Мутагендік факторлардың тірі организмдерге әсері

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

АЛМАТЫ ҚАЛАЛЫҚ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫ

БОСТАНДЫҚ АУДАНДЫҚ БІЛІМ БЕРУ БӨЛІМІ

№ 81 МЕКТЕП-ГИМНАЗИЯ

11 « » сыныбы

Тақырыбы: « МУТАГЕНДІК ФАКТОРЛАРДЫҢ ТІРІ ОРГАНИЗМДЕРГЕ ӘСЕРІ »

Бағыты:

Секция: «Биология»

Жоба жетекшісі: Маттанаева Жұлдыз

Алматы қаласы

2011

Мазмұны

Кіріспе . . . 4

1. Мутация туралы жалпы түсінік . . . 6 1. 1Мутациялық өзгергіштік және мутациялар классификациясы . . . 6

1. 2 Мутацияның ағзаға әсер етуі . . . 12

2. Химиялық қосылыстардың мутагендік әсерлері . . . 19

2. 1 Химиялық мутагендердің әсер ету механизмдері . . . 19

2. 2 Бидай мутанттары және оларды селекцияда қолдану . . . 25

3. Физикалық мутагендердің тірі организмдерге әсері . . . 38

1. Адамға сәуле алудың қауіпі . . . 38
2. Радиациялық мутагенез әдісін селекцияда қолдану . . . 43

Қорытынды . . . 48

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 49

Кіріспе

Жұмыстың өзектілігі: Жер шарында миллиардттаған жыл бойы тіршілік бар. Оның әрбір бөлшегі бізді қоршап тұр және біздің өзіміз сол тіршіліктің бөлшегі болып табыламыз. Тіршіліктің бастапқы бастауы қандай болғанын біз тек қана болжай аламыз, бірақ ол кездегі жаратылыс ағзалары қазіргі кездегімен салыстырғанда қарапайым болғаны айдан анық.

Сол қарапайым формалардың қазіргі кейіпке ену процесін біз - эволюция деп атаймыз.

Тіршілікте үйреншікті үш қасиет бар, оған бұндай ерекшеліктерді эволюция берген. Бірінші өмірдің өзі тіршіліктен тұрады, оның өзін-өзі жаңғырта алуы. Екінші - прогрессивті күш, тіршілік иелеріне өзгеріс әкелуші, оны «мутация» деп атайды. Үшінші қасиет кері тартпа тенденция, ол мутацияның әсерінен болған, оны «тұқым қуалаушылық» деп атайды.

Мутация дегеніміз - латын сөзі - өзгеріс, орын ауыстыру деген мағына береді. Жан-жануарлар, өсімдіктер әлемі және жер бетіндегі организмдердің барлық формаларының арғы шыққан тегі химиялық қосылыстармен және радиациялық сәулелермен кенеттен өзгеріп кетеді. Мутация процесін тудыратын заттарды мутагендер деп атайды, табиғаттағы мутагендер үш үлкен топқа бөлінеді.

1. Физикалық мутагендер
2. Химиялық мутагендер
3. Биологиялық мутагендер

Бүгінгі таңда ауылшаруашылығында мол өнім беретін өсімдік түрлері алынуда. Бұл генетика мен селекцияның жемісі болып табылады. Жаңа генетикалық -селекциялық әдістер негізінде өсімдіктердің мол өнімді сорттары алынды. Осы жетістіктерге сүйене отырып, генетиктер мен селекционерлер өсімдіктердің өнімділігін одан ары арттырудың жолдарын іздестіруде.

Бұл маңызды мәселені шешу мақсатында физикалық және химиялық мутагенездің орны ерекше. Себебі, дәстүрлі әдістерді қолдану арқылы барлық талаптарға сәйкес келетін сорттарды алу қиын. Әрбір сорттың өзінің кемшіліктері болады. Өсімдіктің генотипін өзгертпей, кемшіліктерді болдырмау немесе азайту тек экспериментальді мутагенез әдісін қолдану арқылы ғана жетуге болады.

Радиоактивті сәулелердің қоғамымызға тигізетін жағымды, жағымсыз әсерлері өте көп. Қазіргі кезде радиациялық мутагенез әдісін селекцияда қолдану қарқынды түрде жүргізілуде.

Ғалымдардың зерттеу жұмыстарының қорытындыларына қарағанда және бүкіл дүние жүзілік әдебиеттерінің деректерін талдағанда радиоактивті сәулеленудің аз дозасы болсада рак дертін тудыратыны сөзсіз.

Ғылыми жұмыстың мақсаты : Радиоактивті сәулелердің тірі организмге әсерін қарастырып, оның нәтижелерін бақылау. Мутациялық өзгергіштіктер туралы сипаттама беру.

Бұл мақсатқа жету үшін келесі міндеттер орындалу керек:

1. Мутация туралы жалпы түсінік беру.

2. Химиялық қосылыстардың мутагендік әсері және олардың әсер ету

механизмдерін анықтау.

3. Физикалық мутагендердің тірі организмдердегі өзгерістерін талдап,

радиациялық мутагенез әдісінің селекцияда қолданылу маңызы.

Соңғы жылдары экспериментальді мутагенез әдісін қолдана отырып алынған ауылшаруашылығы дақылдары сорттарының тек өнімділігі арттырылып қана қоймай, сонымен қатар сабақтарының қысқа, берік болуын, ауруғу төзімділігін және басқа маңызды белгілерін жақсартуға мүмкіндік туды. Зерттеудің объектісі: «Казақстан-4» жаздық бидайы.

Зерттеудің пәні: Мутагендік факторлардың тірі организмдерге әсері.

Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: И. В. Дрягина., А. В. Мурин., В. Н. Лысиков. Эксперментальный мутагенез садовых растений. Кишинев. «Штииница»., 1999г. Рапопорт И. А., Шигаева М. Х., Ахматуллина Н. Б. Химический мутагенез проблемы и перспективы. Алма-Ата. Наука, 1980г.

Мухамбеджанов К. К «Роль экспериментального мутагенеза в селекции растений. Генетико- эволюционные аспекты селекции растенний» Алматы, 2005г.

Зерттеудің практикалық маңызы: зерттеудің нәтижелерін селекцияда пайдалы мутанттар алу үшін пайдалануға болады. Бұл мутанттар шаруашылық тұрғыда тиімді болып табылады. Себебі сабағы қысқа болғандықтан бидай жапырылып қалмай, тік өседі, яғни өнімі ысырап болмайды.

1. Мутация туралы жалпы түсінік

1. 1 Мутациялық өзгергіштік және мутациялар классификациясы

Әр түрлі факторлардың (мутагендердің) тұқым қуалайтын өзгергіштікке тигізетін әсерін зерттеуге бағытталған зерттеулер XX ғасырдың бас кезінде жүргізілді. Ағылшынның көрнекті генетигі Ш. Ауербах мутациялық процестің даму тарихын 5 кезеңге бөледі.

Бірінші кезең - 1900 жылдан 1927жыл аралығын қамтиды. Бұл кезең Голландияның генетигі Гуго де Фриздің «Мутациялық теория» деген еңбегінен басталады. Ол есекшөп (Энотера) өсімдігіне Мендель ашқан генетикалық заңдылықтарды қайта ашқан ғалымдардың бірі ретінде танылса, екінші жағынан энотера өсімдігінің кейбір түрлері басқа даралармен салыстырғанда бойының биіктігімен, сабақтары мен жапырақтарының көптігімен және гүлінің ірілігімен айқындалады. Мұндай өсімдіктерді Гуго де Фриз мутанттар деп атады. Мутация дегеніміз жасушада орналасқан генетикалық материалдардың кенеттен өзгеруін айтады. 1927 жылы американдық ғалым Г. Меллер дрозофила шыбынын рентген сәулесімен әсер ету арқылы мутация жиілігінің бірнеше есе өсетінін дәлелдеді. Осымен қатар гендерде пайда болатын мутациялар әр түрлі жиілікте болатынын анықтап, мутацияның шығу және қалыптасу табиғатымен айналысты. Генетиктер мутацияны қолдан алуға тырысты.

Екінші кезең - 1927 жылдан 1940 жылдар аралығын қамтиды. Меллердің және Надсон мен Филиповтың тәжірибелері радиациялық мутагененездің бастамасы болды. 1927 жылы Меллер рентген сәулелерінің дрозофила шыбынында мутация тудыратынын дәлелдеді. 1928 жылы Стадлер рентген сәулелерімен жүгері тұқымын өңдеу арқылы өзгерген өсімдіктер алды.

Үшінші кезең - 1941 жылдан 1953 жылдар аралығын қамтиды. Мутациялық даму тарихының бұл кезеңінде ерекше атап өтетін нәрсе химиялық қосылыстардың мутагендік қасиеті анықталып және микроорганизмдерді мутациялық зерттеулердің нысаны ретінде қолдана бастады. Химиялық қосылыстардың мутагендік қасиеттері алғаш рет микроорганизмдерде көрсетілсе, химиялық мутагенезде ашылған жаңалықтардың көпшілігі дрозофилада жасалса, ал микроорганизмде ультракүлгін сәулелердің әсеріне қойылған тәжірибелер көптеген тәжірибелерге жетті. Химиялық қосылыстардың әсерінен туындайтын хромосомдық өзгерістер және нүктелі мутациялар сан жағынан әр түрлі қатынаста болатыны анықталды. Химиялық мутагендердің және рентген сәулелері тудыратын мутациялардың типтері бірдей еместігі, химиялық мутагендердің өздеріне тән ерекшелігі бар екенін көрсетті. Күшті химиялық мутагендерді 1946 жылы Ш. Ауербах, Дж. Робсон және И. А. Рапорт ашты.

Төртінші кезең - 1953 жылдан 1965 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең тек генетика ғылымында емес, бүкіл биология ғылымында үлкен өзгерістер тудырған кезең. 1953 жылы ағылшын физигі Ф. Крик және американдық биолог Д. Уотсон өздерінің ДНҚ молекуласының молекулалық құрамын, құрылымын және ген туралы моделін ұсынды. Мутациялық процестің даму тарихындағы бұл кезеңнің ерекшелігі және жетістігі мутация түзілудің механизмі молекулалық деңгейде қарастырыла бастады. Бесінші кезең - 1965 жылдан осы күнге дейінгі уақытты қамтиды. XX ғасырдың 70 - жылдардың соңы және 80 - жылдардың басында жүргізілген зерттеулер хромосоманың құрылымдық өзгеруінен туындайтын структуралық мутациялардың цитологиялық және молекулалық мәселесіне ауысты [7] .

Қазақстандағы мутациялық үрдістің дамуы. 1960 -1963 жылдары Ботаника институтының генетика және селекция бөлімінде Қазақ Ғылым Академиясының корреспондент мүшесі А. М. Ғаббасовтың басшылығымен Жезқазған қаласының маңында тәжірибелер жүргізілді. Ал, 1964 - 1965 жылдары Алматы облысының Сарқан және Еңбекшіқазақ аудандарындағы тәжірибемен жалғасты. Зерттеу объектісі ретінде бидайдың сорттары Жезқазғанға, Саратовская 29, Эритроспермум 841, Казахстанская 126, Харьковская 46, Ақбидай. Мутагендік факторлар ретінде ультракүлгін сәуле, гамма - сәулелер, колхицин, аценафтен, никотин қышқылы, этиленимин, диэтилсульфат, нитрозометилмочевина, нитрозоэтилмочевина, диметилсульфат т. б. Көп жылдық зерттеулердің нәтижесінде мынандай қортындыға келген: жаздық бидайлардың бірнеше сорттарының тұқымын гамма - сәулелермен өңдегенде олардың төзімділігі әр түрлі болып, көптеген мутанттың түрлерін алған. Ал, Саратовская 29 сортының тұқымын химиялық мутагендермен өңдегенде олардың ішінде диэтилсульфат, этиленимин, нитрозоэтилмочевина, диметилсульфат, және колхицин, гамма - сәулелерінің әсерімен салыстырғанда өсімдікте екі есе морфологиялық мутациялар көп алынған[23] . Бұл мутацияның көпшілігі М ₁ және М ₂ ұрпақта көрінген. Осымен қатар, мутациялық зерттеулер Қазақтың С. К. Киров атындағы мемлекеттік университетінде, Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік педагогика институтында, Қазақтың егіншілік ғылыми - зертеу институтында, микробиология және вирусология институтында т. б мекемелерде жүргізілді. Бұл жұмыстар әліде жалғасуда[16] . Ғылыми зерттеу жұмыстардың мақсатына қарай мутациялық зерттеулердің де бағытында әр салалы болды. Академик Г. З. Бияшевтің жетекшілігімен ботаника институтында өсімдіктер мутагенезімен (Седловский, 1972 - 1985) күріште, жүгеріде (Мыңбаев, 1970- 1980), бидайда (Тыныбаев, 1968-1980; Ильичев, 1970 - 1980, Сартаев, 1980), Қазақтың егіншілік институтында күздік және жаздық бидайда (Зусманович, 1970- 1980) сапалы, өнімді мутанттар алумен айналысты. Академиктер М. Х. Шиғаева және Н. Б Ахматулинаның басшылығымен микроорганизмдер мутагенезі мен қатар қоршаған ортаның мутагендерінің организмге әсері зерттеле бастады. Оның ішінде пестицидтердің, ауыр металдардың, химиялық, физикалық факторлардың әсері арнайы алынған тест - жүйелерде сынақтан өтіп, олардың жасушалық және молекулалық деңгейде әсер ету механизмі зерттеле бастады. Профессор А. Сейсебаевтің басшылығымен ботаника Институтында радиациялық цитогенетика лабораториясы құрылып, өсімдіктерде гамма - сәулелерінің әсері жасушалық организмдік деңгейде зерттелді. Профессор А. Бигалиев Қазақстанда алғаш рет ауыр металдардың иондарының (хром қосылыстарының) адамның лейкоцит жасушаларына мутагендік әсерін анықтады[1, 23] .

Мутация дегеніміз организмдердің белгілері мен қасиеттерінің өзгеруіне фенотиптік көрініс беретін гендер мен хромосомалардың өзгерісі. Мутациялы болу қабілеті немесе мутациялық өзгерістер микроорганизмдерден бастап жоғары сатыдағы өсімдіктер, жануарлар және адам баласына дейінгі барлық тіршілік иелерінің әмбебеп (универсальды) қасиеті[11] .

Мутация құбылысын тұңғыш рет 1901 ж. Голландия оқымыстысы Г. Де Фриз ашты. Оның анықтауы бойынша мутация - ішкі және сыртқы факторлардың әсерінен болатын, генетикалық материалдың тұқымқуалайтын секірмелі өзгерісі. Г. Де. Фриздің мутациялық теориясында осы күнге дейін өз мәнін жоғалтпаған негізгі қағидаларына мыналар жатады:

• Мутация секірмелі түрде кенеттен пайда болады;
• Жаңадан пайда болған түрлер тұрақты болады;
• Мутациялар сапалы өзгерістер болып табылады;
• Мутациялар пайдалы да, зиянды да бола алады;
• Мутацияны іздеп табу зерттелетін дарабастар іріктемесінің мөлшеріне байланысты болады;
• Мутациялар қайтадан қайталана алады;

Бірақ Де Фриздің қателік жақтары да болды. Ол табиғи сұрыптау мен мутацияны бір-біріне қарсы қойды. Яғни мутациядан кейін бірден жаңа түр пайда болады деп есептеді. Шын мәнінде мутация тұқым қуалайтын өзгергіштіктің шығар көзі ғана болып есептеледі, ал жаңа түр ұзақ уақыт сұрыпталудың нәтижесінде пайда болады. Мутациялар әртүрлі бағытта жүзеге асады. Олардың көпшілігі организмнің тіршілік қабілетін кемітіп жібереді. Кейде тіпті өлімге де душар етеді, оны летальды мутация деп атайды[7] .

Мутацияның пайда болу процесі мутагенез, ал оны тудыратын факторлар - мутагендер деп аталады. Мутагендер ең алдымен организмнің генетикалық материалына әсер етеді, соның салдарынан барып фенотип өзгереді. Мутагендік факторларды физикалық, химиялық және биологиялық деп бөледі.

Физикалық мутагендік факторларға әртүрлі иондаушы сәулелер, температура, ультракүлгін сәулелер т. б. жатады

Химиялық мутагендерге түрлі табиғи және жасанды органикалық, бейорганикалық химиялық қосылыстар (мысалы, азотты негіздердің аналогтары, алкилдеуші қосылыстар, нитрозоқосылыстар, акридинді бояулар, алкалоидтар т. б. ) жатады. Химиялық мутагендер гендік мутацияларды және хромосомалық өзгерістерді де тудыра алады, бірақ әртүрлі химиялық мутагендерді қолданған жағдайда мутацияның бұл екі түрінің арасында айырмашылық байқалады.

Биологиялық мутагендерге өзінің ДНҚ-ын немесе РНҚ-ын басқа бір бір тіршілік иесінің геномына апарып жеткізетін вирустармен бірге әртүрлі вирус емес паразиттік агенттер (микоплазмалар, бактериялар, гельминттер) жатады. Паразиттік агенттердің зат орнын ауыстыру прцесіндегі пайда болатын метаболиттер химиялық мутаген ретінде әсер етуі мүмкін[20] .

Жасушадағы зат алмасу процесі кезінде түзілетін кейбір ыдырау өнімдері мен организмге тағам арқылы келіп түсетін радиоактивті заттар да (мысалы, сүйекте жинақталатын стронций, т. б. ) мутагендік қасиет болады. Оларды биологиялық мутагендер дейді[27] .

Мутация типтерінің классификациясы

Мутациялық өзгерістер алуан түрлі болып келеді. Мутация типтерін классификациялаудың бірнеше жолдары бар, бірақ олардың барлығы да жетерлңктей емес.

Мутацияны былайша жіктеуге болады:

• Генетикалық материалдың өзгеру сипатына қарай (гендік, хромосомалық және геномдық ) .

Ген құрылымының өзгеруіне және жаңа аллельдердің шығуына байланысты болатын - гендік;

Хромосомалардың құрылымына әсер ететін мутацияларды хромосомалық өзгерістер немесе хромосомалық аберрациялар деп атайды. Мұндай мутациялар клетканың бөлінуі кезінде немесе мутагендік факторлардың әсерінен хромосомалардың өзгеруіне және олардың құрылымының бұзылуына байланысты болады.

Хромосомалар санының өзгеруіне байланысты жаңа геномдардың пайда болуына әкеп соғатын - геномдық мутациялар.

• Мутацияның пайда болу себептеріне қарай (кенеттен болатын немесе спонтанды және әртүрлі факторлардың әсерінен немесе индукцияланған) .

Спонтанды мутациялар кез келген организмде табиғи сыртқы орта факторларының әсерлерінен пайда болады (мысалы, иондаушы сәулелер табиғи фоны) . Мутацияның кенеттен пайда болу себебі клеткада жүріп жатқан қалыпты зат орын ауыстыру процесі барысында генднр мен хромосомалардың кездейсоқ зақымдануына байланысты. Кенеттен болатын мутацияның бір бөлігі репликация процесінің қалыпты өтуін қамтамассыз ететін молекулалық механизмдердің қызметіндегі кездейсоқ ауытқулардың нәтижесінде пайда болады (репликациының ауытқулары) .

Индукцияланған мутация - физикалық, химиялық және биологиялық мутагендік факторлармен арнайы әсер етудің нәтижесіболып табылады.

• Гетерозиготадағы көрінісіне байланысты (доминантты- генотиптің фенотипке айналуы кезінде геннің белгілі бір аллелі әсерінің басым болуы жәнерецессивті- гетерозиготалы организмде бір аллельдің фенотиптік көрінісінің болмауы) ;
• Қалыпты фенотиптен ауытқу деңгейіне қарай (гипоморфты, аморфты, антиморфты, нерморфты және гиперморфты) .

Мутация түрлерін жоғарыда көрсеткен принциптер негізінде жәктеу толығымен универсалды сипатқа ие бола алады.

Мутацияларды басқа да жолмен де жіктеуге болады:

• Мутантты аллельдің әсері бойынша және фенотиптің өзгеру сипатына қарай (морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық, мінез-құлық т. б. )
• Организмнің тіршілігі барысына қарай (летальді, жартылай летальді, нейтральді) . Летальдіге ұрықты өлімге душар ететін мутация жатады. Жартылай летальді мутация организмнің тіршілік қабілетін төмендетіп жібереді: мутантты дарабастар әдетте ұрпақ беретін жасқа дейін жетпейді, тіршілік қабілетін төмендетіп тұқым қуалайтын кемістіктің әсеренен тез өлімге ұшырайды. Нейтральдіге организмнің тіршілік қабілетіне әсер етпейтін мутация жатады.
• Мутацияланған клеткаларға және тұқым қуалау мүмкіндіктеріне қарай (генеративтік, яғни жыныс клеткаларында индукцияланған әрі тікелей ұрпаққа берілетін жәнесомалық- көбеюге қатыспайтын дене клеткаларында пайда болатын ) .
• Клеткадағы орналасқан орнына байланысты (ядролық немесе хромосомалық және цитоплазмалық) . Цитоплазмалық мутация құрамында цитоплазмалық ДНҚ бар құрылымдар: митохондриялар, хлрорпластар және плазмидтерде пайда бодады[7] .

Мутацияны жіктеудің бұл принциптері кейбір жеке көзқарастарға негізделген.

Қалыпты фенотиппен аутқу дәрежесіне қарай Дубинин (1982) гендік мутацияның мынандай түрлерін анықтады және оларды төмендегідей жіктеді:

• Гипоморфты- жабайы типті аллель арқылы кодталатын биохимиялық өнім мөлшерінің кемуі есебінен геннің қызметін бәсеңдететін мутация. Гипоморфты мутация жағдайында өзгерген аллельдер жабайы типті аллельдер сияқты әсер етеді, бірақ әлсіз болады.
• Аморфты- геннің инактивациялық әсері. Аморфты мутациялар геннің жоғалуы сияқты болып көрінеді. Мысалы, дрозофилада аморфты мутацияw- ақ көзділік, көздің клеткаларына пигменттің тасымалдануын бақылайтын геннің қызметінің жойылуымен түсіндіріледі.
• Антиморфты -жабайы түрдің фенотипін керісінше өзгертеді.
• Неоморфты -мұнда мутанттың фенотипі жабайы типінен өзгеше болады.
• Гиперморфты -ген әрекетінің шұғыл күшеюіне әкеледі, ол оның бақылауымен түзілетін өнім мөлшерінің артуы есебінен болады[11] .

Спонтанды және индукцияланған мутациялар

Спонтанды мутациялық процесс. Тірі органмзмдердің кез-келген популяциясында әрқашанда мутациялық дарабастар кездеседі. Әрбір ген, әртүрлі жиілікте секірмелі түрде мутантты жағдайға көшіп отырады (кесте 1)

Әдетте спонтанды мутацияның жмілігі төмен болып келеді, бірақта кейбір гендердің мутабильдігі басқаларынан артық болады және жеке гендердің мутацияға қабілеттілігінде де айтарлықтай айыпмашылықтар кездеседі.

Спонтанды мутацияның себептері әлі толық түсініксіз. Жоғарыда біз иондаушы сәулелердің табиғи фонының түрлі организмдерге әртүрлі деңгейде мутация тудыратындығын атадық. Дрозофилада радиацияның табиғи фоны кенеттен болатын мутацияның тек 0, 1 % ғана жауапты екендігі анықталған. Бірақ организм өмірінің өмірінің ұзаруына байланысты табиғи радиацияның әсері артып отырады. Адамда оның үлесі кенеттен болатын мутацияның жалпы көлемі тұрғысынан алғанда 25 %-ке жетуі мүмкін[12] .

Спонтанды мутацияның пайда болуын қоршаған орта температурасының жоғарылауы да жеделдете түседі. Темпераиураның әрбір 10-15 градусқа көтерілуі мутация жиілігін бес есеге дейін жоғарылатады (кесте 1) [26] .

Кесте 1. Әртүрлі организмдердің кейбір гендерінде спонтанды мутациялардың пайда болу жиілігі.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс