Баланың сөйлеу тілінің дамуында жаңылпаш пен жұмбақ қолдану
Кіріспе
I . бөлім
Баланың сөйлеу тілінің дамуында жаңылпаш пен жұмбақтың теориялық негіздері.
1.1. Баланың сөйлеу тілінің дамуы.
1.2. Көмекші мектеп оқушыларының жалпы сөйлеу тілінің дамуындағы жаңылпаш пен жұмбақтың ерекшеліктері.
II . бөлім
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен жұмбақтың ерекшеліктері.
2.1. Зерттеу әдістемесі.
2.2. Зерттеу нәтижесі.
III . бөлім
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
I . бөлім
Баланың сөйлеу тілінің дамуында жаңылпаш пен жұмбақтың теориялық негіздері.
1.1. Баланың сөйлеу тілінің дамуы.
1.2. Көмекші мектеп оқушыларының жалпы сөйлеу тілінің дамуындағы жаңылпаш пен жұмбақтың ерекшеліктері.
II . бөлім
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен жұмбақтың ерекшеліктері.
2.1. Зерттеу әдістемесі.
2.2. Зерттеу нәтижесі.
III . бөлім
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Еліміз егеменді, тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін ауқымды өзгерістер жүріп жатыр.
Саяси – экономикалық тағы басқа дами бастаған сайын, елімізде барлық жағынан елеулі өзгерістер енуде. Қазақстан Республикасы өзін бүкіл әлемге демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде танытты. Осы 15 жыл ішінде Қазақстан Республикасы табанды түрде күресіп, саяси – экономикалық білім жүйесінің өзгеруіне алып келді.
Қазіргі жастар ертеңгі ел басындағы халық тағдырын шешетін азамат болады. Сондықтанда, мемлекеттің алдында тұрған міндеті – қоғамда өз орнын табатын жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады.
Адамды – адам қылған, ары қарай дамытып, жетілуіне итермелеген, әр қашан жетелеу үстінде тұрған құбылыс ретінде ең алдымен – тілді алуға болады.
Тіл – адам ойын жетілдіруші, халық мәдениетін таныстырушы, әлемді-қоғамды таныстырушы.
Тіл арқылы - әр адам өз ойын, өз пікірін жеткізе алады, қоршаған ортамен қарым - қатынасқа түсе алады. Тілді тиімді әрі дұрыс пайдалану адамның сөздік қорына және орынды қолдануына байланысты. Сөз байлығы мол баланың ойы ұшқыр, шешен, әсерлі етіп сөйлей алады.
Біздің қарастыратынымыз көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қоры.
Зерттеу жұмысының өзектілігі
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қоры аз және кедей болып келеді. Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылары көп заттардың мағынасын түсіне бермейді. Және сөздері жұпыны болып келеді. Олар қысқа, қарапайым сөздерді өз сөздерінде қолданады. Сол себептен осы көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту өзекті мәселенің біріне айналып отыр.
Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстары бірнеше жұмыстың мәселесін шешеді. Мәселен: біріншіден, тілдік қарым - қатынасқа түсу және өз ойын басқаларға еркін жеткізу.Екіншіден, сөздірді қолданып, тілдері жетіледі.Үшіншіден, сөз байлығы дамиды және ойы да дамиды.
Жұмыстың мақсаты: көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен жұмбақтың деңгейін анықтау.
Зерттеу нысанасы – көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен жұмбақтың дамуы.
Зерттеу пәні – көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту әдістемесі.
Зерттеу міндеттері:
1. Әдебиетке шолу.
Саяси – экономикалық тағы басқа дами бастаған сайын, елімізде барлық жағынан елеулі өзгерістер енуде. Қазақстан Республикасы өзін бүкіл әлемге демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде танытты. Осы 15 жыл ішінде Қазақстан Республикасы табанды түрде күресіп, саяси – экономикалық білім жүйесінің өзгеруіне алып келді.
Қазіргі жастар ертеңгі ел басындағы халық тағдырын шешетін азамат болады. Сондықтанда, мемлекеттің алдында тұрған міндеті – қоғамда өз орнын табатын жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады.
Адамды – адам қылған, ары қарай дамытып, жетілуіне итермелеген, әр қашан жетелеу үстінде тұрған құбылыс ретінде ең алдымен – тілді алуға болады.
Тіл – адам ойын жетілдіруші, халық мәдениетін таныстырушы, әлемді-қоғамды таныстырушы.
Тіл арқылы - әр адам өз ойын, өз пікірін жеткізе алады, қоршаған ортамен қарым - қатынасқа түсе алады. Тілді тиімді әрі дұрыс пайдалану адамның сөздік қорына және орынды қолдануына байланысты. Сөз байлығы мол баланың ойы ұшқыр, шешен, әсерлі етіп сөйлей алады.
Біздің қарастыратынымыз көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қоры.
Зерттеу жұмысының өзектілігі
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қоры аз және кедей болып келеді. Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылары көп заттардың мағынасын түсіне бермейді. Және сөздері жұпыны болып келеді. Олар қысқа, қарапайым сөздерді өз сөздерінде қолданады. Сол себептен осы көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту өзекті мәселенің біріне айналып отыр.
Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстары бірнеше жұмыстың мәселесін шешеді. Мәселен: біріншіден, тілдік қарым - қатынасқа түсу және өз ойын басқаларға еркін жеткізу.Екіншіден, сөздірді қолданып, тілдері жетіледі.Үшіншіден, сөз байлығы дамиды және ойы да дамиды.
Жұмыстың мақсаты: көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен жұмбақтың деңгейін анықтау.
Зерттеу нысанасы – көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен жұмбақтың дамуы.
Зерттеу пәні – көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту әдістемесі.
Зерттеу міндеттері:
1. Әдебиетке шолу.
1. Әуелбаева Ш. “Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы”. Жинақ. Алматы. 1987ж.
2. Быкова Л.Н. “Развития связной речи глухих учащихся начальных классов”. Москва. Провсвещение. 1989г.
3. Әбдікәрімова Т.М. “Бастауыш класта текст арқылы ауызша тіл дамыту”. Автореферат. Кон. пед. наук. Алматы. 1993ж.
4. Омаркова М.И. “Активизация словаря школьника на уроках чтения”. Москва. АПН. РСФСР. 1963г.
5. А.Байтұрсынов “Тіл тағлымы”. Алматы. Ана тілі. 1992ж.
6. Ә.Садуақасов “Қазақ тілінен әдістемелік құрал”. Алматы. Қазманбет баспасы. 1994ж.
7. Любинская А.А. :”Бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнінде”. Алматы. Мектеп. 1981ж.
8. Лурия А.Р. “Язык и сознание”. Москва. МГУ. 1979г.
9. Ганчарова В.С. “Типы мышления и учебная деятельность”. Свердловск. СПН. 1972г.
10. Леонтьев А.А. “Язык, речь, речевая деятельность”. Москва. Посвещение. 1969г.
11. Жұмабаев М. “Педагогика”. Алматы. Ана тілі. 1992ж.
12. Леонтьев А.Н. “Основы теории речевой деятельности”. Москва. Наука. 1974г.
13. Ақбаев К.Ш. “Орыс тілінде жүретін мектеп сыныптарындағы оқушылардың қазақша сөздік қорын молайту”. Дисс. кон. пед. наук. Алматы. 1995ж.
14. Ақбаева К.Ш. “Сөздік жұмысын жүргізу әдістері”. II–Бастауыш мектеп. 1996-N7-8.
15. А.К. Аксенова “Развитие речи”. Москва. Владьс. 2004г.
2. Быкова Л.Н. “Развития связной речи глухих учащихся начальных классов”. Москва. Провсвещение. 1989г.
3. Әбдікәрімова Т.М. “Бастауыш класта текст арқылы ауызша тіл дамыту”. Автореферат. Кон. пед. наук. Алматы. 1993ж.
4. Омаркова М.И. “Активизация словаря школьника на уроках чтения”. Москва. АПН. РСФСР. 1963г.
5. А.Байтұрсынов “Тіл тағлымы”. Алматы. Ана тілі. 1992ж.
6. Ә.Садуақасов “Қазақ тілінен әдістемелік құрал”. Алматы. Қазманбет баспасы. 1994ж.
7. Любинская А.А. :”Бастауыш мектеп оқушыларының психологиясы жөнінде”. Алматы. Мектеп. 1981ж.
8. Лурия А.Р. “Язык и сознание”. Москва. МГУ. 1979г.
9. Ганчарова В.С. “Типы мышления и учебная деятельность”. Свердловск. СПН. 1972г.
10. Леонтьев А.А. “Язык, речь, речевая деятельность”. Москва. Посвещение. 1969г.
11. Жұмабаев М. “Педагогика”. Алматы. Ана тілі. 1992ж.
12. Леонтьев А.Н. “Основы теории речевой деятельности”. Москва. Наука. 1974г.
13. Ақбаев К.Ш. “Орыс тілінде жүретін мектеп сыныптарындағы оқушылардың қазақша сөздік қорын молайту”. Дисс. кон. пед. наук. Алматы. 1995ж.
14. Ақбаева К.Ш. “Сөздік жұмысын жүргізу әдістері”. II–Бастауыш мектеп. 1996-N7-8.
15. А.К. Аксенова “Развитие речи”. Москва. Владьс. 2004г.
Жоспар:
Кіріспе
I - бөлім
Баланың сөйлеу тілінің дамуында жаңылпаш пен жұмбақтың теориялық
негіздері.
1. Баланың сөйлеу тілінің дамуы.
2. Көмекші мектеп оқушыларының жалпы сөйлеу тілінің дамуындағы жаңылпаш
пен жұмбақтың ерекшеліктері.
II - бөлім
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен жұмбақтың
ерекшеліктері.
2.1. Зерттеу әдістемесі.
2.2. Зерттеу нәтижесі.
III - бөлім
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту
жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Еліміз егеменді, тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін ауқымды өзгерістер
жүріп жатыр.
Саяси – экономикалық тағы басқа дами бастаған сайын, елімізде барлық
жағынан елеулі өзгерістер енуде. Қазақстан Республикасы өзін бүкіл әлемге
демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде танытты. Осы 15
жыл ішінде Қазақстан Республикасы табанды түрде күресіп, саяси –
экономикалық білім жүйесінің өзгеруіне алып келді.
Қазіргі жастар ертеңгі ел басындағы халық тағдырын шешетін азамат
болады. Сондықтанда, мемлекеттің алдында тұрған міндеті – қоғамда өз орнын
табатын жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады.
Адамды – адам қылған, ары қарай дамытып, жетілуіне итермелеген, әр
қашан жетелеу үстінде тұрған құбылыс ретінде ең алдымен – тілді алуға
болады.
Тіл – адам ойын жетілдіруші, халық мәдениетін таныстырушы, әлемді-
қоғамды таныстырушы.
Тіл арқылы - әр адам өз ойын, өз пікірін жеткізе алады, қоршаған
ортамен қарым - қатынасқа түсе алады. Тілді тиімді әрі дұрыс пайдалану
адамның сөздік қорына және орынды қолдануына байланысты. Сөз байлығы мол
баланың ойы ұшқыр, шешен, әсерлі етіп сөйлей алады.
Біздің қарастыратынымыз көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының
сөздік қоры.
Зерттеу жұмысының өзектілігі
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қоры аз және
кедей болып келеді. Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылары көп
заттардың мағынасын түсіне бермейді. Және сөздері жұпыны болып келеді. Олар
қысқа, қарапайым сөздерді өз сөздерінде қолданады. Сол себептен осы көмекші
мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту өзекті
мәселенің біріне айналып отыр.
Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту
жұмыстары бірнеше жұмыстың мәселесін шешеді. Мәселен: біріншіден, тілдік
қарым - қатынасқа түсу және өз ойын басқаларға еркін жеткізу.Екіншіден,
сөздірді қолданып, тілдері жетіледі.Үшіншіден, сөз байлығы дамиды және ойы
да дамиды.
Жұмыстың мақсаты: көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының
жаңылпаш пен жұмбақтың деңгейін анықтау.
Зерттеу нысанасы – көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының
жаңылпаш пен жұмбақтың дамуы.
Зерттеу пәні – көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік
қорын молайту әдістемесі.
Зерттеу міндеттері:
1. Әдебиетке шолу.
2. Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын
тексетудің әдістемесін құрастыру.
3. Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен
жұмбақтың деңгейін анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларын қазақ халық ауыз әдебиеті
арқылы сөздік қорын дамыту мәселесібұрын арнайы зерттелмеген.
Ғылымда бірінші рет халық ауыз әдебиеті арқылы сөздік қорын дамыту
ғылыми сипаттамасы берілді.
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларына сәйкес сөздік қорларын
дамыту теориялық негізі айқындалып, жас оқушы тіліндегі сөздік қорын
молайту, оның қолдану жолдары эксперемент арқылы тексерілді.
Зерттеу болжамы: Егер біз көмекші мектептегі бастауыш сынып
оқушыларының лексикалық сөздік қорын белсенді түрде дамытсақ, әр түрлі
арнайы әдіс - тәсілдер арқылы молайтсақ, олардың білім деңгейлері, сөйлеу
сапалары, сөздердің мағынасын түсінуі, өз ойын дұрыс жетік жеткізуі осы
сапаларының барлығы жоғары болады. Көптеген арнайы мекемелер,
реаблитациялық орталықтар, арнайы П.М.П.К. – кабинеттерін ашып, арнайы
техникалар пайдаланып дамытамыз деген болжам бар.
I - бөлім
Балаларды сөйлеу тілінің ғылыми теориялық негіздері
1. Қалыпты жағдайда дамыған балалардың сөйлеу тілінің дамуындағы жаңылпаш
пен жұмбақтың ерекшелігі
Сөйлеу тілінің дамуы бірізділікпен, жүйелілікпен дамиды. Адам
бүкіл өмірін сөйлеу тілін меңгерумен, оны байылумен өткізеді. Алғашқы
балалық шақта қарапайым сөйлеу тілін меңгереді. Өз ойын жеткізу мүмкіндігі
жас ұлғайған сайын дамып, сөздік қоры молая түседі. Бала даму үстінде
күрделі сөз түрлерін пайдалана бастайды, көп түрлі синтаксистік сөздерді
құрай бастайды.
Басқа сөзбен айтқанда, бала өз ана тілдік қызмет арқасында
меңгере бастайды. Міне, сондықтанда оқушылардың тілін дамытуда күнделікті
мақсатты түрде жұмыс жасау қажет.
Жеке адамның сөйлеуі – оның білімі мен мәдениетінің,
сауаттылығының, жалпы рухани дірежесінің негізгі көрсеткіштерінің бірі,
адамның сөйлеуінен оның ішкі дүниесі білінеді. Сөйлеу арқылы адам ойын
басқаға жеткізеді, ішкі сезімін білдіреді, сол арқылы басқаға әсер етеді.
Қазіргі қоғамда адамның белсенді әрекеті оның тілінің дамуындағы жаңылпаш
пен жұмбақтың дәрежесіне де байланысты, ал оқушылардың сөздік қорларының
дамуы оның мектептегі үлгеріміне де әсер етеді. Ал баланың жаңылпаш пен
жұмбақтың дамуы сөз байлығы, оның дүниетанымына, жаңа ұғымдар мен
түсініктер білімінің байып, кеңіп отыруына байланысты. Сонымен бірге тілі
жақсы дамыған, тіл байлығы мол оқушының қоғам мен табиғат туралы өте
күрделі ұғымдардың байланысын түсінуі, тануы жеңілдейді.
Мектеп оқушыларының сөздік қорларын молайту өте кең тұрғыда және
жүйелі жұмыс ретінде жүргізуі қажет.
Мектеп балаға, оқушыға, әдеби тілінің нормасын үйретеді. Мектепте
оқушы әдеби тілді, оның әдеби, ғылыми және ауыз екі сөйлеу түрлерін
меңгереді. Оны толығырақ айтсақ, оқушының сөздік қоры байиды, мыңдап жаңа
сөздер, сөздердің жаңа мағыналарын үйренеді.
Мектеп оқушының сөйлеу дағдысын қалыптастырады, ал оның аумағы
өте кең. Оқушының жаңылпаш пен жұмбақтың дамуы жалғыз мектепке ғана
байланысты емес деп санауға болмайды. Мектеп бала тілінің дамуындағы
жаңылпаш пен жұмбақтың процесінде негізгі қызметті атқаратыны рас, бірақ ол
бірден бір фактор емес.
Адамның жалпы өсіп дамуында, жеке басының қалай қалыптасуында,
оның өскен қоғамдық ортасының қызметіне де байланысты.
Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, оған өскен ортаның әсері
болатыны заңды.
Сөздік қордың молаюы оқушының мектептен тыс қоғамдық ортада,
әлеуметтік ортада дамиды.
Тіл дамыту яғни, жаңылпаш пен жұмбақтың дамуына қатысты бір
мәселе – ой дамыту. Өйткені тіл – ойдың сыртқы көрінісі, сөйлеу арқылы ойды
білдіреміз. Ал ойдың сөзге орнауы ойдың нақтылануына, ойдың жүйеленіп,
айқындалуына мүмкіндік жасайды.
Бала мектепке келгенде, оның сөйлеу тілі біршама қалыптасып,
өзінің интелекті дамуының деңгейіне сәйкес, тілдегі сөзді қолдана алады.
Олар қарапайым сұрақтарға жауап беріп, өздері де сондай деңгейдегі
сұрақтарды қоя алады. Бірақ бастауыш сынып оқушыларының әңгімелерін ата -
ана, мұғалім әрдайым қопаштап, көтерме сұрақтар қойып, баланың ойын, сөздік
қорын ары қарай дами түсуіне ықпал етіп отыру керек. Себебі бастауыш сынып
оқушыларының монологтық тілі дами қоймайды.
Баланың алғашқы даму шарты қарым - қатынас қажеттілігінен
туындайды. Бірінші шарт, ол жалпы бәріне түсінікті тілде ғана қарым –
қатынасқа түсе алады.
Екінші шарт, бұл баланың сөйлеу ортасына байланысты. Балаға әр
қашан сөйлеуге жағдай жасап отыру тиіс.
Үшінші шарт, ол баланың қабылдауына, сөйлеу байлығына байланысты.
Тіл тек қана қарым - қатынасқа түсуге көмектеспейді, ол дүниені
тануға да көмектеседі.
Басқа сөзбен айтқанда, тілдің дамуы ол тек тілдік қажеттілік
емес, сонымен бірге, материалдық қажеттілікке де кіреді.
Бала сөйлеу тілді бір қалыпты, баяу меңгереді. Ол қарым - қатынас
үстінде, сөйлеу қызмет процесі кезінде меңгереді. Бірақ бұл балаға
жеткілікті емес. Бірқалыпты баяу (стихинно) меңгерген сөйлеу тілі әр
қашанда дұрыс деп есептелінбейді.
Негізгі сөйлеу тіл дағдылары бастауыш сыныптарда қаланады. Міне
дәл осы кезде балалар алғаш әдеби тілмен танысады. Бастауыш сынып оқушылары
алғашқы кезеңде көз алдында тұрған заттардың атын біліп алады. Сонымен
қатар заттардың қимылын, жай - күйін, санын, түр - түсін білдіретін
сөздермен де танысады.
Жалпы бастауыш сынып оқушыларының 10 мыңдай сөздік қорлары
болады. бастауыш сынып оқушылары зат есімдерді, жаңылтпаш пен жұмбақтар
терді сөздерінде көп, әрі жиі қолданады. Бастауыш сынып оқушылар
бағдарламасында 1 – 4 сыныптар бойынша игерілуге, меңгерілуге тиісті сөздер
төмендегідей:
1 - сынып – 200 - 250 .
2 - сынып – 250 - 350 .
3 - сынып – 350 - 400 .
4 - сынып – 400 - 500 .
сөздерді меңгереді. Жалпы мектептегі 1 – 4 сынып оқушылары 1000 – 1500-ге
дейін сөзді меңгере алады. Өйткені оқушы балабақшаның өзінде-ақ 200 – 250
сөзді білетіні аңғарылды.
1 - сыныпта оқушылардың сөздік қоры аз, әрі жаңа сөздердің
мағынасын білмегендіктен, көбінесе суретті сөздікті жиі қолданады.Олар
суреттерден зат есімдерді жиі айтады.
Көрнекілікті пайдалану 1 - сыныпта өте пайдалы, 1 - сыныпта оқушы
қимылға байланысты сөздерді көбірек естиді, терезені аш, үйге кір, отыр,
шық, кітапты әкел, жауап бер, тағы басқа.
Бастауыш сынып оқушылары сан есім, жұмбақтар сөздерін 2 – 4
сыныптарда жиі қолдана бастайды. Ол сабақта және сабақтан тыс кездерде
қалыптасып, олардың сөздік қор көлемдерін кеңейте бастайды. Мәселен: сурет,
еңбек, дене тәрбиесі, математика, айналамен танысу, тағы басқа сабақтарда
жақсы қалыптасады.
Адамның және тұлға ретінде пісіп жетілуіне – тілдің айрықша ролі
бар. Тіл арқылы біз қарым - қатынасқа түсіп, өз ойымызды басқаларға
жеткізіп, өз пікірлерімізді жеткізе аламыз.
Қазақтың алғашқы ғұлама ұстазы Ы.Алтынсарин қазақ даласында
оқулық құрастырған ғалым. Оның қазақ балаларына арналған оқулықтары бар.
Мәселен, Қазақ хрестоматиясы, Мактубат, Қазақ жеріндегі орыс тілін
үйретудің басты құралы атты оқулықтары бар.
Ы.Алтынсарин тілді оқыту барысында оқушыларға сөз мағыналарын,
грамматикалық заңдылықтарды жүйелі үйрету қажеттілігіне баса назар
аударған.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаушылардың бірі
А.Байтұрсыновтың айтуы бойынша: Тіл адамдардың адамдық белгісінің зоры,
жұмсайтын қаруының бірі, - деген. Яғни, тіл тек адам баласына ғана тән
қасиет екенін айтып кеткен.
А.Байтұрсыновтың еңбектерінде оқушылардың сөз байлығын молайту
мәселесі арнайы сөз барысында, оқушылардың сөздік қорын жетілдіруге арнайы
бірнеше жұмыстарды жүргізгені байқалды.
Ә.Садуақасовтың: Адамды бір – бірімен қоғамдастыратын басты
құрал – тіл болып табылады, - деген.
Бастауыш сыныптарда балаға тілдің фонетикалық құбылыстары,
лексикалық ерекшеліктері, грамматикалық заңдылықтары үйретіледі. Мұнда
мұғалімдердің алдында екі міндет тұрады. Бірі – оқушыға сөздің дұрыс
айтылуы мен дұрыс жазылуын үйрету. Екіншісі – сөз қорын молайту, оларды
дұрыс қолдану.
Ш.Уақбаев: Баланың сөздік қоры мектепке келісімен - ақ,
бірден дамып, байып кетпейді. Бұл өте күрделі, ұзақ процесс. Оқушының
неғұрлым сөздік қоры көп болса, ойлау қабілеті жақсы жетілсе білімі
тереңдеп тез үйренеді, - деген. Ол балалардың жаңылпаш пен жұмбақтың мол
болуына байланысты екендігін айтып кеткен.
Ғалымдардың пікірі бойынша мектепке алғаш келген балалардың
сөздік қоры 3000 – 700 аралығында. Ал ары қарай дамыту мұғалімнің басты
міндеті. Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жөнінде қазақтың
бірнеше ғалымдары айтып кеткен. Мәселен: Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов,
Ә.Садуақасов, Ғ.Бегалиев, Р.Әміров, тағы басқа өз пікірлерін білдіріп,
көптеген қырларын ашып көрсеткен.
Т.Шотонов – қазақ тілін оқытуда өз үлесін қосқан ғалым. Оның
тіл байыту, Бастуыш мектептегі қазақ тілінің әдісі атты еңбектері бар.
Ол өз еңбектерінде сөздік қорын дамыту мәселесін қозғаған.
Ә.Садуақасов – бастауыш сынып оқушыларының сөз байлығын молайту
мәселесіне қатысты құнды пікірлер айтқан. Ол: Оқушылардың сөз байлығын
молайту жұмысын бөлек, сабақ етіп те, кітап оқу, грамматика, емле және жазу
сабағында байланыстырып та жүргізуге болады, - деген.
Р.Әміров 1957 жылы жарық көрген Бірінші сыныпта оқушылардың
тілін дамыту үшін істелінетін жұмыстар атты еңбегінде бастауыш сынып
оқушыларының тіліне 5 – түрлі талап қойған, оның біріншісі – оқушының сөз
байлығының мол болуы керек дейді.
Г.Уәйісованың айтуы бойынша Оқушының сөздік қорынбайыту әр бір
сабақ барысында бірте – бірте жүргізілетін күрделі процес. Балалардың
сауаттылығын жетілдіру мақсатымен жүргізілетін маңызды іс, тек сөздің
толтыру жұмысымен ғана шектеліп қалмау керек. Сабақта түсіндірілген әрбір
жаңа сөздің мағынасын анық ұғындыру керек, - деген.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту барысында сөз
мағынасын түсіндіруге баса көңіл аудару керек. Себебі, әрбір сөздің
мағыналық жағы ұғым ғана емес, балалардың қарым - қатынас қызметінде
пайдаланар басты материал. Бала сөз мағынасын қаншалықты дұрыс түсінсе,
сөздік қарым - қатынас кезінде ретті қолданып, оның жаңылпаш пен жұмбақтың
мол болуына әсер етеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын байытуды сөз мағынасын
жете түсіндіріп, оны балалар күнделікті өмірде пайдалану үшін жаттығулар
жүйесін жасау керек.
Ол үшін бастауыш сынып оқушыларына қандай сөз беру қажет, қанша сөз
беру керек, қандай жаттығулар жүйесін орындату қажет. Қандай әдістерді
қолдану керек – деген сұрақтарға жауап беру қажет болады. Жалпы айтқанда,
бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарын ғылыми
негіздерін жасау қажеттігі туды.
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту мәселесі XIX ғасырдың
соңынан бері қарай айтып келе жатыр. Ол жылдары бастауыш мектеп
оқушыларының сөздік қорын молайту мәселесі басқа мәселелер құрамында
айтылатын, ол өз алдында жеке мәселе болып қарастырылмаған.
Кейін берте келе ол мәселе жәке мәселе ретінде қарастырыла бастады.
Ал 1990 жылы қазақ тілі мектептік тіл дәрежесін алғаннан бастап, қазақ
тілі мәселесіне көңіл бөліп, бұл мәселенің зерттелуі, оқулықтар,
бағдарлаулар жазу қолға алынды.
Л.С.Выготскийдің, Ж.И.Жинкинаның пікірі бойынша оқушылардың сөйлеу
тілін дамыту, сөздік қорын байыту жұмыстарымен байланыстыра оқытуда
оқушылардың жас ерекшелік ескеруге негізделінеді.
Мектеп жасына дейінгі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қоры мен
сөйлеу дәрежесі жөніндегі педагог - психолог, әдіскер ғалымдардың ғылыми
зерттеу жұмыстарында балалардың сөзді игеру ерекшеліктеріне орасан зор
көңіл бөлгенін көруге болады.
Сөйлеу тілінің дыбыстық құрамын меңгеру ерекшеліктері жөнінде
Н.К.Твичкин, А.Н.Гвоздев грамматикалық ерекшеліктерінің бала тілінде
қалыптасу үрдістері жөнінде Ф. А. Сохин, И. Н. Папова сөздік қорды
меңгерудің заңдылықтары туралы Н. А. Рубников, К. М. Чуковский еңбектерінің
алатын орындары зор.
Тілді қабылдау мүмкіндігі балада жас кезеңнен бастап қалыптасады. Бұл
жөнінде Н.С.Рожденственскийдің К проблеме речи. Речевая развития молодых
школьников деген еңбегінде: Тілдік сезім балалардың алғаш жас кезеңінен
басталады, ол балабақшаға дейінгі кезеңде, балабақша кезінде сөйлеу тілдері
қарқынды дамиды және мектепте жалғасады, әсіресе бастауыш сыныпта, - деп
көрсетеді.
Бастауыш сынып оқушыларының тіл үйрену қабілетімен бірге, оларды тілді
үйренуге қызығушылықты күшті екені ғылымда да, тәжірибеде де дәлелденген,
танылған нәрсе.
Психологтардың (Л.С.Выготский, А.Р.Лурия, А.Н.Гвоздев, тағы басқа)
айтуынша, бала практикалық жолмен сөздік қорды меңгереді. Тілді игеру 2 –
мақсатта іске асырылады: бірі – сөз қорының дамуы мен ойлауы, қабілетінің
жетілуіне байланыстыболса, екіншісі – интуициялық сезіну мен саналы игеру
жалғаса отырып жүргізіледі.
Сонымен бірге, тілден берілетін білім балалардың жалпы дамуын (тілі,
ойы, танымы, көзқарасы) байланыстырыла қарастырылады, яғни оқушылардың сөз
қорын молайту балаларда сөздік мағыналары бойынша жұмыс істеу арқылы іске
асады. Мағыналары бойынша жұмыс істеу арқылы оқушылардың ортаны тануы,
артады, ойы дамиды. Оқушылардың ойын дамыту , керісінше, тілді саналы
меңгеруде көмектісіді, тілді қарым – қатынас мақсатына орынды қолдана
білуге әсер етеді. Бұлардың барлығында балалардың танымдық қабілетін дамыту
барысында жүзеге асырылады. И. П. Павловтың айтуынша, бір сөз адамда үш
жағдайда кездеседі: көрінетін, естілетін, айтылатын үрдістерінен өтеді.
Мағыналары бойынша жұмыс істеу арқылы оқушылардың ортаны тануы артады, ойы
дамиды, оқушының ойын дамыту, керісінше, тілді саналы меңгеруде
көмектеседі, тілді қарым –қатынас мақсатына орынды қолдана білуге әсер
етеді. Бұлардың барлығында балалардың танымдық қабілетін дамыту барысында
жүзеге асырылады. И.Г.Павловтың айтуынша, бір сөз адамда үш жағдайда
кездеседі: көрінетін, естілетін, айтылатын үрдістерінен өтеді.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық мүмкіндіктерін жан –жақты
зерттеуші психологтар В.В.Давилов, Д.Б.Эльконин, тағы басқалар бұл жастағы
балаларды абстрактылы ойлауға үйретуге болатынын айтты. Абстракт ойлау да
маңызды роль атқаратын ұғым болып саналады. Ұғымда зерттеулер мен
құбылыстардың ең негізгі белгілері жинақталып беріледі. Ұғымдық ойлау
бастауыш сыныптарда қалыптасады да адамдардың бүкіл өмір бойында дамиды.
Сөйтіп, тілді меңгеру сөз байлығын арттыру және грамматикалық
ерекшеліктерді игеру ойдың дамуына алғы шарт болып саналады.
Психолог Н.И.Жинкин: Сөйлеу интелектінің даму концепциясында тіл
неғұрлым ерте меңгерілсе, білім де соғұрлым оңай және толық меңгеріледі ,
- десе, К.Д.Ушинский: Ана тілін толық меңгермеген бала тарихты,
геометрияны, жаратылыс ғылымдарын және математиканы үйренген кезде,
математикалық есепті шығаруда өз сөзімен жеткізе алмайтын күйге ұшырайды.
Ана тілдің басқа пәндерде қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне
жинастыратын басты, өзекті пән екені енді түсінікті емес пе?, - деп
айтқан.
Қазақ ғалымдарының арасында психолог – педагог ғылымдарына алғаш рет
еңбек жазған атақты ғалым М.Жұмабаев болды. Ол кісі балалардың ана тіліне
үлкен көңіл бөлген. Ол өз сөзінде: Тіл – адамның тілмашы. Адам тіл
арқасында ғана жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады.
Тілі кем болса, адамдардың қор болғаны, - деген. Бұл өте орынды, дұрыс
айтылған пікір. Сонымен бірге, ол мектепте тіл дамыту оқушылардың сөздік
қорын байыту ісін дұрыс ұйымдастыруды міндеттейді.
Міне, бұл мәселенің бәрі сайып келгенде тілді оқытуда психологиялық,
педагогикалық заңдылықтарға сүйенуді талап етеді. Сонда да оқытуда
педагоктар оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Және
соларға сай жол тауып, жағдай жасау керек. Оқушылардың сөздік қоры неғұрлым
бай болса, соғұрлым оқушының ойын толық, дәл, анық жеткізуге мүмкіндігі мол
болады. Міне, бұл лексиканы оқыту, жаңа сөздерді үйрету, оқушылардың сөздік
қорын байыту мәселесін зерттеудің қаншалықты қажет екенін көрсете алады.
Сондықтан, оқушылардың сөздік қорын байыту оқытуда негізгі мәселеге жатады.
Оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдары мен амал – тәсілдерін белгілеу,
сөздерді меңгеруді анықтау, оқушылардың күнделікті қарым – қатынасқа
түскенде белсенді қолдануын анықтау, оны қолданудағы белсенді сөзге
айналдыру.
Бастауыш сынып оқушыларының дүние танымы, білімі, түсінігі өзінің жас
ерекшкліктеріне байланысты. Өмірдегі толып жатқан күнделікті ұғымдар мен
оқиғалардан білімнің көп салаларын бастауыш сынып оқушылары әлі хабарсыз
болатыны заңды. Сондықтан бастауыш сыныпта оқушыларға, оқитын сөздері әрі
таныс дүниемен, оқушыға әрі түсінікті, оқушы білетін заттар мен
құбылыстарға байланысты болу керек.
Бұл ұстам оқушылардың сөздік мағынасын тез түсінуіне, оны тез
меңгеруіне ықпал етеді.
Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды бастауыш мектеп оқушыларының
сөздік қорын байыту кездейсоқ құбылыс емес.
2. Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің дамуындағы жаңылпаш пен
жұмбақтың ерекшелігі
Интеллектуалдық дамуындағы және тілдік даму бұзылыстарын зерттеу
бұрынғыдай күрделі проблемма және ол жеткілікті зерттелмеген. Бұл
проблемманы терең түсіну үшін тілде кемшілігі бар, ақыл – ойы артта қалған
балалармен, тілінде күрделі кемістігі бар балалардың арқасында түсіне
аламыз. Мұнымен бірге міндетті түрде теориялық концепция қатарын талдаудан
өткізу керек. Ой мен тілдің байланыстылығы біріншілік және екіншілік
бұзылыстары, тілдік процестердің құрылымының деңгейі жайлы.
Ақыл –ойы артта қалған оқушылардың сөздік қорлары олардың таным
қызметтеріне, олардың ойлауына және қарым – қатынасына, жалпы психикалық
дамуына байланысты дамиды. Бұл оқушылардың сөздік қорларының қалай
дамитынын бақыласақ, мектепте оқу кезіндегі оларда айтарлықтай өзгерістер
байқалады. Ол тәрбиелеу, оқыту қызметтерінің арқасында.
Ақыл ойында ауытқышылығы бар балалардың сөздік қорларының кедейлігі
олардың ақыл-ой деңгейлеріне байланысты деген Л.С.Выготский.
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорлары кедей
болады. Олар күнделікті көріп жүрген заттарының атауын білмеуі мүмкін.
Мысалы: қолғап, қар, парақ, тағы басқа.
В.Н.Трасенконың бастауыш сынып оқушыларының сөз мағынасы, сөздік қоры
бойынша жасаған зерттеуінде 1 – сынып оқушыларында терезенің бөліктерімен
танысу сабағында ешқай оқушы терезенің жеке бөліктерін (терезе жақтауы,
рама) атай алмады. Олар есіктің жақтауларын көрсетіп мынау деп жест
арқылы түсіндіреді. 1 – сынып оқушылары сөздердің жалпы атауларын білмейді.
Мысалы: жиһаз, аяқ киімдер, көкеніс, жеміс, тағы басқа. Балалар бұлардың
мағынасын көп түсіне бермейді. Бастауыш сынып оқушылары нақты бір затты
атайды, бірақ ол затты басқа заттардың арасынан тауып бере алмайды. Мысалы,
оқушы құстардың атын атайды: қарға, қарлығаш, сауысқан, тағы басқа. Оларға
осы кезде түрлі –түсті түспен боялған құстардың суретін көрскткенде олар,
ол құстардың арасынан өздері атаған құстарды тауып көрсете алмайды. Мүмкін
ол оқушы сол құстардың атын естіген болар, бірақ суреттен, даладан көрмеген
шығар.
Іс -әрекеттерді айтуда олардың сөздері тұйықталған, санаулы ғана
болады. Мәселен, Жазды қалай өткіздің ? деген тапсырма беріп, әңгімелеп
беруді сұрасақ, олигофрен баланың 1 –сынып оқушылары өз сөздерінде 15
жаңылтпаш пен жұмбақтар қолданса, ал жалпы мектептің 1 –сынып оқушылары өз
сөздерінде 46 жаңылтпаш пен жұмбақтар ті қолданған.
Ақыл – ойы артта қалған оқушылар: желімдедім, қидым, құрадым, жасадым
деген сөздерді пайдаланғанның орнына, бір сөзбен жасадым деп жауап
береді. Себебі бұл сөздер олардың сөздік қорларында жоқ.
Көмекші мектептегі ақыл – ойы артта қалған баланың 1 – сынып
оқушысының сөздерін бақыласақ, мынаны байқауға болады. Мысалы: кетіп
барады, өтіп кетті, ары кетті, бері кетті, оңға, солға кетті деген сөздерді
бір сөзбен кетті деп жауап береді. 4 – сынып оқушылары тігінді енді
үйренген кезде тікті деген сөзге бірнеше мағыналы сөздерді енгізеді.
Мысалы: пішті, көктеді, жөрмеді, тағы басқа.
Ал арнайы бөлімі жоқ 4 –сынып оқушылары түссіз, мөлдір, нәзік деген
сөздерді мүлдем түсінбейді.
Н.В Тарасенко 1973 жылы өз зерттеуінде көмекші мектептің 2 – сынып
оқушыларының бәріне таныс зат – қуыршақты тәжірибе жүргізуге алады. Оларға
қуыршақты сипаттауға береді. Оқушылар тек бір-екі сөзбен ғана сипаттап
береді. Қуыршақ кішкентай, ал мұнда ақшылдау, ал мұнда көк. Ал шұлығы
қандай? Ол ақтау . Немесе қуыршақтың көлемін атауда – қара, түсі қара деп
жауап берген. Балалар өздеріне қатты таныс заттардың қасиетін өте аз атады.
Н.В.Трасенконың айтуы бойынша: Көмекші мектептің 2 – сынып оқушылары
өз сөздерінде жұмбақтардерді өте аз қолданады, - дейді. Оларға тағы
мынадай тапсырма берілген болатын: жұмбақтар бойынша заттың сапасы, көлемі
бойынша сөздер берілді. Олар сол сөздерге қарама – қарсы сөз тауып айту
керек болған. Олардың берген жауаптары төмендегідей:
Салмақты – мейірімді;
Ашулы – ашулы емес;
Жақсы – жақсы емес, тағы сол сияқты.
1 – сынып оқушылары көбінесе мағынасы жағынан әр түрлі сөздерді көп
шатастырады. Мәселен: үстінде, астында, жақын, алыс деген сияқты. Олардың
жиі қолданатын сөздері мынадай: сол – соның, бұл – бұның, ол – оның, осы –
осының деген сөздерді көп қолданады. Бұл оқушылар 1 –сыныптан 2 –сыныпқа
көшкен кезде сөздіктері айтарлықтай байиды. Оқушылардың сөздері зат есім
және жаңылтпаш пен жұмбақтар термен толықтырылады.
Сонымен, көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорлары
шектеулі болады, ал жоғарғы сыныпқа келгенде айтарлықтай ұлғаяды.
Заттардың атауы және олардың түрлері
Көмекші мектептің төменгі сынып оқушылары сөздердің мағыналарын көп
түсіне бермейді, жеткілікті емес. Бұл балалар топтастырған кезінде өте көп
қателіктер жібереді. Олар бір мағынасы бар сөздерді екінші сөзде де қолдана
береді. Мысалы: көмекші мектептің 1-сынып оқушылары құстың тұмсығын
мұрын деп, иттің мұрынын беті, аяқтың бақайларын саусақ деп атайды.
Олар кейде сол затқа тән атауды басқа заттарға да қолданады. Мысалы: сиыр
деген сөзбен екінші, шошқаны, сиырды, жылқыны да атай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I - бөлім
Баланың сөйлеу тілінің дамуында жаңылпаш пен жұмбақтың теориялық
негіздері.
1. Баланың сөйлеу тілінің дамуы.
2. Көмекші мектеп оқушыларының жалпы сөйлеу тілінің дамуындағы жаңылпаш
пен жұмбақтың ерекшеліктері.
II - бөлім
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен жұмбақтың
ерекшеліктері.
2.1. Зерттеу әдістемесі.
2.2. Зерттеу нәтижесі.
III - бөлім
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту
жолдары.
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Еліміз егеменді, тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін ауқымды өзгерістер
жүріп жатыр.
Саяси – экономикалық тағы басқа дами бастаған сайын, елімізде барлық
жағынан елеулі өзгерістер енуде. Қазақстан Республикасы өзін бүкіл әлемге
демократиялық, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде танытты. Осы 15
жыл ішінде Қазақстан Республикасы табанды түрде күресіп, саяси –
экономикалық білім жүйесінің өзгеруіне алып келді.
Қазіргі жастар ертеңгі ел басындағы халық тағдырын шешетін азамат
болады. Сондықтанда, мемлекеттің алдында тұрған міндеті – қоғамда өз орнын
табатын жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады.
Адамды – адам қылған, ары қарай дамытып, жетілуіне итермелеген, әр
қашан жетелеу үстінде тұрған құбылыс ретінде ең алдымен – тілді алуға
болады.
Тіл – адам ойын жетілдіруші, халық мәдениетін таныстырушы, әлемді-
қоғамды таныстырушы.
Тіл арқылы - әр адам өз ойын, өз пікірін жеткізе алады, қоршаған
ортамен қарым - қатынасқа түсе алады. Тілді тиімді әрі дұрыс пайдалану
адамның сөздік қорына және орынды қолдануына байланысты. Сөз байлығы мол
баланың ойы ұшқыр, шешен, әсерлі етіп сөйлей алады.
Біздің қарастыратынымыз көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының
сөздік қоры.
Зерттеу жұмысының өзектілігі
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қоры аз және
кедей болып келеді. Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушылары көп
заттардың мағынасын түсіне бермейді. Және сөздері жұпыны болып келеді. Олар
қысқа, қарапайым сөздерді өз сөздерінде қолданады. Сол себептен осы көмекші
мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту өзекті
мәселенің біріне айналып отыр.
Көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту
жұмыстары бірнеше жұмыстың мәселесін шешеді. Мәселен: біріншіден, тілдік
қарым - қатынасқа түсу және өз ойын басқаларға еркін жеткізу.Екіншіден,
сөздірді қолданып, тілдері жетіледі.Үшіншіден, сөз байлығы дамиды және ойы
да дамиды.
Жұмыстың мақсаты: көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының
жаңылпаш пен жұмбақтың деңгейін анықтау.
Зерттеу нысанасы – көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының
жаңылпаш пен жұмбақтың дамуы.
Зерттеу пәні – көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік
қорын молайту әдістемесі.
Зерттеу міндеттері:
1. Әдебиетке шолу.
2. Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын
тексетудің әдістемесін құрастыру.
3. Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының жаңылпаш пен
жұмбақтың деңгейін анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларын қазақ халық ауыз әдебиеті
арқылы сөздік қорын дамыту мәселесібұрын арнайы зерттелмеген.
Ғылымда бірінші рет халық ауыз әдебиеті арқылы сөздік қорын дамыту
ғылыми сипаттамасы берілді.
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларына сәйкес сөздік қорларын
дамыту теориялық негізі айқындалып, жас оқушы тіліндегі сөздік қорын
молайту, оның қолдану жолдары эксперемент арқылы тексерілді.
Зерттеу болжамы: Егер біз көмекші мектептегі бастауыш сынып
оқушыларының лексикалық сөздік қорын белсенді түрде дамытсақ, әр түрлі
арнайы әдіс - тәсілдер арқылы молайтсақ, олардың білім деңгейлері, сөйлеу
сапалары, сөздердің мағынасын түсінуі, өз ойын дұрыс жетік жеткізуі осы
сапаларының барлығы жоғары болады. Көптеген арнайы мекемелер,
реаблитациялық орталықтар, арнайы П.М.П.К. – кабинеттерін ашып, арнайы
техникалар пайдаланып дамытамыз деген болжам бар.
I - бөлім
Балаларды сөйлеу тілінің ғылыми теориялық негіздері
1. Қалыпты жағдайда дамыған балалардың сөйлеу тілінің дамуындағы жаңылпаш
пен жұмбақтың ерекшелігі
Сөйлеу тілінің дамуы бірізділікпен, жүйелілікпен дамиды. Адам
бүкіл өмірін сөйлеу тілін меңгерумен, оны байылумен өткізеді. Алғашқы
балалық шақта қарапайым сөйлеу тілін меңгереді. Өз ойын жеткізу мүмкіндігі
жас ұлғайған сайын дамып, сөздік қоры молая түседі. Бала даму үстінде
күрделі сөз түрлерін пайдалана бастайды, көп түрлі синтаксистік сөздерді
құрай бастайды.
Басқа сөзбен айтқанда, бала өз ана тілдік қызмет арқасында
меңгере бастайды. Міне, сондықтанда оқушылардың тілін дамытуда күнделікті
мақсатты түрде жұмыс жасау қажет.
Жеке адамның сөйлеуі – оның білімі мен мәдениетінің,
сауаттылығының, жалпы рухани дірежесінің негізгі көрсеткіштерінің бірі,
адамның сөйлеуінен оның ішкі дүниесі білінеді. Сөйлеу арқылы адам ойын
басқаға жеткізеді, ішкі сезімін білдіреді, сол арқылы басқаға әсер етеді.
Қазіргі қоғамда адамның белсенді әрекеті оның тілінің дамуындағы жаңылпаш
пен жұмбақтың дәрежесіне де байланысты, ал оқушылардың сөздік қорларының
дамуы оның мектептегі үлгеріміне де әсер етеді. Ал баланың жаңылпаш пен
жұмбақтың дамуы сөз байлығы, оның дүниетанымына, жаңа ұғымдар мен
түсініктер білімінің байып, кеңіп отыруына байланысты. Сонымен бірге тілі
жақсы дамыған, тіл байлығы мол оқушының қоғам мен табиғат туралы өте
күрделі ұғымдардың байланысын түсінуі, тануы жеңілдейді.
Мектеп оқушыларының сөздік қорларын молайту өте кең тұрғыда және
жүйелі жұмыс ретінде жүргізуі қажет.
Мектеп балаға, оқушыға, әдеби тілінің нормасын үйретеді. Мектепте
оқушы әдеби тілді, оның әдеби, ғылыми және ауыз екі сөйлеу түрлерін
меңгереді. Оны толығырақ айтсақ, оқушының сөздік қоры байиды, мыңдап жаңа
сөздер, сөздердің жаңа мағыналарын үйренеді.
Мектеп оқушының сөйлеу дағдысын қалыптастырады, ал оның аумағы
өте кең. Оқушының жаңылпаш пен жұмбақтың дамуы жалғыз мектепке ғана
байланысты емес деп санауға болмайды. Мектеп бала тілінің дамуындағы
жаңылпаш пен жұмбақтың процесінде негізгі қызметті атқаратыны рас, бірақ ол
бірден бір фактор емес.
Адамның жалпы өсіп дамуында, жеке басының қалай қалыптасуында,
оның өскен қоғамдық ортасының қызметіне де байланысты.
Тіл қоғамдық құбылыс болғандықтан, оған өскен ортаның әсері
болатыны заңды.
Сөздік қордың молаюы оқушының мектептен тыс қоғамдық ортада,
әлеуметтік ортада дамиды.
Тіл дамыту яғни, жаңылпаш пен жұмбақтың дамуына қатысты бір
мәселе – ой дамыту. Өйткені тіл – ойдың сыртқы көрінісі, сөйлеу арқылы ойды
білдіреміз. Ал ойдың сөзге орнауы ойдың нақтылануына, ойдың жүйеленіп,
айқындалуына мүмкіндік жасайды.
Бала мектепке келгенде, оның сөйлеу тілі біршама қалыптасып,
өзінің интелекті дамуының деңгейіне сәйкес, тілдегі сөзді қолдана алады.
Олар қарапайым сұрақтарға жауап беріп, өздері де сондай деңгейдегі
сұрақтарды қоя алады. Бірақ бастауыш сынып оқушыларының әңгімелерін ата -
ана, мұғалім әрдайым қопаштап, көтерме сұрақтар қойып, баланың ойын, сөздік
қорын ары қарай дами түсуіне ықпал етіп отыру керек. Себебі бастауыш сынып
оқушыларының монологтық тілі дами қоймайды.
Баланың алғашқы даму шарты қарым - қатынас қажеттілігінен
туындайды. Бірінші шарт, ол жалпы бәріне түсінікті тілде ғана қарым –
қатынасқа түсе алады.
Екінші шарт, бұл баланың сөйлеу ортасына байланысты. Балаға әр
қашан сөйлеуге жағдай жасап отыру тиіс.
Үшінші шарт, ол баланың қабылдауына, сөйлеу байлығына байланысты.
Тіл тек қана қарым - қатынасқа түсуге көмектеспейді, ол дүниені
тануға да көмектеседі.
Басқа сөзбен айтқанда, тілдің дамуы ол тек тілдік қажеттілік
емес, сонымен бірге, материалдық қажеттілікке де кіреді.
Бала сөйлеу тілді бір қалыпты, баяу меңгереді. Ол қарым - қатынас
үстінде, сөйлеу қызмет процесі кезінде меңгереді. Бірақ бұл балаға
жеткілікті емес. Бірқалыпты баяу (стихинно) меңгерген сөйлеу тілі әр
қашанда дұрыс деп есептелінбейді.
Негізгі сөйлеу тіл дағдылары бастауыш сыныптарда қаланады. Міне
дәл осы кезде балалар алғаш әдеби тілмен танысады. Бастауыш сынып оқушылары
алғашқы кезеңде көз алдында тұрған заттардың атын біліп алады. Сонымен
қатар заттардың қимылын, жай - күйін, санын, түр - түсін білдіретін
сөздермен де танысады.
Жалпы бастауыш сынып оқушыларының 10 мыңдай сөздік қорлары
болады. бастауыш сынып оқушылары зат есімдерді, жаңылтпаш пен жұмбақтар
терді сөздерінде көп, әрі жиі қолданады. Бастауыш сынып оқушылар
бағдарламасында 1 – 4 сыныптар бойынша игерілуге, меңгерілуге тиісті сөздер
төмендегідей:
1 - сынып – 200 - 250 .
2 - сынып – 250 - 350 .
3 - сынып – 350 - 400 .
4 - сынып – 400 - 500 .
сөздерді меңгереді. Жалпы мектептегі 1 – 4 сынып оқушылары 1000 – 1500-ге
дейін сөзді меңгере алады. Өйткені оқушы балабақшаның өзінде-ақ 200 – 250
сөзді білетіні аңғарылды.
1 - сыныпта оқушылардың сөздік қоры аз, әрі жаңа сөздердің
мағынасын білмегендіктен, көбінесе суретті сөздікті жиі қолданады.Олар
суреттерден зат есімдерді жиі айтады.
Көрнекілікті пайдалану 1 - сыныпта өте пайдалы, 1 - сыныпта оқушы
қимылға байланысты сөздерді көбірек естиді, терезені аш, үйге кір, отыр,
шық, кітапты әкел, жауап бер, тағы басқа.
Бастауыш сынып оқушылары сан есім, жұмбақтар сөздерін 2 – 4
сыныптарда жиі қолдана бастайды. Ол сабақта және сабақтан тыс кездерде
қалыптасып, олардың сөздік қор көлемдерін кеңейте бастайды. Мәселен: сурет,
еңбек, дене тәрбиесі, математика, айналамен танысу, тағы басқа сабақтарда
жақсы қалыптасады.
Адамның және тұлға ретінде пісіп жетілуіне – тілдің айрықша ролі
бар. Тіл арқылы біз қарым - қатынасқа түсіп, өз ойымызды басқаларға
жеткізіп, өз пікірлерімізді жеткізе аламыз.
Қазақтың алғашқы ғұлама ұстазы Ы.Алтынсарин қазақ даласында
оқулық құрастырған ғалым. Оның қазақ балаларына арналған оқулықтары бар.
Мәселен, Қазақ хрестоматиясы, Мактубат, Қазақ жеріндегі орыс тілін
үйретудің басты құралы атты оқулықтары бар.
Ы.Алтынсарин тілді оқыту барысында оқушыларға сөз мағыналарын,
грамматикалық заңдылықтарды жүйелі үйрету қажеттілігіне баса назар
аударған.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаушылардың бірі
А.Байтұрсыновтың айтуы бойынша: Тіл адамдардың адамдық белгісінің зоры,
жұмсайтын қаруының бірі, - деген. Яғни, тіл тек адам баласына ғана тән
қасиет екенін айтып кеткен.
А.Байтұрсыновтың еңбектерінде оқушылардың сөз байлығын молайту
мәселесі арнайы сөз барысында, оқушылардың сөздік қорын жетілдіруге арнайы
бірнеше жұмыстарды жүргізгені байқалды.
Ә.Садуақасовтың: Адамды бір – бірімен қоғамдастыратын басты
құрал – тіл болып табылады, - деген.
Бастауыш сыныптарда балаға тілдің фонетикалық құбылыстары,
лексикалық ерекшеліктері, грамматикалық заңдылықтары үйретіледі. Мұнда
мұғалімдердің алдында екі міндет тұрады. Бірі – оқушыға сөздің дұрыс
айтылуы мен дұрыс жазылуын үйрету. Екіншісі – сөз қорын молайту, оларды
дұрыс қолдану.
Ш.Уақбаев: Баланың сөздік қоры мектепке келісімен - ақ,
бірден дамып, байып кетпейді. Бұл өте күрделі, ұзақ процесс. Оқушының
неғұрлым сөздік қоры көп болса, ойлау қабілеті жақсы жетілсе білімі
тереңдеп тез үйренеді, - деген. Ол балалардың жаңылпаш пен жұмбақтың мол
болуына байланысты екендігін айтып кеткен.
Ғалымдардың пікірі бойынша мектепке алғаш келген балалардың
сөздік қоры 3000 – 700 аралығында. Ал ары қарай дамыту мұғалімнің басты
міндеті. Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жөнінде қазақтың
бірнеше ғалымдары айтып кеткен. Мәселен: Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов,
Ә.Садуақасов, Ғ.Бегалиев, Р.Әміров, тағы басқа өз пікірлерін білдіріп,
көптеген қырларын ашып көрсеткен.
Т.Шотонов – қазақ тілін оқытуда өз үлесін қосқан ғалым. Оның
тіл байыту, Бастуыш мектептегі қазақ тілінің әдісі атты еңбектері бар.
Ол өз еңбектерінде сөздік қорын дамыту мәселесін қозғаған.
Ә.Садуақасов – бастауыш сынып оқушыларының сөз байлығын молайту
мәселесіне қатысты құнды пікірлер айтқан. Ол: Оқушылардың сөз байлығын
молайту жұмысын бөлек, сабақ етіп те, кітап оқу, грамматика, емле және жазу
сабағында байланыстырып та жүргізуге болады, - деген.
Р.Әміров 1957 жылы жарық көрген Бірінші сыныпта оқушылардың
тілін дамыту үшін істелінетін жұмыстар атты еңбегінде бастауыш сынып
оқушыларының тіліне 5 – түрлі талап қойған, оның біріншісі – оқушының сөз
байлығының мол болуы керек дейді.
Г.Уәйісованың айтуы бойынша Оқушының сөздік қорынбайыту әр бір
сабақ барысында бірте – бірте жүргізілетін күрделі процес. Балалардың
сауаттылығын жетілдіру мақсатымен жүргізілетін маңызды іс, тек сөздің
толтыру жұмысымен ғана шектеліп қалмау керек. Сабақта түсіндірілген әрбір
жаңа сөздің мағынасын анық ұғындыру керек, - деген.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту барысында сөз
мағынасын түсіндіруге баса көңіл аудару керек. Себебі, әрбір сөздің
мағыналық жағы ұғым ғана емес, балалардың қарым - қатынас қызметінде
пайдаланар басты материал. Бала сөз мағынасын қаншалықты дұрыс түсінсе,
сөздік қарым - қатынас кезінде ретті қолданып, оның жаңылпаш пен жұмбақтың
мол болуына әсер етеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын байытуды сөз мағынасын
жете түсіндіріп, оны балалар күнделікті өмірде пайдалану үшін жаттығулар
жүйесін жасау керек.
Ол үшін бастауыш сынып оқушыларына қандай сөз беру қажет, қанша сөз
беру керек, қандай жаттығулар жүйесін орындату қажет. Қандай әдістерді
қолдану керек – деген сұрақтарға жауап беру қажет болады. Жалпы айтқанда,
бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қорын молайту жұмыстарын ғылыми
негіздерін жасау қажеттігі туды.
Бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорын молайту мәселесі XIX ғасырдың
соңынан бері қарай айтып келе жатыр. Ол жылдары бастауыш мектеп
оқушыларының сөздік қорын молайту мәселесі басқа мәселелер құрамында
айтылатын, ол өз алдында жеке мәселе болып қарастырылмаған.
Кейін берте келе ол мәселе жәке мәселе ретінде қарастырыла бастады.
Ал 1990 жылы қазақ тілі мектептік тіл дәрежесін алғаннан бастап, қазақ
тілі мәселесіне көңіл бөліп, бұл мәселенің зерттелуі, оқулықтар,
бағдарлаулар жазу қолға алынды.
Л.С.Выготскийдің, Ж.И.Жинкинаның пікірі бойынша оқушылардың сөйлеу
тілін дамыту, сөздік қорын байыту жұмыстарымен байланыстыра оқытуда
оқушылардың жас ерекшелік ескеруге негізделінеді.
Мектеп жасына дейінгі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қоры мен
сөйлеу дәрежесі жөніндегі педагог - психолог, әдіскер ғалымдардың ғылыми
зерттеу жұмыстарында балалардың сөзді игеру ерекшеліктеріне орасан зор
көңіл бөлгенін көруге болады.
Сөйлеу тілінің дыбыстық құрамын меңгеру ерекшеліктері жөнінде
Н.К.Твичкин, А.Н.Гвоздев грамматикалық ерекшеліктерінің бала тілінде
қалыптасу үрдістері жөнінде Ф. А. Сохин, И. Н. Папова сөздік қорды
меңгерудің заңдылықтары туралы Н. А. Рубников, К. М. Чуковский еңбектерінің
алатын орындары зор.
Тілді қабылдау мүмкіндігі балада жас кезеңнен бастап қалыптасады. Бұл
жөнінде Н.С.Рожденственскийдің К проблеме речи. Речевая развития молодых
школьников деген еңбегінде: Тілдік сезім балалардың алғаш жас кезеңінен
басталады, ол балабақшаға дейінгі кезеңде, балабақша кезінде сөйлеу тілдері
қарқынды дамиды және мектепте жалғасады, әсіресе бастауыш сыныпта, - деп
көрсетеді.
Бастауыш сынып оқушыларының тіл үйрену қабілетімен бірге, оларды тілді
үйренуге қызығушылықты күшті екені ғылымда да, тәжірибеде де дәлелденген,
танылған нәрсе.
Психологтардың (Л.С.Выготский, А.Р.Лурия, А.Н.Гвоздев, тағы басқа)
айтуынша, бала практикалық жолмен сөздік қорды меңгереді. Тілді игеру 2 –
мақсатта іске асырылады: бірі – сөз қорының дамуы мен ойлауы, қабілетінің
жетілуіне байланыстыболса, екіншісі – интуициялық сезіну мен саналы игеру
жалғаса отырып жүргізіледі.
Сонымен бірге, тілден берілетін білім балалардың жалпы дамуын (тілі,
ойы, танымы, көзқарасы) байланыстырыла қарастырылады, яғни оқушылардың сөз
қорын молайту балаларда сөздік мағыналары бойынша жұмыс істеу арқылы іске
асады. Мағыналары бойынша жұмыс істеу арқылы оқушылардың ортаны тануы,
артады, ойы дамиды. Оқушылардың ойын дамыту , керісінше, тілді саналы
меңгеруде көмектісіді, тілді қарым – қатынас мақсатына орынды қолдана
білуге әсер етеді. Бұлардың барлығында балалардың танымдық қабілетін дамыту
барысында жүзеге асырылады. И. П. Павловтың айтуынша, бір сөз адамда үш
жағдайда кездеседі: көрінетін, естілетін, айтылатын үрдістерінен өтеді.
Мағыналары бойынша жұмыс істеу арқылы оқушылардың ортаны тануы артады, ойы
дамиды, оқушының ойын дамыту, керісінше, тілді саналы меңгеруде
көмектеседі, тілді қарым –қатынас мақсатына орынды қолдана білуге әсер
етеді. Бұлардың барлығында балалардың танымдық қабілетін дамыту барысында
жүзеге асырылады. И.Г.Павловтың айтуынша, бір сөз адамда үш жағдайда
кездеседі: көрінетін, естілетін, айтылатын үрдістерінен өтеді.
Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық мүмкіндіктерін жан –жақты
зерттеуші психологтар В.В.Давилов, Д.Б.Эльконин, тағы басқалар бұл жастағы
балаларды абстрактылы ойлауға үйретуге болатынын айтты. Абстракт ойлау да
маңызды роль атқаратын ұғым болып саналады. Ұғымда зерттеулер мен
құбылыстардың ең негізгі белгілері жинақталып беріледі. Ұғымдық ойлау
бастауыш сыныптарда қалыптасады да адамдардың бүкіл өмір бойында дамиды.
Сөйтіп, тілді меңгеру сөз байлығын арттыру және грамматикалық
ерекшеліктерді игеру ойдың дамуына алғы шарт болып саналады.
Психолог Н.И.Жинкин: Сөйлеу интелектінің даму концепциясында тіл
неғұрлым ерте меңгерілсе, білім де соғұрлым оңай және толық меңгеріледі ,
- десе, К.Д.Ушинский: Ана тілін толық меңгермеген бала тарихты,
геометрияны, жаратылыс ғылымдарын және математиканы үйренген кезде,
математикалық есепті шығаруда өз сөзімен жеткізе алмайтын күйге ұшырайды.
Ана тілдің басқа пәндерде қатысы бар және олардың нәтижелерін өзіне
жинастыратын басты, өзекті пән екені енді түсінікті емес пе?, - деп
айтқан.
Қазақ ғалымдарының арасында психолог – педагог ғылымдарына алғаш рет
еңбек жазған атақты ғалым М.Жұмабаев болды. Ол кісі балалардың ана тіліне
үлкен көңіл бөлген. Ол өз сөзінде: Тіл – адамның тілмашы. Адам тіл
арқасында ғана жан сырын сыртқа шығарып, басқалардың жан сырын ұға алады.
Тілі кем болса, адамдардың қор болғаны, - деген. Бұл өте орынды, дұрыс
айтылған пікір. Сонымен бірге, ол мектепте тіл дамыту оқушылардың сөздік
қорын байыту ісін дұрыс ұйымдастыруды міндеттейді.
Міне, бұл мәселенің бәрі сайып келгенде тілді оқытуда психологиялық,
педагогикалық заңдылықтарға сүйенуді талап етеді. Сонда да оқытуда
педагоктар оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескеру қажет. Және
соларға сай жол тауып, жағдай жасау керек. Оқушылардың сөздік қоры неғұрлым
бай болса, соғұрлым оқушының ойын толық, дәл, анық жеткізуге мүмкіндігі мол
болады. Міне, бұл лексиканы оқыту, жаңа сөздерді үйрету, оқушылардың сөздік
қорын байыту мәселесін зерттеудің қаншалықты қажет екенін көрсете алады.
Сондықтан, оқушылардың сөздік қорын байыту оқытуда негізгі мәселеге жатады.
Оқушылардың сөздік қорын байытудың жолдары мен амал – тәсілдерін белгілеу,
сөздерді меңгеруді анықтау, оқушылардың күнделікті қарым – қатынасқа
түскенде белсенді қолдануын анықтау, оны қолданудағы белсенді сөзге
айналдыру.
Бастауыш сынып оқушыларының дүние танымы, білімі, түсінігі өзінің жас
ерекшкліктеріне байланысты. Өмірдегі толып жатқан күнделікті ұғымдар мен
оқиғалардан білімнің көп салаларын бастауыш сынып оқушылары әлі хабарсыз
болатыны заңды. Сондықтан бастауыш сыныпта оқушыларға, оқитын сөздері әрі
таныс дүниемен, оқушыға әрі түсінікті, оқушы білетін заттар мен
құбылыстарға байланысты болу керек.
Бұл ұстам оқушылардың сөздік мағынасын тез түсінуіне, оны тез
меңгеруіне ықпал етеді.
Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды бастауыш мектеп оқушыларының
сөздік қорын байыту кездейсоқ құбылыс емес.
2. Зияты бұзылған балалардың сөйлеу тілінің дамуындағы жаңылпаш пен
жұмбақтың ерекшелігі
Интеллектуалдық дамуындағы және тілдік даму бұзылыстарын зерттеу
бұрынғыдай күрделі проблемма және ол жеткілікті зерттелмеген. Бұл
проблемманы терең түсіну үшін тілде кемшілігі бар, ақыл – ойы артта қалған
балалармен, тілінде күрделі кемістігі бар балалардың арқасында түсіне
аламыз. Мұнымен бірге міндетті түрде теориялық концепция қатарын талдаудан
өткізу керек. Ой мен тілдің байланыстылығы біріншілік және екіншілік
бұзылыстары, тілдік процестердің құрылымының деңгейі жайлы.
Ақыл –ойы артта қалған оқушылардың сөздік қорлары олардың таным
қызметтеріне, олардың ойлауына және қарым – қатынасына, жалпы психикалық
дамуына байланысты дамиды. Бұл оқушылардың сөздік қорларының қалай
дамитынын бақыласақ, мектепте оқу кезіндегі оларда айтарлықтай өзгерістер
байқалады. Ол тәрбиелеу, оқыту қызметтерінің арқасында.
Ақыл ойында ауытқышылығы бар балалардың сөздік қорларының кедейлігі
олардың ақыл-ой деңгейлеріне байланысты деген Л.С.Выготский.
Көмекші мектептегі бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорлары кедей
болады. Олар күнделікті көріп жүрген заттарының атауын білмеуі мүмкін.
Мысалы: қолғап, қар, парақ, тағы басқа.
В.Н.Трасенконың бастауыш сынып оқушыларының сөз мағынасы, сөздік қоры
бойынша жасаған зерттеуінде 1 – сынып оқушыларында терезенің бөліктерімен
танысу сабағында ешқай оқушы терезенің жеке бөліктерін (терезе жақтауы,
рама) атай алмады. Олар есіктің жақтауларын көрсетіп мынау деп жест
арқылы түсіндіреді. 1 – сынып оқушылары сөздердің жалпы атауларын білмейді.
Мысалы: жиһаз, аяқ киімдер, көкеніс, жеміс, тағы басқа. Балалар бұлардың
мағынасын көп түсіне бермейді. Бастауыш сынып оқушылары нақты бір затты
атайды, бірақ ол затты басқа заттардың арасынан тауып бере алмайды. Мысалы,
оқушы құстардың атын атайды: қарға, қарлығаш, сауысқан, тағы басқа. Оларға
осы кезде түрлі –түсті түспен боялған құстардың суретін көрскткенде олар,
ол құстардың арасынан өздері атаған құстарды тауып көрсете алмайды. Мүмкін
ол оқушы сол құстардың атын естіген болар, бірақ суреттен, даладан көрмеген
шығар.
Іс -әрекеттерді айтуда олардың сөздері тұйықталған, санаулы ғана
болады. Мәселен, Жазды қалай өткіздің ? деген тапсырма беріп, әңгімелеп
беруді сұрасақ, олигофрен баланың 1 –сынып оқушылары өз сөздерінде 15
жаңылтпаш пен жұмбақтар қолданса, ал жалпы мектептің 1 –сынып оқушылары өз
сөздерінде 46 жаңылтпаш пен жұмбақтар ті қолданған.
Ақыл – ойы артта қалған оқушылар: желімдедім, қидым, құрадым, жасадым
деген сөздерді пайдаланғанның орнына, бір сөзбен жасадым деп жауап
береді. Себебі бұл сөздер олардың сөздік қорларында жоқ.
Көмекші мектептегі ақыл – ойы артта қалған баланың 1 – сынып
оқушысының сөздерін бақыласақ, мынаны байқауға болады. Мысалы: кетіп
барады, өтіп кетті, ары кетті, бері кетті, оңға, солға кетті деген сөздерді
бір сөзбен кетті деп жауап береді. 4 – сынып оқушылары тігінді енді
үйренген кезде тікті деген сөзге бірнеше мағыналы сөздерді енгізеді.
Мысалы: пішті, көктеді, жөрмеді, тағы басқа.
Ал арнайы бөлімі жоқ 4 –сынып оқушылары түссіз, мөлдір, нәзік деген
сөздерді мүлдем түсінбейді.
Н.В Тарасенко 1973 жылы өз зерттеуінде көмекші мектептің 2 – сынып
оқушыларының бәріне таныс зат – қуыршақты тәжірибе жүргізуге алады. Оларға
қуыршақты сипаттауға береді. Оқушылар тек бір-екі сөзбен ғана сипаттап
береді. Қуыршақ кішкентай, ал мұнда ақшылдау, ал мұнда көк. Ал шұлығы
қандай? Ол ақтау . Немесе қуыршақтың көлемін атауда – қара, түсі қара деп
жауап берген. Балалар өздеріне қатты таныс заттардың қасиетін өте аз атады.
Н.В.Трасенконың айтуы бойынша: Көмекші мектептің 2 – сынып оқушылары
өз сөздерінде жұмбақтардерді өте аз қолданады, - дейді. Оларға тағы
мынадай тапсырма берілген болатын: жұмбақтар бойынша заттың сапасы, көлемі
бойынша сөздер берілді. Олар сол сөздерге қарама – қарсы сөз тауып айту
керек болған. Олардың берген жауаптары төмендегідей:
Салмақты – мейірімді;
Ашулы – ашулы емес;
Жақсы – жақсы емес, тағы сол сияқты.
1 – сынып оқушылары көбінесе мағынасы жағынан әр түрлі сөздерді көп
шатастырады. Мәселен: үстінде, астында, жақын, алыс деген сияқты. Олардың
жиі қолданатын сөздері мынадай: сол – соның, бұл – бұның, ол – оның, осы –
осының деген сөздерді көп қолданады. Бұл оқушылар 1 –сыныптан 2 –сыныпқа
көшкен кезде сөздіктері айтарлықтай байиды. Оқушылардың сөздері зат есім
және жаңылтпаш пен жұмбақтар термен толықтырылады.
Сонымен, көмекші мектептің бастауыш сынып оқушыларының сөздік қорлары
шектеулі болады, ал жоғарғы сыныпқа келгенде айтарлықтай ұлғаяды.
Заттардың атауы және олардың түрлері
Көмекші мектептің төменгі сынып оқушылары сөздердің мағыналарын көп
түсіне бермейді, жеткілікті емес. Бұл балалар топтастырған кезінде өте көп
қателіктер жібереді. Олар бір мағынасы бар сөздерді екінші сөзде де қолдана
береді. Мысалы: көмекші мектептің 1-сынып оқушылары құстың тұмсығын
мұрын деп, иттің мұрынын беті, аяқтың бақайларын саусақ деп атайды.
Олар кейде сол затқа тән атауды басқа заттарға да қолданады. Мысалы: сиыр
деген сөзбен екінші, шошқаны, сиырды, жылқыны да атай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz