді өткізу мүмкіндігін бағалау;
2.2 тәуекелді өткізуде пайда болатын шығындарды
2.3 қабылдайтын тәуекелді бағалау.
3 - кезең. Несиелік тәуекел стратегиясын таңдау — шешімді қабылдау жүйесі
3.1. тәуекелді бірден қабылдау туралы шешім;
3.2 тәуекелмен байланысты іс - әрекеттерден бас тарту туралы шешім;
3.3 егер тәуекел деңгейін төмендету бойынша нақты шараланы қолдану шарты
болған жағдайда тәуекелді қабылдау туралы шешім.
4 – кезең. Несиелік тәуекел деңгейін бақылау — тәуекелге мониторинг жүргізу
5 – кезең. Несиелік тәуекелді минимизациялау- тәуекел деңгейін төмендету
әдістерін таңдау және қолдану.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесі белгілі элементтен тұрады.
Сурет 2. Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Дерек көзі: Банковские риски-2009. Лаврушин И.К.
Осы аталған несиелік тәуекелді басқару элементтерінің маңыздылары
ақпараттық жүйе, клиенттің несиелік қабілеті, несиелендіру процесін және
саясатын анықтау, дұрыс құжаттама жасау.
Тәуекелді басқару кезінде әрбір несиелік бөлім мына шараларды жүргізуі
тиіс: 1. тәуекелді мөлшерлеу;
2. тәуекел мөлшерін анықтау;
3. тәуекуелді бақылау;
4. мониторинг
Тәуекелді мөлшерлеу — лимиттер белгілеу, яғни банк жетекшілігінің өз
стратегиясына сәйкес қабылдайтын тәуекелдің шекті деңгейін анықтау. Бұл
лимиттер көбіне банктің несиелік саясатында көрсетіледі. Несиелік саясат
банктің барлық қызметін ашық көрсетеді. Сондықтан несиелік саясатта
несиелік портфел несиені саралаудан, несиеге баға белгілеуден , тәуекелді
ескере отырып проценттік ставкалардан қалыптасады.
Тәуекел мөлшерін анықтау нақты операцияның тәуекел мқлшерін есептеуге
негізделеді(бір қарыз алушының несиелік қабілеті).
Тәуекелді бақылау менеджерлер мен акционерлердің де міндеті болып
табылады, яғни олар оперативті басқаруды жүзеге асырады. Жалпы бақылаудың
міндеті жоғарғы дәрежелі мамандардың болуы, кадрлардың біліктілігі, осы
мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді жұмыс уақытын белгілеу.
Банкте тәуелсіз бақылау механизмінің болуы, ал оның пәні шешім
қабылдау және несие портфелінің құрамын анықтау, келісім жасау болып
табылады.
Басқару бақылауының элементі:
• несиелік аудит мамандандырылуы, несиелік шешім қабылдау тәуелсіз
жүргізілуі, жалпы несиелік портфелдің сапалы болуы
• несиелік ақпараттық басқару жүйесі (НАБЖ) нақты несие бойынша
мониторинг жүргізуге және несие портфелінің сапасын басқару үшін
несиелік бөлім қызметкерлеріне нақты және оперативті ақпараттыберуі
тиіс;
• қаражат қозғалысын бақылау, яғни барлық ресмилік орындалғанға дейін,
авторизация процесі біткеннен кейін қарыз алушының ақшаны алуы.
Тәуекелге мониторинг кері байланыс арқылы тәуекелді тәуелсіз және
әрдайым бақылау мен бағалау. Несиелік мониторинг — клиенттің несиелік
қабілетіне тұрақты бақылау және тексеру. Мониторинг несиелік талдау, ішкі
және сыртқы аудит, берілген ақпараттың есептілігі, қарыз алушының несиелік
қабілетін бағалау және таңдау, күмәнді несиелерді қалпына келтіру, қарыз
алушының несиелік қабілеті бұзылған жағдайда жүргізіледі.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесі:
□ несиелік тәуекелді бағалау;
□ банк пен қарыз алушының жеке қатынастарын бақылау;
□ несиелік портфелді басқару.
Несиелік тәуекелді бағалау өзара байланысты факторлардың, тәуекелге
әсер ететін, бағалау әдістері мен критерийлер жиынтығы.(2-сурет). Өзара
байланысты факторлар: несиенің қамтамасыз етілуі, несие мәмілесінің сипаты,
қарыз алушының қаржылық тұрақтылығы. Несиелік тәуекелді бағалауға әсер
ететін факторларды толығымен ашып көрсетейік. “Несиенің қамтамасыз етілуі”
клиенттің ссудалық қарызын жабу деңгейі. Бұл фактормен байланысты критерий
қамтамасыз етілудің өтімділігі, жеткіліктілігі, сақтандырылуы. Бұл банктің
қамтамасыз етуді қалай жүзеге асыратындығын ( бағасы, мерзімі, сақтау
шарты) көрсетеді.“Несие мәмілесінің сипаты” несие келісімінің негізділігі
мен нақтылығымен көрінеді, бұл өз кезегінде несиенің мақсатқа сәйкес
болуымен, оның мерзімділігімен, несие сомасымен, қайтарымдылық және өтеу
шартымен сипатталады. Ақша ағымының жағдайы мен қаржылық коэффициентін
есептеуге негізделген.“Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығы” клиенттің
қаржылық жағдайын бағалау, яғни уақтылы банкроттықтан сақтануға
көмектеседі. Мұның негізгі критерийі несиелік қабілет, капиталдың
жеткіліктілігі, репутация, басқару сапасы.
Несиелік тәуекелді бағалау
1.3 Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау – несиелік
портфель сапасы негізі
Банктер ссуда алушы және алынатын несие туралы мәліметтер жинағаннан
кейін қарыз алушылардың несие және төлем қабілеттерін сипаттайтын
көрсеткіштерді анықтайды. Қарыз алушылардың жеке немесе заңды тұлға
болғандығына байланысты олардың несие және төлем қабілеттері де әртүрлі
анықталады.
Жеке тұлға болып табылатын клиенттің төлем және несие қабілетін
бағалау үшін отандың тәжірибеде мынадай көрсеткіштер қолданылады: [12]
1) Ай сайынғы төленетін негізгі қарыз сомасын анықтау, яғни қарыз
алушының ай сайын несие бойынша пайызды қоспағанда төлеуге
тиісті сомасы. Бұл коэффициент келесідей формуламен есептеледі:
Берілетін несие сомасы
Ат = ----------------------------------- ---
Берілген мерзімі
2) Ай сайынғы төленетін пайыз сомасы. Бұл жерде ай сайын несие
бойынша пайыздың төленуге тиісті сомасы анықталады. Бұл келесі
формулаға сәйкес есептеледі:
Берілетін несие сомасы * %
А% = ----------------------------------- --
Берілген несие мерзімі
3) Ай сайынғы несие бойынша төлемдер мен пайыздар мөлшері.
Келесідей анықталады:
А = Ат + А%
4) Нақты несие қабілеттілік коэффициенті, яғни қарыз алушының
өтеуге мүмкіндігі бар соманы көрсетеді. Басқаша айтқанда, тек
осы сома шегінде банк клиентіне несие бере алады. Ол мына
формуламен есептеледі:
Ат + А%
Нақты несие қаб.коэф. = -------------------------
Таза табыс
Сондай-ақ, жеке тұлғаның төлем қабілетін есептеудің тағы бір түрін
келтіруге болады, бұл банктің несиеге бере алатын максималды соманы
көрсетеді. Ол келесідей есептеледі:
Тқ = Таза табыс * % * несиенің мерзімі
Заңды тұлға болып табылатын қарыз алушылардың несие қабілетін анықтауда
басқа көрсеткіштер пайдаланады. Қарыз алушының несие қабілетін бағалайтын
негізгі көрсеткіштерге жатады:
□ Ағымдағы өтімділік коэффициенті
□ Жалпы өтеу коэффициенті
□ Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыздану
көрсеткіші. [13]
ҚР ҰБ несие қабілетті бағалауда банктерге келесідей қосымша
көрсеткіштерді анықтауды ұсынады. Олар үш топқа бөлінеді: [16]
1) Қаржылық тұрақтылық коэффициенттері жоғарыда аталғандармен
бірге:
➢ Қаржылық тұтқа коэффициенті
➢ Жалпы айналым қаражаттарының ішіндегі меншікті
қаражаттардың үлесі
2) Кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштері, соның ішінде:
➢ Сату рентабельдігі
➢ Кәсіпорынның рентабельдігі
➢ Меншікті капитал рентабельдігі
3) Айналымдылық көрсеткіштері, соның ішінде:
➢ Сатудан түскен 1 күндік орташа түсім
➢ Айналым қаражаттарының айналымдылық мерзімі (күнмен)
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
______________ Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі э.ғ,к., доцент
М.Ж.Арзаева ____________________
Банктің несиелік портфелі және оның сапасын бағалау әдістері
атты тақырыбында
ДИПЛОМ жұмысы
050509– Қаржы мамандығы
Орындаған:
Қаржы мамандығының
4 курс студенті _________________________
Шайнусипова А.Е.
(күні, қолы)
Ғылыми жетекші:
аға оқытушы _________________________
Керімбекова Н.Н.
(күні, қолы)
Норма бақылаушы:
аға оқытушы _________________________
Садыханова Д.А.
(күні, қолы)
Алматы, 2011
Диплом жұмысын дайындау
ГРАФИГІ
Реттік №Бөлімдер атауы, қарастырылатын Ғылыми жетекшігеЕскертулер
сұрақтар тізімі тапсыру мерзімі
1. Әдебиеттерді таңдау, оларды
зерттеу мен өңдеу. Негізгі көздер
бойынша библиография жасау
2. Диплом жұмысының жоспарын жасау
және оны жетекшімен қарастыру
3. Бірінші бөлімді жазу және оны
тексеруге ұсыну
4. Практикалық материалдарды және
т.б. жинақтау, жүйелеу және
талдау.
5. Қорытынды мен ұсыныстарды ғылыми
жетекшімен келісу.
6. Ескертуге сәйкес диплом жұмысын
қайта өңдеу (толықтыру).
Аяқталған жұмысты кафедраға
ұсыну.
7. Рецензия мен пікірлермен танысу
8. Рецензия мен пікірлерді ескере
отырып, қорғауға дайындықты
аяқтау.
Тапсырманың берілген күні _______________________
Кафедра меңгерушісі
э.ғ.к., доцент ___________________________ Арзаева
М.Ж.
Жұмыс жетекшісі
аға оқытушы ___________________________ Кукиев А.Ж.
Тапсырманы орындауға
алған студент ___________________________ Шайнусипова
А.Е.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ЖОҒАРҒЫ МЕКТЕБІ
ҚАРЖЫ КАФЕДРАСЫ
ҚАРЖЫ мамандығы
4 курс Ф07К3тобының студенті Шайнусипова А.Е.
.
Банктің несиелік портфелі және оның сапасын бағалау әдістері
атты тақырыбында диплом жұмысын орындауға арналған
ТАПСЫРМА
_______ _______ 2010 ж. № __________бұйрығымен бекітілді.
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі ______ ________________________
Жұмыстың бастапқы мәліметтері: __________________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
Диплом жұмысындағы толықтырылуы қажет сұрақтар тізімі немесе жұмыстың
қысқаша мазмұны:
a) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
ә) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
б) ___________________________________ _______________________________
___________________________________ ___________________________________ ______
___________________________________ _____________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ
ЖӘНЕ ОНЫҢ САПАСЫН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Коммерциялық банктердегі несиелік операциялардың экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .7
1.2 Несиелік портфелдің жіктелуі және оларға провизия құру
тәртібі ... ... ...17
1.3 Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау – несиелік
портфель сапасы
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..24
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ
БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ САПАСЫНА ТАЛДАУ
ЖАСАУ ("KZI БАНК" АҚ – НЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ НЕГІЗІНДЕ) ... ... ... ...28
2.1 Қазақстан республикасындағы Екінші деңгейлі банктердің несиелік
портфелi сапасына талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
2.2 Kazakhstan Ziraat International Bank АҚ мәліметтері негізінде
несиелік портфеліне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.3 BEST жауапкершілігі шектеулі серіктестікті несиелендіру
тәжірибесіне талдау
жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
3 КОММЕРЦИЯЛЫҚ БАНКТЕРДЕ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛЬДІ БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 1
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында банк аясы серпінді түрде дамып
келе жатқан экономикалық секторлардың бірі. Бұрын қатал түрде реттелетін
коммерциялық банктер, бүгін дербес және үлкен банкаралық бәсеке жағдайында
жұмыс істеп жатыр.
Әлемдік қаржы дағдарысына қарсы қабылданған ҚР Үкіметі, Қазақстан
Ұлттық банкі және ҚР-ғы қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарының қызметін реттеу
және қадағалау жөніндегі агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған
экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыруға байланысты бірлескен шаралар
жоспарын іске асыру механизмдерінде қарастырылған қаржы секторын
тұрақтандырудың басты бағыттары айқындалды, соның ішінде екінші деңгейдегі
банктердің тәуекелдерді басқару жүйесін жетілдіру, олардың сыртқы
қарыздарды алуын әрі қарай шектеу шараларын қабылдау, Халықаралық қаржылық
есеп беру стандарттарына сәйкес қызмет етіп отырған банктердің активтерінің
жіктелім тәртібін оңтайландыру және жүйе құраушы екінші деңгейдегі
банктердің жай және артықшылықты акцияларын сатып алу арқылы, сондай-ақ
оларға субординирленген займдар беру арқылы қосымша капиталдандыру шаралары
көзделген.
Жалпы несие порфелі – несиелік тәуекелдің немесе одан қорғану
тәсілдерінің әр түрлі факторларына байланысты критерийлері бойынша
жіктелген несиелерге байланысты банктің қоятын талаптарының жиынтығыболып
табылса ал,несиелік портфелді басқару – ол банк қабылдауға дайын болып
отырған тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы
жететін деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып
табылатындықтанда диплом жұмысының өзектілігі банктің тәуекелге бара
отырып берген несиелері бойынша мәселе туындай қалған жағдайда құрылған
несиелік портфелінің сапасын бағалау әдістерінің қарыз алушының несиелік
қабілетінің өзгерісін қадағалап отыруға байланысты шаралар жүйесі мен
несиелік тәуекелді төмендету мақсатында жүргізілетіндігі болып
табылатындығында.Сондықтанда банктің несиелік тәуекелі мен табыстылық
деңгейлері өзара пропорционал болып келеді, яғни, тәуекел деңгейі неғұрлым
жоғары болса, табыстылық деңгейі де соғұрлым жоғары болады. Сондықтан кез
келген банк табыс пен тәуекел деңгейлерінің арасынан ең тиімді немесе
альтернативті арақатынасты таңдайды.
Диплом жұмысының мақсаты коммерциялық банктердің несиелік портфельді
басқарудың теориялық негізін ашу, сондай-ақ KZI Банк АҚ мысалға алып
отырып оның несиелік портфелін басқарудағы ерекшелігін қарастыру.
Осыған байланысты диплом жұмысында келесідей міндеттер қойылды:
Коммерциялық банктердің несиелік операцияларының экономикалық мәнін ашу;
несиелік операциялардың жіктемесін жасау;
коммерциялық банктердің пайдасын құруда несиелеу
операциялардың алатын орны ;
коммерциялық банктердің несиелік портфелінің сапасына талдау жасап, оны
басқаруыдың мақсаттарын анықтау;
Kazakhstan Ziraat International Bank АҚ мәліметтері негізінде несиелік
порфеліне талдау жүргізу талдау жүргізу
несиелік портфельдің сапасын жақсарту жолдарын сипаттау;
- Kazakhstan Ziraat International Bank АҚ клиенті BEST жауапкершілігі
шектеулі серіктестікті несиелендіру тәжірибесіне терең талдау жүргізу;
- Коммерциялық банктерде несиелік портфельді басқаруды
жетілдіру жолдарына ұсыныс жасау;
Диплом жұмысында жүргізілген талдау коммерциялық банктерде несиелік
портфельдің қалыптасу ерекшеліктерін түсінуге жүргізілетін несиелік
операциялардың көлемін келешкте кеңейту үшін алғышарттар жасау және бұл
қадамдардың банктер мен жалпы экономика үшін маңыздылығы мен салдарын
анықтауға несиелеу процесінде туындайтын тәуекелділік деңгейін төмендету
жолдарын ұсынуға мүмкіндік береді.
Жұмыс құрылымы кіріспе, негізгі бөлім және қорытындыдан тұрады.
Кіріспеде жұмыстың жалпы мазмұнына қысқаша сипаттама беріледі. Сондай-ақ,
жұмыстың мақсаты қойылып, міндеті айқындалады. Диплом жұмысы кіріспе, үш
тарау мен қорытынды бөлімдерінен тұрады.
Жұмыстың обьектісі коммерциялық банктердің несиелік портфелі, оның
ішінде KZI Банк Акционерлік қоғамының несиелік қызметі,оның портфелінің
қалыптасуы болып табылады.
Жұмысытың мазмұнын ашуда теориялық әдіс ретінде шетел және отандық
экономист ғалымдардың еңбектері,банктің тәжірибелі де білікті мамандарының
баспа бетінде жарыяланған мақалалары мен Қазақстан Республикасының
нормативті қүқық актілері, сонымен қатар өзім өндірістік тәжірибеде болған
Kazakhstan Ziraat International Bank Акционерлік қоғамның нақты
статистикалық мәліметтері пайдаланылды.
1 ҚР ЕКІНШІ ДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДІҢ НЕСИЕЛІК ПОРТФЕЛІ ЖӘНЕ ОНЫҢ САПАСЫН БАҒАЛАУ
ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Коммерциялық банктердегі несиелік операциялардың экономикалық мәні
Несиелік операциялар — ақша қаражаттарын пайдалануға беру барысында
пайда болатын несие мен несие алушы арасындағы қарым-қатынстар 1995 ж 30.03
шыққан Қазақстан Республикасының "ҚР- дағы банктер және банктік қызмет
турал” заңының 34 бабына сәйкес "несиелік операция-банкпен басқа түлғаларға
мерзімділік, ақылық және қайтарымдылық шартымен ақша беру болып табылады.
Банктің несиелік немесе ссудалық операциялары банктің директорлар кеңесімен
(жабық акционерлік қоғам болған жағдайда акционерлерінің жалпы жиналысымен)
бекітілген ішкі несиелік саясаты туралы ережесіне сәйкес жүргізіледі. Ішкі
несиелік саясаты жүзеге асыратын мүше - банктің несиелік комитеті. Ішкі
несиелік саясат туралы ережелер ссудалық операцияларды жүргізу барысында
туындайтын тәуекел дәрежесін төмендету мақсатында жасалады және келесілерді
анықтайды.
а) заңды және жеке түлғаларға несие беру шарттарын;
б) лауазымды түлғаларға және банк қызметкерлеріне несие беру
шарттарын;
в) несиелік комитеттің үйымдық қүрылымын, қызметтерін,
өкілеттілігін;
г) несиелік комитеттің мүшелерінің жауапкершілігін;
д) несиелеу шектерін;
е) несиелік шарттарды бекіту процедурасын;
Несиелік қарым-қатынасқа қатысушыларды былайша атайды; Несие беруші
— Кредитор Несие алушы – Дебитор
Банктің несиелік операциялары 2 топқа бөлінеді:
* актив немесе белсенді, яғни банк ссуда беріп, кредитор ретінде
қатынасқа түссе;
* пассивті, бұл жағдайда банк басқа банктерден және
клиенттерінен ақша қаражаттарын таратып дебитор ретінде
шықса. Бұдан біз несиелік операциялардың екі формасын
туындап шығарамыз- ссудалар мен депозиттер.
Нарық қатынастарына өту жағдайында несие халық
шаруашылығының дамуының маңызды факторы болып табылады. Несие қосымша
ресурстар түрінде кәсіпорындар мен үйымдары меншік капитал шеңберінен
шығуға мүмкіндік беріп, жаңа күш-қуат беретін өндірістің өркендеуіне
экономикалық алғышарттар жасайды.
Несие несие алушының обьективті қажеттілігін қанағаттандыру үшін
беріледі.
Несиелік операциялардың обьектісі — бұл белгілі бір зат, құндылық. Бұл
затқа деген қажеттілікті қанағаттандыру үшін ссуда беріледі немесе несиелік
мәміле жасалынады. Бірақ несиелеу обьектісі ретінде тек материалды зат, не
құндылық қана бола бермейді, ал сонымен қатар несие алушының қосымша
ресурстарға деген де қажеттілігі де болуы мүмкін. Сондықтан несиелеу
обьектісі әрі материалдық құндылық , жалпы материалды процесс.
Қазақстан Республикасының тәжірибесінде банктердің несиелік
салымдарының негізгі обьектілері негізінен экономиканың өңдеуші
секторларының кәсіпорындарының: жеңіл — тамақ өнеркәсіптерінің, сауда және
қызмет көрсету салаларының, шағын және орта бизнестің - қысқа мерзімді
айналым қаражаттары болып табылады.
Несиелеу субьектілері — бұл несие алушы ретінде қатынасқа түсетін
кәсіпорындар, ұйымдар, жеке түлғалар.
Қазіргі несиелеу жүйесінің негізгі ережелері келесі қалыпта;
Несиелеу жүйесі коммерциялық банктің ресурстарына
негізделеді.
Несиелік операциялар коммерциялық сипатқа ие.
Несиелік салалардың көлемі банк ресурстарына ғана емес
сонымен бірге міндетті резервтер мен экономикалық
нормативтерге де байланысты өзгеріп отырады.
Банктің несиелік саясаты келісім негізінде жүзеге
асырылады.
Ссудалардың қайтарымдылығын қамтамасыз ететін
несиелердің формасына өту көзделіп отыр.
Несиелеу жүйесі келесі принциптерге негізделіп отыр:
мерзімділік жөне ақылық немесе төлемділік, қайтарымдылық
пен несиенің көзделген мақсатқа жұмсау.
Сонымен бірге несиелеу моделін құрастыру үшін сол несие
алушының өндірісінің экономикасы негіз болу қажет.
Коммерциялық банктерде несиелік операциялар несиелік механизм арқылы
жүзеге асырылады.
Несиелеу механизмі – несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және
несиелеу процесін, сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауды қамтитын
несиелік механизмнің құрамдас бөлігі. Басқаша айтқанда несиелеу механизмі
несиені пайдалану механизмін білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиені
ғылыми тұрғыда тану механизмін сипаттайды. Бұл механизм тәжірибеде нақты
әрекет ететін, өзінің субъективтік сипаты бар механизм. Несиелеу механизмі
өзінің мәні жағынан несиелік процесс технологиясын бейнелейді.
Қазіргі несиелеу механизмінің құрамы төмендегідей құрамдас бөліктерден
тұрады:
• несиелік әдістері және ссудалық шот түрлері;
• несиелік мәмілені құжаттау;
• несиенің мөлшерін белгілеу;
• несиені беру процедурасы;
• несиені қайтару тәртібі;
• несиелеу процесіне жасалатын бақылау;
• кепіл заттарын бағалау және іске асыру.
Несиелеу әдістері – ссуданың берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорындардың қаражат айналымының
шеңберіне қатынасу тәсілдерін білдіреді.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің екі
әдісі қолданылған :
• қалдық бойынша;
• айналым бойынша.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы несиеленетін
құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болды. Ондай құндылықтарға: әр
түрлі тауарлы-материалды құндылықтар, аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі
шығыстар, дайын өнімдер және жөнелтілген тауарлар жатады. Қорлардың
нормативтен жоғары өсуі несиеге деген сұраныс тудырып, ал олардың азаюы
несиенің сол мөлшерде қайтарылуын талап етті. Мұндай несиелеу әдісінде
несие компенсациялық сипатта болды, өйткені несие шаруашылық органдардың
құндылықтары мен шығындар қорларының нормативтен жоғары бөлігіне жұмсалған
меншікті қаражаттарының орнын жабуға бағытталды. Компенсациялық несиелер
жай ссудалық шоттар бойынша берілді.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен анықталады. Мұнда несие
төлемдік сипатқа ие болды, себебі ссуданың берілуі тікелей төлемге қатысты
және, ең бастысы, зайымдық қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде
жүзеге асырылды. Сөйтіп, айналым бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы
несиелердің көмегімен жүргізіліп, арнайы ссудалық шоттар бойынша беріліп
отырған. Демек, бірінші әдіс бір-ақ рет пайдалануға жараса, екіншісі
банктік ссудаларды үнемі беріп отыру үшін қызмет етумен қатар, халық
шаруашылығының қорларының айналым шеңберін және төлем айналымын
ұйымдастыруда үлкен роль ойнайды.
Қалдық бойынша несиелеу әдісі нарықтық жағдайға өтумен байланысты өзінің
тәжірибелік маңызын жоғалтты, өйткені 80-ші жылдардағы банкті реформалаудың
бірінші кезеңінің барысында саны көп ауқымды объектілерді несиелеуден
біртұтас несиелеу механизмі бойынша ірі объектілерді тек айналым бойынша
несиелеуге өтудің объективті процесі аяқталды. Мұнда, айналым бойынша
несиелеуге жиынтық қорлар мен өндіріс шығындары бойынша несиелеу формасын
қабылдады, сондай-ақ мұндай формаға іс жүзінде шаруашылықтың барлық
салалары өткізілді. Қазіргі жағдайда мұндай тәртіпте өнеркәсіптік, көлік,
құрылыс, ауыл шаруашылық, сауда және жабдықтау-сату ұйымдары несиеленеді.
Сонымен, қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі
қарастырылады :
• айналым бойынша несиелеу әдістері;
• қалдық бойынша несиелеу әдістері;
• айналым-қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналымындағы қозғалысын жалғастырып отырды. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Ссудаға деген
объективтік қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты ссуда мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты ссуда қайтарылады. Бұл әдіс негізінен
несиенің қозғалысымен қажеттілікті төмендету немесе ұлғайту шараларына
байланысты үздіксіз қамтамасыз ететін, яғни үздіксіз жаңартып отыратын
процесс болып табылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие ссудаға деген қажеттілікті
туындататын тауарлы-материалды құндылықтар мен шығындар қалдықтарымен өзара
байланысқан. Несие бұл жағдайда тауарлы-материалды құндылықтардың
қалдықтарын есепке ала отырып, компенсациялау тәжірибесінде беріледі, ал
қажетті материалдарды сатып алу шығындары авансылау үшін берілмейді. Қалдық
бойынша несиелеуде несиелеу объектісінің кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелеуде объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиелеудің іс жүзінде ұштасуының нәтижесінде
айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде несиеге деген
қажеттіліктің туындауына байланысты несие берілсе, ал екінші кезеңде
берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие тауарлы-
материалды құндылықтарды кепілге алып, шығындар айналымының бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банк алдындағы
мерзімді міндеттемелері негізінде өтеледі.
Несиелеу әдістері несиені беру және қайтаруға арналған ссудалық шоттар
формаларын анықтауға негіз болады. Несиенің ұйымдастырылу қозғалысы
банктің клиентке ашқан ссудалық шотында көрсетіледі.
Ссудалық шот – клиенттің банктен олған несиесіне байланысты қарызы
көрсетілетін, яғни ссуданың берілуі мен қайтарылуы көрсетілетін шотты
білдіреді.
Несиенің берілуі мен өтелуі, қарыздың көрсетілуінің ортақ біртұтас
сызбасы барысында ссудалық шоттар өзара бөлінеді:
• ашылу мақсатына қарай;
• айналыммен өзара байланысы бойынша.
Ашылу мақсатына қарай ссудалық шоттар депозиттік-ссудалық болып келеді.
Мұндай жағдайда, клиент өзінің банктік депозитке салынған меншікті
қаражатын жұмсап қойған кезде ғана белгілі бір мөлшерде несие алуға хұқық
алады. Егер бұл шотта дебеттік қалдық шықса, онда ол депозиттік шоттан
ссудалық шотқа айналады.
Айналымы мен өзара байланысы бойынша ссудалық шоттардың үш типі болуы
мүмкін:
1. айналым-төлемдік;
2. қалдықты-компенсациялық;
3. айналым-қалдықтық.
Осы үш типі мәні жағынан несиелеудің үш әдісіне сәйкес келеді.
Айналым-төлемдік шотты ашу барысында клиент әр түрлі қажеттіліктерге
байланысты төлем құжаттарын: тауарлар мен қызметтер шотын, жалақыға
берілетін чектерді, берешек қарызды өтеуге, салықтар мен басқа да
төлемдерді аударуға байланысты төлем тапсырмаларын төлеуге мүмкіндік алады.
Клиент барлық төлемдерді төлеуде қалдықты-компенсациялық шотты пайдалана
алады. Клиенттің қанша несиелеу объектісі болса, сонша қалдықты-
компенсациялық шоты болуы мүмкін. Бұл ссудалық шот алдындағы екі ссудалық
шотқа қарағанда біршама қолайлы және көп техникалық рәсімделуді қажет
етеді, Сол сияқты несиенің белгілі бір мақсатқа берілуі қатаң қадағаланады.
Айналым-төлемдік ссудалық шоттың ерекше бір түрін контокорренттік шот
құрайды.
Контокоррент шоты – банктік тәжірибеде банктердің бірінші класты несиелік
және төмен қабылеті бар қарыз алушыларға несие беруде активті-пассивті
(есеп айырысу-ссудалық) шоттарды біріктіре отырып, пайдалануын білдіреді.
Бұл шот банк сенімінің ең жоғарғы формасын сипаттайды. Оның дебет жағы
бойынша клиенттік өндірістік қызметіне және пайданы бөлуіне байланысты
барлық төлемдер, ал кредитіне клиенттің есебіне түсетін түсімдер және басқа
да түсімдер есепке алынады. Бұл шоттың кредиттік қалдығы клиенттің сол
уақытта айналымда бар меншікті қаражатын, ал дебеттік қалдығы айналымға
банк несиесінің тартылғандығын, яғни ол бойынша пайыз төлеп отырғандығын
көрсетеді.
Қарыз алушыларды несиелеуге байланысты операцияларды жүзеге асыру үшін
екінші деңгейлі банктер оларға ссудалық шоттар ашады: жай және арнайы.
Арнайы ссудалық шоттар шаруашылық ұйымның төлем айналымының үлкен бөлігін
несиенің көмегімен жүзеге асыратын жағдайда және несиеге деген үнемі
қажеттілікте болатын қарыз алушыларға ашылады. Қазіргі кезде арнайы
ссудалық шоттар бойынша тауарлар қорлары айналымына байланысты бөлшек және
көтерме сауда ұйымдары, сонымен қатар сату-жабдықтау ұйымдары несиеленеді.
Кәсіпорынға тек бір ғана арнайы ссудалық шот ашылуы мүмкін. Бірақ та банк
кәсіпорындағы жекелеген қандай-да бір тауарлар, шаралары үстіне несиелеу
қажет деп санаса, онда оған жай ссудалық шоттар ашуға мүмкіндік береді. Жай
ссудалық шоттар бір рет ссудалар беру үшін ғана банктік тәжірибеде
қолданылады. Мұндай шоттар бойынша қарыздың өтелуі қарыз алушының
келісілген мерзімде мерзімді міндеттеме-тапсырмалар негізінде жүзеге
асырылады.
Егер қарыз алушы кәсіпорын бір уақытта бірнеше объектілер бойынша несиені
пайдаланса, онда оған бірнеше жай шоттар ашылуы мүмкін және ссудалар әр
түрлі шартпен, әр түрлі мерзімге және әр түрлі пайызбен беріледі. Мұндай
ерекше ссудаларды есепке алуда қарыз алушылардың алған ссудаларын уақтылы
өтеуіне банк тарапынан бақылау жүргізудің маңызы бар.
Несиелеу механизмінің екінші құрамдас бөлігі – несиелік мәмілені
құжаттау. Бастапқы кезде банк пен клиент арасында ауызша келісім жасалып,
оның соңы банкке несиелік ресурсқа сұралатын өтініштің жазбаша түрде
несиенің мақсатын көрсете отырып тапсырылуымен аяқталады. Банкте клиенттің
қаржылық жағдайын анықтауға және оның несиелік қабілетін бағалауға
мүмкіндік беретін материалдар болуы керек. Сондықтан да, банк клиенттен
оның қызметі жайлы соңғы екі-үш жылдағы жыл басына жасайтын кәсіпорынның
балансын, қажет болған жағдайларда таяу айдағы күнге жасалған балансын
талап етеді. Кәсіпорынның балансына қоса банкке пайда және зиян туралы,
ақшалай қаражаттар қозғалысы туралы есептерін береді. Клиенттің белгілі
мақсатқа несие алуға, оның қажетті мөлшерін, сыйақы мөлшерін және нақты
мерзімнен тұратын несиеге деген қажеттілікті негіздейтін техникалық-
экономикалық негіздемесі немесе бизнес жоспары болуы тиіс.
Банк пен қарыз алушы арасындағы жасалатын несиелік
мәміленің
құқықтары мен міндеттерін белгілейтін маңызды құжат – несиелік шарт
жасалады. Онда екі жақтың экономикалық және заңи жауапкершіліктері
көрсетіледі. Елімізде қатаң белгіленген несиелік шарттың арнайы формасы
жоқ. Ал, ондай формалар Германия, Австрия сияқты елдердің тәжірибелерінде
кездеседі.
Несиелік шарттан басқа кепіл туралы келісім-шарт жасалады. Іс жүзінде,
егер кепіл несиелік мәмілеге қатысатын болса, онда міндетті түрде кепіл
туралы келісім-шарт жасалуға тиіс.Кейде ол нотариалды түрде куәландырылуы
да мүмкін.
Несиелеу процесі барысында клиент банкке басқа да құжаттарды (кепіл-хаты,
үшінші бір тұлғаның кепілдемесін, әр түрлі орындардан берілген анықтама
қағаздарды) тапсырады.
Несие банктің тиісті қызметкерінің жазбаша үкім шығару барысында
беріледі. Бұл қызметкер ретінде: банктің басшысы, оның орынбасары, несиелік
департамент бастығы, несиелік бөлім басшысы және банктің несиелік
офицерлерінің біреуі болуы мүмкін. Несиенің берілуі туралы үкім
клиенттердің шоттары бойынша есеп - айырысу және несиелік операцияларын
жүргізумен айналысатын бөлімге түседі. Онда клиенттің аты-жөні, несиенің
сомасы, несие беретін шоты көрсетіледі.
Үкім несиенің бағытын белгілейді. Бағыттарына байланысты несиенің берілуі
үш түрлі болуы мүмкін:
1. ссуда клиенттің есеп-айырысу шотына аударылады;
2. ссуда есеп-айырысу шотына түспей, тауарлы және тауарлы емес
операциялары бойынша әр түрлі төлем құжаттарын төлеуге беріледі;
3. ссуда бұрын берілген несиелерді қайтаруға беріледі.
Жалпы, клиентке берілетін несиенің мөлшері көптеген жағдайларға
байланысты. Несиенің мөлшері несиелік келісім негізінде беріледі. Бұл
келісімде жазылған сома клиент үшін алуға тиісті ең жоғарғы соманы
білдіреді. Бұл сома өзінің мәні жағынан несиелеу лимиті болып табылады.
Несие мөлшері мыналарға:
• қарыз алушының төлем айналымындағы алшақтыққа;
• несиенің қамтамасыз етуіне түскен тауарлы-материалды бағалылықтардың
нақты жинағына және олардың өтімділік дәрежесіне;
• маржа деңгейіне;
• тәуекел дәрежесі мен банктің клиентке сенім дәрежесіне;
• банктегі бар ресурс көлеміне байланысты.
Әр жекелеген жағдайларда бұл мөлшер қамтамасыз ету құнымен және банктің
клиентке деген сенім дәрежесіне байланысты анықталады.
Несиелеу механизмінің бір құрамдас бөлігі – несиені қайтару тәсілдері.
Оның бірегей жасалған үлгісі жоқ. Оның төмендегідей көптеген варианттары
болады:
1) мерзімді міндеттемелер негізінде эпизодтық қайтару;
2) меншікті қаражаттардың жинақталуының және несиеге деген есеп-айырысу
шотына қажеттіліктің азаю шамасына қарай қайтару;
3) алдын ала белгіленген сома негізінде жүйелі түрде қайтару;
4) түскен түсімді бірден ссудалық қарызды жабуға есептеу;
5) несиенің қайтарылу мерзімін созу;
6) мерзімі өткен қарызды мерзімі өткен несиелер шотына аудару;
7) банк резерві есебінен мерзімі өткен ссудаларды шегеру.
Несиенің қайтарылуын арнайы құжат арқылы немесе қағазсыз, яғни байланыс
каналдары арқылы да жүзеге асырады. Несиенің қайтарылуын негіздейтін
құжаттарға: клиенттің жазбаша үкімі, банктің өзінің үкімі, соттың
бұйрықтары жатады.
Кепілге алынған мүлікті бағалау әдістері де несиелеу механизмінің
құрамдас бөлігіне жатады. Кепілді пайдалану кепіл механизмінің қолданылуын
талап етеді.
Кепіл механизмі – кепіл туралы шартты дайындау, жасау және орындау
процесін білдіреді.
Кепіл механизмін іске асырудың негізгі кезеңдеріне жататындар: кепіл заты
мен түрін таңдау, кепіл затын бағалауды жүзеге асыру, кепіл туралы шарт
жасау және орындау, кепілді пайдалану.
Кепіл затына: заттар, бағалы қағаздар, мүліктік құқықтар жатады.
Материалдық-заттық мазмұнына қарай кепіл заттары:
1. Клиенттің мүліктерінің кепілі:
• тауарлы-материалдық құндылықтар кепілі:
а) шикізаттар, материалдар, жартылай өнімдер кепілі;
ә) тауарлар және дайын өнімдер кепілі;
б) валюталық құндылықтар, алтыннан жасалған бұйымдар кепілі;
в) басқа да тауарлар-материалдық құндылықтар кепілі.
• бағалы қағаздар (вексельдер) кепілі;
• сол банктегі депозиттер кепілі;
• жылжымайтын мүлік кепілі (ипотека).
2. Мүліктік құқықтар кепілі:
• жалгерлік құқық кепілі;
• авторлық құқық кепілі;
• жерге құқық кепілі.
Кепіл механизмінің негізгі элементіне кепіл затын бағалау жатады. Осыған
байланысты халықаралық тәжірибеде арнайы нұсқау жасалынған:
1. Кепіл заттары нарықтық құны бойынша бағаланады. Бұл ең жоғарғы
бағаны білдіреді және осы бағаға потенциалды сатып алушылар болуға
тиіс.
2. Мүлік үздіксіз қайта бағаланып отыруға тиіс.
3. Бағалауды арнайы біліктілігі бар мамандар жасауға тиіс.
4. Мүліктің бағаланатын құнына оған кеткен шығындар қосылуы тиіс.
5. Өнер шығармаларының антиквариаттың т.б. куәландырылуға тиіс.
6. Бағалау барысында оның жойылу құны мен сатуға кететін шығындарды
дұрыс анықтауға көңіл аудару қажет.
Несиелеу механизмінің құрамдас элементі – несиені беру процесінің өзін-
дік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі сызбамен көрсетуге
бо-
лады (сурет 1):
Несиелік комитетке дайындау
Несиелік
қабілетін
талдау
ия
жоқ
Несиелік
комитет
Несиелік процесс
Несиені
қайтару
Төлемдер.
Мониторинг.
Мерзімі өткен
төлем.
1-ші өтініш
2-ші өтініш
Сурет 1. Банктегі несиелік поцесс
Дерек көзі:Банк ісі Мақыш С.Б.-2009
Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген
өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы мен сұралатын несие туралы
негізгі мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі.
Тапсырылған құжаттарды оқып үйрену барысында банк қарыз алушының алған
ссудасын қайтару қабілетін бағалаудың шешім қабылдау үшін аса маңызы бар.
Бағалау техникалық-экономикалық есеп негізінде жасалады.
2-кезеңінде қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау кезінде қарыз
алушының алған ссудасы бойынша қарызды уақтылы және толық көлемде қайтару
қабілеті талданады.
Қарыз алушының несиелік қабілетіне талдау жасау барысында мынадай
факторлар есепке алынады:
1. ссудаға қатысты қабілеттігі. Қарыз алушыға ссуданы бере отырып, оның
атынан шығатын тұлғаның құқықтық қуатын анықтайтын Жарғысы және
нұсқауымен танысуға тиіс;
2. қарыз алушының іскерлік беделі. Ол қарыз алушының қарызды қайтаруға
дайындығын ғана емес, сондай-ақ келісім-шартқа байланысты барлық
міндеттемелерін орындауын білдіреді;
3. табыс алу қабілеті. Оны анықтау барысында сату көлеміне, баға
шығындарына, шығыстарға әсер ететін факторлар есепке алынады. Бұл
факторларға: кәсіпорынның орналасқан жері,
тауарлары мен
қызметтерінің сапасы, шикізат құны, қызметкерлерінің біліктілігі жатады.
Несиелеу процесінің 3-кезеңінде несиелік келісім-шарт жасалады. Қазіргі
несиелеудің басты ерекшелігі бойынша банк қарыз алушының несиелік қабілетін
тексеріп болғаннан кейін, несиелік шарт жасасу үшін несиелеу субъектісімен
қатынасқа түседі. Барлық сұрақтарда банк пен қарыз алушы келісім-шарт
негізінде шешеді.Оның мазмұнын жақтардың өздері анықтайды. Бұл жерде
отандық банктер оның типтік формаларын пайдаланады. Несиелік келісім-шартта
несиелеу мақсаты, обьектісі, оның мөлшері, ссуданы беру мерзімі және
қайтару шарттары; қамтамасыз ету формасы; несие үшін төленетін сыйақы
мөлшерлемесі; қарыз алушының беретін құжаттарының тізімі; олардың берілу
мерзімдері және несиелеу процесіндегі банктің бақылау қызметі көрсетіледі.
4-кезеңде нақты несиені беру кезеңі жүзеге асырылады. Бұл кезең ссудалық
шот формасын, ссуданы беруді құжаттау тәртібін, ссуданы беру тәсілін
анықтайтын несиелеуді ұйымдастыру және техникалық шарттарын қамтиды.
Соңғы 5-кезеңде несиені қайтару және оған сыйақы төлеуіне бақылау
жасалады. Ссудалар бойынша қарызды қайтару тәсілі ссудалық шоттар
формасына, банк қаражаттарын пайдалану ұзақтығына және олардың төлем
айналымын құраудағы роліне байланысты. Жай шоттар бойынша банкке қарызы
есеп-айырысу шотындағы меншікті қаражаттардан аударатын жарналар жолымен
қайтарылса, арнайы ссудалық шот бойынша банкке қарызы тікелей осы шотқа
келіп түсетін түсімдер есебінен жүзеге асырылады.
Ссуданың қайтарылуына бақылау жасау үшін банкте ссудалар бойынша мерзімді
міндеттемелердің картотекасын жүргізеді.
Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу
формулалары қолданылады. Жай сыйақыны есептеу формуласы келесідей түрде
беріледі:
J=(i*p*n)360*100%,
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – қарыз қалдығы;
n – сыйақы есептелетін кезеңдегі күндер саны.
Күрделі сыйақыны есептеу формуласы төмендегідей:
J=p * ((1+(i1200))^n – 1),
мұндағы: і – сыйақы мөлшері;
р – несиенің бастапқы сомасы;
j – несиенің барлық мерзіміне есептелетін сыйақы сомасы;
n – аймен берілген несиенің ұзақтығы.
Егер несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі өткен
ссудалар шотына жатқызылса, онда мерзімі өткен ссудалық қарызға сыйақыны
есептеу келесідей формулаға байланысты жүргізіледі:
Jg=Q*[(1+ig1200)^t1-(1+ig1200)^t2 ],
мұндағы: Jg – мерзімі өткен қарыз бойынша есептелген сыйақы сомасы;
Q – мерзімі өткен қарыз сомасы;
Ig – мерзімі өткен қарыз бойынша сыйақы мөлшерлемесі
(айыппұл);
t1 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарызға
байланысты
сыйақы есептелген күнге дейінгі уақыт мерзімі;
t2 – несие бергеннен бастап мерзімі өткен қарыз пайда
болғанға
дейінгі уақыт мерзімі.
Пайызды есептеу барысында шартты түрде айдағы күндер саны – 30, ал
жылдағы – 360 күнмен алынады.
Несиелік келісім-шартқа байланысты өз міндеттемелерін орындамаған қарыз
алушыларға қатысты банк қарыз алушыға әрі қарай несиелеуді тоқтату туралы
ескерту жасауға, несиелік шартында қарастырылғандай, беруді тоқтатуға хұқы
бар. Қарыз алушы несиелік келісімнің шарттарын жүйелі түрде орындамаған
жағдайда банк несиені мерзімінен бұрын қайтаруды талап етуге хұқылы.
Несиелеу процесіне жасалатын бақылау банктің несиелік портфелін
мерзімді түрде тексеріп отырумен де толықтырылады. Өйткені, банктің
несиелік портфелі оның табыс көзі және несиелік операцияларды жүргізу
барысындағы тәуекел көзі болып табылады
1.2 Коммерциялық банктерде несиелік портфелді басқару және проблемалық
несиелерге провизия құру тәртібі
Несиелік портфелді басқару ( бұл банк қабылдауға дайын болып отырған
тәуекел түрлерінің барлығын айқындауды және олардың ең жоғарғы жететін
деңгейін анықтауды талап ететін жоғарғы жетекшілер қызметі болып табылады.
Несиелік портфелді басқаруды іске асырудың ортақ алғышарттары:
- нақты қарыз алушылар мен олардың топтары үшін несиелеудің ішкі
банктік лимитін белгілеу;
-несиелік рейтингпен байланысты болатын, жекелеген қарыз алушылардың
тәуекел деңгейін көрсететін несиелік тәуекелді талдау формасын жасау;
-әртүрлі салалар бойынша несиелеуді диверсификациялау;
- төменгі тәуекел деңгейі бар ең маңызды салаларды анықтау;
-жоғарғы тәуекелі бар салаларға қатысты несиелік саясатты қатаңдату;
несиеге баға белгілеу саясатын дайындау.
Көптеген банктердің банкротқа ұшырауларын зерттеу барысында банкроттың
негізгі себебі болып, несиелердің төменгі сапада болыуы куәландырады.
Несие саясатының жақсы дамуы және процедурасы, портфельді сауатты
басқару, несиелерді нәтижелі басқару, осы сферада жұмыс жасайтын
қызметшілерді дайындау тиімді несиелік басқарудың маңызды элементтері болып
табылады. Дегенмен көптеген банктер өңделген несие басқаруларын және несие
тәуекел процестерін тиімді жайғастыра алмайды. Сондықтан да олар несие
ресурстарының қайтарылмау мәселелерімен күнделікті соқтығысып қалады. Бұл
өз кезегінде несиелерді сапалы басқару үшін обьективті қиындықтардықтардың
бар болуын куәландырады және мұндай басқару түрінің маңыздылығын күшейтуді
растайды.
Банктер күнделікті өзінің барлық тәуекелдерін бағалай отырып, шамадан
тыс портфель тәуекелімен күресуге тиісті. Осы тәуекел түрлері әр түрлі
болып келеді: несиені төлеу қабілеттілік тәуекелі, проценттік, сауда,
географиялық, саяси, операциялық тәуекел. Банк басшылығы осы тәуекел
мөлшерлерін анықтауға тиісті және экономиканың сол секторларында болатын
тәуекел мөлшеріне шектеу қоюы тиіс. Кез-келген банктің несие портфелі
күнделікті реттеліп отыруы керек, себебі портфель сапасы ( тәуекелділікті
бағалауға және банк сенімділігі үшін жоғары дәрежеде маңызды.
Несиелерді сапасына қарай топтау және талдаудың маңызы зор.
Несиенің сапасы деп сол несиеге тиісті несиелік тәуекелдің дәрежесі
айтылады. Несие сапасының көрсеткішінің деңгейі несиелік тәуекел деңгейіне
кері пропорционал ( несие сапасы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым оның
қайтарылуы күмәнсіз, және керісінше ) болып келеді. Бұл жерде несиелік
тәуекелдің көрсеткіштерінен несие сапасының немесе банктің несиелік
портфелінің көрсеткіштерінен айырмашылығы – бұл банктің берген несиелері
бойынша анықталатын нақты шамасында. Несиенің сапасының категорияларына
байланысты несиелік портфель құрылымын және несиенің әр категориясы бойынша
проблемалық, мерзімі өткен, үмітсіз несиелерді біле отырып, банк несиелік
операциялар бойынша зияндарды төмендетуге бағытталатын шаралар қатарын
жүзеге асыруға мүмкіндікке қол жеткізеді.
Сондай шаралардың бірі несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв
құру. Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв банк қызметіндегі несиелік
тәуекелмен байланысты арнайы резервті білдіреді. Несиелік тәуекелді жабуға
арналған резерв банктің шығысында жататын аударымдар негізінде құрылады.
Несиелік тәуекелді жабуға арналған резерв тек қана клиенттің ссудалық қарыз
бойынша өтелмеген қарызын жабуға арналады.
Банктік жүйенің тұрақтылығы мен сенімділігін арттыру, кредиторлар мен
банк салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында ҚР Ұлттық Банкі
Басқармасының 16 қараша 2002ж №465 қаулысымен бекітілген “Активтердің,
шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз
санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялар құру туралы” ережесін
бекітті. Бұл ереженің көмегімен – екінші деңгейлі банктердің несиелік
портфельдерінің сапасы бақыланады, несиелер тәуекел дәрежесіне қарай
жіктелінеді және мүмкін боларлық несиелік тәуекелдерге қарсы провизиялар
құрылады. Сол ережеге сәйкес тәуекел дәрежесіне қарай несиелер былай
жіктелініп, оларға қарсы провизиялар құрылады :
1. Стандартты несиелер – қайтарылу уақыты жетпеген, қайтарылымында
ешқандай күмән жоқ несиелер;
2. Күмәнді несиелер – қайтарылу мерзімі ұзартылған, қайтарылуында
күмән бар несиелер:
А) күмәнді 1-категория ( қайтарылу мерзімі 30 күнге дейін
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бір рет ұзартылған, банкке біршама тәуекел
әкелетін несиені білдіреді. Мұндай несиенің түрі бойынша негізгі қарыз
сомасынан 5% мөлшерінде провизия құрылады.
Б) күмәнді 2-категория ( қайтарылу мерзімі 30-60 күнге кешіктірілген,
мерзімі бір реттен ұзартылған, банк үшін тәуекел тудыратын несиені
білдіреді, мұндағы провизия сомасы 20% мөлшерінде.
В) күмәнді 3-категория ( қайтарылу мерзімі 60-90 күнге дейін
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін тәуекелі жоғары
несиені айтамыз, провизия сомасы 20% көлемінде.
Г) күмәнді 4-категория ( қайтарылу мерзімі 90-120 күнге
кешіктірілген, мерзімі бірнеше рет ұзартылған, банк үшін үлкен тәуекел
тудыратын несие, провизия сомасы 25% сомасында.
Д) күмәнді 5- категория ( қайтарылу мерзімі 120-150 күнге
кешіктірілген, қайтарылу мерзімі бірнеше рет ұзартылған, тәуекелі банкке
жоғары болып келетін, провизия 50% көлемінде құрылған несиелер.
3. Үмітсіз несиелер – қайтару мерзімі 180 күнге дейін және одан жоғары
мерзімге кешіктірілген, банк үшін өте қауіпті, яғни пайдасы есебінен
жабылатын, 100% мөлшерде провизия құрылатын несиені айтамыз.
Несиелік тәуекелді басқару процессінің міндеттері:
Несиелік тәуекелді бағалау және талдау. Тәуекелді талдау ақпаратының
алғышартының бірі сәйкестендіру. Банк әртүрлі ақпараттар алуға қажетті
шығындарға да көңіл бөле отырып, өзінің барып отырған тәуекелін анықтауы
тиіс.
Тәуекел мөлшерін анықтау. Тәуекелді сәйкестендіру мен тәуекел көлемін
өлшеу әдісі тығыз байланысты. Тәуекел көлемін сандық сипатта анықтау нақты
тәуекел мөлшерін қалыптастыруға және потенциалды шығындар көлемін бағалауға
көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару. Тәуекел мөлшерін және түрін анықтағаннан
кейін оны басқару стратегиясы мен әдістемесін дайындау керек. Бұр процесс
несиелік тәуекелдің пайда болуын ескертуге және банктің өтімділігі мен
табыстылығына әсер ететін несиелік тәуекел салдарының алдын алуға
бағытталуы тиіс.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімділігін басқару. Несиелік тәуекелді
басқару бойынша жүргізілетін шаралардың нәтижесі әрдайым бақылануы тиіс.
Бақылау болжамдалған көрсеткіштерден тәуекелдің ауытқу себебін табуға және
талдауға көмектеседі. Тәуекел мөлшері және көлемі уақыт сайын өзгеріп
отыратындықтан бақылау несиелік қатынас кезеңіндегі клиенттің несиелік
қабілетінің нашарлауын және бағасын, кепілін анықтауға көмектеседі.
Несиелік тәуекелді басқару мына көрсеткіштерді басқаруға негізделеді:
ссудалық портфель сапасы, несиелік тәуекелді төмендету, тәуекелді алдын ала
байқау, оның мөлшері мен салдарын анықтау, тәуекелмен байланысты шығындар
мөлшерін минимизациялау мен болдырмау бойынша шараларды дайындау және
өткізу.
Несиелік тәуекелді басқару екі бағытта жүргізіледі:
1. несиелік операция технологиясын басқару;
2. несиелік тәуекелді басқару.
Несиелік операциялар технологиясын басқару несиелік саясатты ендіру
негізінде ұсыныстарды дайындау бойынша ұйымдық процесс, яни банктің берген
әр несиесіне кезеңмен дайындалған басқару саясаты жүргізілуі тиіс.
Несиелік тәуекелді басқару да нақты несиемен байланысты: несиелік
қабілетті талдау, мүкін шығындарға резерв құру, несиелік портфелді
диверсификациялау, т.б.
Негізінде несиелік тәуекелді басқару бірінен соң бірі жүргізілетін
процесстер жиынтығы ретінде қарастырылады
1 - кезең. Несиелік тәуекелді сәйкестендіру — тәуекелдің пайда болу
факторларын анықтау.
2 - кезең. Несиелік тәуекелді бағалау
2.1 тәуекелді өткізу мүмкіндігін бағалау;
2.2 тәуекелді өткізуде пайда болатын шығындарды
2.3 қабылдайтын тәуекелді бағалау.
3 - кезең. Несиелік тәуекел стратегиясын таңдау — шешімді қабылдау жүйесі
3.1. тәуекелді бірден қабылдау туралы шешім;
3.2 тәуекелмен байланысты іс - әрекеттерден бас тарту туралы шешім;
3.3 егер тәуекел деңгейін төмендету бойынша нақты шараланы қолдану шарты
болған жағдайда тәуекелді қабылдау туралы шешім.
4 – кезең. Несиелік тәуекел деңгейін бақылау — тәуекелге мониторинг жүргізу
5 – кезең. Несиелік тәуекелді минимизациялау- тәуекел деңгейін төмендету
әдістерін таңдау және қолдану.
Несиелік тәуекелді басқару жүйесі белгілі элементтен тұрады.
Сурет 2. Несиелік тәуекелді басқару жүйесінің элементтері
Дерек көзі: Банковские риски-2009. Лаврушин И.К.
Осы аталған несиелік тәуекелді басқару элементтерінің маңыздылары
ақпараттық жүйе, клиенттің несиелік қабілеті, несиелендіру процесін және
саясатын анықтау, дұрыс құжаттама жасау.
Тәуекелді басқару кезінде әрбір несиелік бөлім мына шараларды жүргізуі
тиіс: 1. тәуекелді мөлшерлеу;
2. тәуекел мөлшерін анықтау;
3. тәуекуелді бақылау;
4. мониторинг
Тәуекелді мөлшерлеу — лимиттер белгілеу, яғни банк жетекшілігінің өз
стратегиясына сәйкес қабылдайтын тәуекелдің шекті деңгейін анықтау. Бұл
лимиттер көбіне банктің несиелік саясатында көрсетіледі. Несиелік саясат
банктің барлық қызметін ашық көрсетеді. Сондықтан несиелік саясатта
несиелік портфел несиені саралаудан, несиеге баға белгілеуден , тәуекелді
ескере отырып проценттік ставкалардан қалыптасады.
Тәуекел мөлшерін анықтау нақты операцияның тәуекел мқлшерін есептеуге
негізделеді(бір қарыз алушының несиелік қабілеті).
Тәуекелді бақылау менеджерлер мен акционерлердің де міндеті болып
табылады, яғни олар оперативті басқаруды жүзеге асырады. Жалпы бақылаудың
міндеті жоғарғы дәрежелі мамандардың болуы, кадрлардың біліктілігі, осы
мақсаттарды жүзеге асыруда тиімді жұмыс уақытын белгілеу.
Банкте тәуелсіз бақылау механизмінің болуы, ал оның пәні шешім
қабылдау және несие портфелінің құрамын анықтау, келісім жасау болып
табылады.
Басқару бақылауының элементі:
• несиелік аудит мамандандырылуы, несиелік шешім қабылдау тәуелсіз
жүргізілуі, жалпы несиелік портфелдің сапалы болуы
• несиелік ақпараттық басқару жүйесі (НАБЖ) нақты несие бойынша
мониторинг жүргізуге және несие портфелінің сапасын басқару үшін
несиелік бөлім қызметкерлеріне нақты және оперативті ақпараттыберуі
тиіс;
• қаражат қозғалысын бақылау, яғни барлық ресмилік орындалғанға дейін,
авторизация процесі біткеннен кейін қарыз алушының ақшаны алуы.
Тәуекелге мониторинг кері байланыс арқылы тәуекелді тәуелсіз және
әрдайым бақылау мен бағалау. Несиелік мониторинг — клиенттің несиелік
қабілетіне тұрақты бақылау және тексеру. Мониторинг несиелік талдау, ішкі
және сыртқы аудит, берілген ақпараттың есептілігі, қарыз алушының несиелік
қабілетін бағалау және таңдау, күмәнді несиелерді қалпына келтіру, қарыз
алушының несиелік қабілеті бұзылған жағдайда жүргізіледі.
Несиелік тәуекелді басқарудың тиімді жүйесі:
□ несиелік тәуекелді бағалау;
□ банк пен қарыз алушының жеке қатынастарын бақылау;
□ несиелік портфелді басқару.
Несиелік тәуекелді бағалау өзара байланысты факторлардың, тәуекелге
әсер ететін, бағалау әдістері мен критерийлер жиынтығы.(2-сурет). Өзара
байланысты факторлар: несиенің қамтамасыз етілуі, несие мәмілесінің сипаты,
қарыз алушының қаржылық тұрақтылығы. Несиелік тәуекелді бағалауға әсер
ететін факторларды толығымен ашып көрсетейік. “Несиенің қамтамасыз етілуі”
клиенттің ссудалық қарызын жабу деңгейі. Бұл фактормен байланысты критерий
қамтамасыз етілудің өтімділігі, жеткіліктілігі, сақтандырылуы. Бұл банктің
қамтамасыз етуді қалай жүзеге асыратындығын ( бағасы, мерзімі, сақтау
шарты) көрсетеді.“Несие мәмілесінің сипаты” несие келісімінің негізділігі
мен нақтылығымен көрінеді, бұл өз кезегінде несиенің мақсатқа сәйкес
болуымен, оның мерзімділігімен, несие сомасымен, қайтарымдылық және өтеу
шартымен сипатталады. Ақша ағымының жағдайы мен қаржылық коэффициентін
есептеуге негізделген.“Қарыз алушының қаржылық тұрақтылығы” клиенттің
қаржылық жағдайын бағалау, яғни уақтылы банкроттықтан сақтануға
көмектеседі. Мұның негізгі критерийі несиелік қабілет, капиталдың
жеткіліктілігі, репутация, басқару сапасы.
Несиелік тәуекелді бағалау
1.3 Банктiк ссуда алушының несиелiк қабiлеттiгiн бағалау – несиелік
портфель сапасы негізі
Банктер ссуда алушы және алынатын несие туралы мәліметтер жинағаннан
кейін қарыз алушылардың несие және төлем қабілеттерін сипаттайтын
көрсеткіштерді анықтайды. Қарыз алушылардың жеке немесе заңды тұлға
болғандығына байланысты олардың несие және төлем қабілеттері де әртүрлі
анықталады.
Жеке тұлға болып табылатын клиенттің төлем және несие қабілетін
бағалау үшін отандың тәжірибеде мынадай көрсеткіштер қолданылады: [12]
1) Ай сайынғы төленетін негізгі қарыз сомасын анықтау, яғни қарыз
алушының ай сайын несие бойынша пайызды қоспағанда төлеуге
тиісті сомасы. Бұл коэффициент келесідей формуламен есептеледі:
Берілетін несие сомасы
Ат = ----------------------------------- ---
Берілген мерзімі
2) Ай сайынғы төленетін пайыз сомасы. Бұл жерде ай сайын несие
бойынша пайыздың төленуге тиісті сомасы анықталады. Бұл келесі
формулаға сәйкес есептеледі:
Берілетін несие сомасы * %
А% = ----------------------------------- --
Берілген несие мерзімі
3) Ай сайынғы несие бойынша төлемдер мен пайыздар мөлшері.
Келесідей анықталады:
А = Ат + А%
4) Нақты несие қабілеттілік коэффициенті, яғни қарыз алушының
өтеуге мүмкіндігі бар соманы көрсетеді. Басқаша айтқанда, тек
осы сома шегінде банк клиентіне несие бере алады. Ол мына
формуламен есептеледі:
Ат + А%
Нақты несие қаб.коэф. = -------------------------
Таза табыс
Сондай-ақ, жеке тұлғаның төлем қабілетін есептеудің тағы бір түрін
келтіруге болады, бұл банктің несиеге бере алатын максималды соманы
көрсетеді. Ол келесідей есептеледі:
Тқ = Таза табыс * % * несиенің мерзімі
Заңды тұлға болып табылатын қарыз алушылардың несие қабілетін анықтауда
басқа көрсеткіштер пайдаланады. Қарыз алушының несие қабілетін бағалайтын
негізгі көрсеткіштерге жатады:
□ Ағымдағы өтімділік коэффициенті
□ Жалпы өтеу коэффициенті
□ Меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыздану
көрсеткіші. [13]
ҚР ҰБ несие қабілетті бағалауда банктерге келесідей қосымша
көрсеткіштерді анықтауды ұсынады. Олар үш топқа бөлінеді: [16]
1) Қаржылық тұрақтылық коэффициенттері жоғарыда аталғандармен
бірге:
➢ Қаржылық тұтқа коэффициенті
➢ Жалпы айналым қаражаттарының ішіндегі меншікті
қаражаттардың үлесі
2) Кәсіпорынның рентабельділік көрсеткіштері, соның ішінде:
➢ Сату рентабельдігі
➢ Кәсіпорынның рентабельдігі
➢ Меншікті капитал рентабельдігі
3) Айналымдылық көрсеткіштері, соның ішінде:
➢ Сатудан түскен 1 күндік орташа түсім
➢ Айналым қаражаттарының айналымдылық мерзімі (күнмен)
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz