Отбасы жас ұрпақты әлеуметтендіру институты ретінде

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 БАЛАНЫҢ ОТБАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТЕНУІ: ЗЕРТТЕУДІ ТЕОРИЯЛЫҚ. МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН НЕГІЗДЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9

1.1 «Әлеуметтендіру» ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9

1.2 Зерттеуді негіздеудің теориялық . әдістемелік бастаулары ... ... ... ... ... ..11

2 ОТБАСЫ БАЛАНЫҢ ӨМІР СҮРУІ МЕН ЖЕТІЛУ ОРТАСЫ ... ... ... ... ... ... 21

2.1 Отбасы социологиясы . жанұя туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21

2.2 Отбасының құрылымы, тұрмысы, міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28

2.3 Баланың әлеуметтенуі мен психикасы қалыптасуының әлеуметтік (отбасылық) алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45

3 БАЛАНЫ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕГІ БҮГІНГІ ОТБАСЫЛЫҚ
ТӘРБИЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59

3.1 Нәрестелік және балдырғандық жас шағындағы баланың отбасында әлеуметтенуінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59

3.2 Баланың балаң жас шағындағы отбасылық әлеуметтендірудің қиыншылықтары мен тәрбиелік амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77

3.3 Халықтық педагогиканың, отбасылық салт . дәстүрлер мен жөн . жоралғылардың жас ұрпақты әлеуметтендірудегі орны мен рөлі ... ... ...101

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .118

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...121

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .127

Жұмыстың жалпылама сипаттамасы. Зерттеуде жас ұрпақты әлеуметтендіріп, қоғамдық өмірге қосудағы отбасының орны мен рөлі қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отбасы дүниеге жаңадан келген әрбір баланы аяқтандырып, қоғамдық ортаға қосудың қайнар бастауында тұрған әлеуметтік институт.
Өйткені өмірге жаңадан келген әрбір нәресте бірден пісіп, жетіліп, бітім-болмысы, бет ажары келіскен, ақыл-есі толысқан, ішкі жан дүниесі бай, сегіз қырлы, бір сырлы, арлы, намысты, адамгершілігі бар азамат болып қалыптаса салмайды.
Ондай азамат санатына жету үшін оған өсіп, өнуі, адам баласы өзіне дейін жинақтаған әлеуметтік тәжірибені меңгеруі қажет.
Демек, дүниеге жаңадан келген әрбір баланы, жаңа ұрпақты өмір сүре білуге үйрету үшін оқыту және бейімдей білу қажет. Олардың әрқайсысын жеке тұлға, белсенді де білікті азамат, белгілі бір кәсіпті толық меңгерген іскер жан етіп қалыптастыра, өмір сүруге икемдеп, тәрбиелеп жетілдіре білу керек.
Сонда ғана бала өмірден өз орнын дұрыс таба алады. Өзін бағалай біледі. Өз «менінің» мәнін түсініп, өзін басқалардан ажырата алады. Өзін жеке тұлға ретінде сезінеді. Баланың өз «менін» айыра алуы - оның тұлғалық қадір -қасиеттерінің өзекті арқауы, кісілігінің айрықша белгісі.
Міне осындай тұлғалық, жеке бастық қадір - қасиеттердің қалыптасуына тікелей әрі белсенді ықпал ететін орта – бұл отбасы. Сондықтан да отбасы социологиясы жанұяны – баланы, өскелең ұрпақты әлеуметтендірудің ең бастапқы ұясы ретінде қарастырады. Қазіргі ересектер мен жастар арасындағы ішкілік, есірткіге құмарлық көріністер мен әркелкі ауытқушылықтар туа біткен қасиеттер емес. Отбасында және әлеуметтік ортада көргені, әлсіздігі, ақпарат жүйесінің бейбастақтыққа тәрбиелеуі, көңілден шығатын іс - әрекеттер кеністігінің жетіспеуі, рухани таяздықтың қанат жаюы салдарлары. Осы мәселелердің өз шешімін табуы дұрыс бағдармен әлеуметтенуге аса маңызды ықпалын тигізеді.
Отбасының адамзат өркениетінің пайда болып, дамуындағы мәртебелі орны мен рөлі оның жанұялық қызметтерінің (функцияларының) терең әлеуметтік мәні барлығымен, қоғам үшін аса маңыздылығымен сипатталады. Демек «бізге отбасы және неке институтын нығайту керек. Оның мәртебесін көтеріп, ар-иман құндылықтарын жаңғыртуға тиіспіз. Отбасылық құндылықтар мен дәстүр біздің қоғамның және мәдениетіміздің негізі болған және солай болып қала береді де. Бізге көптеген отбасыларында сақталған игі дәстүрлер мен құндылықтарды, көпбалалықты насихаттау қажет. Себебі өмірге жаңадан қадам басқан әрбір баланың, әрбір жаңа ұрпақтың өмірден өз орнын тауып, дұрыс қалыптасуы отбасындағы тәрбиеге тікелей байланысты.

1 Назарбаев Н.Ә. Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан. 2010, 30 қаңтар.
2 Нұсқабаев О. Дүниеге ғылыми көзқарас және жастар. - Алматы: Қазақстан, 1984. -127б.
3 Краткий словарь по социологии. - М. Политиздат, 1985. - 477с.
4 Лапаеева В.В. Социология права / Под ред.академика РАН, д.ю.н., проф. В.С. Нерсесянца – М.: Издательство Норма. - 2000. - 304 с.
5 Нұсқабаев О. Мектеп – жас ұрпақты әлеуметтендіру институты. -Алматы: Қазақстан, 1997. - 152 б.
6 Выготский Л.С. Развитие высших психических функций. - М., 1960.
7 Божович Л.И. Личность и ее формирования в детском возрасте.-М.: Просвещение, 1968. - 464 с.
8 Развитие и современное состояние психологической науки в СССР /Отв.ред. А.А. Смирнов. - М.,1975.
9 Ярошевский М.Г. Психология в ХХ столетии. - М., 1974.
10 Обучение и развитие /Отв.ред. Л.В. Зенков. - М.,1975.
11 Опыт системного исследования психики ребенка /Отв.ред. Н.И. Непомнящая. - М.,1975.
12 Развитие ребенка /Отв.ред. А.В. Запорожец пен Л.Э. Вентер. –
М., 1968.
13 Ананьев Б.Г. О человеке как объекте и субъекте воспитания /Избр.психол.труд: В 2т - М.: Педагогика, 1980.- Т.2.- С.10 - 127.
14 Қалдыбаева Т.Ж. Детский сад и жизнь: Социальные проблемы развития детских дошкольных учреждений в Казахстане. – Алматы, 1994. – 158 с.
15 Гальперин П.Я. Введение в психологию. - М.: МГУ, 1976.-150 с.
16 Давыдов В.В. Проблемы развивающего обучения. – М.: Педагогика, 1986. - 239 с.
17 Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики. – М: МГУ, 1972. - 575с.
18 Эльконин Д.Б. К проблеме периодического психического развития в детском возрасте //Вопр.психологии. - 1971. - № 4. - С.6-20.
19 Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы /Отв.ред. проф. А.В. Петровский. Өңделіп толықтырылған екінші басылымнан аударылды. - Алматы: Мектеп, 1987. - 288 б.
20 Шибутани Т. Социальная психология - М.: Прогресс, 1969.
21 Андреева Г.М. Социальная психология: Учебник - 2 - е изд., доп.и перераб. - М.: МГУ, 1988. - 432 с.
22 Кон И.С. Социология личности. - М.: Политиздат,1967. - 384 с.
23 Петровский А.В. Личность. Деятельность. Коллектив. - М.: Политиздат, 1982. - 255 с.
24 Психология. Словарь /Под. общ. ред. А.В. Петровского, М.Г. Ярошевского - 2-е изд., испр. и доп. - М.: Политиздат, 1990. - 494 с.
25 Гилинский Я.И. Стадии социализации индивида //Человек и общество - Л.: ЛГУ, 1971.- Вып.9 - С. 44-52.
26 Андреева Г.М. Социальная психология: Учебник-2-е изд., доп. и перераб. - М.: Изд-во МГУ, 1988. - 432с.
27 Социология. Оқулық. - Алматы: Білім, 2005.-160б.
28 Нұсқабаев О. Дүниеге ғылыми көзқарас және жастар. Алматы: Қазақстан, 1984.-127б.
29 Андреенкова В.П. Проблемы социализации личности. //Социальные исследования. - М.: Наука, 1970. - С. 19-21.
30 Кон И.С. Психология старшеклассника. - М.: Просвещение, 1982. - 207 с.
31 Кон И.С. Психология юношеского возраста. - М.: Просвещение, 1979. -176 с.
32 Беличева С.А. Сложный мир подростка. - Свердловск: Средне-Уральское книжное изд-во, 1984. - 129 с.
33 Эльконин Д.Б. Психология игры. - М., 1978. - 223с.
34 Ананьев Б.Г. О психологических эффектах социализации //Человек и общество - Л., 1971. – С.145-167.
35 Антонов А.И., Медков В.М. Социология семьи. - М.: Изд.МГУ, 1996. - 304 с.
36 История социологии. - Минск: Вышэйшая школа, 1993. - 327с.
37 Габдуллина К.Г. Краткий словарь русско-казахских терминов по социологии. - Алматы: Ғылым, 1995, - 92 с.
38 Хилл Р. Современные тенденции в теории семьи //Социальные исследования - М., 1970. вып.4 – С 268 - 277.
39 Гидденс Э. Социология. Учебник. - Челябинск, 1991. - 277с.
40 Семенов Ю.Н. Происхождение брака и семьи. - М., 1974.– С.16-23.
41 Дюркгейм Э. О разделении общественного труда. - М., 1991.
42 Зидер Р. Социальная история семьи в Западной и Центральной Европе (конец ХҮІІ-ХХвв.). - М.: Гуманист. Изд. ВЛАДОС, 1997. - 302с.
43 Антонов А.И. Микросоциология семьи: методология исследования, структура и процессы. - М.: Изд. Nota Bene, 1998. - 360с.
44 Хилл Р. Современные теории в исследовании семьи //Социальные исследования. - М.: 1970. - Вып.4 – С. 19 - 21.
45 Попеное Д. Упадок американской социологии //Вестник МГУ. - Сер.18. Социология и политология. 1996. - №3. - С.61 - 65.
46 Социология. Учебник /Отв.ред. П.Д. Павленок -2-е изд., перераб.и доп.- М.: Издательско-книготорговый центр “Маркетинг”, 2002. - 1036 с.
47 Сорокин П.А. Человек. Цивилизация. Общество. - М.: Высшая школа, 1992. - 375с.
48 Харчев А.Г. Брак и семья в СССР. - М.: Мысль. 1979. - 265 с.
49 Мацковский М.С. Социология семьи: Проблемы теории, методологии и методики. - М., 1989. - 321с.
50 Антонов А.И. Социология рождаемости. - М.: Статистика, 1980. - 211 с.
51 Бестужев-Лада И.В. Поисковое социальное прогнозирование: перспективные проблемы общества. - М., 1984. - 357 с.
52 Голод С.И. Моногамная семья: кризис или эволюция? //Социально-политический журнал -1995. - №6. - С.51-58.
53 Гурко Т.А. Гендерная социология //Социология в России - М.,1996.- С.197-202.
54 Елизаров В.В. Перспектива исследования семьи: анализ, моделирование, управление. - М.: Мысль,1987. - 173с.
55 Кон И.С. Введение в сексологию. - М.: Мысль, 1988. - 234 с.
56 Бойко В.В. Малодетная семья. - М.: 1980. - 183 с.
57 Говако Б.И. Студенческая семья. М.: Политиздат, 1988. - 157 с.
58 Соловьев Н.Я. Брак и семья сегодня. - Вильнюс,1977.
59 Сысенко В.А. Устойчивость брака. М.: Мысль, 1981. - 246 с.
60 Юркевич Н.Г. Семья в современном обществе - Минск, 1964.- 197 с.
61 Тартаповская И.Н. Социология пола и семьи. - Самара,1997.-187 с.
62 Чуйко Л.В. Браки и разводы. - М.: Политиздать, 1975.- 227 с.
63 Янкова З.А. Городская семья. - М.: Мысль,1979. - 174 с.
64 Арғынбаев Х.А. Қазақ отбасы. - Алматы,1967. - 328 б.
65 Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХҮІІ - начале ХХ века. - Алматы: Наука, 1971. - 634 с.
66 Жаназарова З.Ж. Современная семья в Казахстане и ее проблемы. Монография - Алматы: Қазақ университеті, 2004. - 257 с.
67 Социологиялық сөздік /Ред.басқ.соц.ғ.д., проф.К.У.Биекенов -Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 167 б.
68 Энгельс Ф. Происхождение семьи, частной собственности и государства: // Маркс К., Энгельс Ф. - Соч.,Т.21 - 237 с.
69 Социология. Оқулық - Алматы: Білім, 2005. - 160 б.
70 Халық санағы қорытыланды // Егемен Қазақстан, 2010, 1 наурыз.
71 Айқын - 2010, 31 наурыз.
72 Айқын - 2010, 17 сәуір.
73 Жаназарова З.Ж. Социология семьи. Учебное пособие - Алматы: Қазақ университеті, 2006. - 192 с.
74 Кули Ч. Первичные группы. Американская социологическая мысль. - М., 1994.
75 Жаназарова З.Ж. Семейный социум как предмет внимания социальных работников //Саясат. - 2003. - №4. - 75-77 б.
76 Хилл Р. Семейные решения и социальная политика: социологический аспект изучения положения женщин и семьи. - М.: Мысль, 1977.
77 Семья – объект демографии. – М., 1986.
78 Бегалиев Д. Өлімге асыққандар өмірге неге қапалы? //Оңтүстік Қазақстан. - 2009. 21 ақпан.
79 Халық санағы қорытындысы // Айқын, 15 ақпан.
80 Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сүру деңгейі және кедейшілік /Статистикалық мониторинг. - Алматы, 2010. - 228 б.
81 Заң газеті - 2010. 31 наурыз.
82 Назарбаев Н.Ә. Дағдарыстан – жаңару мен дамуға. Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы // Егемен Қазакстан, 2009. 12 наурыз.
83 Елбасы отбасы мен әйелдерді қолдаудың бірнеше жаңа бағыттарын айқындап берді //Айқын, 2009. 16 наурыз.
84 Абдыкаликова Г.Н. Социологический мониторинг как инструмент изучения семейно-демографической ситуации в Казахстане // Материалы международной научно-практической конференции: Феномен социальной инженерии: опыт и реконструкция будущего 21-22 мая 2010г. - Алматы, ИД «Жибек жолы», 2010. – 6 – 11 б.
85 Нұсқабаев О. Елбасы жолдауларында Қазақстандық отбасылардың әлеуметтік мәселелерінің шешілуі. // // Материалы международной научно-практической конференции: Феномен социальной инженерии: опыт и реконструкция будущего 21-22 мая 2010г. - Алматы, ИД «Жибек жолы», 2010. 252 – 256 б.
86 Мухина В.С. Мектеп жасына дейінгі психология. - Алматы: Мектеп, 1986. - 227 б.
87 Жарықбаев К.Б. Развитие психологической мысли в Казахстане. -Алматы: Казахстан,1968. - 242 с.
88 Валлон А. Психическое развитие ребенка.- М., 1967. - 134 с.
89 Эльконин Д.Б. Психология дошкольника - М., 1975. - 227 с.
90 Возрастные и индивидуальные особенности младших подростков. /Под.ред. Д.Б.Эльконина и Т.В.Драгуновой - М.,1967. - 223 с.
91 Драгунова Т.В. Подросток. - М., 1972. - 341 с.
92 Фельдштейн Д.И. Психология воспитания подростка - М., 1978.-
- 291 с.
93 Гурова Р.Г. Выпускник средней школы. - М.: Педагогика, 1977.-213с.
94 Климов Е.А. Путь к профессии. - Л., 1974. - 157 с.
95 Начало пути: поколение со средним образованием /Отв. ред. М.Х. Титма. - М.: Наука, 1989. - 240 с.
96 Кон И.С. Психология юношеского возраста - М.: Просвещение, 1979. -268 с.
97 Философия. Жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқулық. /Құрастырған Т. Ғабитов - Алматы: Раритет, 2005. - 400 б.
98 Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Педагогика және психология. - Алматы: Мектеп, 2002. - 256 б.
99 Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін дамытудың педагогикалық негіздері /С.Қалиев, Ш.Майғарағанова, Г.Нысанбаева, А.Бейсенбаева. -Алматы: Білім, 2001. - 224б.
100 Маркс К., Энгельс Ф. Размышления юноши при выборе профессии. Из ранних произведений. - М., 1956. - 342с.
101 Заң газеті - 2010, 17 сәуір.
102 Нұсқабаев Е.Н. Жастар арасында жағымсыз қылықтар жасау неге көп (нақты-социологиялық зерттеу мәліметтері не дейді?) // Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің хабаршысы. - 2004. - №3. -193-197 б.
103 Нұсқабаев О., Нұсқабаев Е. Ауыл жастарының жаһандану жағдайындағы адамгершілік - құқықтық тәрбиесі // Глобализация и вопросы социокультурной адаптации: Материалы ІІ Конгресса социологов Казахстана. - Астана, 2005. - 199 - 203 - б.
104 Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сүру деңгейі және кедейшілік (статистикалық мониторинг). /ҚР статистика жөніндегі және БҰҰ кедейшілік, жұмыспен қамтылу және әлеуметтік қауіпсіздік бойынша кеңейтілген тақырыптық топтарымен біріккен жариялымы. - Алматы: Қазстатақпарат, 2010. - 227 б.
105 Заң газеті - 2010, 13 сәуір.
106 Неке және отбасы туралы Қазақстан Республикасының Заңы. -Алматы: ЮРИСТ, 2009. - 56б.
107 Нұсқабаев Е. Ауыл жастарын адамгершілік - құқықтық тұрғыдан әлеуметтендіру. Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация қолжазбасы. – Түркістан, 2010. - 154 б.
108 Заң газеті – 2009, 29 желтоқсан.
109 Ертаев М. Еңбек мазмұны, құрылымы және еңбекті гуманитарландыру // Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ хабаршысы. -1999. - №3. - 62 - 63 б.
110 Тұрлыбекова А. Жас ұрпақты нарық жағдайында кәсіпшілдікке бейімдеу. соц.ғ.к., ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты. - Алматы, 2008. - 24 б.
111 Измайлов А.Э. Народная педагогика. Педагогические воззрения народов средней Азии и Казахстана. - М., 1991. - 304 с.
112 Сарсенбаев Н.С. Обычай, традиции и общественная жизнь. - Алматы: Казахстан, 1974. - 368 с.
113 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. - Алматы: Ғылым, 1984.
114 Бердібаев Р. Алғы сөз // Қазақ фольклорының тарихилығы. – Алматы: Ғылым, 1993.
115 Матжанов К. Балалар фольклорының этнографиялық бастаулары // Қазақ фольклорлығының тарихилығы. – Алматы: Ғылым, 1993. - 247 б.
116 Қалиев С. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. - Алматы: Мектеп, 1987.
117 Табылдиев Ә. Халық тағылымы: жаңылтпаш, санамақ, жұмбақ, мақал, мәтел, терме. – Алматы: Мектеп, 1992.
118 Қазақтың ұлттық ойындары. - Алматы, 1976.
119 Жарықбаев Қ. Аталар сөзі - ақылдың көзі. - Алматы, 1980.
120 Кенжеахметұлы С. Ұлттық әдет - ғұрыптың беймәлім 220 түрі. - Алматы: Сонат, 1998. - 255 б.
121 Айталы А. Ұлттану. - Астана: Елорда, 2000. - 171 б.
122 Камалова Н. Той мерекелік салт - дәстүрлік әрекеттер // Астана: Парасат әлемі, 2005. - 96 б.
123 Абдрашева Б.Ж. Ұлттық дәстүр әлеуметтік институт ретінде. социология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация қолжазбасы. – Өскемен, 2008. – 148 б.

Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 160 бет
Таңдаулыға:

Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ -Түрік университеті

ӘОЖ 314.6:316.346.32-053.2 Қолжазба
құқығында

Отбасы жас ұрпақты әлеуметтендіру институты ретінде

22.00.04 – әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар мен процестер

социология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми жетекші:
социология ғылымдарының докторы,
профессор О. Нұсқабаев

Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2010
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 БАЛАНЫҢ ОТБАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТЕНУІ: ЗЕРТТЕУДІ ТЕОРИЯЛЫҚ-
МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН
НЕГІЗДЕУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9

1. Әлеуметтендіру ұғымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 9

2. Зерттеуді негіздеудің теориялық - әдістемелік
бастаулары ... ... ... ... ... ..11

2. ОТБАСЫ БАЛАНЫҢ ӨМІР СҮРУІ МЕН ЖЕТІЛУ ОРТАСЫ ... ... ... ... ... ... 21

1. Отбасы социологиясы – жанұя туралы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21

2. Отбасының құрылымы, тұрмысы,
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...28

3. Баланың әлеуметтенуі мен психикасы қалыптасуының әлеуметтік
(отбасылық) алғы
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...45

3. БАЛАНЫ ӘЛЕУМЕТТЕНДІРУДЕГІ БҮГІНГІ ОТБАСЫЛЫҚ
ТӘРБИЕ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59

1. Нәрестелік және балдырғандық жас шағындағы баланың отбасында
әлеуметтенуінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 59

3.2 Баланың балаң жас шағындағы отбасылық әлеуметтендірудің
қиыншылықтары мен тәрбиелік
амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77

3.3 Халықтық педагогиканың, отбасылық салт - дәстүрлер мен жөн -
жоралғылардың жас ұрпақты әлеуметтендірудегі орны мен
рөлі ... ... ...101

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...118

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..121

ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 127

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпылама сипаттамасы. Зерттеуде жас ұрпақты әлеуметтендіріп,
қоғамдық өмірге қосудағы отбасының орны мен рөлі қарастырылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Отбасы дүниеге жаңадан келген әрбір
баланы аяқтандырып, қоғамдық ортаға қосудың қайнар бастауында тұрған
әлеуметтік институт.
Өйткені өмірге жаңадан келген әрбір нәресте бірден пісіп, жетіліп,
бітім-болмысы, бет ажары келіскен, ақыл-есі толысқан, ішкі жан дүниесі бай,
сегіз қырлы, бір сырлы, арлы, намысты, адамгершілігі бар азамат болып
қалыптаса салмайды.
Ондай азамат санатына жету үшін оған өсіп, өнуі, адам баласы өзіне
дейін жинақтаған әлеуметтік тәжірибені меңгеруі қажет.
Демек, дүниеге жаңадан келген әрбір баланы, жаңа ұрпақты өмір сүре
білуге үйрету үшін оқыту және бейімдей білу қажет. Олардың әрқайсысын жеке
тұлға, белсенді де білікті азамат, белгілі бір кәсіпті толық меңгерген
іскер жан етіп қалыптастыра, өмір сүруге икемдеп, тәрбиелеп жетілдіре білу
керек.
Сонда ғана бала өмірден өз орнын дұрыс таба алады. Өзін бағалай біледі.
Өз менінің мәнін түсініп, өзін басқалардан ажырата алады. Өзін жеке тұлға
ретінде сезінеді. Баланың өз менін айыра алуы - оның тұлғалық қадір
-қасиеттерінің өзекті арқауы, кісілігінің айрықша белгісі.
Міне осындай тұлғалық, жеке бастық қадір - қасиеттердің қалыптасуына
тікелей әрі белсенді ықпал ететін орта – бұл отбасы. Сондықтан да отбасы
социологиясы жанұяны – баланы, өскелең ұрпақты әлеуметтендірудің ең
бастапқы ұясы ретінде қарастырады. Қазіргі ересектер мен жастар арасындағы
ішкілік, есірткіге құмарлық көріністер мен әркелкі ауытқушылықтар туа
біткен қасиеттер емес. Отбасында және әлеуметтік ортада көргені, әлсіздігі,
ақпарат жүйесінің бейбастақтыққа тәрбиелеуі, көңілден шығатын іс -
әрекеттер кеністігінің жетіспеуі, рухани таяздықтың қанат жаюы салдарлары.
Осы мәселелердің өз шешімін табуы дұрыс бағдармен әлеуметтенуге аса маңызды
ықпалын тигізеді.
Отбасының адамзат өркениетінің пайда болып, дамуындағы мәртебелі орны
мен рөлі оның жанұялық қызметтерінің (функцияларының) терең әлеуметтік мәні
барлығымен, қоғам үшін аса маңыздылығымен сипатталады. Демек бізге отбасы
және неке институтын нығайту керек. Оның мәртебесін көтеріп, ар-иман
құндылықтарын жаңғыртуға тиіспіз. Отбасылық құндылықтар мен дәстүр біздің
қоғамның және мәдениетіміздің негізі болған және солай болып қала береді
де. Бізге көптеген отбасыларында сақталған игі дәстүрлер мен құндылықтарды,
көпбалалықты насихаттау қажет. Себебі өмірге жаңадан қадам басқан әрбір
баланың, әрбір жаңа ұрпақтың өмірден өз орнын тауып, дұрыс қалыптасуы
отбасындағы тәрбиеге тікелей байланысты. Отбасы әрбір жаңа ұрпаққа қоғамда
жинақталған мәдени мұраны, материалдық және рухани құндылықтарды табыс
етуші қызметін атқара отырып, оларды толық әлеуметтендіреді. Қоғамдық
өмірге толық әлеуметтеніп, тұлғалық және адамгершілік қадір - қасиеттері
қалыптасқан, өмір сүруге әзір азаматтар етіп қосып отырады. Осыған орай,
әйелдер істері және отбасылық - демографиялық саясат жөніндегі ұлттық
комиссияға еліміздегі қоғамдық және халықаралық ұйымдармен, ғылыми
қауымдастықпен бірлесе отырып отбасына қатысты мәселелерді, ең алдымен бала
туылымы, ана мен бала денсаулығы, отбасындағы бала тәрбиесі мен тәлімі,
т.т. жөніндегі ұсыныстарды талқылауды тапсырамын. Бұл бағытта ішкі және
халықаралық тәжірибелер зерделенуі тиіс [1].
Отбасына қатысты мәселелерге, соның ішінде, баланы отбасында
әлеуметтендіру мәселелеріне Елбасы тарапынан айрықша назар аударылудың өзі
- ақ, осы зерттеу жұмысы авторының алдына зор жауапкершілік жүктеп, артылар
жүгі ауыр болса да, зерттелуі қажетті проблеманың есігін ашып беріп отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Әлеуметтануда отбасы өмірінің әртүрлі
жақтары қарастырылған еңбектердің молдығына қарамастан, отбасылық
әлеуметтендіру жеке алынып, зерттелген еңбектер жоқтың қасы. Айталық,
отбасы социологиясының қалыптасып, дамуына ықпал еткен Э. Дюркгеймнің
Отбасы социологиясына кіріспе, М. Вебердің Жұбайлар және ана құқығының
дамуы, М. Ковалевскийдің Отбасы мен жеке меншіктің пайда болуы мен дамуы
очеркі, К. Циммерманның Отбасы және өркениет, Ч. Кулидің
Әлеуметтік топ атты еңбектерінде отбасы нақты тарихи құрылым ретінде
ғана қарастырылады да қояды.
Ал, отбасы социологиясының негізін қалаушылар ретінде танылатын француз
социологы Фредерик Пьер Ле Пле мен американ социологы Эрнст Берджесс
еңбектерінде отбасы қоғамның ең қарапайым, кішкентай бөлшегі ретінде ғана
зерттеледі. Ле Пле өз зерттеулерін отбасы туралы эмпирикалық мәліметтерді
жинаудан бастап, үш жүзге жуық отбасының өмір сүру салтын талдады.
Нәтижесінде отбасы типологиясын жасақтап, үлгі ретінде ұсынды.
Дегенмен, көп уақытқа дейін отбасын зерттеулер жанұяға тән бір ғана
құбылысты талдаулармен шектеліп келді. Тек XX ғасырдың екінші жартысынан
бері қарай ғана отбасы біртұтас жүйе ретінде қарастырылып кешенді тұрғыда
зерттеле бастады. Пікіріміздің дәлеліне айғақ келтірелік. 1974 - 1975
жылдары аралығында АҚШ - тағы 25 университеттің 50 - ге жуық ғалымдары өте
күрделі жобалық проект – отбасы қызметтенуінің мәнін жан -жақты түсініп,
ұғынуға ықпал ететін теориялық моделін (үлгісін) жасақтауды қолға алды.
Жобалық проект авторлары отбасы мәселелерін түбегейлі саралау мақсатында
оны 24 салаға бөліп алып, қарастырды. Мысалы, типтері, эволюциялық даму
тарихы, отбасы ішілік қарым - қатынас, рөлдік ынта, кикілжің, билік
бөлінісі, жас отбасы, толық емес отбасы, т.т. Осы ғалымдардың арасынан
өздерінің зерттеулерінің артықшылығымен көрінген У. Берр, У. Гуд, К. Девид,
К. Кристенс, И. Ной, Д. Попеное, И. Ренте, Р. Хилл, Дж. Хоманс, т.б. аттары
бүгінгі таңда дүниежүзі әлеуметтанушыларына мәлім.
Отбасы мәселелерін зерделеген ТМД өкілдерінің алдыңғы қатарында
А.Г. Харчевті (теориялық мәселелер), М.С. Мацковскийді (әдістемелік
тәсілдер), А.И. Антоновты (туылым, демографиялық мәселелер), И.В. Бестужев
- Ладаны (отбасын болжау), И.С. Голодты (отбасы тұрақсыздығы), И.С. Контты
(сексуалдық іс - әрекет), М.Х. Титманы (ұрпақтар сабақтастығы),
Н.Г. Юркевичті (қазіргі отбасы мәселелері), т.б. атауға болады.
Қазақстандық қоғамтанушылардың ішінен отбасы мәселелерін екшелеумен
айналысқандар саусақпен санарлықтай ғана. Мысалы тарихшы
Х.А. Арғынбаевтың Қазақ отбасы атты еңбегі көшпелі қоғамдағы қазақ
отбасыларының тұрмыс - тіршілігін этнографиялық суреттеулерге арналса,
әлеуметтанушы З.Ж. Жаназарованың Современная семья в Казахстане и ее
проблемы атты монографиялық зерттеуі отбасы мәселелерін талдаудың
теориялық - методологиялық тұғырнамаларының мазмұндарын, бүгінгі таңдағы
қазақ отбасының жай - күйін талдауларға арналған.
Десек те, жоғарыда біздер тарапынан аттары аталып, еңбектеріне қысқаша
болса да шолу жасалған ғалымдардың еңбектерінде біз зерттегелі отырған
мәселе нақтылы қарастырылмағанымен, олардың еңбектерінде тұжырымдалған
қағидалық принциптер мен тұжырымдар зерттеуіміз үшін теориялық -
методологиялық қайнар бастаулары ретінде қарастырылғаны анық.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазіргі қазақстандық
отбасылардың балаларына ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан әлеуметтік
тәжірибені, білімді, құндылықтарды, шаруашылық жүргізу тәсілдерін, салт -
дәстүрлерді, жөн - жоралғыларды, мінез - құлық үлгілерін және белгілі бір
кәсіпті меңгерту арқылы әлеуметтендіріп, қоғамдық өмірге қосудағы орны мен
рөлін талдау.
Зерттеу жұмысының нысаны. Қазіргі Қазақстан отбасылары.
Зерттеу жұмысының пәні. Қазіргі Қазақстандық отбасылардың өз балаларын
әлеуметтендіріп, қоғамдық өмірге қосудағы қызметін (функциясын) бағымдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- диссертациялық зерттеуде Қазақстандық әлеуметтануда алғаш рет жас
ұрпақты отбасында әлеуметтендіру мәселелері жеке тақырыптық
зерттеу объектісі ретінде қарастырылып, сараланды;
- жас ұрпақты отбасында әлеуметтендіруді талдаудың теориялық -
методологиялық негізі ретінде отбасы социологиясының мәні, оның
қалыптасып, дамуына ықпал еткен социолог - ғалымдардың
еңбектерінде айтылған отбасы құрылымы, тұрмысы, атқаратын
қызметтері (функциялары) туралы айтқан ой - пікірлері талданып,
тақырыпқа қатысты екшеленді;
- балаларды отбасында әлеуметтендірудің әлеуметтік (отбасылық) алғы
шарттары негізделді;
- балаларды отбасында әлеуметтендірудің жетекші факторлары
анықталып, барша отбасыларға ортақ заңдылықтары мен жеке отбасыға
тән өзіндік ерекшеліктері анықталды;
- балалардың жас шағындағы бағымы, өсіріп - жетілдірудің және
тәрбиесінің ауыртпалықтары талданды;
- балаларды балаң жас шағында әлеуметтендірудің тәрбиелік амалдары
мен ерекшеліктері нақтыланды;
- отбасылық салт - дәстүрлер мен жөн - жоралғылардың балаларды
әлеуметтендірудегі орны мен рөлі бағымдалды.
Зерттеу жұмысының теориялық - әдістемелік негізі ретінде отандық және
шетелдік ғалымдардың қарастырылып отырған мәселенің қайсы бір жақтарын
қарастырған еңбектері пайдаланылды.
Заңдық негіздері ретінде Қазақстан Республикасының Конституциясы, Неке
және отбасы туралы Қазақстан Республикасының заңы, әйелдер істері және
отбасылық - демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия қаулылары,
жеткіншек ұрпаққа білім беру, оларды оқытып, тәрбиелеу, кәсіпшілдікке
бейімдеу жөніндегі ведомстволық нормативтік құжаттар, тұжырымдамалық
бағдарламалар алынды.
Зерттеудің эмпирикалық негізі ретінде жас ұрпақты әлеуметтендіру
үрдісіндегі отбасының орны мен рөлінің қаншалықты екендігін анықтау
мақсатында 2007-2009 жылдары аралығында Қазақстанның оңтүстік өңірі
тұрғындары арасында диссертанттың өзі жүргізген нақты - социологиялық
зерттеу мәліметтері пайдаланылды. Сауалнама сұрақтарына 1237 респондент
жауап қайтарды. Олардың 568-і әке – шеше, 384-і аталар мен әжелер, 265-і
мектеп мұғалімдері мен тәрбиешілер, жыныстық тұрғыдан алып қарастырғанда
сұралғандардың 796-сы әйелдер, 441-і ер азаматтар.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы. Зерттеуде жас ұрпақты отбасылық
әлеуметтендірудің мән - мағынасы, нысандары мен амалдары негізделгендіктен,
жұмысты жоғары оқу орындарында отбасы социологиясынан, психологиялық -
педагогикалық арнайы курстардан дәріс оқығанда, билік органдары
жандарындағы әйелдер істері және отбасылық - демографиялық саясат жөніндегі
ұлттық комиссиялар өз жиындарында, қаулы - қаралар қабылдағанда
пайдалануларына болады. Жұмыс, сонымен қатар, ата - аналарға бала
тәрбиесінде таптырмайтын көмекші құрал бола алады.
Қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар:
- Балаларды отбасында әлеуметтендірудің өзіндік ерекшеліктерін
анықтап негіздеу үшін жанұя нақты тарихи құрылым ретінде
қарастырылып, талдаудың теориялық - методологиялық негізі –
отбасы социологиясының мәні, оның қалыптасып, дамуына ықпал еткен
социолог - ғалымдардың еңбектерінде айтылған отбасының құрылымы,
тұрмысы, атқаратын қызметтері (функциялары) туралы пікірлері
тақырыпқа қатысты екшеленіп таразыланды;
- Бақуатты тұрмыс қалпы, жанұялық жылылық туыстық қарым - қатынас,
ата - ананың, аға - інінің, апа - сіңлінің, туған -туыстың
өнегелі үлгісі баланың ішкі жан дүниесінің, сана - сезімінің, ой
- өрісінің қанаттануына, дене бітімінің өсіп, жетілуіне, жоғары
адамгершілік қадір - қасиеттері мен оң мінез - құлқының
қалыптасуына ықпал етеді;
- Бала әлеуметтенуінің отбасылық жетекші факторларына әлеуметтік
(тегі, өсіп, өніп келе жатқан ортасы, парасаттылық деңгейі,
т.т.), отбасылық (берекелік, ынтымақтастық, үйішілік қарым -
қатынас мөлдірлігі мен табиғилығы, ата - ананың баланың дұрыс
азамат болып қалыптасуына белсенді ықпал ете, тәлімді тәрбие бере
білуі, т.т.), жеке бастық қабілеттілігі (ақыл - ой өрісі, ерік -
жігері, талап талпынысы, т.т.) жатады;
- Әлеуметтік ортаның және арнайы үйрету, тәрбиелеу және оқыту
негізінде ғана баланың бойында адам болып қалыптасуға, адамша
сезіну мен ойлауға қабілетті жеке адам, тұлға қалыптасады. Демек,
баланы жас шағында әлеуметтендіруде үлкендер (ата - ана және
т.б.) баланың жеке басының қалыптасуына ықпал ететін барлық
жағдаяттарды есепке ала отырып, баланың жалпы адами қасиеттерін,
өмір сүруге бейімділігін, танымдық, қызығушылық, өнер - білімге
құмарлық, әуестік, мүдделік, мақсат - мұраттық қалыптарын, мінез
- құлқы мен адамгершілік қадір - қасиеттерін, айналасындағылармен
дұрыс қарым - қатынасын, іс - әрекетке, ойынға, оқуға, үйренуге
талаптылығын, ішкі сезім дүниесі мен ойлау жүйесін,
интеллектісін, өзін - өзі тануы мен бағалай білуін, өз менін
түсінуін, ерік - жігері мен өмірлік бағдарлық ұстанымын,
психикасын дұрыс қалыптастырып, дамытуға күш жұмсалуы тиіс. Бір -
бірімен кіріге байланысып, бала бойында орныққан адами қасиеттер
ғана баланың әлеуметтенуі мен психикалық тұрғыдан дұрыс
қалыптасуының мазмұнын құрайды. Баланың биологиялық тұрғыдан да,
физиологиялық және психикалық тұрғыдан да пісіп жетілуі, ойлауы,
есі, тілді қабылдауы, іс - әрекеттің белгілі бір тәсілдерін,
білімді, т.б. игерумен айтарлықтай сабақтас, қатар жүретін
үрдістер;
- Балаң жас шақ кәмелеттікке толар шақтың бастауында тұрғандықтан
ата -анадан балаларын өмір сүрудің бұрынғыдан өзгеше жаңа
деңгейіне шығаруға дайындықты барынша жандандыруды талап етеді.
Мұндайда ата - ана балаларының әлеуметтенуін кешенді
ұйымдастырып, олардың талап - тілектері мен қабілеттеріне сәйкес
келетін кәсіпті дұрыс таңдауларына ұйтқылық жасай білулері керек.
Алдағы өмірлеріндегі бағыт - бағдарлық ұстанымдары мен өмірлік
жоспарларын оң түзулеріне, ақыл - ой жүйесі мен өзіндік сана
-сезімдерінің шарықтық деңгейде дамуларына, оңды мінез - құлық
пен адамгершілік мәдениетін, политехникалық білім мен
біліктілікті талап ететін еңбек мәдениетін, қоғамдық тәртіп пен
заңдылықты сақтап жүруге мүдделікті, саяси және құқықтық
мәдениетті, эстетикалық және дене дамуының мәдениетін,
экологиялық және экономикалық мәдениеті меңгерулеріне күш
жұмсаулары керек. Сонда ғана бала жаңа өмірге нық басып ене
алады. Өзі өмір сүріп отырған қоғамның әлеуметтік - экономикалық
құрылысына сәйкес әлеуметтік рөлдер жүйесіне қосыла алады.
Нарықтық қоғамда өмір сүруге бейімделіп, қазіргі еңбек рыногінен
білімі мен біліктілігіне сәйкес келетін жұмысты таңдап ала алады;
- Ұлттық тәрбиенің өскелең ұрпақты әлеуметтендірудегі, яғни оларды
әлеуметтік өмірге даярлап, қосуға бағытталған тәлімдік дәстүрлі
өнеге - үлгісі халықтың аңыз әңгімелерінде, ертегілерінде, мақал
- мәтелдерінде, шешендік сөздерінде, эпостық жырларында, әдет -
ғұрыптарында, наным - сенімдерінде, ырым - жоралғыларында,
емшілік пен бақсы - балгерлік ісмерлігінде, т.б. сақталған. Бір
сөзбен айтқанда, қазақта халық педагогикасының тәлімдік үлгі -
өнегелерін қамтитын рухани мұра мол. Оны халқымыз үзбей тәлім -
тәрбие ісінде орын - орнымен тиімді пайдаланып келеді. Өсіп келе
жатқан жас ұрпақты оқыту мен тәрбиелеудің өзегі іспеттес қазіргі
ғылыми - педагогикалық және психологиялық заңдар мен ережелердің
қалыптасуына халықтық педагогиканың тәлімдік жөн - жоралғылары
кәдімгідей ықпал етті.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Зерттеудің негізгі
мәтіні автордың ғылыми - практикалық конференциялар мен ғылыми семинарларда
жасаған баяндамаларында және жариялаған мақалаларында мазмұндалған.
Диссертациялық жұмыстың мақұлдануы. Зерттеу жұмысы Қ.А. Ясауи
атындағы Халықаралық Қазақ - Түрік университетінің Әлеуметтану кафедрасының
мәжілісінде және Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университетінің
Әлеуметтану кафедрасында талқыланып, мақұлданып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, 3 бөлім,
8 бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан
тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 143 бет.

1 БАЛАНЫҢ ОТБАСЫНДА ӘЛЕУМЕТТЕНУІ:
ЗЕРТТЕУДІ ТЕОРИЯЛЫҚ – МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН НЕГІЗДЕУ

1. Әлеуметтендіру ұғымы

Әлеуметтендіру терминінің мән - мағынасы қысқа қайырғанда, индивидтің
басқалармен қарым - қатынасы және іс - әрекеті барысында ұрпақтан ұрпаққа
беріліп келе жатқан әлеуметтік тәжірибені игеру нәтижесінде қоғамдық өмірге
кірігуін айқындайтын ұғым ретінде түсіндіріледі.
Десек те бұл ұғымның мәні тереңірек. Әлеуметтендіру ұғымының мәні
әртүрлі әрі күрделі әлеуметтік қатынастардың, факторлардың және үрдістердің
баланың адам ретінде қалыптасуына әсер ететін түрткілік қызметтерінің
нәтижесінде пайда болатын әлеуметтік - психологиялық, саяси - экономикалық,
моральдық - этикалық, мәдени, рухани, аксиологиялық, тәрбиелік және біліми
ықпалдардың желісі ретінде мазмұндалады. Сонымен қатар әлеуметтендіру
үрдісі қайсы бір жағдайда қоғамдағы әртүрлі өмірлік жағдаяттардың индивидке
стихиялық ықпал етуі нәтижесі. Сондай - ақ өсіп келе жатқан жас ұрпақты
оқытып, тәрбиелеу, адам етіп қоғамға қосу желісі, индивидті жеке тұлға етіп
мақсатты бағытта қалыптастыру өзегі ретінде де танылады.
Себебі адам баласының дүниеге келгенде жануарлар төлінен айырмашылығы
шамалы ғана болады. Дегенмен адам баласының бойында адам болып қалыптасу
мүмкіндіктері мол. Нәресте адамдар дүниесінде, адам заттары дүниесінде,
адамдар қарым - қатынастары дүниесінде өмірге келеді. Алда сонда тіршілік
етеді. Адамдар дүниесінде қоғами орта қалыптасқан. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп
келе жатқан әлеуметтік тәжірибе бар. Баланың адам болып қалыптасуының
негізі осы тәжірибені игеру процесі болып саналады. Бұл үрдіс үлкендер
тарапынан үздіксіз басшылық, тәрбиелеу, үйрету, бойға сіңіру, дағды -
ісмерлікке баулу және оқыту болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Баланың
биологиялық тұрғыдан да, физиологиялық және психикалық тұрғыдан да пісіп
жетілуі, ойлауы, есі, қабылдауы, тілді, іс - әрекеттің белгілі бір
тәсілдерін, білімді, т.б. игеруімен айтарлықтай сабақтас.
Адамзат тарихында іс - әрекетті жүзеге асыру құралдары ғана ойлап
табылып, жетілдіріліп отырылмаған, осы құралдарды, қоғамдық тәжірибені
кейінгі ұрпақтарға жеткізудің ерекше жолдары да анық ойластырылған. Бұл
ойластырылған жол тәрбиелеу, бойға сіңдіру, дағды - ісмерлікке баулу және
оқыту тәсілдері. Әлеуметтік тәжірибені ұрпақтан - ұрпаққа беріп отырудың
бағытты, бағдарлы әрі тиімді ұйымдастырылған әдісі. Бұл үрдістер, сонымен
қатар, өскіндердің физиологиялық және психикалық тұрғыдан пісіп
жетілулерінде де, оларды әлеуметтендіріп, қоғамдық ортаға белгілі бір
кәсіпті меңгерген білімді де саналы азаматтар етіп қосуда айқындаушы рөл
атқарады.
Әлеуметтендіру ұғымы алғаш рет өткен ғасырдың орта шенінде
американдық психология мектебі өкілдерінің еңбектерінде қолданыла бастады.
Ұғымды ғылымға ендірушілердің алдыңғы санатында американдық психолог
ғалымдар Дж. Кольманның, А. Парктің, А. Бондураның, Д. Доллэрдтің есімдері
аталады. Жас ұрпақты әлеуметтендіру мәселелері алғашқы монографиялық
зерттеулердің алдыңғы қатарында Дж. Кольманның Молодежное общество
(1961), Э.Макнейланның Социализация человека (1968) еңбектерін атауға
болады.
Қазақстандық социологиялық әдебиетте Әлеуметтендіру ұғымын
алғашқылардың бірі болып ғылыми айналымға ендірген ғалым О.Нұсқабаев өзінің
1984 жылы Қазақстан баспасында жарияланған Дүниеге ғылыми көзқарас және
жастар атты монографиялық зерттеуінде бұл термин Европа елдерінде XIX
ғасырдың аяғынан бермен қарай қолданыста дей келіп, алғашында
әлеуметтендіру ұғымы адамның әлеуметтік табиғатын немесе мінез -
құлық нормаларын белгілеу үшін ғана қолданылды. Бертін келе адамның
әлеуметтенуі психикалық жетілудің, әлеуметтік тәжірибені игертудің және
оқытып, тәрбиелеудің нәтижесі ретінде қарастырыла бастады деп анықтайды
[2. 29б].
Әлеуметтендіру ұғымы қоғамда қалыптасқан рухани байлықтар мен мінез -
құлық нормаларын белсенді түрде меңгерту және жетілдіру жолымен жас ұрпақты
сол қоғамның әлеуметтік - экономикалық құрылысына сәйкес әлеуметтік рөлдер
жүйесіне қосуды бейнелейді [3-4].
Белгілі психолог Л.С.Выготскийдің пікірінше, адамның жеке адам ретінде
қалыптасуы, әрқайсысының біршама өзіндік дербестіктері бар, бірақ бір
-бірімен тығыз байланысты екі жақты дамудың табиғи өсіп жетілу мен
әлеуметтік пісіп толысудың өзара диалектикалық әрекетінің жемісі.
Табиғи өсіп жетілудің негізінде адамның биологиялық жетілу процесі,
яғни онтогенез жатыр. Бірақ, адамның жан - жақты жетілген жеке адам ретінде
қалыптасуы тек әлеуметтендіру процесінде жүзеге асырылады.
Себебі қоғамда өмірге жаңадан келген әрбір адамның адам ретінде
қалыптасуына ықпал ететін факторлар көп - ақ. Мысалы, әрбір баланың
күнделікті өмірінде кездесетін немесе басынан өтіп жататын әртүрлі
жағдайлар оның жеке басының қалыптасуына стихиялық тұрғыдан ықпал етуі
мүмкін. Дегенмен, баланың әлеуметтендірілуі оның жеке басын мақсатты түрде
оң бағытта қалыптастырудан, яғни, мақсатты түрде оң тәрбиелеуден анық
көрінеді.
Демек, балаға оң, дұрыс тәрбие беру оны әлеуметтендіріп, қоғамдық
өмірге адамгершілік бітім - болмысы жоғары, ойлау қабілеті мен іскерлігі
нақты, кәсіби біліктілігі мығым азамат ретінде қосуда айқындаушы рөл
атқарады. Осыған қарап, педагогтар мен психологтар ұзақ уақыт бойы
әлеуметтендіру үрдісін бір жақты, тек институцияландырылған білім беру
жүйелеріндегі тәрбие ретінде баса көңіл аударып келді. Әйтсе де қазіргі
гуманитарлық білім, соның ішінде, ең алдымен, социология әлеуметтендірудің
зерттеу объектісі ретінде ресми құрылымдардан тыс бейресми бірлестіктердің,
яғни стихиялы түрде пайда болатын топтардың, арнайы тіркелмеген діни
секталардың, т.б. қызметін және баланың мінез - құлқына, жүріс - тұрысына,
адами қасиеттерінің қалыптасуына тікелей ықпал ететін көрші - қолаң мен
көшенің ықпалын да зерделеуді дұрыс деп есептейді.
Жоғарыда айтылғандарды қорыта келіп, әлеуметтендіру ұғымына ғалым О.
Нұсқабаев тарапынан берілген анықтама бұл ұғымның мән - мағынасын толық
ашып берген деп есептейміз. Себебі О. Нұсқабаев берген анықтамада өмірге
жаңадан келген әрбір жаңа ұрпақты әлеуметтендіруде жалпы адамзаттық
құндылықтарды баланың бойына сіңіру жолдары көрсетілуімен қатар, оның
бойына ұлттық мәдениет үлгілерін, шаруашылық жүргізу амалдарын, салт -
дәстүрлер мен жөн - жорғыларды, ұлттық құндылықтырды, т.б. меңгерту
амалдары да қамтылған. Әлеуметтендіру дегеніміз жеке тұлғаны жан - жақты
қалыптастыру, жеткіншек, жас ұрпаққа оқыту мен тәрбиелеу процесінде белгілі
бір тәртіпке келтіріліп, жинақталған қажетті ғылыми білімдерді, дағды -
ісмерліктерді және біліктілікті, рухани байлықтарды, мүдделерді,
құндылықтарды, дүниетанымдық тағылымдар мен салт - дәстүрлерді, әдет -
ғұрыптар мен жөн - жоралғыларды, адамгершілік пен мінез - құлық нормаларын
меңгерту арқылы оларды біртіндеп өздері өмір сүріп отырған қоғамның
әлеуметтік - экономикалық құрылысына сәйкес әлеуметтік рөлдер жүйесіне
қосу [5. 14б].
Бұдан көрініп тұрғандай, жас адамның адам ретінде қалыптасуы оны дұрыс
тәрбиелеудің, оған терең білім берудің, белгілі бір кәсіпті меңгертіп,
дағды - ісмерлікке баулудың нәтижесінде оны белсенді түрде әлеуметтендіріп,
қоғамдық өмірге саналы азамат ретінде ендірудің жемісі болып табылады.

2. Зерттеуді негіздеудің теориялық - әдістемелік бастаулары

Қазіргі социологиялық ғылыми талдамдарда әлеуметтендіру институттары
деп өмірге жаңадан келіп, жетіліп, өсіп - өніп келе жатқан жеткіншектердің
ұрпақтан - ұрпаққа беріліп келе жатқан әлеуметтік тәжірибені, рухани және
материалдық құндылықтарды, қоғамда қалыптасып, тұрақтанған әлеуметтік
нормаларды, тәртіп ережелерін, мінез - құлық үлгілерін меңгерулеріне ықпал
ететін нақты топтар (орталар) танылады. Мұндай нақты топтарға (орталарға),
яғни әлеуметтендіру институттарына отбасын, балалар бақшасын, мектеп алды
білім беру мекемелерін, мектепті, арнаулы орта және жоғары білім беру оқу
орындарын, еңбек ұжымдарын, бейресми топтар мен бірлестіктерді жатқызуға
болады.
Осыған қарап әлеуметтендіру институттары сыртқы ортаға тән, бірақ
жеткіншектердің тұлға ретінде қалыптасуына тікелей ықпал ететін барлық
әрекеттерді – әр келкі әлеуметтік нормалар мен жүріс - тұрыс ережелерін,
идеологиялық, саяси, этикалық, құқықтық және қоғамдық, ұжымдық, топтық
құндылықтыр мен нормативтерді жеткіншектердің бойына сіңдіріп, саналығын
қалыптастырушы әрі олардың мінез - құлқын, жүріс - тұрысын, моральдық
-психологиялық болмысын, олар өмір сүріп отырған нақты орта талаптарына сай
реттеп отырушы күш ретінде танылатындығын байқауға болады. Себебі кез -
келген қоғамда тұрақтанып, орныққан әлеуметтік нормалар мен тәртіп
ережелері баланың белгілі бір жағдайға, немесе әрекетке орай мінез -
құлқының көпшілікке ұнамды қалыпта жауап қайтаруының ішкі түрткілік
тетіктерін реттеуші тұтқа болып есептеледі.
Осыған байланысты сыртқы әлеуметтік ықпалдың баланың ішкі дүниесіне
айналуының әлеуметтік - психологиялық тетіктерінің мәнісін түсінудің маңызы
зор, терең методологиялық мәні бар. Бұл айналым ғылыми ортада сыртқы
интерпсихологиялық жағдайдың ішкі интеропсихологиялық қалыпқа айналуы деп
аталады. Мәнісі Л.С. Выготскийдің жоғары психикалық функцияларды дамыту
теориясының мазмұнымен түсіндіріледі. Л.С. Выготский Ф.Энгельстің адамның
табиғатқа икемделудегі және өндіріс процесінде құралдардың көмегімен
табиғат күштерін өзгертудегі еңбектің рөлі жөніндегі идеяларына сүйене
отырып, еңбек – адамның құралмен істейтін іс - әрекеті, ол адамның мінез -
құлық типін өзгертуге, адамды жануарлардан ерекшелеуге жеткізеді деген ой
айтты. Адамның бұл ерекшелігі оның іс - әрекетінің жанама сипатта болуынан
білінеді. Жанамалау адамның сыртқы практикалық іс - әрекетінде құралды
қолданатыны сияқты, өзінің ішкі психикалық іс - әрекетінде белгілерді
(сөзді, цифрді, т.б.) пайдалануы негізінде пайда болады. Құрал мен белгінің
ұқсастығы (психологиялық жағынан) олардың жанама іс -әрекетті жүзеге
асыруға мүмкіндік беруінен көрінеді. Құрал мен белгі арасындағы айырмашылық
олардың түрлі бағыттылығынан келіп шығады. Құрал сыртқары бағытталған, ол
объектіде өзгеріс туғызуы тиіс, ол табиғатты игеруге бағытталған адамның
сыртқы іс - әрекетінің құралы. Белгі ішке бағытталған, ол объектіде еш
өзгеріс туғызбай, адамның мінез - құлқына әсер етеді. Табиғатты игеру мен
мінез - құлықты игеру өзара байланысты, өйткені адамның табиғатты өзгертуі
адамның өз табиғатын да өзгертеді. Құралды пайдалану мүшелердің табиғи іс -
әрекет түрлерін өзгертіп, психикалық белсенділік мүмкіндігін шексіз
күшейтіп, кеңейтетіні тәрізді, белгілерді (қосалқы құралдарды) пайдалану,
яғни жанама іс - әрекетке көшу, адамның бүкіл психикалық іс - әрекетін
өзгеріске түсіреді.
Адамның дамуы оқыту арқылы осы тәсілдердің (құралдардың да, белгілердің
де) барлығын игеру процесінде жүзеге асады. Міне сондықтан да тәрбиелеу,
үйрету, бойға сіңдіру және оқыту баланың психикалық дамуын анықтай отырып,
оның өмірін ұйымдастырудың бүкіл жүйесінде негізгі орын алады. Демек,
психика дамуының бұрынғы ұрпақ тәжірибесін игеруге себепкер белгі
тәсілдерінің меңгерілетін әлеуметтік ортадан тыс қаралуы да және үйретусіз,
тәрбиелеусіз, және оқытусыз бойға сіңдірілуі да еш мүмкін емес. Сонымен,
Л.С. Выготскийдің психологиялық теориясында адамның әлеуметтік мәні
жөніндегі жаңа идея жүзеге асты. Мәдени дамудың жалпы генетикалық заңын
Л.С. Выготский былайынша тұжырымдады: ...баланың мәдени дамуындағы қандай
да болмасын іс - әрекет сахнада екі рет, екі бағдарда: әуелі – әлеуметтік,
кейін – психологиялық, алдымен интерпсихикалық категория ретінде адамдар
арасында, одан соң интрапсихикалық категория ретінде, баланың ішінде
көрініс береді [6.197-198б]. Қандай да жоғары психикалық функция бастапқы
әлеуметтік функция болатындықтан, өз дамуында сыртқы саты арқылы өтуі
қажет [6.197б].
Сонымен барлық жоғары психикалық функциялардан адамдардың әлеуметтік
қарым - қатынастары көрініп жатады. Л.С. Выготский адамның психологиялық
табиғаты дегеніміз ішке енгізілген және жеке адам функциясы мен оның
құрылымының формалары болған қоғамдық қарым - қатынастар жиынтығы деп
жазды. Әлеуметтік мінез - құлықты генетикалық түрде жеке -дара мінез -
құлықтан шығарған дәстүрлі психологияға қарама - қарсы Л.С.
Выготский жоғары психикалық функциялар алдымен адам арасындағы қарым -
қатынастар ретінде қалыптасады да, тек содан кейін ғана жеке адамның
психикалық функциясына айналады деп көрсетті. Мәселен, сырттай қарағанда ой
- пікірлер, дәлелдемелер, айғақтар, генетикалық түрде ой - толғаныстарының
қақтығысынан туындайтын таластан бұрынырық болатын сияқты көрінсе,
Л.С. Выготский теориясына сәйкес, талас ой толғаныстарын туғызады. Жеке
адамның қалыптасу процесі дегеніміз жеке адамның кім болып шығуы оның басқа
адамдарға жасаған қарым - қатынасы арқылы орнығады деген сөз.
Дегенмен, баланың әлеуметтік тәжірибені меңгеруі – қиындығы көп, өте
күрделі үрдіс. Психикалық үрдістер адам бойында да, жануарларда да үздіксіз
даму жағдайында өрбиді.
Алайда жануарлар дүниесі мен адамның даму процестерінің сипаты мен
мазмұны сапа жағынан ерекшеленеді. Адам мен жануарлардың психикалық
функциялары шығуы жағынан да, құрылымы жағынан да теңесе алмайды. Жануарлар
психикасы дамуының басты механизмі – биологиялық бекіген тәжірибенің тұқым
қуалап берілуі. Соның негізінде жануардың сыртқы ортаға дара икемделуі өріс
алады. Адамның психикалық функцияларының ерекшелігі сол олар баланың
қоғамдық - тарихи тәжірибені игеру процесі үстінде дамып отырады. Бала
адамдар дүниесінде, адам заттары дүниесінде, адамдар қарым -қатынастары
дүниесінде өмірге келіп тіршілік етеді. Оларда қоғамдық практика тәжірибесі
қалыптасқан. Баланың дамуы дегеніміз осы тәжірибені игеру процесі болып
саналады [7. 23б]. Бұл процесс үлкендер жағынан үздіксіз басшылық болған
жағдайда, яғни тәрбиелеуде, үйретуде, бойға сіңіруде және оқытуда жүзеге
асырылады.
Адамның жоғары формалардағы психикалық іс - әрекеті жанама сипатта
болады. Адамдар ежелден - ақ еңбек әрекеті үстінде үйрену және оқу
процесінде белгілі бір мәліметтерді жеткізу және сақтау құралы ретінде
белгілерді пайдаланып келген. Белгілер мен сөздер адамдардың іс - әрекеті
мен үйрену процесін дәнекерлейді. Демек материалдық дүниелер мен
құралдардың пайда болуы мен дамуы, оның ішінде мәдениеттің де пайда болуы
мен дамуы да бар адамның әлеуметтік және психикалық тұрғыдан тарихи даму
процесін де сипаттайды. Бала адамзат тарихында қалыптасқан тәжірибені
игереді. Баланың ойлауы, есі, тілді қабылдауы, іс - әрекеттің белгілі бір
тәсілдерін, білімді, т.б. игерумен айтарлықтай сабақтас.
Адамзат тарихында іс - ірекетті жүзеге асыру құралдары ғана дамып
қоймай, осы құралдарды, қоғамдық тәжірибені кейінгі ұрпаққа жеткізудің
ерекше жолы да қалыптасып, дамып, күрделене түсті. Бұл ерекше жол
тәрбиелеу, үйрету, бойға сіңдіру және оқыту. Бұлар қоғамдық тәжірибені
ұрпақтан ұрпаққа өткізудің әмбебап, практика жүзінде әбден сыналып,
орныққан әдістері болып саналады. Тәрбиелеу, үйрету, бойға сіңдіру және
оқыту баланың психикалық дамуы мен әлеуметтену үрдісінде айқындаушы рөл
ойнайды. Себебі осылардың көмегімен балалар өмір сүруге икемделеді.
Тіршілік етуге дайындалады. Шаруашылық тәсілдерін меңгереді. Оларды
күнделікті іс - әрекетте пайдалану қабілеттері артады. Бұл қасиеттер бала
өскен сайын күрделене түсіп, жан біліктілік амалдары, дағды - іскерліктерді
дамыта түседі. Ал, осы өмір сүруге, тіршілік етуге икемділік өз кезегінде
бала психикасының, ішкі жан дүниесінің, сана - сезімінің ішкі тетіктерін
жетілдіріп, баланың зейінді, білгір, алғыр, икемді, елгезек тапқыр, пысық
болып өсулеріне ықпал етеді. Солай бола тұрса да балалардың бойында
қалыптасып келе жатқан осы көптеген тартымды қасиеттердің ішінен
негізгілерін – оларды жинастырушы, біріктіріп бір қалыпқа түсіруші
негізгі қасиеттерді анықтауға болады делінген профессор А.В. Петровскийдің
жетекшілігімен жарияланған Педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы
атты монографиялық зерттеуде. Олар мыналар: 1) баланың жеке басының
бағдарлық қасиеттері; 2) іс - әрекетінің психологиялық құрылымының
ерекшеліктері; 3) сана тетіктерінің даму дәрежесі [8-11].
Баланың даму процесінде қалыптасатын мотивтер сан алуан болса да,
балалар мен жеткіншектерді зерттеу, олардың мінез - құлықтарының негізгі
ерекшеліктерін анықтайтын жетекші бағыттылықты бөліп алуға мүмкіндік
береді. Кейбір балаларда оқу бағдары жетекші болып табылады: олар үшін
жақсы оқу, мұғалімнің талаптарын орындау маңызды. Мұндай балалар мектептегі
үлгерім бағасын жоғары болуын көбірек ойлайды. Дегенмен мұндай бағдар
біршама формальды қарадүрсін сипатқа ие. Екінші балалар танымдық бағдарымен
ерекшеленеді. Олар есептер шығарып жаңа білім алғанды ұнатады. Алайда,
оқушылар барлық оқу пәндеріне бірдей тырыспайды. Бұл балалар үшін бағадан
гөрі осы сабақтардың танымдық құндылығы мен қызық болуы маңыздырақ.
Көптеген балалар үшін неғұрлым маңыздысы – өзін қоршаған нақты ортамен
қарым - қатынасқа түсу. Мұнда балалардың мінез - құлқы ұжымдағы
құрдастарымен, үлкендер мен өзара қарым - қатынасындағы белгілі бір позиция
жетістіктерімен анықталады. Төменгі сынып оқушылары үшін кейде оларда
бұрынырақ, тіпті мектепке дейінгі кезде - ақ, қалыптасқан мінез - құлық пен
қарым - қатынастың дағдылы тәсілдері маңыздырақ болып саналады. Жеткіншек
шақта, басқа типтермен қатар, өздерінің жеке басын қалыптастыру мен
нығайтуға тура бағытталуы, сондай - ақ болашақ іс - әрекетке деген мақсат
айқынырақ көрінеді.
Адамның жеке басының жетекші бағдары балалардың психикалық дамуының
көптеген басқа жақтарын да анықтайды. Мысалы, танымдық бағыттылығы бар
балалар сыртқы болмыс заттары мен құбылыстары туралы білім алуға тырысады,
білім алу тәсілін санада берік сақтайды. Сөйте тұра осы оқушылар
қимылдарын, дағдыларын жетілдіре түсуге жөнді ықылас, іс - әрекет
нәтижесінде (әсіресе практикалық сабақтар орындауға қатысты болғанда) үнемі
айқын мақсаттылық көрсетпейді. Оқу бағдары бар балалар оқу тапсырмаларын,
жекелеген операцияларды мұқият орындаумен ерекшеленеді, бірақ оларда кейде
үйренген қалыппен жұмыс жасау ағымы пайда болып, жаңа міндетті (игерілмеген
үлгі бойынша) шешудің ортақ тәсілін өздігінен біліп алуға келгенде
қиналады. Басқа адамдармен өзара қарым - қатынас жасауды ерекше маңызды деп
санайтын қайсыбір балалар бұл бағыттылықты түрліше жүзеге асырады. Мысалы,
қайсыбір балалар үздік оқушы позициясын алуға тырысса, екіншілері бұзық,
сотқар, т.б. атануымен қанағаттанады.
Жалпы бағдар балалардың мектептегі өмірін және олардың ұғым, білім,
мінез - құлық тәсілдерінің қалыптасу ерекшелігін анықтап отырады. Сонымен,
адамның жеке басының бағдарын ескеру – оқушыларды оқыту (білім мен
тәсілдерді игеру) мен тәрбиелеуді (адамның жеке басын дамыту) неғұрлым
тиімді жүзеге асырудың бірінші және қажетті шарты.
Бағдар оқушының жеке басының типін бірден және біржолата анықтайтын
қатып қалған, өзгермейтін сапа емес. Жасы өскен сайын балалардың жетекші
бағдарының өзгеріп отыруы мүмкін. Мысалы, төменгі сынып оқушылары үшін оқу
іс - әрекетінің маңыздылығы біртіндеп арта түссе, IV сыныпқа жеткенде
айналасындағылармен қарым - қатынасының маңызы артады.
Сананың даму процесінде баланың болмысты тамаша бейнелеуінің мазмұны,
құрылымы және механизмдері өзгеріп отырады. Бұл, нақтылап айтқанда, оның
ойлау әрекеті ерекшеліктерінің өзгеруінен де байқалады. Мысалы, мектепке
дейінгі бала үшін тұтас ситуация мен заттардың сыртқы қасиеттерін бейнелеу
басым болса, кейінірек баланың заттардың функцияларын, ал одан соң
құрылысын, т.б. ерекшелей бастайды. Біртіндеп ұғым және ұғымдар жүйесі
қалыптасады.
Сана дамуының негізгі критерийі баланың ойланып толғану дәрежесі,
заттармен жүргізетін өз іс - әрекеттерін, түрлі қасиеттегі заттарды және ең
соңында өзін, өзінің менін түсінуі болып табылады. Өзіндік менді
түсіну баланың жеке басы дамуының әр жағын дәнекерлейтін негізгі механизмге
айналады [12-18].
Сонымен, бала дамуының тұтас процесінің үш негізгі жағын бөліп шығаруға
болады: 1) тәрбиелеу, үйрету, бойға сіңдіру және оқыту процесінде білім мен
іс - әрекет тәсілдерінің дамуы; 2) игерілген тәсілдерді қолданудың
психологиялық механизмдерінің дамуы; 3) жеке адамның жалпы қасиеттерінің
(бағыттылығы, іс - әрекет, сана және ойлаудың психологиялық құрылымы) дамуы
[19.13; 26-30б]. Дамудың көрсетілген бағыттарының әрқайсысы баланың өзіне
тән өзгешеліктерімен сипатталатындығына қарамастан, ақиқатын айтқанда,
өзара тығыз байланыста болады. Бір - бірімен өзара кіріге байланысып
жатады. Қосындыларында ғана баланың психикалық дамуы мен әлеуметтенуінің
мазмұнын құрайды.
Десек те сыртқы, яғни баланың қоғамдық қатынастар жүйесінен өз орнын
тауып, қоғамдық өмірге белгілі бір кәсіпті меңгерген, саналы, адамгершілігі
жоғары, өмірлік позициясы мығым, белсенді азамат болып енуіне ықпал ететін
макродеңгейлік әлеуметтендіру (отбасы, мектеп, бұқаралық ақпарат құралдары,
әдебиет, өнер, т.б.) институттарымен қатар, олардың микроортасының да
(аула, көше, құрбы - құрдастары, т.б.) әсерін жоққа шығаруға болмайды.
Демек, баланың тұлға ретінде қалыптасуына ықпал ететін барлық
жағдаяттар (өмір, оқиға, құрбы - құрдастар, отбасы, мектеп, спорт және
өнертапқыш үйірмелері, т.б.) есепке алынуы тиіс. Осылардың ішінен
жеткіншектердің әлеуметтік - адамгершілік қалпының, мінез - құлқының және
құндылықтық бағдарларының қалыптасуына ықпал ететін жағдаят (топ) ретінде
айырықша аталатыны референттік топ. Референттік топ дегеніміз бұл нақты
немесе шартты әлеуметтік қауымдастық. Референттік топтың балаға ықпалы
баланың бұл топты өзіне эталон ретінде танитындығымен шартталған. Себебі,
бала өзінің мінез - құлқын өзіне жақын адамдардың мінез - құлқына, жүріс
-тұрысына, адамгершілік қадір - қасиеттеріне қарап түзейді. Өзін - өзі
солардың берген бағасымен салыстыра отырып бағдарлайды. Солар бағалаған
құндылықтарды бағдарға алады. Осыған байланысты референттік топ ұғымының
мән - мағынасын түсіндірулер әлеуметтанушылар мен психологтардың жан -
жақты қазбалап, нақты анықтауға ұмтылатын терминдерінің үнемі алдыңғы
санынан көрінеді. Айталық референттік топ ұғымының мән - мағынасы
батыстық және орыстық әлеуметтік психология өкілдері Г.
Хайменнің, Г. Келлидің, Т. Шибутанидің, Т. Кемпердің, Х. Линдерннің, Г.
Андрееваның, И.С. Конның, А.В. Петровскийдің және басқалардың еңбектерінде
жан - жақты талданып, сараланған [20-23].
Референттік топ негізінен нормативтік және салыстырмалық екі функция
атқарады. Референттік топтың нормативтік функциясы мотивациялық процестерде
көрінеді: бұл орайда, референттік топ индивидтің мінез - құлық нормаларының
әлеуметтік нұсқаулары мен құндылық бағдарларының бастау негізі ретінде
көрінеді.
Референттік топтың салыстырмалы функциясы перцептивтік процестерде
көрінеді: референттік топ мұнда индивид арқылы өзін және басқаларды
бағамдайтын эталон сапасында болады. Осыған орай референттік топта
нормативтік және салыстырмалы функцияларды сол бір ғана топтың өзі атқаруы
мүмкін. Сондай - ақ жағымды және жағымсыз референттік топтар да
сараланады. Жағымдыларына индивид өзін идентификациялайтын және өзі соның
мүшесі болғысы келетін топтар жатады, ал жағымсыздарына индивид
жақтырмайтын референттік топтар жатады. Әрбір индивидте, әдетте қарым -
қатынастар мен қызметтің әрқилы түрлеріне байланысты саны едәуір
референттік топтар болады (мысалы, отбасы, қайсыбір клуб не спорт секциясы,
аула компаниясы, музыкалық ансамбль және т.б.). Референттік топтың белгілі
бір индивид үшін өзінің мәнділігінен бейхабар болатыны жиі кездеседі.
Мұндайда индивид, әдетте, референттік топтың өзі туралы пікірі жайында өз
болжамдарын жасай бастайды. Дегенмен индивид үшін референттік топтың өзіне
ұнамайтын ұстанымдары болуы мүмкін. Мұндай жағдайда топ, тұлға ішілік
алауыздықтар болмауы үшін сырттан әдеппен көмек берілуі қажет болады [24.
86-87б].
Баланың әлеуметтенуінде сондай - ақ, айналасындағы ересек адамдардың
беделдігі, мәртебелігі және танымалдығы да шешуші рөл ойнайды. Отбасында
әке беделі, оның биік адамгершілік қасиеттері, балаларына деген
сүйіспеншілігі, отбасы татулығына сүйеніш болуы, өздері тұратын ауыл немесе
көше тұрғындарына да жақсы істерімен танымалдығы бала жүрегінде әкесі үшін
мақтаныш сезімін туғызып, еліктетеді, бойында өмірлік белсенді позициясын
қалыптастырады.
Баланың әлеуметтенуі адамзат тарихында қалыптасқан қоғамдық - тарихи
тәжірибені игеруіне байланысты. Демек, әлеуметтендіру институттарының іс
-әрекеттерін зерделеумен қатар, осы институттардың балаларға әлеуметтік
тәжірибені меңгерту тәсілдерін де екшелеу қажет. Онсыз дүниеге аяқ басқан
әрбір жаңа ұрпақтың әлеуметтеніп, қоғамдық өмірге қосылу тетіктерінің мәнін
ұғыну мүмкін емес.
Әлеуметтендіру тәсілдері бұл баланың өзін қоршаған нақты ортамен қарым
- қатынасы, байланысы. Осы қарым - қатынастың, байланыстың көмегімен бала
қоғамдық қатынастар жүйесіне кірігеді. Ұрпақтан ұрпаққа беріліп келе жатқан
әлеуметтік тәжірибені меңгереді. Қоғамда қалыптасып орныққан мінез - құлық
үлгілерін, рухани және материалдық игіліктерді бойына сіңіреді.
Десек те балалардың бойына әлеуметтік тәжірибені, озық мінез - құлық
үлгілерін және құндылықтарды сіңдіру тәсілдері олардың жас шамасына қарай
әртүрлі болып келеді. Мысалы, баланың ерте сәбилік шағындағы сыртқы
болмыспен байланысы оның үлкендерге қарым - қатынасы арқылы дәнекерленеді.
Нақ осындай қарым - қатынастар жүйесі негізінде бала белгілі бір дағдыларды
игереді, онда қарапайым дәрежедегі ұғымдар қалыптасады, үлкендермен қарым -
қатынас жасау тәсілдері байиды, тілі жетіледі, т.с.с. Осының бәрі баланың
дербес іс - әрекеттер жасау мүмкіндігінің кеңеюіне, демек,
айналасындағылармен қарым - қатынас жасау тәсілдерінің өзгеруіне негіз
болады. Ал, соңғысы өз кезегінде психикалық дамудың және әлеуметтенудің
одан арғы барысының жағдайларын өзгертеді (мысалы, бала енді болмысты
өзінің тікелей іс - әрекеті арқылы да танитын болады). Баланың бұрынғы даму
жетістіктері мен тіршілік жағдайының өзгеруі оның өзін қоршаған ортамен,
айналасындағы адамдармен қарым - қатынасында жаңа мазмұнға ойысады. Олармен
қарым - қатынаста бала жаңа жағдайларға бейімделеді. Ұғым - түсініктерінде
жаңа пайымдаулар пайда болады. Түсіну, сұхбаттасу тәсілдері байып, жаңа
әдістермен толыға түседі. Мұндай жағдай баланың даму кезеңдерінің бір
шақтан екіншісіне өту барысында анық байқалады.
Осыған орай, соңғы кезде, психологиялық - педагогикалық зерттеулерде,
сондай - ақ жас ерекшелігі психологиясында адамның (баланың) даму процесін
бірнеше кезеңдерге бөліп қарастыру қалыптасқан. Мысалы баланың туылғаннан
мектепке барғанға дейінгі кезеңдерін бөбектік шақ (туылған күнінен қырқынан
шыққанға дейінгі аралық); нәрестелік немесе ерте сәбилік шақ ( бір - екі
айлығынан бір жасқа дейінгі аралық); сәбилік шақ (1 жастан 3 жасқа дейінгі
аралық); естиярлық және ересектік жас кезеңдері ( кейде бұл кезеңдерді ерте
сәбилік шақ, балдырғандық және мектепалды шақ деп те атайды). Балабақшадағы
топтарға сәйкес (үш жасқа дейін - ерте сәбилік шақ тобы; кішкентайлар тобы
- балалар өмірінің төртінші жылы; естиярлар тобы - бесінші жыл; ересектер
алтыншы жыл және мектеп алды даярлық тобы - жетінші жыл) бөледі. Мектеп
жасындағыларды төменгі сынып жасындағы (6 - 7 жастан 10 - 11 жас аралығы);
ортаңғы сыныптарда оқитындар (11 - 12 жастан 15 - 16 жас аралығы); жоғары
сыныптарда оқитындар (17 - 18 жас аралығы). Тәрбиелеу мен оқыту үрдісінде
балалардың жас ерекшеліктеріне қоса, бір жас тобындағы балалардың өзіндік
айырмашылықтарын, дара ерекшеліктерін де ескере білген жөн [19. 34-36б].
Осы жоғарыда нақтыланған жас шамаларына сәйкес балаларды әлеуметтендіру
тәсілдері де жаңа амалдармен толығып мазмұндала түседі.
Себебі балалардың әрбір жас шағы олардың биологиялық тұрғыдан пісіп,
толысуларының белгілі бір кезеңдерінің мазмұнын құрайтын психикалық
тұрғыдан қалыптасып, дамуларының сапалық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.