Литосфералық тақталар тектоникасы
КІРІСПЕ
1. ЛИТОСФЕРАЛЫҚ ТАҚТАЛАР ТЕКТОНИКАСЫ ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
1.1 Литосфералық тақталар тектоникасы туралы жалпы мағлұматтар
1.2 Литосфералық тақталар тектоникасының негізгі ұстанымдары
2 ЖАҺАНДЫҚ ТЕКТОНИКА ТҰРҒЫДАН, ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ТАУЛЫ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Толқынды қозғалыс және оның қазіргі бедерде көрініс беру сипаты
2.2 Таулы өлкелердегі толқындық қозғалыстар
2.3 Қазақстанның Оңтүстік орогенді белдемдерінің генезисі
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ДӨҢЕСТІ.ЖАҚПАРЛЫ ОРОГЕНДІ БЕЛДЕМДЕРІНІҢ НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. ЛИТОСФЕРАЛЫҚ ТАҚТАЛАР ТЕКТОНИКАСЫ ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
1.1 Литосфералық тақталар тектоникасы туралы жалпы мағлұматтар
1.2 Литосфералық тақталар тектоникасының негізгі ұстанымдары
2 ЖАҺАНДЫҚ ТЕКТОНИКА ТҰРҒЫДАН, ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ТАУЛЫ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
2.1 Толқынды қозғалыс және оның қазіргі бедерде көрініс беру сипаты
2.2 Таулы өлкелердегі толқындық қозғалыстар
2.3 Қазақстанның Оңтүстік орогенді белдемдерінің генезисі
3 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ДӨҢЕСТІ.ЖАҚПАРЛЫ ОРОГЕНДІ БЕЛДЕМДЕРІНІҢ НЕОТЕКТОНИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ГЕОМОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі бедердің негізгі кейпін қалыптастырған тектоникалық процестерді жаңа тектоника (новейшая тектоника) деген терминді алғашқы рет С.С. Шульц ұсынған. Кейін геологиялық ғылыми терминологиясына неоген және төрттік кезеңде орын алған қозғалыстарды белгілеу үшін «неотектоника» атты термині енгізілді.
В.Е. Хаин неотектониканы жер қыртысы дамуының жаңа кезеңін зерттейтін тарихи геотектониканың тарауы деп санаған. Н.И. Николаев неотектониканы геотектониканың жаңа бағыты ретінде қарастырған. Сонымен, неотектоника (грекше «neos» - жаңа + «tektonike») - соңғы кайнозойда (~35-40*10 жыл) етек алған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып жатқан тектоникалық қозғалыстардың барлық типтерін қамтитын, Жердің дамуындағы динамикалық процестерді, олардың пайда болуын және түрлі құрылымдық пішіндер түрінде көрініс беруін, сондай-ақ олардың түзілу механизмін зерттейтін геотектониканың жаңа бағыты. Неотектоника шамамен соңғы кайнозойдың 35-40 млн. аралығында тектоникалық қозғалыстардың көрінісін зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың ең жоғарғы қарқындылығы соңғы 5-10 млн. жылдарға сәйкес келеді. Бұл сандардың мағынасын терең түсіну үшін Жердің 4,5 млрд.ж. геологиялық тарихы бар екенін еске алу жеткілікті.
Шет елдік геологтардың қолданып жүрген «recend tectonik», «rezende Tektonik», «tektonigue recente», «guaternaire tectonik», «diluiale Tektonik», «jungste Tectonik», «lebendige Tectonik» және т.б. терминдер негізінен қазіргі заманғы, төрттік немесе плиоцен-төрттік кезеңдер қозғалыстарын білдіреді. Қазіргі уақытта олар, «тірі тектоника» (lebendige Tectonik) деген терминмен алмасады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Неотектоника ғылыми пән ретінде төменгі ерекшеліктерімен ажыратылады. Біріншіден, неотектоникалық кезеңнің, әсіресе оның соңғы сатысы-кейінгі плейстоцен мен голоцен дәуіріндегі қозғалыстарының жер бетіндегі көріністері, яғни бет-бедерінде және құрылымдық пішіндер кескіндерінде айқын көрініп тұратындығы. Неотектоникалық қозғалыстар ежелгі қозғалыстармен салыстырғанда анағұрлым дәлірек зерттелініп, өлшеніп нақты белгіленуі мүмкін, сондықтан олар кейінгі процестермен үстемеленіп бұрмаланбаған. Екіншіден, сейсмикалық және геофизикалық өрістер жер бетінің жаңа тектоникасын, жер қойнауының қазіргі құрылысы мен өзгерісін салыстыруға, сондай-ақ литосфераның неотектоникалық дамуының үш өлшемді моделін құрастыруға мүмкіндік береді. Үшіншіден, тектоникалық қозғалыстарының олигоцен-төрттік, кейінгі төрттік және қазіргі заманғы көріністерін тұтастай зерттеу, тектоникалық процестердің нәтижелерін кәдімгі геологиялық масштабын уақыттың шынайы масштабымен салыстыруға және осы процестердің алуан түрлі бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан, неотектоника қазіргі теориялармен тұжырымдамаларды құрастыру мен тексеру үшін эксперименттік негізгі рөлін атқарады. Сонымен қатар, неотектоника құрал-жабдық әдістерді пайдалану арқылы қазіргі қозғалыстарды зерттеуге және оларды сандық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік береді.Арнайы геодинамикалық полегондарда әртүрлі аспаптық бақылаулар, тектоникалық қозғалыстардың табиғатын танып білуге және оларды болжауды қамтамасыз етеді.
В.Е. Хаин неотектониканы жер қыртысы дамуының жаңа кезеңін зерттейтін тарихи геотектониканың тарауы деп санаған. Н.И. Николаев неотектониканы геотектониканың жаңа бағыты ретінде қарастырған. Сонымен, неотектоника (грекше «neos» - жаңа + «tektonike») - соңғы кайнозойда (~35-40*10 жыл) етек алған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып жатқан тектоникалық қозғалыстардың барлық типтерін қамтитын, Жердің дамуындағы динамикалық процестерді, олардың пайда болуын және түрлі құрылымдық пішіндер түрінде көрініс беруін, сондай-ақ олардың түзілу механизмін зерттейтін геотектониканың жаңа бағыты. Неотектоника шамамен соңғы кайнозойдың 35-40 млн. аралығында тектоникалық қозғалыстардың көрінісін зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың ең жоғарғы қарқындылығы соңғы 5-10 млн. жылдарға сәйкес келеді. Бұл сандардың мағынасын терең түсіну үшін Жердің 4,5 млрд.ж. геологиялық тарихы бар екенін еске алу жеткілікті.
Шет елдік геологтардың қолданып жүрген «recend tectonik», «rezende Tektonik», «tektonigue recente», «guaternaire tectonik», «diluiale Tektonik», «jungste Tectonik», «lebendige Tectonik» және т.б. терминдер негізінен қазіргі заманғы, төрттік немесе плиоцен-төрттік кезеңдер қозғалыстарын білдіреді. Қазіргі уақытта олар, «тірі тектоника» (lebendige Tectonik) деген терминмен алмасады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Неотектоника ғылыми пән ретінде төменгі ерекшеліктерімен ажыратылады. Біріншіден, неотектоникалық кезеңнің, әсіресе оның соңғы сатысы-кейінгі плейстоцен мен голоцен дәуіріндегі қозғалыстарының жер бетіндегі көріністері, яғни бет-бедерінде және құрылымдық пішіндер кескіндерінде айқын көрініп тұратындығы. Неотектоникалық қозғалыстар ежелгі қозғалыстармен салыстырғанда анағұрлым дәлірек зерттелініп, өлшеніп нақты белгіленуі мүмкін, сондықтан олар кейінгі процестермен үстемеленіп бұрмаланбаған. Екіншіден, сейсмикалық және геофизикалық өрістер жер бетінің жаңа тектоникасын, жер қойнауының қазіргі құрылысы мен өзгерісін салыстыруға, сондай-ақ литосфераның неотектоникалық дамуының үш өлшемді моделін құрастыруға мүмкіндік береді. Үшіншіден, тектоникалық қозғалыстарының олигоцен-төрттік, кейінгі төрттік және қазіргі заманғы көріністерін тұтастай зерттеу, тектоникалық процестердің нәтижелерін кәдімгі геологиялық масштабын уақыттың шынайы масштабымен салыстыруға және осы процестердің алуан түрлі бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан, неотектоника қазіргі теориялармен тұжырымдамаларды құрастыру мен тексеру үшін эксперименттік негізгі рөлін атқарады. Сонымен қатар, неотектоника құрал-жабдық әдістерді пайдалану арқылы қазіргі қозғалыстарды зерттеуге және оларды сандық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік береді.Арнайы геодинамикалық полегондарда әртүрлі аспаптық бақылаулар, тектоникалық қозғалыстардың табиғатын танып білуге және оларды болжауды қамтамасыз етеді.
1. Афанасьев Б.Л., Данилов И.Д., Дедеев В.А. «Методология неотектоники». Сыктывкар, 1988г. C.203-205.
2. Байбатша Ә.Б, Аубекеров Б.Ж. «Қазақстанның төрттік геологиясы» Алматы. 2003ж. Б.17.
3. ВеселоваЛ.К., Халыкова Г.Х. «Жалпы геоморфология». Алматы, Қазақ университеті, 1997ж. Б.111.
4. Герасимов И.П. «Структурные черты рельефа земной поверхности на территории СССР и их происхождение». Институт Географии АНСССР, 1959г. С.
5. Ғаламтор желісі: www.google.kz
6. Костенко Н.П. «Геоморфология». М.МГУ, 1999г. Б.21..
7. Құсайынов С.А., Боранқұлова Д.М., Бексейітова .Т. «Неотектоника», Қазақ университеті, 2011ж. Б. 48-53, 166-172.
8. Құсайынов С.А. «Жалпы геоморфология», оқулық, Қазақ университеті, 2006ж. Б.208-211.
9. Леонтьев О.К., Рычагов Г.Н. «Общая геоморфология». М., Высшая школа, 1988г. С. 56.
10. Макаров В.И. «Новейшие тектонические структуры Центрального Тянь-Шаня». М., Наука, 1977г. С. 23,34.
11. Макаров В.И., Суханова Т.В. «Геоморфология» М.МГУ, 2009г. С.75,78,79,
12. Николаев Н.И. «Новейшая тектоника и геодинамика литосферы». М.Недра, 988г. С.113-116.
13. Николаев Н.И. «Неотектоника и её выражение в структуре и рельефе территории СССР». М., Государственное научно-техническое издотельство литературы по геологии и охране Недр, 1962г. С. 26-27.
14. Сейітов Н.С. «Геология негіздері, оқулық». Алматы, 2000ж. Б.58-59.
15. Спиридонов А.И. «Геоморфологическое картографирование». М.: Недра, 1975г. С. 66-70.
16. Тұяқбаев Н., Арыстанов К., Абишев Б. «Жалпы геология курсы». Алматы, Білім баспасы, 1993ж. Б. 45-48.
17. Философов Б.П. «Краткое руководство по морфометрическому методу поисках тектонических структур». Издотельство Саратовского университета, 1960г. С. 10-14.
18. Хаин В.Е. «Общая геотектоника». М., Недра, 1973г. С. 16, 152-157.
19. Хаин В.Е., Михайлов А.Е. «Общая геотектоника». М., Недра, 1985г. С. 196-201.
20. Щукин И.С. «Геоморфология Средней Азии». МГУ. 1983г. С. 88,91,93.
2. Байбатша Ә.Б, Аубекеров Б.Ж. «Қазақстанның төрттік геологиясы» Алматы. 2003ж. Б.17.
3. ВеселоваЛ.К., Халыкова Г.Х. «Жалпы геоморфология». Алматы, Қазақ университеті, 1997ж. Б.111.
4. Герасимов И.П. «Структурные черты рельефа земной поверхности на территории СССР и их происхождение». Институт Географии АНСССР, 1959г. С.
5. Ғаламтор желісі: www.google.kz
6. Костенко Н.П. «Геоморфология». М.МГУ, 1999г. Б.21..
7. Құсайынов С.А., Боранқұлова Д.М., Бексейітова .Т. «Неотектоника», Қазақ университеті, 2011ж. Б. 48-53, 166-172.
8. Құсайынов С.А. «Жалпы геоморфология», оқулық, Қазақ университеті, 2006ж. Б.208-211.
9. Леонтьев О.К., Рычагов Г.Н. «Общая геоморфология». М., Высшая школа, 1988г. С. 56.
10. Макаров В.И. «Новейшие тектонические структуры Центрального Тянь-Шаня». М., Наука, 1977г. С. 23,34.
11. Макаров В.И., Суханова Т.В. «Геоморфология» М.МГУ, 2009г. С.75,78,79,
12. Николаев Н.И. «Новейшая тектоника и геодинамика литосферы». М.Недра, 988г. С.113-116.
13. Николаев Н.И. «Неотектоника и её выражение в структуре и рельефе территории СССР». М., Государственное научно-техническое издотельство литературы по геологии и охране Недр, 1962г. С. 26-27.
14. Сейітов Н.С. «Геология негіздері, оқулық». Алматы, 2000ж. Б.58-59.
15. Спиридонов А.И. «Геоморфологическое картографирование». М.: Недра, 1975г. С. 66-70.
16. Тұяқбаев Н., Арыстанов К., Абишев Б. «Жалпы геология курсы». Алматы, Білім баспасы, 1993ж. Б. 45-48.
17. Философов Б.П. «Краткое руководство по морфометрическому методу поисках тектонических структур». Издотельство Саратовского университета, 1960г. С. 10-14.
18. Хаин В.Е. «Общая геотектоника». М., Недра, 1973г. С. 16, 152-157.
19. Хаин В.Е., Михайлов А.Е. «Общая геотектоника». М., Недра, 1985г. С. 196-201.
20. Щукин И.С. «Геоморфология Средней Азии». МГУ. 1983г. С. 88,91,93.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі бедердің негізгі кейпін
қалыптастырған тектоникалық процестерді жаңа тектоника (новейшая
тектоника) деген терминді алғашқы рет С.С. Шульц ұсынған. Кейін геологиялық
ғылыми терминологиясына неоген және төрттік кезеңде орын алған
қозғалыстарды белгілеу үшін неотектоника атты термині енгізілді.
В.Е. Хаин неотектониканы жер қыртысы дамуының жаңа кезеңін
зерттейтін тарихи геотектониканың тарауы деп санаған. Н.И. Николаев
неотектониканы геотектониканың жаңа бағыты ретінде қарастырған. Сонымен,
неотектоника (грекше neos - жаңа + tektonike) - соңғы кайнозойда (~35-
40*10 жыл) етек алған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып жатқан
тектоникалық қозғалыстардың барлық типтерін қамтитын, Жердің дамуындағы
динамикалық процестерді, олардың пайда болуын және түрлі құрылымдық
пішіндер түрінде көрініс беруін, сондай-ақ олардың түзілу механизмін
зерттейтін геотектониканың жаңа бағыты. Неотектоника шамамен соңғы
кайнозойдың 35-40 млн. аралығында тектоникалық қозғалыстардың көрінісін
зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың ең жоғарғы қарқындылығы соңғы 5-
10 млн. жылдарға сәйкес келеді. Бұл сандардың мағынасын терең түсіну үшін
Жердің 4,5 млрд.ж. геологиялық тарихы бар екенін еске алу жеткілікті.
Шет елдік геологтардың қолданып жүрген recend tectonik, rezende
Tektonik, tektonigue recente, guaternaire tectonik, diluiale
Tektonik, jungste Tectonik, lebendige Tectonik және т.б. терминдер
негізінен қазіргі заманғы, төрттік немесе плиоцен-төрттік кезеңдер
қозғалыстарын білдіреді. Қазіргі уақытта олар, тірі тектоника (lebendige
Tectonik) деген терминмен алмасады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Неотектоника ғылыми пән
ретінде төменгі ерекшеліктерімен ажыратылады. Біріншіден, неотектоникалық
кезеңнің, әсіресе оның соңғы сатысы-кейінгі плейстоцен мен голоцен
дәуіріндегі қозғалыстарының жер бетіндегі көріністері, яғни бет-бедерінде
және құрылымдық пішіндер кескіндерінде айқын көрініп тұратындығы.
Неотектоникалық қозғалыстар ежелгі қозғалыстармен салыстырғанда анағұрлым
дәлірек зерттелініп, өлшеніп нақты белгіленуі мүмкін, сондықтан олар
кейінгі процестермен үстемеленіп бұрмаланбаған. Екіншіден, сейсмикалық және
геофизикалық өрістер жер бетінің жаңа тектоникасын, жер қойнауының қазіргі
құрылысы мен өзгерісін салыстыруға, сондай-ақ литосфераның неотектоникалық
дамуының үш өлшемді моделін құрастыруға мүмкіндік береді. Үшіншіден,
тектоникалық қозғалыстарының олигоцен-төрттік, кейінгі төрттік және қазіргі
заманғы көріністерін тұтастай зерттеу, тектоникалық процестердің
нәтижелерін кәдімгі геологиялық масштабын уақыттың шынайы масштабымен
салыстыруға және осы процестердің алуан түрлі бағытын анықтауға мүмкіндік
береді. Сондықтан, неотектоника қазіргі теориялармен тұжырымдамаларды
құрастыру мен тексеру үшін эксперименттік негізгі рөлін атқарады. Сонымен
қатар, неотектоника құрал-жабдық әдістерді пайдалану арқылы қазіргі
қозғалыстарды зерттеуге және оларды сандық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік
береді.Арнайы геодинамикалық полегондарда әртүрлі аспаптық бақылаулар,
тектоникалық қозғалыстардың табиғатын танып білуге және оларды болжауды
қамтамасыз етеді.
Қарастырылған ерекшеліктеріне сүйене отырып неотектоника Жер туралы
ғылым салаларының өте маңызды және келешегі зор таралуы екендігін
мәлімдейміз. Неотектоника және Жаңа тектоника терминдері
этимологиясының ұқсастығына байланысты, олар синоним ретінде қарастырылады.
Жаһандық тектоникасы жайындағы шындықтың дәлелін ғарыштық
геодезияның деректері көмегімен алуға болады. Олар тақталардың бір-біріне
қатысты горизонталь бағытта ығысып, жылжуы және бұл олардың жылжуының
белгілері мен жылдамдығы жолақтық магниттік аномалиямен жоғары дәрежедегі
сәйкестігін көрсетеді. Сонымен қатар, Жер қойнауының терең қабаттарына
дейін жеткен сейсмикалық томаграфия, яғни сейсмикалық толқындардың
компьютер арқылы талдау мантияның конвециялық ағындарының жаһандық
тектоникасының негізгі қозғаушы күш екендігі анықталды. Осының бәрі
жаһандық тектоникасының тарихтағы алғашқы геотектоникалық ғылыми теориялық
дәрежеде бағалауға мүмкіндік береді. Жаһандық тектоникасының теориялық
статусы нықтай түсуінің маңызды жағдайы, оның белгілі бір математикалық
мөлшерлік формуласының болуы, осыған байланысты тақталардың өзара жылжуының
жылдамдығы мен бағытын олардың бір сәттік кинематикасы (мгновенная
кинематика плит) деп аталады және ол өткен заманға да болашақта да
экстрополяциялануы мүмкін. Бұл жаһандық тектоникасының бұрынғы ойша
жасалған гипотезалар, соның ішінде олардың із ашары Вегенер гипотезасынан
бастап, айқын ерекшеленетін теория.
Зерттеу нысаны: Жаһандық тектоника тұрғыдан Қазақстанның оңтүстік
тауларының қалыптасуын қарастыру.
Зерттеу пәні: Қазақстанның оңтүстік таулары
Жұмыстың көлемі мен құрылымы: бітіріу жұмысының мазмұны мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келеді. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін бітіру жұмысы 12 сурет, карталармен
жабдықталған. Жұмыстың көлемі 44 бет, қолданылған әдебиеттер саны 20.
1. ЛИТОСФЕРАЛЫҚ ТАҚТАЛАР ТЕКТОНИКАСЫ ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
1. Литосфералық тақталар тектоникасы туралы жалпы мағлұматтар
Ғылыми геологияның қалыптасуының, яғни 16 ғасырдың ортасынан бастап,
негізгі мәселелерінің бірі жер қыртысының қозғалуларын, оның құрылымдарының
өзгерулерін және магматизм құбылыстарының себептерін түсіндіру еді.Осы
мақсатқа байланысты түрлі болжамдар (гипотезалар) пайда болды, атап айтсақ;
жер қыртысының көтерілу және лүпілдеу (пульсация) гипотезасы, контракция
және ротациялық гипотезасы, Жердің кеңеюі және тереңдік дифференциясына
байланысты қозғалыстар,материктердің жылжу гипотезасы. Осы гипотезалардың
әрқайсысы белгілі бір тектоникалық процестерді сол кездегі ғылымның
деңгейіне байланысты.Жер планетасының құрылысы мен құрамы және қалыптасуы
мен даму ерекшеліктері жайлы жан- жақты зерттеліп, қанағаттандыратын
жауап берілмеді. Мәселен, Жер қыртысының көтерілу гипотезасы оның
тербелмелі қозғалыстарына байланысты таулардың көтерілуін және басқа
бөліктерінің төмен ойысуын назарларына алып қатпарлану процестердің пайда
болуын толық түсіндіре алмады [17].
Керісінше контракция гипотезасы қатпар түзілу процестеріне көбірек
көңіл бөліп, бұл бағытта біршама табыстарға жетті, дегенмен қатпарлыққа
байланыссыз көтерілімдерді және магматизм процестерін түсіндірусіз
қалдырды. Лүпілдеу гипотезасы ( пульсационная гипотеза ) контракиялық
көзқарасты Жердің даму тарихындағы сығылу мен кеңеюдің кезектесіп келуін
пайымдау арқылы толықтырмақшы болды. Бұл грабен түзілуін, геосинклинальдың
қалыптасуын және базальттың жер бетіне төгілуін түсіндіруге мүмкіндік
берді. Бірақ мұнда қыртысының созылу және сығылу құрылымдарының бір
мезгілде қалыптасатыны ескерілмеді. Ал, жердің кеңею жайындағы гипотеза
алғаш рет жас мұхиттардың пайда болуын қанағаттанарлық дәрежеде ғылыми
тұрғыдан талдауға жол ашса да, ежелгі мұхиттардың пайда болғанын және
қатпарлы, әсіресе қатпарлы – жамылғы белдемдердің түзілуін түсіндіре
алмады. Сонымен, Жердің геологиялық даму тарихындағы, оның біршама кеңеюі
туралы пікірлер аяқсыз қалды. Жердің ротациялық болжамы тек тектоникалық
жарылымдармен жарықшақтар жүйесінің пайда болуының түсіндірілуімен ғана
шектеледі [7].
Материктердің жылжуы, немесе мобилизм гипотезасын алғаш рет неміс
геофизигі Альфред Вегенер (1880-1930ж.ж) өзінің 1915 жылы Материктер мен
мұхиттар тегі деген атпен шыққан кітабында ұсынды. Ол Атлант мұхитының
қарама-қарсы жағалауындағы континенттер жиектерінің, яғни Еуропа мен
Солтүстік Американың шығыс жиегінің және Африка мен Солтүстік Американың
шығыс жиегінің бір-біріне өте ұқсас екендігіне назар аударған. Бұған қоса
Бразилия мен Африкада кездескен палеонтология қалдықтарының ұқсастығы, екі
континенттер арасында көне геологиялық кезеңдерде байланыс болғандығын
дәлелдеді [9].
Вегенердің болжамы бойынша, күн мен айдың өзіне тарту күшіне және
жердің айналуынан туатын ортадан тепкіш күш пен полюстен экваторға
бағытталған ортаға тартқыш күштердің әсеріне байланысты жер қыртысының
гранитті қабатының жиырылып қалыңдауынан палеозой эрасының бастапқы кезінде
Жердің солтүстік жарты шарында Лавразия, оңтүстік жарты шарында Гондвана
мегаматериктері қалыптасқан. Олардың аралығында Тетис атты ұланғайыр
мұхит болған. Осыдан шамамен 250-300 млн жылдар бұрын, яғни палеозой
эрасының соңында материктер бірігіп Пангея деген суперконтинент құрған.
Бұл континенттің жағалауларын жалғыз ғана алып мұхит Панталасса шайып
жатқан, ал Атлант, Үнді мұхиттары ол кезде болмаған. Мезозой дәуірінің
ортасына қарай, яғни юра кезеңінен бастап ірі геотектоникалық айырылымды
бұзылымдар нәтижесінде бұрынғы біртұтас континент біртіндеп бөлшектеніп,
жеке материктерге дараланып қазіргі кездегі орындарына қарай ауыса
бастаған. Ең алдымен Үндістан тақтасы солтүстікке, яғни экваторға қарай
жылжыса, одан кейін бор кезеңде Оңтүстік Америка Африкадан, Солтүстік
Америка Европадан бөлініп батысқа қарай ығысты да, олардың аралығында
Атлант мұхиты пайда болды. Ал Антарктида оңтүстікке қарай, Австралия
оңтүстік шығысқа қарай ығысты. А.Вегенер өзінің идеясын дәлелдеу үшін
көптеген геологиялық – геофизикалық және т.б мәліметтер келтірген.
Мәселен, континенттер өміріндегі геологиялық құрылымдардың ұқсастығынан
басқа полеозой кезіндегі жәндіктер мен өсімдіктер түрлерінің өзара
ұқсастығы Африка мен Оңтүстік Американың, Европа мен Солтүстік Американың,
Африка мен Мадагаскар арасындағы қүрлықтық байланыстарын анықтаған.
А.Вегенердің тұжырымы бойынша Тынық мұхит дүниежүзілік ең алғашқы
мұхиттың қалдығы болып саналады. Үнді және Атлант мұхиттары кейіннен пайда
болған. Жер бетіндегі қатпарлы және қатпарлы-жақпарлы аймақтардың түзілуі,
континенттердің бір-бірімен соқтығысу әрекеттеріне байланысты деп
түсіндірілген. Мысалы, Гималай таулары мен Үндістан тақтасы Азия
материгімен соқтығысу нәтижесінде пайда болған, ал Кордильер және Анд
зәулім так жоталары Солтүстік және Оңтүстік Америка материктерінің
батысқа қарай ығысуы кезінде олардың алдыңғы жақтары қатпарланып биік
тауға айналған. Сөйтіп мобилистер гранит тектес тау жыныстарынан құралған
ірі континентті массивтер,өздерінің меншікті салмағының жеңілдігіне
байланысты су бетінде қалқып жүрген айсбергтер сияқты аққышты астеносфера
қабатының бетімен жылжи отырып, орын ауыстырады деп саналған [6].
Өкінішке орай өз замандастарынан ондаған ілгеріліп кеткен ғалым
көптеген геологтар мен геофизиктер арасынан қызу қолдау таба алмады. ХХ
ғасырдың 30-50 жылдары тереңдік дифференциялану (фиксистік) болжамы
ғалымдар арасында басымдау болатын.Бұл болжамы бойынша орогендік (тау
жаралу) және төмендей ойысу процестер жердің терең қойнауында, яғни мантия
деңгейінде мантиялық заттардың дифференциялануы және бұл
дифференциялануының жеңіл заттарының – астенолиттердің жер қыртысының
жоғарғы қабаттарына көтерілуі, кейбір жағдайларда олардың жер бетіне
төгілуі. Фиксистердің пікірінше қатапарлық және бастырма дислокациялар тау
жарылу процестерінің қосалқы нәтижесі болып саналады,жер қыртысы
массаларының ірі горизонтальді бағытта орын ауысып ығысуын жоққа
шығарып,негізгі рөл тік бағыттағы қозғалыстарға берілген [11].
ХХ ғасырдың 50 жылдарының соңы мен 60 жылдарының басында мұхиттарда
қарқынды геофизикалық зерттеулер басталып маңызды геофизикалық ашылулар
болды.Астеносфера қабатының бар екендігі және осы қабаттың беткі бойымен
литосфераның ішінара орын ауысуының мүмкін болатыны да анықталды. А.Вегенер
және орыс литва ғалымы И.Р. Лукашевич жорамалдаған мұхиттық типті
қыртыстың қалыңдығы мен құрамының құрлықтан түбегейлі айырмашылығын тапты.
Орасан зор орталық-мұхиттық жоталар жүйесі мен рифттер
анықталады.Сонымен бірге осы орталық мұхиттық жоталарға қатысты параллелді
және симметриялық келген сызықты және ауыспалы белгісімен сипатталатын
магниттік аномалиялар ашылған. Сондай-ақ Жердің магниттік өрісінің оқтын-
оқтын ауысып тұратын инверсия құбылыстары ашылды. Тау жыныстарының
қалдықтары магниттелу қабілетіне ие болып шықты. Бұл олардың бағыттау
жағдайын ежелгі магниттік өріске сәйкес қалпына келтіруге мүмкіндік берді.
Соның негізінде жаңа ғылыми бағыт палеомагнитизм пайда болды.
Осылардың бәрі және басқа да деректер фиксистік бағыттағы бірде
–бір ортодоксальді тектоникалық болжамның шеңберіне жатпады.Соған
байланысты 30-жылдары А.Вегенердің жоққа шығарылған болжамын еске
түсіруге мәжбүр болды, бұл кезде оның жақтаушылары саусақпен санарлық
еді. 1961-1968 жылдары американ, ағылшын, канадалық және француздық
геофизиктер геологтардың күшімен жаңа мобилистік теорияның негізі
құрылып,ол алдымен жаңа ғаламдық тектоника ретінде белгілі болды да,
кейіннен литосфералық тақталар тектоникасы деп аталынды. Бұл идеяның
бастамасы құрлықтардың ажырама нәтижесінде түзілген мұхиттар жөніндегі
идея және орталық –мұхиттық жотасының осінен бастап жас мұхиттық қыртыстың
кеңістікте өсуі. Бұл процесте алғаш рет американдық геолог Г.Хесс және
геофизик Р.Диц сипаттаған болатын және соңғысы мұхит түбінің спредингі деп
аталып кеткен. Спрединг идеясы және оның алдында ғана ашылған магниттік
өрісі инверсиясының негізінде ағылшын геофизигі Ф.Вайн және Мэтьюз,
канадалық ғалым Л.Морлимен бір уақытта мұхиттық жолақты аномалияларға
түсінік берді [3].
Идеяны әрі қарай дамыта отырып, американдық геофизигі Д.Ж. Хейрцлер
және тағы басқалары кайнозой және соңғы бордың екінші жартысын қамтитын
мұхиттық магниттік аномапияның жастық шкаласын алғаш рет жасап шығарды.
Американдық геолог Г.Менард Тынық мұхитында орталық –мұхиттық жоталарды
қиып өтетін алып тектоникалық жарылымдарды ашты, ал канадалық геофизиг
Дж.Вилсон олар ерекше кластағы жарылымдар екенін анықтап, трансфемды
жарылымдар деген атауды ұсынды. Американдық сейсмологтар Б.Изакс, Дж.Оливер
және Л.Сайкс жер шары бойынша жер сілкіністерінің таралуын және олардың
ошағындағы жылжу механизмін зерттеп, американдық геофизиг Дж. Морган,
ағылшын зерттеушілері Д.Маккензи, Ф.Паркер және француз К.Ле Пешонның
анықтап, ерекшеленген литосфералық тақталар жылжуының жалпы суретін салды.
Сонымен төрт елдің ғалымдарының нәтижелі жұмыстарының арқасында мұхиттар
геофизикасы жайында нақтылы деректер алынып, 1968 жылы американдық
Lournal of Geophysical Research журналында басылып шыққан тұжырамдама
қалыптасты [8].
Жаңа тұжырымдама тез арада жаңа деректермен бастады. 1968 жылы
американдық Гломар Челленджер кемесі су астында терең бұрғылау жұмыстарын
жүргізіп, Оңтүстік Атлантикадағы алғашқы бұрғылау ұңғымалардың қимасы,
ұңғымалар арқылы алынған мұхит қыртысы жасының магниттік аномалиялар жолмен
жорамалданған жасымен сәйкестігі, сонда -ақ орталық жота осінен алыстаған
сайын, бұл жастың заңдылықты түрде артатыны анықталды. Кейіннен 2003 жылы
Гломар Челенджер және Джондес Резолюшын кемелері Солтүстік Шпицбергеннен
және Беринг теңізінен бастап, Антарктика маңындағы Уэдэлл және Росса
теңіздеріне дейін әлемнің барлық мқхиттарында 1250-ден аса ұңғымалар
бұрғылаған және олардың бәрін бүкіл бор, соңғы және орта юраға дейін
таралған мұхит қыртысының жасы Вайн –Мэтьюз гипотезасы және магниттік
өрістің инверсия шкаласы негізінде алынған мәліметтерімен дәлелденді. Бұл
шкала өзінің растығын құрлықта, Солтүстік Италиядағы шөгінділер кескінін
зерттегенде де дәлелденді. Су асты терең бұрғылаудың нәтижесінде мұхит
спредингі тұжырымдамасын толықтыратын жаңа деректер алынып,шөгінді қабаттар
қалыңдығының орталық жота осінен мұхит алабының шеткі өңіріне дейін артуы,
осы қабаттың сол бағытта стратиграфиялық амплитудасының және оның түбінде
пайда болған неғұрлым көне шөгінділер есебінен өсуі анықталды [12].
Спрединг құбылысының шындығы туралы деректер су астынан түсірілген
аппараттар арқылы да алына бастады. Олар рифтік зоналардың осінде
байқалған керілу күштерінің көрнекті іздерін тауып, Дж.Вилсонның осы
зоналарға байланысты трансфорымды жарылымдарға қатысты пікірінің шынайы
екендігін көрсетті [10].
Жаһандық тектоникасы жайындағы шындықтың үшінші категориялы дәлелін
ғарыштық геодезияның деректері көмегімен алуға болады.Олар тақталардың бір-
біріне қатысты горизонталь бағытта ығысып, жылжуы және бұл олардың
жылжуының белгілері мен жылдамдығы жолақтық магниттік аномалиямен жоғары
дәрежедегі сәйкестігін көрсетеді.Сонымен қатар Жер қойнауының терең
қабаттарына дейін жеткен сейсмикалық томаграфия, яғни сейсмикалық
толқындардың компьютер арқылы талдау мантияның конвекциялық ағындарының
тақталар тектоникасының негізгі қозғаушы күш екендігі анықталды. Осының
бәрі тақталар тектоникасын тарихтағы алғашқы геотектоникалық ғылыми
теориялық дәрежеде бағалауға мүмкіндік береді. Тақталар тектоникасының
теориялық статусы нықтай түсуінің маңызды жағдайы, оның белгілі бір
математикалық мөлшерлік формуласының болуы, осыған байланысты тақталардың
өзара жылжуының жылдамдығы мен бағытын олардың бір сәттік кинематикасы
(мгновенная кинематика плит) деп аталады және ол өткен заманға да болашақта
да экстрополяциялануы мүикін. Бұл тақталар тектоникасының бұрынғы ойша
жасалған гипотезалар, соның ішінде олардың із ашары Вегенр гипотезасынан
бастап, айқын ерекшеленетін теория [5].
Литосфералық тақталар тектоникасы туралы ғылыми мәселені зерттеуде
Ресей ғалымдары Монин (1977ж), Серохтин (1974,1979ж), Ушаков (1974ж) және
т.б. үлкен үлес қосты. Бұл орайда Н.Сейітов, А.Авдеев сияқты белгілі
қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде айтып өту орынды. Атап кететін бір
жайт, осы тараудың негізгі ұстанымдары Х.Такеучи,С.Уеда Движутся ли
материки?, 1970; С.Уеда Новый взгляд на Землю, 1980, К.Оливер Тектоника
и рельеф, 1984, В.Е.Хаин, М.Г.Ломизе Геотектоника с основами
геодинамики, 2005 ж, және Н.Сейітовтың 1991 жылы шыққан Жұмыр жердің
тынысы деген кітаптардың негізінде жазылған.
А.Вегенерден кейін тақталар тектоникасы тұжырымдамасын
жасақтаушылардың жарқын өкілдері: А.Холмс (1929), Г.Хесс (1962),
Р.Дитц(1962), Дж.Т.Уилсон, Д.Мак-Кензи мен Р.Паркер (1967),
У.Дж.Морган(1968), Ле Пишон (1969). Олар планетамыздың даму заңдылықтарын
одан әрі дамыта түсті [4].
1.2 Литосфералық тақталар тектоникасының негізгі ұстанымдары
1. Тақталар тектоникасының басты негізі Жердің жоғарғы қабаттарының
реологиялық қасиеті (тұтқырлығы) бойынша ажыратылатын екі қабыққа (қабатқа)
бөлінеді. Олар: қатты және омырылмалы, морт келетін литосфера және біршама
иілмелі және қозғалмалы астеносфера қабаттар. Олардың екі қабатқа бөлінуі
сейсмологиялық (сейсмикалық толқындарының жылдамдығы, олардың басылу
дәрежесі) немесе магнитотеллурлық (табиғи электр тогына қарсыласу дәрежесі)
мәліметтер негізінде жүргізілді.
2. Тақталар тектоникасының екінші ұстанымы литосфера саны шектелген
тектоникалық тұрғыдан дараланған 7 ірі және бірнеше шағын тақталарға
бөлінген. Тақталардың бөліну шектері олардың араларында тізбектеле
орналасқан жер сілкіну ошақтарының бойымен жүргізіледі. Жер сілкіну
ошақтарының орналасуы біркелкі емес: тақталардың ішкі бөліктері шын мәнінде
сейсмикалық емес немесе бәсең құбылыстармен ерекшеленеді. Сейсмикалық
энергияның негізгі босайтын зоналары тақталар арасындағы шекаралар. Нақ осы
шекаралар бойымен тақталар бөлінеді. Дегенмен бұл шекаралар айқын
байқалмайды. Шашыраңқы таралған біршама кең сейсмикалық белдемдер Еуразия
аймағында, Альяскада және Солтүстік Кордильердің оңтүстік бөлігінде
кездеседі.
3. Тақталар тектоникасының үшінші ұстанымы, олардың өзара жылжу
сипатына қатысты үш түрлі жылжуын және соларға сәйкес тақталар арасындағы
шекараларын ажыратады: 1) тақталардың түйіскен бойынан бір-бірінен ажырау
дивергенттік шекара немесе спрединг деп аталады; 2) тақталардың жақындасып
мұхиттық тақтаның континенттік немесе басқа мұхиттың астына сүңгіп батуы,
конвергенттік шекара немесе субдукция процесі дейді; ал екі құрлық
тақталарының соқтығысуы коллизия деп аталады. 3) литосфералық тақталардың
тереің тектоникалық жарықтардың вертикальды жазықтығы (жігі) бойымен бір-
біріне қатысты горизонтальды бағытта ығысуын трансформдық жарылымдар дейді.
Табиғатта алғашқы екі типті шекаралар басымдау. Дивергенттік
шекаралар орталық мұхит жоталарының осьтік зонасында және құрлық аралық
рифтерде дамыған, конвергентті шекаралар олардың ұштасып терең науалардың
осьтік зоналарында кездеседі.
Дивергенттік шекараларды, яғни спрединг зонасында жаңа мұхиттық
қыртыс дамылсыз пайда болады, сондықтан да бұл шекараларды құрылымдық
(конструктивный) деп атайды. Мұхиттық қыртыс астеносфералық ағын арқылы
субдукция зонасына қарай жылжып, онда еңіс бағытта сүңгіп батады, бұл
мұндай шекаралардың бұзылмалы (деструктивный) деп аталуына негіз бола
алады. Жер бетіндегі тақталардың барлық шекаралары бір-бірімен бөлшкетене
тұтасып жатыр. Үш жақтан қосылған шекараларды үш жақты тұтасу дейді және
бұл шекаралар әр түрлі болуы мүмкін. Тақталар шекаралардың типтері төменгі
суреттерде көрсетілген. Спредингтің үш жақты тұтасқан орындары кеңінен
таралған. Олар Атлантиканың оңтүстігіндегі Був аралы ауданында және Үнді
мұхитының орталығында байқалады.
4. Тақталар тектоникасының төртінші ұстанымы тақталардың горизанталь
бағытта орын ауыстырып жылжуын сфералық геометриялық заңға, яғни Эйлор
териясына сәйкес суреттеп, түсіндіруге болады. Эйлор теориясы бойынша сфера
бетімен, яғни жұмыр жердің бетімен литосфералық тақталардың жылжуы сфера
орталығынан өткен оське қатысты шеңберді бойлай айналады.Жорамалданған
осьтің жер бетіне шыққан орнын айналу полюсі (Эйлер полюсі) немесе спрединг
полюсі деп атайды.Трансфорымдық жарылымдар бойымен жеке жеке бөліктерге
бөлінген спрединг зоналары спрединг полюсінен неғұрлым алыстаған сайын
соғұрлым олардың жылдамдығы арта түседі.
5. Тақталар тектоникасының бесінші ұстанымы мұхит қыртысының субдукция
зоналарына енген ауданы (мөлшері) тең екенін білдіреді.Осындай жолмен
субдукция құбылысы спредингтің орнын толтырып,Жердің жалпы беті,оның көлемі
және радиусы өзгеріссіз қалады. Бірақ жердің контракция,лүпілдеу(пульсация)
және кеңею болжамдарымен жорамалданған өзгерілуі есепке алынуы тиіс.
6. Тақталар тектоникасының алтыншы ұстанымын тақталар қозғалуының
негізгі себебін мантия өңіріндегі конвекциялық ағындар күші деп
қарастыру.Жылулық алмасуына байланысты конвекциялық ағындар астеносфера
қабатымен тұтқырлы тұтасу түрінде түзілген литосфералық тақталар
астеносфера ағысына ілесіп,спрединг осьінен субдукция зонасына дейін
конвейер таспасы іспетті жылжуына негізделген. Литосфералық қозғалыстардың
тақталар тектоникалық моделіне әкелетін мантиялық конвекциялық сұлбасы
орталық мұхиттық жота астындағы мантиядан көтерілген конвекциялық ағын
литосфералық кедергісіне тап болу салдарынан,бір біріне тебіле бағытталған
екі ағындар жүйесіне бөлініп жазық бағытта жылжиды.Бұл ағындардың алғы шебі
қарсы бағытталған ағындар легімен ұшырасқан субдукция зоналарында қайтадан
төмен түсіп батып кетеді [8].
Бүгінгі таңда литосфера мен астеносфера арасындағы тұтқырлы тұтасу
себебінен астеносфера ағынымен тақталардың тікелей суретілуі бірден бір
және бастаушы күш екенін санау артық болар.Шешуші рөлді басқада күштер
атқаруы мүмкін,олар: гравитациялық әсерден литосфералық тақталардың орталық
жоталар осінен олардың абиссалды жазықтарынан едәуір биік
болғандықтан,тебіле сырғып түсуі, сондай-ақ мұхиттық литосфера
астеносферадан біршама ауыр болғандықтан,субдукция зонасына
тартылуы.Ескертетін бір жайт,жоғарғы мантиядан оливин кристалдарының ұзын
остерінің бағдарлануы сейсмикалық зерттеулер нәтижесінде мантиялық ағынның
шындық екендігін және олардың бағыттарының литосфералық тақталардың жылжу
бағытымен, яғни бұл жылжудың классикалық механизміне сәйкес келетіндігін
дәлелдейді. Мантиялық конвекция жай ғана ойдан шығарылған тұжырым емес.Оның
табиғатта бар екендігін спрединг зонасында қарқынды гидротермальді
әрекеттердің құбылыстары ашылғанынан кейін дәлелденген.Бұл тек қана орталық
мұхиттық жотада ғана емес, сондай-ақ шеткі теңіздік зоналарда да
кездесіп,Жердің қойнауынан шығып жатқан жылу ағынның бағалауының маңызды
екенін көрсетеді. Егерде бұл жылу Жер қойнауынан кондуктивті жылу
өткізгіштік жолмен жойылмаса,Жер тез арада қызып,оның жоғарғы қабаттары тез
еритін болар еді.Конвекция құбылысы Жердің ішкі жылуын сыртқа шығаруға
тиімді механизм болып шықты.Қазіргі заманда оның табиғатта бар екендігі
сейсмографиямен анықталды.Лобновскиидің екі ярусты тақталар тектоникасы деп
аталатын тұжырымдамасы келешегі бар тұжырымдама болып саналады.Ол
литосфераның жоғарғы ұыртысы мен литосфералық мантиясы қатты дене түрінде,
ал төменгі қыртысы иілмелі екендігін литосфераның риологиялық қабаттасуына
негізделген. Бұл жағдайда литосфераның жоғарғы қыртысы мантиядан
бөлшектеніп жеке дара түрінде жылжуы ықтимал.Сонымен литосфералық тақталар
шын мәнінде соншама қатты,тұтас және деформациялануына ұшырамайтын
құрылымдар емес.Мұны ішкі тақталық дислокациялар және магматизм құбылыстары
дәлелдейді [20].
2 ЖАҺАНДЫҚ ТЕКТОНИКА ТҰРҒЫДАН, ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ТАУЛЫ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ
Соңғы онжылдықтар арасында Тянь-Шань тауы тектоника туралы әр түрлі
пікірлер алмасуының полигоны болды.Бұл өңірде фиксизм және мобилизм
жақтаушылар арасындағы тау түзілу процестерін әр тұрғыдан түсіндіру және
талқылаулар орын алды.Фиксистер жер қыртысының жазық бағытта жылжу туралы
мүмкіндігін осы уақытқа дейін есептемеген.Ал мобилистердің пікірлері
бойынша Орта Азия және Қазақстанның оңтүстік таулы жүйелер Индия мен
Еуразия екі тақталар арасында қыспаққа қалған.Үнді тақтасының Астына
көлденең бағытта жылжуы қарқынды тау түзілу процесінің себепкерінің бірі
болып табылады.Бұл жаңа пікірді белгілі орыс ғалымы Д.И.Мушкетов алғаш рет
1919ж ұсынған болатын.Қазіргі кезде осы консепсиясының шындығын дәлелдейтін
көптеген геофизикалық деректер алынды.Тянь-Шянь аумағында жер қыртысының
қалыңдығы оңтүстіктен солтүстікке қарай жұқаруы тау түзілу процесінің
солтүстікке қарағанда оңтүстікке бірнеше милион жылдар бұрын басталғанын
көрсетеді [4].
Литосфералық тақталар концепция тұрғысынан қарағанда Қазақстанның
оңтүстік өлкесінде палеогеннің соңынан басталып қазіргі заманға дейін
күрделітау жоталары мен тау аралық ойпаңдар жүйесін құраған орогендік
қозғалыстар жүріп жатыр. Неодеформациялардың негізгі түрлері тектоникалық
жарылымдармен күрделенген тұғыр қатпарлы (С.Шульц, 1948), немесе
мегақатпарлар (Б.Петрушевский, 1955), яғни біршама жайпақтау келген
палеозойлық іргетасының иілімдері. Ірі тектоникалық жарылымдар
мегаантиклиндер мен мегасинклиндердің тоғысқан қанаттар тұсында орын
теуіп,аталған құрылымдарға горст және грабен кейпін береді. Мұндай ұзына
бойы жаралған жарылымдардың көпшілігі қаусырмаларға, сирегірек
бастырмаларға және лықсыма дислокацияларға жатады.Жекелеген мегантиклиндер
бірінен кейін бірі қиғаштала жалғасып жықпылдар тәрізді созылынқы
антиклиндік белдемдерге бөлініп, жер бедерінде жоталар тізбегі түрінде
топталады. Мегасинклиндер де жер бетінде ойпаңдардің созылыңқы зонасын
құрайды.Олардың көлденеңі әдетте бірнеше ондаған км-ден аспайтын, ал
ұзындығы жүздеген км-ге дейін созылып жатады [2].
Антиклиндік және синклиндік зоналары тектоникалық кезеңінде біршама
ірі тектоникалық құрылымдардың, яғни ойпаңдар мен көтерілімдер жүйелер
аясында дамыған. Мәселен,Тянь-Шаньның орталық бөлігінде тектоникалық
көтерілімдердің үш жүйесін (солтүстігінде-Талас-Күнгей, орталығында-
Молдатау-Теріскей, оңтүстігінде-Көкшал көтерілімдерді) ажыратуға болады.
Олар Ыстықкөл, Нарын және батысында Ферғана ойпаңдармен бөлінген [11].
Жетісу Алатау тектоникалық көтерілімдердің жекелеген жүйесінен
тұрады. Оның аумағында Көксу-Боротала ойпаңымен бөлінген. Солтүстік және
Оңтүстік антиклиндік зоналар ажыратылады. (Диденко-Кислицина,1968)
Қазақстанның оңтүстік- шығыс бөлігінде көптеген тектоникалық көтерілімдер
мен ойпаңдар тектоникалық жарылымдармен шектелген. Іле Алатау көтерілімінің
батыс шегі айқын байқалмайды,оның қанаты батысқа созылған сайын бірте бірте
төмендеп жайпақтала береді.Сондай-ақ Жетісу Алатау көтерілім жүйесі
шығыстан солтүстік-батысқа қарай жинақталып төмендей береді.
Тянь-Шань қатпарлы зоналары ендік бағытта немесе шығыс- солтүстік-
шығысқа қарай созылып жатыр. Олар геофизикалық өрістер мен сейсмикалық
құбылыстардың таралуында көрініс береді.Тектоникалық көтерілімдер мен
ойпаңдар жүйелерінің тамыры Мохорович деңгейіне дейін терең жатыр [9].
Тянь-Шань аумағындағы жаңа тектоникалық құрылымдар жүйесінде ендік
бағытта қалыптасқан қатпарлы зоналар мен жарылымдардан басқа, солтүстік-
батыс солтүстік-шығыс және субмеридиандық бағытта қиып өткен
деформациялардың сызықтық зоналары (линейные зоны деформации) дамыған. Осы
деформациялардың көбі құрылымдық-геоморфологиялық, геофизикалық және
сейсмикалық белгілер арқылы айқындалған. Солардың қатарына ұзына бойы
солтүстік-батысқа созылып жатқан екі сызықты зоналар, яғни Талас-Ферғана
және Жоңғар тереңдік тектоникалық жарылымдар айқын ажыратылады. Ғалымдардың
алған мәліметтері бойынша осы екі жарылым бойында оң жақты ығыспалы
ауысулардың белгілері (признаки правосдвигевых перемещении) анықталған.
Палеозой дәуірінен басталған Талас-Ферғана тереңдік жарылымы тектоникалық
кезеңінде де жалғасуда. 2,5 км-ге жеткен оңтүстік-батыс қанатының жаңа
көтерілімі Жоңғар тереңдік жарылым бойында да анықталған. Сондай-ақ
оңтүстік-батыс қанатының жаңа кездегі көтерілуі Талас-Ферғана жарылым
зонасында да байқалған. Жоғарыда сипатталған жаңа құрылымдардың
морфологиясы мен кеңістікте орналасуы,яғни субендік қатпарлардың дамуы және
қаусырмалар мен бастырмалар кеңінен орын алуы, және солтүстік-батысқа
созылған жарылымдар бойымен оң жақты ығыспалар осылардың барлығы Тянь-Шань
және Жетісу Алатау жаңа құрылымдарының субмеридиандық бағыттағы сығылма
жағдайларында қалыптасқаның дәлелдейді [6].
Қазақстан аумағының оңтүстік-шығыс зонасында қазіргі тау
алқаптарының Тянь-Шань, Жетісу Алатау орнында ұзақ уақыт платформалық
дамуының нәтижесінде полеогеннің соңында кең ауқымды тегістелу беті
қалыптасқан.бүгінгі таңда тегістелу беті тау жұрнақтар түрінде жаңа
антиклиндік көтерілімдердің төбелерінде сақталған және олармен тоғысқан
синклиндік ойыстарында терең көміліп қалған.Мұндай біртұтас ежелгі
тегістелу бетінің әр деңгейде болуы тік бағыттағы тектоникалық
қозғалыстардың жиынтық амплитудасын біршама дұрыс анықтауға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар,өзен аңғарларындағы әр деңгейде терассалардың
орналасуы мен жас көтерілімдер беткейлерін саралау және олармен коррелятты
шөгінділердің таралуы мен құрамы таулы мен құрамы таулы құрылыстарының
қалыптасу тарихын қалпына келтіруге яғни реконструкциялауға мүмкіндік
туғызады. Таулардың дамуы олигоценде басталды да миоценнің соңында құрт
қарқындылай түсті. Сол кезде Үндістан-Памир тақтасының алдыңғы шебі
солтүстікке қарай ығысып Памир өлкесі қарқынды жазық бағыттағы орын ауысу
аймағына айналды.Плиоценнің соңына қарай Қазақстанның оңтүстік-шығыс
бөлігі негізгі кейпіне келді, әйтседе кейбір антиклиндер төрттік кезеңде
ғана пайда болды.Төрттік кезеңінің ең қарқынды қозғалыстар Талас-Ферғана
және Жоңғар жарылымдар зоналарында,сонымен қатар жаңа тектоникалық
көтерілімдер мен ойпаңдар тоғысқан тұстарында орын алған. Дәл осы
өңірлерінде кейінгі төрттік тектогенезінің көрінісі айқын анықталды.
Қазақстанның Оңтүстік орогенді аумағындағы тектоникалық жарылымдар
бойындағы жас субендік бағыттағы қаусырмалар және солтүстік-батыс бағыттағы
оң жақтағы ығыспалар және біршама сирек кездесетін солтүстік-шығыс
бағыттағы сол жақтағы ығыспалар неотектоникалық кезеңдегі деформациялармен
құрылымдардың көлденең сығылу осінің субмеридиандық бағытымен сипатталатын
тектоникалық жағдайда көлденең орналаса қалыптасқанын көрсетеді. Мұндай
сығылу бағдары аймақтың көптеген жер сілкіну ошақтарына таралып, жер
қыртысының криссталдық бөлігінде таралады.Блоктардың жылжу бағытына
қарағанда Тянь-Шань және Жетісу Алатау бүгінгі таңда меридиандық бағытта
таралу үстінде. Бұл тарылу Үндістан-Памир тақтасының жылжымалы шебінің
жақындауымен жаңа құрылымдардың қалыптасуына байланысты, Еуразия тақтасының
шеткі бөлігінің қозғалмалы зоналарының дамуы, оның Үндістан-Памир
тақтасымен өзара әрекеттестігінің нәтижесі деп тұжырымдауға мүмкіндік
береді [7].
Сонымен,жаңа тектоникалық қозғалыстар табиғаты Қазақстанның жер
бедерінің негізгі ерекшеліктерін анықтаған неоген-төрттік кезеңдердің
(соңғы 30 млн. жыл) тектоникалық қозғалыстарын заттық-морфологиялық
тұрғыдан жан-жақты талдау нәтижесінде анықталды.Жер бедерін қалыптастыруға
ықпалын тигізген жаңа құрылымдар да, жалғасымды құрылымдар да өздерінің
даму процесін тікелейде,инверсиялық режимде де жалғастырған.Бұл кезеңдер
мүлдем жаңа айырылымды бұзылыстарының қалыптасуымен ғана емес, көне
жарылымдардың қайтадан белсенділік белгілерін иеленуімен,сөйтіп осы
жарылымдар бойымен қозғалыстар көрініс бере бастауымен сипатталады.Соңғы
жылдары қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстарды мейлінше дәл
инструменттік әдістер көмегімен зерттеу мүмкіндігі жүзеге асырылады.Мұның
нәтижесінде әр түрлі геодинамикалық жағдайларда көрініс берген тік және
көлденең бағыттағы қозғалыстардыңжылдамдықтары мен амплитудасын сандық
тұрғыдан анықтау мүмкіндігі туды.Геофизикалық тораптардың тіректі нүктелері
бойынша жер бетінің ғасырлық тербелістерінің ммжыл өлшемімен өлшенген
жылдамдықтары анықталды [17].
2.1 Толқынды қозғалыс және оның қазіргі бедерде көрініс беру сипаты
Жақында ғана неотектоникалық қозғалыстар бедерде көрініс беруі
ерекше құбылыс ретінде саналатын, көптеген жерде ондай құбылыстар әдеттегі
құбылыстай болып қаралады.Бүгінгі таңда қазір ерекше құбылыстар ретінде
неотектоникалық қозғалыстар байқалмайтын аудандар болып саналады. Қазіргі
заманда неотектоника қозғалыс зерттеуінің мақсаты да өзгерді: оның көрініс
беру белгілерін іздеумен қатар, осы көріністер арқылы неотектоникалық
қозғалыстар сипаты мен олар жасайтын бедердің типоморфтық келбетін анықтау
болып саналады.Бұл жағынан алғашқы зерттеушілердің бірі ретінде 1908-1909
жж Жетісу (Жоңғария) ауданын зерттеген В.А.Обручевті айтуға болады. Ол
таудың тектоникалық сипаты мен оның жастығына ешқандай күман тудырмайтын
блокты-сатылы түрде анық көрініс берген бедеріне таң қалған болатын, Тау-
кен және алтынөнеркәсіп жаңалықтары журналында шыққан мақалаларының (1912;
№9, с.180-182) бірінде былай деген: Шекаралық Жоңғарияны бақылау маған
палеозойдың соңында пайда болған, кейін шайылып кеткен, жаралымдармен
горст пен грабеньдерге бөлінген қатпарлары бар жас тау түзілу қозғалыстары
жайлы анық дәлел болатын алып аймақты көрсетті, ал олардың соңғы юра тіпті
үштік шөгінділерге дейін шөгінділері баяу пликативтік дислокацияға
ұшыраған. Осыған дейін мен зерттеп отырған таулы елдің бедері осынша жас
болады деп ойламаған едім, керісінше оны ежелгі палеозойда жасалған, ал кей
бөліктері кембрийге дейінгі пликативтік дислокация бөлігі деп ойладым [9].
Жас тау құрылыстарын көруге деген құштарлық оны Қалба жотасы
(1911ж) мен Орыс Алтайына (1914ж) жаңа экспедиция ұйымдастыруына алып
келді. Алдыңғы болжамдар тағы да толығымен дәлелденді. Бұл таулар қатпарлы-
жақпарлы және жас таулар болып шықты. В.А.Обручев тау түзілуінде жас
тектониканың рөлін анықтау әдебиеттерді ұқыпты зерттеу арқылы жаңа
дәйектерді тауып отырды. Аталған жұмыста қарастырылған мәселелерге үлкен
ғылыми және практикалық мән бере отырып, ол геологияда жаңа сала ашылуының
ұйытқысы болды, ол тарау оның ұсынысы бойынша 1948 жылы неотектоника деп
аталды. В.А.Обручевтің мақалалары мен монографияларында неотектониканың
көрініс беру тұрғысынан бүкіл КСРО территориясы қарастырылған, сонымен
бірге тектоникалық қозғалыстар тек қана таулы елдерде емес, жазықтарда да
болатынын дәлелдеді [6].
Тектоникаға деген қызығушылықтың соншалық жоғары бодғандықтан 1968
жылы жарыққа шыққан КСРО геологиялық құрылысы. II том еңбекте
Неотектоникаға арналған ерекше тарауы енгізілді, ол бүкіл КСРО
территориясын қамтитын 12 аймақтық очерктен тұрды. Оның құрастырылуына С.С.
Щульц, К.Н.Пафенгольц, В.П.Мирошниченко, З.И.Сваричевская, В.П. Нехорошев,
И.И.Краснов, Г.С.Ганешин, С.А.Стрельцов және М.Т.Кирюшина қатысты. Қазіргі
бедер мен неотектониканың көрініс беруі арасындағы байланысын көрсету
мақсатында құрастырылған ғылыми еңбектер, бедер түзуші қозғалыстардың
табиғаты бір,яғни толқындық қозғалыстар екендігін, айырмашылығы тек
олардың көрініс беру қарқындылығына байланысты –таулы аудандарда жоғары,
жазықтарда төмен екендігін көрсетті.Сәйкесті Авторлардың бәрі жаңа
көтерілімдердің ,сәйкесті (коррелятті)шөгінділермен көтерілген ойпаңдармен
ілесе байланысын байқады. Әдетте ойыстар жарылымдармен шектелетін. Ақырында
Н.И.Николаев және С.С.Щульц редакция басшылығымен құрастырылған неоген
беттерінің деформациясы изосызықтары бойынша жасалған КСРО жаңа
тектоникасының картасы 1959ж жарық көрді. Тіпті кейбір шарттылық
жағдайында картадағы картографияланатын беттің бір жастылығын анықтау
кезінде карта бетінде ақ таңдақтар жоқ. Неотектоникалық қозғалыстардың
көрініс беру қарқындылығы немесе деформация мөлшері, таулы мен жазық
өлкелердің арасындағы айырмашылықтар соншалықты мол болғандықтан авторлар
изосызықтарды түрлі масштабта салуға таулы аймақтар үшін изосызықтар
километрмен, жазықтар үшін метрмен көрсетілген.Бұл карта неодеформация
амплитудасы жайлы нақты түсінік береді, ол таулы өлкелердің 10-12 кмге
дейін жеткен. Қазіргі бедер бұл амплитудамен салыстырғанда төбелердің
денудацияланған және ойпаңдардың шөгінділермен толықтырылғанның себебінен
біршама тегістелген түрінде көрініс береді [12].
2. Таулы өлкелердегі толқындық қозғалыстар
Таулы өлкелердегі неотектоникасы сериясы бойынша еңбектер арасында
ерекше орынды Д.А.Туголесов (1966) пен А.А.Яншинның жазған Евразия
тектоникасыдеген кітабы (1966) және Неотектоникалық ойыстаратты еңбегі
алады. Неотектоникалық көріністердің барлық жерде кездесетінін ескере
отырып авторлар картада тек қана молассалық толықтырылатын ойпаттарды ғана
көрсетті. Алайда бұл жағдайда олар тек ірі ойпаттарды сипаттаумен ғана
шектелді. Таудың орталық және ең биік бөліктерінде ғана мұндай ойыстар
болмайды. Евразия территориясында ойпандар таралуының солтүстік зонасы 35-
40-50º ендігі бойымен Атлантикадан Тынық мұхит жағалауына дейін созылып
жатыр. Ойпаңдарды көмкеріп жатқан шөгінділер – қалың, алғашқы километрге
дейін жеткен оңтүстіктігінде қызыл түсті және солтүстігінде сұр түсті
молассалар. Олардың жастары олигоценнен қазіргіге дейін. Олардың барлығы
тектоникалық жарылымдармен шектеліп блоктық құрылым элементтері түрінде
құрылып, базальтты магматизммен көрініс береді [5].
Жер бедері пішіндермен байланысты болып келетін неотектоникалық
қозғалыстар сипаты Орта Азия таулы аймақтарында анық көрінген. Олар
С.С.Щульц (КСРО геологиясы, 1968) мақаласында сипатталған. Бұл аймақтың
қатпарларын ол негіз қатпарлары деп атаған. Бұл түсініктің мағынасы былай
түсіндіріледі, қатпар түзілу кезінде өкілеттілік (компетенттік) қабат
ретінде эпипалеозой іргетасының тау жыныстары қатысады, олардың беті
белестер (антиклиндер) және ойпаңдар (синклиндер) түрінде деформацияланған.
Өкілеттілік (компетенттік) емес қабат ретіндегі мезозойлық жамылғы бұл
процесте енжар болып келеді. Тұғыр қатпарлары жер бетінде де толығымен
антиклин – жоталар, синклин – тауаралық ойпаңдар түрінде көрініс береді.
Неотектоникалық кезеңнің уақытын тұғыр беттерінің көнелігі бойынша
беттерінің жастары бойынша анықтауға болады. Тұғыр беттерінің қабаттары
өздерінің көлемі жағынан едәуір аумақты қамтиды және таулы елдерде жақсы
байқалады. С.С.Щульц мұндай құрылымдардың түрл реттілігін атап өткен. Ол
көлемі бойынша құрылымдарды екі ретке бөлді: Ені 60-150 км және 8 км
дейінгі биіктікте жүздеген километрге созылған 1реттегі құрылымдар,Ені 15-
20 км және 1-2 км биіктікте 60-100 км реттегі құрылымдар.
Н.И.Николаевтың (1962, с. 256) кітабынан құрылымдық бедердің сипатына
анықтама беруге болады: Тау түзілу аймағы – бұл 5-10-12 км жиынтық
амплитудалы көтерілу және төмен түсу белдемі. Оған бүкіл тау түзілу аймағын
қамтитын ырғақтылық тән болып келеді. Ырғақтылық денудация беті мен терраса
баспалдағында көрініс береді.
Бұл ірі ырғақтылыққа тербелмелі-толқынды қозғалыстар үстемеленген,
олармен ірі өсіп келе жатқан мегаантиклин мен мегасинклин құрылымдары және
блоктық құрылымдардың жасаған регматогендік қозғалыстар байланысты.
Айтылып кеткен деректерге қарағанда бір-бірімен генетикалық
байланыспаған кейбір жалпы тау бедері құрылымындарына ортақ типоморфты
кескіндерді байқауға болады. Осындай германотиптік (қатпарлы жақпарлы)
типоморфтық құрылымды Шекаралық Жоңғария ауданынан В.А.Обручев тапқан
және олардың геологиялық тұрғыдан өте жас екендігін анықтаған болатын.
Бұл жерде таулы сатылар ассимметриялық блоктармен бірге, біржақты және
екіжақты субендік бағытта созылған грабендер, жас магматизм, терең өзен
аңғарлары және т.б. анық көрінген. Блоктардың ассимметриясы реттілікпен
орналасқан. Бір баспалдақта түнетайлы жайпақ беткейлері солтүстікке
қараған, ал басқасы оңтүстікке бағытталған. Әрқашан жалпы сатылы дөңесті
күмбездер түзетін баспалдақ жұптарын табуға болады. 1суретте тектоникалық
жарылымдармен шектелген ендік бағыттағы Сауыр тауының пландағы және
көлденең салынған қимасы көрсетілген. Денудация мен шөгінділену процестер
бедерін тегістеліп үлгермеген,сол себептен қимада жарылымдар сериясымен
бөлшектенген дөңесті тәрізді жота айқын көрініп тұр.Дөңесті жотаның бөлігі
опырылып құлапКөбік грабенін түзген. Сауыр жотасы солтүстік жағынан
Зайсан тауаралық ойпаңымен шектелген, ол оны Алтайдан бөліп тұрады.
Оңтүстік жағынан Эрик-Нор және Телли-Нор көлдері бар біршама кең Манасс
тауаралық ойысы орналасқан [9].
Сауыр жотасы грабендегі грабен кәдімгі құрылымы Л.Кингтың
киматоген моделі ретінде көрінеді, германотиптік қатпарлық белдемдеріне
тән құрылымдар.Бедердің ашылымдылығы,жарылымдардың сипатын анықтауға
мүмкіндік берді. Олардың барлығы блоктың жайпақ қанаты жағына еңістеліп
қапсырма түрінде саналуы мүмеін. Құлау бұрышы мен азимуты кернеу
эллипсоидтың жартылай осіне сәйкес келеді. Алайда, жалпы жағдайды ескере
отырып,тектоникалық жарылымдардың даму нәтижесінде опырыла құлауы сұғынба
дислокациясының орын алатынын байқауға болады. Сұғынба дислокациясы
морфологиялық тұрғыда қаусырмаға ұқсас құрылымы,алайда бұл құрылым сұғынба
аталуы үшін оның жасаған қанаты аспалы қапталдың астыңғы өңіріне қарай өзі
сұғына түсуі (Cурет 1).
Cурет 1. Сауыр жотасының дөңесті тәрізді көтерілімінің пландағы (І) және
қимадағы сұлбасы (ІІ).
Сауыр жотасы конседиментті, сондықтан да оны қоршаған ойыстарда
сәйкесті (коррелятты) шөгінділер жиналған. Ойпаңдардың көнелігі бойынша
дөңесті жотаның пайда болу мезгілі мен өсуін анықтауға болады. Зайсан
ойпаңының жалпы қалыңдығы 1500м шамасында. Төменгі 75-100 метрі динозавр
жұмыртқасы мен сүйегі қалдықтарына бай көрші Моңғолияда кеңінен таралған
бор кезеңі дат ярусының қабатына жатады. Үстінде жатқаны қиманың
палеогендік бөлігі, қызыл құба және жасыл саздан, алевриттен, құмдақтан,
кейде конгломератты қабаты бар гипс қабатынан құралған молассалық кешеннен
тұрады. Қиманың миоцендік бөлігі өсімдік қалдықтарынан тұрады. Плиоцендік
бөлігінде гипстік және әктастық құмдақтар кездеседі. Егер дат ярусының
шөгінділерін платформа тысы шөгіндісі ретінде қарастырсақ, онда молассалық
кешенді дөңесті жотаның орогендік, корреляттық қалыптасуына коррелятті деп
атауға болады.
Ойпаңдардың бірінші тобына яғни дөнесаралық ойпаңдарына тән тау
баспалдақтарға жайпаң келген сатылары ойпаңға еңістелген. Ойыстардың келесі
тобы – орталық грабендер. Оларды да таулы баспалдақтар шектеп жатыр, бірақ
грабенге блоктардың құламалы жағына қарайды. Ойыстардың үшінші тобы – тау
баспалдақтарының ішінде орналасқан біржақты грабендер. Бұл ойпаңдар
ассимметриялық. Кендірлік ойысы дәл осындай, оның негізгі тау жыныстары
жоғары борға дейін ашылып қалған, онымен таскөмір жастағы жанғыш сланецтер
мен пермь және юра жасындағы көмір кен орындары байланысты.
Сауыр жотасы жалғыз емес. Жетісу Алатауының барлық аумағы мен
көрші Алтай, Қалба территориялары осындай жоталардан тұрады. Барлық блоктар
тектоникалық жарылымдармен шектелген. Олардың кейбіреулері ұсақ лакколит
немесе жарықшақ бойындағы аздаған төгілген тау жыныстары түрінде
базальттардың көрініс беруімен қосарласа жүреді. Мұндай жарылымдарды
шекаралық тереңдікке жатқызады, олардың амплитудалары алғашқы
километрлермен өлшенеді, ал ұзындығы алғашқы жүздеген километрлермен
өлшенеді. Бұл құрылымдардың пайда болған уақыты жайлы сеніммен айтуға
болады, себебі олардың негізінің құрамында силурдан бастап жоғарғы борға
дейінгі тау жыныстары кездеседі және олардың қатпарлығы ойпаңдардың
созылыммен сәйкес келмейді. В.А.Обручев грабен пайда болуын соңғы үштік
кезеңмен байланыстырған, ол ойпаңдарда жатқан моласса жасымен расталды.
Сауыр жотасы Тарбағатай тау тобындағы шеткісі болып табылады және
біртіндеп Гоби шөліндегі бор шөгінділері астына көмкеріледі. Бұл оның
құрылымдық элементтерінің аз денудацияға ұшырағанын және бірегей сақталуын
көрсетеді. Оны типоморфты ретінде қарастырған артық етпейді. Орта Азияның
биік таулы аудандарында орналасқан жоталар айтарлықтай денудацияға
ұшыраған.
Сауыр жотасының типоморфтық сипаты кейбір қорытындыларды келтіруге
мүмкіндік береді. Ең бастысы назар аударатын нәрсе – оның барлық
жарылымдары сұңғыма сипатына ие.
Сауыр жотасы мысалында көрсеткендей тектоникалық жарылымдар мен
грабендегі грабен құрылымы пайда болуының басты себебі дөңестің өсуі
барысында қанаттарының жеткілікті еңістелуіне алып келген кезде,оның
орталық бөлігінің опырылып құлауы жарылымдардың кернеу эллипсоиды
принципіне сәйкес, құлау бұрышы 80-85º. Дөңестің опырылып құлаған бөлігі
еңісті жарылым бойымен төмен қарай түседі, бұл процесте жотаның төмен
түскен бөлігі белсенді болғандықтан мұны сұңғыма деп атайды. Әдетте,
блоктық құрылымдар қалыптасу барысында блок қозғалысының бағыты сына
сияқты, яғни тар бөлігіне қарай жылжиды. Сауыр жотасының мысалы кері
байланысты да көрсетеді: блок қозғалысы кең жағына қарай бағытталған. Бұл
қозғалыстың жалғыз мүмкін болатын және табиғи бағыты.
Дөңес пен ойпаңдардың пайда болуы жер қыртысының толқындық
деформациялар көрініс беруіндегі сияқты оның ғаламдық сығылу жағдайында
болады. Кернеу эллипсоиды принципі бойынша деформация тек қана дөңестерде
емес, жотааралық ойпаңдарда да болады. Мұның көрсеткіші ойпаң аудандарда
жекелеген аласа таулар немесе сумен толған ірі ойпаңдардың қалдықты таулары
жатады. Мысал ретінде Зайсан көлінің солтүстік жағалауындағы Чекельмес
массивін айтуға болады. Бұл жағдайда белсенді рөлді опырылып құлауы емес,
бәсеңсіген блоктың горст түрінде жоғары сығылуынан болып табылады, бұл
жерде қозғалыс бағыты сынаның кең бөлігіне қарай бағытталған. Алакөл
көліндегі арал осындай горстқа жатады. Алакөл ойпаңының тереңдігі 800 м
тең, ол мергель, құм, саз қабаттарынан тұратын малтатастармен
толықтырылған, ал арал түпкі палеозой тау жыныстарынан тұрады.
Ойпаңдарға қатысты тағы бір ескертпе. Оларды морфологиялық
тұрғыдан бірнеше түрге бөлуге болады:Көбік ойпаң сияқты ойпаң –грабен, Олар
қопарылып құлаған дөңестің орталық бөлігінде орын алған; дөғесаралық
ойпаңдар (мысалы, Зайсан және Манасс ойпаңдар); тау баспалдақтарының бір
жақтық грабендермен байланысты ассимметриялық ойпаңдар.
Сауыр дөңесті жотасының типоморфтығын дәлелдеу үшін төменде бірнеше
мысалдар келтірілген, оларда типоморфтық жеке элементтері оңай білінеді.
В.П.Чичагов (1982) мақаласында Сауыр жотасынан біршама жақын
орналасқан Гоби Тянь-Шань эпиплатформалық неоморфоқұрылымына сипаттама
берген. Гоби Тянь-Шань тауы ендіктік бағытта тізбек құрайтын түрлі
биіктікті массивтерден тұрады. Олардың морфологиясының айырмашылығы
беткейлердің ассимметриясы,яғни ұзын және жайпақ солтүстік беткейлер және
қысқа және тік құламалы келген оңтүстік беткейлері. Тау тізбектері ойпаңдар-
грабенмен бөлінген. Сипаттап отырған тау жүйесі дөңесті жотаның солтүстік
қанаты болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі бедердің негізгі кейпін
қалыптастырған тектоникалық процестерді жаңа тектоника (новейшая
тектоника) деген терминді алғашқы рет С.С. Шульц ұсынған. Кейін геологиялық
ғылыми терминологиясына неоген және төрттік кезеңде орын алған
қозғалыстарды белгілеу үшін неотектоника атты термині енгізілді.
В.Е. Хаин неотектониканы жер қыртысы дамуының жаңа кезеңін
зерттейтін тарихи геотектониканың тарауы деп санаған. Н.И. Николаев
неотектониканы геотектониканың жаңа бағыты ретінде қарастырған. Сонымен,
неотектоника (грекше neos - жаңа + tektonike) - соңғы кайнозойда (~35-
40*10 жыл) етек алған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып жатқан
тектоникалық қозғалыстардың барлық типтерін қамтитын, Жердің дамуындағы
динамикалық процестерді, олардың пайда болуын және түрлі құрылымдық
пішіндер түрінде көрініс беруін, сондай-ақ олардың түзілу механизмін
зерттейтін геотектониканың жаңа бағыты. Неотектоника шамамен соңғы
кайнозойдың 35-40 млн. аралығында тектоникалық қозғалыстардың көрінісін
зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың ең жоғарғы қарқындылығы соңғы 5-
10 млн. жылдарға сәйкес келеді. Бұл сандардың мағынасын терең түсіну үшін
Жердің 4,5 млрд.ж. геологиялық тарихы бар екенін еске алу жеткілікті.
Шет елдік геологтардың қолданып жүрген recend tectonik, rezende
Tektonik, tektonigue recente, guaternaire tectonik, diluiale
Tektonik, jungste Tectonik, lebendige Tectonik және т.б. терминдер
негізінен қазіргі заманғы, төрттік немесе плиоцен-төрттік кезеңдер
қозғалыстарын білдіреді. Қазіргі уақытта олар, тірі тектоника (lebendige
Tectonik) деген терминмен алмасады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Неотектоника ғылыми пән
ретінде төменгі ерекшеліктерімен ажыратылады. Біріншіден, неотектоникалық
кезеңнің, әсіресе оның соңғы сатысы-кейінгі плейстоцен мен голоцен
дәуіріндегі қозғалыстарының жер бетіндегі көріністері, яғни бет-бедерінде
және құрылымдық пішіндер кескіндерінде айқын көрініп тұратындығы.
Неотектоникалық қозғалыстар ежелгі қозғалыстармен салыстырғанда анағұрлым
дәлірек зерттелініп, өлшеніп нақты белгіленуі мүмкін, сондықтан олар
кейінгі процестермен үстемеленіп бұрмаланбаған. Екіншіден, сейсмикалық және
геофизикалық өрістер жер бетінің жаңа тектоникасын, жер қойнауының қазіргі
құрылысы мен өзгерісін салыстыруға, сондай-ақ литосфераның неотектоникалық
дамуының үш өлшемді моделін құрастыруға мүмкіндік береді. Үшіншіден,
тектоникалық қозғалыстарының олигоцен-төрттік, кейінгі төрттік және қазіргі
заманғы көріністерін тұтастай зерттеу, тектоникалық процестердің
нәтижелерін кәдімгі геологиялық масштабын уақыттың шынайы масштабымен
салыстыруға және осы процестердің алуан түрлі бағытын анықтауға мүмкіндік
береді. Сондықтан, неотектоника қазіргі теориялармен тұжырымдамаларды
құрастыру мен тексеру үшін эксперименттік негізгі рөлін атқарады. Сонымен
қатар, неотектоника құрал-жабдық әдістерді пайдалану арқылы қазіргі
қозғалыстарды зерттеуге және оларды сандық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік
береді.Арнайы геодинамикалық полегондарда әртүрлі аспаптық бақылаулар,
тектоникалық қозғалыстардың табиғатын танып білуге және оларды болжауды
қамтамасыз етеді.
Қарастырылған ерекшеліктеріне сүйене отырып неотектоника Жер туралы
ғылым салаларының өте маңызды және келешегі зор таралуы екендігін
мәлімдейміз. Неотектоника және Жаңа тектоника терминдері
этимологиясының ұқсастығына байланысты, олар синоним ретінде қарастырылады.
Жаһандық тектоникасы жайындағы шындықтың дәлелін ғарыштық
геодезияның деректері көмегімен алуға болады. Олар тақталардың бір-біріне
қатысты горизонталь бағытта ығысып, жылжуы және бұл олардың жылжуының
белгілері мен жылдамдығы жолақтық магниттік аномалиямен жоғары дәрежедегі
сәйкестігін көрсетеді. Сонымен қатар, Жер қойнауының терең қабаттарына
дейін жеткен сейсмикалық томаграфия, яғни сейсмикалық толқындардың
компьютер арқылы талдау мантияның конвециялық ағындарының жаһандық
тектоникасының негізгі қозғаушы күш екендігі анықталды. Осының бәрі
жаһандық тектоникасының тарихтағы алғашқы геотектоникалық ғылыми теориялық
дәрежеде бағалауға мүмкіндік береді. Жаһандық тектоникасының теориялық
статусы нықтай түсуінің маңызды жағдайы, оның белгілі бір математикалық
мөлшерлік формуласының болуы, осыған байланысты тақталардың өзара жылжуының
жылдамдығы мен бағытын олардың бір сәттік кинематикасы (мгновенная
кинематика плит) деп аталады және ол өткен заманға да болашақта да
экстрополяциялануы мүмкін. Бұл жаһандық тектоникасының бұрынғы ойша
жасалған гипотезалар, соның ішінде олардың із ашары Вегенер гипотезасынан
бастап, айқын ерекшеленетін теория.
Зерттеу нысаны: Жаһандық тектоника тұрғыдан Қазақстанның оңтүстік
тауларының қалыптасуын қарастыру.
Зерттеу пәні: Қазақстанның оңтүстік таулары
Жұмыстың көлемі мен құрылымы: бітіріу жұмысының мазмұны мақсаты мен
міндеттеріне сәйкес келеді. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді.
Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін бітіру жұмысы 12 сурет, карталармен
жабдықталған. Жұмыстың көлемі 44 бет, қолданылған әдебиеттер саны 20.
1. ЛИТОСФЕРАЛЫҚ ТАҚТАЛАР ТЕКТОНИКАСЫ ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША СИПАТТАМА
1. Литосфералық тақталар тектоникасы туралы жалпы мағлұматтар
Ғылыми геологияның қалыптасуының, яғни 16 ғасырдың ортасынан бастап,
негізгі мәселелерінің бірі жер қыртысының қозғалуларын, оның құрылымдарының
өзгерулерін және магматизм құбылыстарының себептерін түсіндіру еді.Осы
мақсатқа байланысты түрлі болжамдар (гипотезалар) пайда болды, атап айтсақ;
жер қыртысының көтерілу және лүпілдеу (пульсация) гипотезасы, контракция
және ротациялық гипотезасы, Жердің кеңеюі және тереңдік дифференциясына
байланысты қозғалыстар,материктердің жылжу гипотезасы. Осы гипотезалардың
әрқайсысы белгілі бір тектоникалық процестерді сол кездегі ғылымның
деңгейіне байланысты.Жер планетасының құрылысы мен құрамы және қалыптасуы
мен даму ерекшеліктері жайлы жан- жақты зерттеліп, қанағаттандыратын
жауап берілмеді. Мәселен, Жер қыртысының көтерілу гипотезасы оның
тербелмелі қозғалыстарына байланысты таулардың көтерілуін және басқа
бөліктерінің төмен ойысуын назарларына алып қатпарлану процестердің пайда
болуын толық түсіндіре алмады [17].
Керісінше контракция гипотезасы қатпар түзілу процестеріне көбірек
көңіл бөліп, бұл бағытта біршама табыстарға жетті, дегенмен қатпарлыққа
байланыссыз көтерілімдерді және магматизм процестерін түсіндірусіз
қалдырды. Лүпілдеу гипотезасы ( пульсационная гипотеза ) контракиялық
көзқарасты Жердің даму тарихындағы сығылу мен кеңеюдің кезектесіп келуін
пайымдау арқылы толықтырмақшы болды. Бұл грабен түзілуін, геосинклинальдың
қалыптасуын және базальттың жер бетіне төгілуін түсіндіруге мүмкіндік
берді. Бірақ мұнда қыртысының созылу және сығылу құрылымдарының бір
мезгілде қалыптасатыны ескерілмеді. Ал, жердің кеңею жайындағы гипотеза
алғаш рет жас мұхиттардың пайда болуын қанағаттанарлық дәрежеде ғылыми
тұрғыдан талдауға жол ашса да, ежелгі мұхиттардың пайда болғанын және
қатпарлы, әсіресе қатпарлы – жамылғы белдемдердің түзілуін түсіндіре
алмады. Сонымен, Жердің геологиялық даму тарихындағы, оның біршама кеңеюі
туралы пікірлер аяқсыз қалды. Жердің ротациялық болжамы тек тектоникалық
жарылымдармен жарықшақтар жүйесінің пайда болуының түсіндірілуімен ғана
шектеледі [7].
Материктердің жылжуы, немесе мобилизм гипотезасын алғаш рет неміс
геофизигі Альфред Вегенер (1880-1930ж.ж) өзінің 1915 жылы Материктер мен
мұхиттар тегі деген атпен шыққан кітабында ұсынды. Ол Атлант мұхитының
қарама-қарсы жағалауындағы континенттер жиектерінің, яғни Еуропа мен
Солтүстік Американың шығыс жиегінің және Африка мен Солтүстік Американың
шығыс жиегінің бір-біріне өте ұқсас екендігіне назар аударған. Бұған қоса
Бразилия мен Африкада кездескен палеонтология қалдықтарының ұқсастығы, екі
континенттер арасында көне геологиялық кезеңдерде байланыс болғандығын
дәлелдеді [9].
Вегенердің болжамы бойынша, күн мен айдың өзіне тарту күшіне және
жердің айналуынан туатын ортадан тепкіш күш пен полюстен экваторға
бағытталған ортаға тартқыш күштердің әсеріне байланысты жер қыртысының
гранитті қабатының жиырылып қалыңдауынан палеозой эрасының бастапқы кезінде
Жердің солтүстік жарты шарында Лавразия, оңтүстік жарты шарында Гондвана
мегаматериктері қалыптасқан. Олардың аралығында Тетис атты ұланғайыр
мұхит болған. Осыдан шамамен 250-300 млн жылдар бұрын, яғни палеозой
эрасының соңында материктер бірігіп Пангея деген суперконтинент құрған.
Бұл континенттің жағалауларын жалғыз ғана алып мұхит Панталасса шайып
жатқан, ал Атлант, Үнді мұхиттары ол кезде болмаған. Мезозой дәуірінің
ортасына қарай, яғни юра кезеңінен бастап ірі геотектоникалық айырылымды
бұзылымдар нәтижесінде бұрынғы біртұтас континент біртіндеп бөлшектеніп,
жеке материктерге дараланып қазіргі кездегі орындарына қарай ауыса
бастаған. Ең алдымен Үндістан тақтасы солтүстікке, яғни экваторға қарай
жылжыса, одан кейін бор кезеңде Оңтүстік Америка Африкадан, Солтүстік
Америка Европадан бөлініп батысқа қарай ығысты да, олардың аралығында
Атлант мұхиты пайда болды. Ал Антарктида оңтүстікке қарай, Австралия
оңтүстік шығысқа қарай ығысты. А.Вегенер өзінің идеясын дәлелдеу үшін
көптеген геологиялық – геофизикалық және т.б мәліметтер келтірген.
Мәселен, континенттер өміріндегі геологиялық құрылымдардың ұқсастығынан
басқа полеозой кезіндегі жәндіктер мен өсімдіктер түрлерінің өзара
ұқсастығы Африка мен Оңтүстік Американың, Европа мен Солтүстік Американың,
Африка мен Мадагаскар арасындағы қүрлықтық байланыстарын анықтаған.
А.Вегенердің тұжырымы бойынша Тынық мұхит дүниежүзілік ең алғашқы
мұхиттың қалдығы болып саналады. Үнді және Атлант мұхиттары кейіннен пайда
болған. Жер бетіндегі қатпарлы және қатпарлы-жақпарлы аймақтардың түзілуі,
континенттердің бір-бірімен соқтығысу әрекеттеріне байланысты деп
түсіндірілген. Мысалы, Гималай таулары мен Үндістан тақтасы Азия
материгімен соқтығысу нәтижесінде пайда болған, ал Кордильер және Анд
зәулім так жоталары Солтүстік және Оңтүстік Америка материктерінің
батысқа қарай ығысуы кезінде олардың алдыңғы жақтары қатпарланып биік
тауға айналған. Сөйтіп мобилистер гранит тектес тау жыныстарынан құралған
ірі континентті массивтер,өздерінің меншікті салмағының жеңілдігіне
байланысты су бетінде қалқып жүрген айсбергтер сияқты аққышты астеносфера
қабатының бетімен жылжи отырып, орын ауыстырады деп саналған [6].
Өкінішке орай өз замандастарынан ондаған ілгеріліп кеткен ғалым
көптеген геологтар мен геофизиктер арасынан қызу қолдау таба алмады. ХХ
ғасырдың 30-50 жылдары тереңдік дифференциялану (фиксистік) болжамы
ғалымдар арасында басымдау болатын.Бұл болжамы бойынша орогендік (тау
жаралу) және төмендей ойысу процестер жердің терең қойнауында, яғни мантия
деңгейінде мантиялық заттардың дифференциялануы және бұл
дифференциялануының жеңіл заттарының – астенолиттердің жер қыртысының
жоғарғы қабаттарына көтерілуі, кейбір жағдайларда олардың жер бетіне
төгілуі. Фиксистердің пікірінше қатапарлық және бастырма дислокациялар тау
жарылу процестерінің қосалқы нәтижесі болып саналады,жер қыртысы
массаларының ірі горизонтальді бағытта орын ауысып ығысуын жоққа
шығарып,негізгі рөл тік бағыттағы қозғалыстарға берілген [11].
ХХ ғасырдың 50 жылдарының соңы мен 60 жылдарының басында мұхиттарда
қарқынды геофизикалық зерттеулер басталып маңызды геофизикалық ашылулар
болды.Астеносфера қабатының бар екендігі және осы қабаттың беткі бойымен
литосфераның ішінара орын ауысуының мүмкін болатыны да анықталды. А.Вегенер
және орыс литва ғалымы И.Р. Лукашевич жорамалдаған мұхиттық типті
қыртыстың қалыңдығы мен құрамының құрлықтан түбегейлі айырмашылығын тапты.
Орасан зор орталық-мұхиттық жоталар жүйесі мен рифттер
анықталады.Сонымен бірге осы орталық мұхиттық жоталарға қатысты параллелді
және симметриялық келген сызықты және ауыспалы белгісімен сипатталатын
магниттік аномалиялар ашылған. Сондай-ақ Жердің магниттік өрісінің оқтын-
оқтын ауысып тұратын инверсия құбылыстары ашылды. Тау жыныстарының
қалдықтары магниттелу қабілетіне ие болып шықты. Бұл олардың бағыттау
жағдайын ежелгі магниттік өріске сәйкес қалпына келтіруге мүмкіндік берді.
Соның негізінде жаңа ғылыми бағыт палеомагнитизм пайда болды.
Осылардың бәрі және басқа да деректер фиксистік бағыттағы бірде
–бір ортодоксальді тектоникалық болжамның шеңберіне жатпады.Соған
байланысты 30-жылдары А.Вегенердің жоққа шығарылған болжамын еске
түсіруге мәжбүр болды, бұл кезде оның жақтаушылары саусақпен санарлық
еді. 1961-1968 жылдары американ, ағылшын, канадалық және француздық
геофизиктер геологтардың күшімен жаңа мобилистік теорияның негізі
құрылып,ол алдымен жаңа ғаламдық тектоника ретінде белгілі болды да,
кейіннен литосфералық тақталар тектоникасы деп аталынды. Бұл идеяның
бастамасы құрлықтардың ажырама нәтижесінде түзілген мұхиттар жөніндегі
идея және орталық –мұхиттық жотасының осінен бастап жас мұхиттық қыртыстың
кеңістікте өсуі. Бұл процесте алғаш рет американдық геолог Г.Хесс және
геофизик Р.Диц сипаттаған болатын және соңғысы мұхит түбінің спредингі деп
аталып кеткен. Спрединг идеясы және оның алдында ғана ашылған магниттік
өрісі инверсиясының негізінде ағылшын геофизигі Ф.Вайн және Мэтьюз,
канадалық ғалым Л.Морлимен бір уақытта мұхиттық жолақты аномалияларға
түсінік берді [3].
Идеяны әрі қарай дамыта отырып, американдық геофизигі Д.Ж. Хейрцлер
және тағы басқалары кайнозой және соңғы бордың екінші жартысын қамтитын
мұхиттық магниттік аномапияның жастық шкаласын алғаш рет жасап шығарды.
Американдық геолог Г.Менард Тынық мұхитында орталық –мұхиттық жоталарды
қиып өтетін алып тектоникалық жарылымдарды ашты, ал канадалық геофизиг
Дж.Вилсон олар ерекше кластағы жарылымдар екенін анықтап, трансфемды
жарылымдар деген атауды ұсынды. Американдық сейсмологтар Б.Изакс, Дж.Оливер
және Л.Сайкс жер шары бойынша жер сілкіністерінің таралуын және олардың
ошағындағы жылжу механизмін зерттеп, американдық геофизиг Дж. Морган,
ағылшын зерттеушілері Д.Маккензи, Ф.Паркер және француз К.Ле Пешонның
анықтап, ерекшеленген литосфералық тақталар жылжуының жалпы суретін салды.
Сонымен төрт елдің ғалымдарының нәтижелі жұмыстарының арқасында мұхиттар
геофизикасы жайында нақтылы деректер алынып, 1968 жылы американдық
Lournal of Geophysical Research журналында басылып шыққан тұжырамдама
қалыптасты [8].
Жаңа тұжырымдама тез арада жаңа деректермен бастады. 1968 жылы
американдық Гломар Челленджер кемесі су астында терең бұрғылау жұмыстарын
жүргізіп, Оңтүстік Атлантикадағы алғашқы бұрғылау ұңғымалардың қимасы,
ұңғымалар арқылы алынған мұхит қыртысы жасының магниттік аномалиялар жолмен
жорамалданған жасымен сәйкестігі, сонда -ақ орталық жота осінен алыстаған
сайын, бұл жастың заңдылықты түрде артатыны анықталды. Кейіннен 2003 жылы
Гломар Челенджер және Джондес Резолюшын кемелері Солтүстік Шпицбергеннен
және Беринг теңізінен бастап, Антарктика маңындағы Уэдэлл және Росса
теңіздеріне дейін әлемнің барлық мқхиттарында 1250-ден аса ұңғымалар
бұрғылаған және олардың бәрін бүкіл бор, соңғы және орта юраға дейін
таралған мұхит қыртысының жасы Вайн –Мэтьюз гипотезасы және магниттік
өрістің инверсия шкаласы негізінде алынған мәліметтерімен дәлелденді. Бұл
шкала өзінің растығын құрлықта, Солтүстік Италиядағы шөгінділер кескінін
зерттегенде де дәлелденді. Су асты терең бұрғылаудың нәтижесінде мұхит
спредингі тұжырымдамасын толықтыратын жаңа деректер алынып,шөгінді қабаттар
қалыңдығының орталық жота осінен мұхит алабының шеткі өңіріне дейін артуы,
осы қабаттың сол бағытта стратиграфиялық амплитудасының және оның түбінде
пайда болған неғұрлым көне шөгінділер есебінен өсуі анықталды [12].
Спрединг құбылысының шындығы туралы деректер су астынан түсірілген
аппараттар арқылы да алына бастады. Олар рифтік зоналардың осінде
байқалған керілу күштерінің көрнекті іздерін тауып, Дж.Вилсонның осы
зоналарға байланысты трансфорымды жарылымдарға қатысты пікірінің шынайы
екендігін көрсетті [10].
Жаһандық тектоникасы жайындағы шындықтың үшінші категориялы дәлелін
ғарыштық геодезияның деректері көмегімен алуға болады.Олар тақталардың бір-
біріне қатысты горизонталь бағытта ығысып, жылжуы және бұл олардың
жылжуының белгілері мен жылдамдығы жолақтық магниттік аномалиямен жоғары
дәрежедегі сәйкестігін көрсетеді.Сонымен қатар Жер қойнауының терең
қабаттарына дейін жеткен сейсмикалық томаграфия, яғни сейсмикалық
толқындардың компьютер арқылы талдау мантияның конвекциялық ағындарының
тақталар тектоникасының негізгі қозғаушы күш екендігі анықталды. Осының
бәрі тақталар тектоникасын тарихтағы алғашқы геотектоникалық ғылыми
теориялық дәрежеде бағалауға мүмкіндік береді. Тақталар тектоникасының
теориялық статусы нықтай түсуінің маңызды жағдайы, оның белгілі бір
математикалық мөлшерлік формуласының болуы, осыған байланысты тақталардың
өзара жылжуының жылдамдығы мен бағытын олардың бір сәттік кинематикасы
(мгновенная кинематика плит) деп аталады және ол өткен заманға да болашақта
да экстрополяциялануы мүикін. Бұл тақталар тектоникасының бұрынғы ойша
жасалған гипотезалар, соның ішінде олардың із ашары Вегенр гипотезасынан
бастап, айқын ерекшеленетін теория [5].
Литосфералық тақталар тектоникасы туралы ғылыми мәселені зерттеуде
Ресей ғалымдары Монин (1977ж), Серохтин (1974,1979ж), Ушаков (1974ж) және
т.б. үлкен үлес қосты. Бұл орайда Н.Сейітов, А.Авдеев сияқты белгілі
қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде айтып өту орынды. Атап кететін бір
жайт, осы тараудың негізгі ұстанымдары Х.Такеучи,С.Уеда Движутся ли
материки?, 1970; С.Уеда Новый взгляд на Землю, 1980, К.Оливер Тектоника
и рельеф, 1984, В.Е.Хаин, М.Г.Ломизе Геотектоника с основами
геодинамики, 2005 ж, және Н.Сейітовтың 1991 жылы шыққан Жұмыр жердің
тынысы деген кітаптардың негізінде жазылған.
А.Вегенерден кейін тақталар тектоникасы тұжырымдамасын
жасақтаушылардың жарқын өкілдері: А.Холмс (1929), Г.Хесс (1962),
Р.Дитц(1962), Дж.Т.Уилсон, Д.Мак-Кензи мен Р.Паркер (1967),
У.Дж.Морган(1968), Ле Пишон (1969). Олар планетамыздың даму заңдылықтарын
одан әрі дамыта түсті [4].
1.2 Литосфералық тақталар тектоникасының негізгі ұстанымдары
1. Тақталар тектоникасының басты негізі Жердің жоғарғы қабаттарының
реологиялық қасиеті (тұтқырлығы) бойынша ажыратылатын екі қабыққа (қабатқа)
бөлінеді. Олар: қатты және омырылмалы, морт келетін литосфера және біршама
иілмелі және қозғалмалы астеносфера қабаттар. Олардың екі қабатқа бөлінуі
сейсмологиялық (сейсмикалық толқындарының жылдамдығы, олардың басылу
дәрежесі) немесе магнитотеллурлық (табиғи электр тогына қарсыласу дәрежесі)
мәліметтер негізінде жүргізілді.
2. Тақталар тектоникасының екінші ұстанымы литосфера саны шектелген
тектоникалық тұрғыдан дараланған 7 ірі және бірнеше шағын тақталарға
бөлінген. Тақталардың бөліну шектері олардың араларында тізбектеле
орналасқан жер сілкіну ошақтарының бойымен жүргізіледі. Жер сілкіну
ошақтарының орналасуы біркелкі емес: тақталардың ішкі бөліктері шын мәнінде
сейсмикалық емес немесе бәсең құбылыстармен ерекшеленеді. Сейсмикалық
энергияның негізгі босайтын зоналары тақталар арасындағы шекаралар. Нақ осы
шекаралар бойымен тақталар бөлінеді. Дегенмен бұл шекаралар айқын
байқалмайды. Шашыраңқы таралған біршама кең сейсмикалық белдемдер Еуразия
аймағында, Альяскада және Солтүстік Кордильердің оңтүстік бөлігінде
кездеседі.
3. Тақталар тектоникасының үшінші ұстанымы, олардың өзара жылжу
сипатына қатысты үш түрлі жылжуын және соларға сәйкес тақталар арасындағы
шекараларын ажыратады: 1) тақталардың түйіскен бойынан бір-бірінен ажырау
дивергенттік шекара немесе спрединг деп аталады; 2) тақталардың жақындасып
мұхиттық тақтаның континенттік немесе басқа мұхиттың астына сүңгіп батуы,
конвергенттік шекара немесе субдукция процесі дейді; ал екі құрлық
тақталарының соқтығысуы коллизия деп аталады. 3) литосфералық тақталардың
тереің тектоникалық жарықтардың вертикальды жазықтығы (жігі) бойымен бір-
біріне қатысты горизонтальды бағытта ығысуын трансформдық жарылымдар дейді.
Табиғатта алғашқы екі типті шекаралар басымдау. Дивергенттік
шекаралар орталық мұхит жоталарының осьтік зонасында және құрлық аралық
рифтерде дамыған, конвергентті шекаралар олардың ұштасып терең науалардың
осьтік зоналарында кездеседі.
Дивергенттік шекараларды, яғни спрединг зонасында жаңа мұхиттық
қыртыс дамылсыз пайда болады, сондықтан да бұл шекараларды құрылымдық
(конструктивный) деп атайды. Мұхиттық қыртыс астеносфералық ағын арқылы
субдукция зонасына қарай жылжып, онда еңіс бағытта сүңгіп батады, бұл
мұндай шекаралардың бұзылмалы (деструктивный) деп аталуына негіз бола
алады. Жер бетіндегі тақталардың барлық шекаралары бір-бірімен бөлшкетене
тұтасып жатыр. Үш жақтан қосылған шекараларды үш жақты тұтасу дейді және
бұл шекаралар әр түрлі болуы мүмкін. Тақталар шекаралардың типтері төменгі
суреттерде көрсетілген. Спредингтің үш жақты тұтасқан орындары кеңінен
таралған. Олар Атлантиканың оңтүстігіндегі Був аралы ауданында және Үнді
мұхитының орталығында байқалады.
4. Тақталар тектоникасының төртінші ұстанымы тақталардың горизанталь
бағытта орын ауыстырып жылжуын сфералық геометриялық заңға, яғни Эйлор
териясына сәйкес суреттеп, түсіндіруге болады. Эйлор теориясы бойынша сфера
бетімен, яғни жұмыр жердің бетімен литосфералық тақталардың жылжуы сфера
орталығынан өткен оське қатысты шеңберді бойлай айналады.Жорамалданған
осьтің жер бетіне шыққан орнын айналу полюсі (Эйлер полюсі) немесе спрединг
полюсі деп атайды.Трансфорымдық жарылымдар бойымен жеке жеке бөліктерге
бөлінген спрединг зоналары спрединг полюсінен неғұрлым алыстаған сайын
соғұрлым олардың жылдамдығы арта түседі.
5. Тақталар тектоникасының бесінші ұстанымы мұхит қыртысының субдукция
зоналарына енген ауданы (мөлшері) тең екенін білдіреді.Осындай жолмен
субдукция құбылысы спредингтің орнын толтырып,Жердің жалпы беті,оның көлемі
және радиусы өзгеріссіз қалады. Бірақ жердің контракция,лүпілдеу(пульсация)
және кеңею болжамдарымен жорамалданған өзгерілуі есепке алынуы тиіс.
6. Тақталар тектоникасының алтыншы ұстанымын тақталар қозғалуының
негізгі себебін мантия өңіріндегі конвекциялық ағындар күші деп
қарастыру.Жылулық алмасуына байланысты конвекциялық ағындар астеносфера
қабатымен тұтқырлы тұтасу түрінде түзілген литосфералық тақталар
астеносфера ағысына ілесіп,спрединг осьінен субдукция зонасына дейін
конвейер таспасы іспетті жылжуына негізделген. Литосфералық қозғалыстардың
тақталар тектоникалық моделіне әкелетін мантиялық конвекциялық сұлбасы
орталық мұхиттық жота астындағы мантиядан көтерілген конвекциялық ағын
литосфералық кедергісіне тап болу салдарынан,бір біріне тебіле бағытталған
екі ағындар жүйесіне бөлініп жазық бағытта жылжиды.Бұл ағындардың алғы шебі
қарсы бағытталған ағындар легімен ұшырасқан субдукция зоналарында қайтадан
төмен түсіп батып кетеді [8].
Бүгінгі таңда литосфера мен астеносфера арасындағы тұтқырлы тұтасу
себебінен астеносфера ағынымен тақталардың тікелей суретілуі бірден бір
және бастаушы күш екенін санау артық болар.Шешуші рөлді басқада күштер
атқаруы мүмкін,олар: гравитациялық әсерден литосфералық тақталардың орталық
жоталар осінен олардың абиссалды жазықтарынан едәуір биік
болғандықтан,тебіле сырғып түсуі, сондай-ақ мұхиттық литосфера
астеносферадан біршама ауыр болғандықтан,субдукция зонасына
тартылуы.Ескертетін бір жайт,жоғарғы мантиядан оливин кристалдарының ұзын
остерінің бағдарлануы сейсмикалық зерттеулер нәтижесінде мантиялық ағынның
шындық екендігін және олардың бағыттарының литосфералық тақталардың жылжу
бағытымен, яғни бұл жылжудың классикалық механизміне сәйкес келетіндігін
дәлелдейді. Мантиялық конвекция жай ғана ойдан шығарылған тұжырым емес.Оның
табиғатта бар екендігін спрединг зонасында қарқынды гидротермальді
әрекеттердің құбылыстары ашылғанынан кейін дәлелденген.Бұл тек қана орталық
мұхиттық жотада ғана емес, сондай-ақ шеткі теңіздік зоналарда да
кездесіп,Жердің қойнауынан шығып жатқан жылу ағынның бағалауының маңызды
екенін көрсетеді. Егерде бұл жылу Жер қойнауынан кондуктивті жылу
өткізгіштік жолмен жойылмаса,Жер тез арада қызып,оның жоғарғы қабаттары тез
еритін болар еді.Конвекция құбылысы Жердің ішкі жылуын сыртқа шығаруға
тиімді механизм болып шықты.Қазіргі заманда оның табиғатта бар екендігі
сейсмографиямен анықталды.Лобновскиидің екі ярусты тақталар тектоникасы деп
аталатын тұжырымдамасы келешегі бар тұжырымдама болып саналады.Ол
литосфераның жоғарғы ұыртысы мен литосфералық мантиясы қатты дене түрінде,
ал төменгі қыртысы иілмелі екендігін литосфераның риологиялық қабаттасуына
негізделген. Бұл жағдайда литосфераның жоғарғы қыртысы мантиядан
бөлшектеніп жеке дара түрінде жылжуы ықтимал.Сонымен литосфералық тақталар
шын мәнінде соншама қатты,тұтас және деформациялануына ұшырамайтын
құрылымдар емес.Мұны ішкі тақталық дислокациялар және магматизм құбылыстары
дәлелдейді [20].
2 ЖАҺАНДЫҚ ТЕКТОНИКА ТҰРҒЫДАН, ҚАЗАҚСТАННЫҢ ОҢТҮСТІК ТАУЛЫ ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ
Соңғы онжылдықтар арасында Тянь-Шань тауы тектоника туралы әр түрлі
пікірлер алмасуының полигоны болды.Бұл өңірде фиксизм және мобилизм
жақтаушылар арасындағы тау түзілу процестерін әр тұрғыдан түсіндіру және
талқылаулар орын алды.Фиксистер жер қыртысының жазық бағытта жылжу туралы
мүмкіндігін осы уақытқа дейін есептемеген.Ал мобилистердің пікірлері
бойынша Орта Азия және Қазақстанның оңтүстік таулы жүйелер Индия мен
Еуразия екі тақталар арасында қыспаққа қалған.Үнді тақтасының Астына
көлденең бағытта жылжуы қарқынды тау түзілу процесінің себепкерінің бірі
болып табылады.Бұл жаңа пікірді белгілі орыс ғалымы Д.И.Мушкетов алғаш рет
1919ж ұсынған болатын.Қазіргі кезде осы консепсиясының шындығын дәлелдейтін
көптеген геофизикалық деректер алынды.Тянь-Шянь аумағында жер қыртысының
қалыңдығы оңтүстіктен солтүстікке қарай жұқаруы тау түзілу процесінің
солтүстікке қарағанда оңтүстікке бірнеше милион жылдар бұрын басталғанын
көрсетеді [4].
Литосфералық тақталар концепция тұрғысынан қарағанда Қазақстанның
оңтүстік өлкесінде палеогеннің соңынан басталып қазіргі заманға дейін
күрделітау жоталары мен тау аралық ойпаңдар жүйесін құраған орогендік
қозғалыстар жүріп жатыр. Неодеформациялардың негізгі түрлері тектоникалық
жарылымдармен күрделенген тұғыр қатпарлы (С.Шульц, 1948), немесе
мегақатпарлар (Б.Петрушевский, 1955), яғни біршама жайпақтау келген
палеозойлық іргетасының иілімдері. Ірі тектоникалық жарылымдар
мегаантиклиндер мен мегасинклиндердің тоғысқан қанаттар тұсында орын
теуіп,аталған құрылымдарға горст және грабен кейпін береді. Мұндай ұзына
бойы жаралған жарылымдардың көпшілігі қаусырмаларға, сирегірек
бастырмаларға және лықсыма дислокацияларға жатады.Жекелеген мегантиклиндер
бірінен кейін бірі қиғаштала жалғасып жықпылдар тәрізді созылынқы
антиклиндік белдемдерге бөлініп, жер бедерінде жоталар тізбегі түрінде
топталады. Мегасинклиндер де жер бетінде ойпаңдардің созылыңқы зонасын
құрайды.Олардың көлденеңі әдетте бірнеше ондаған км-ден аспайтын, ал
ұзындығы жүздеген км-ге дейін созылып жатады [2].
Антиклиндік және синклиндік зоналары тектоникалық кезеңінде біршама
ірі тектоникалық құрылымдардың, яғни ойпаңдар мен көтерілімдер жүйелер
аясында дамыған. Мәселен,Тянь-Шаньның орталық бөлігінде тектоникалық
көтерілімдердің үш жүйесін (солтүстігінде-Талас-Күнгей, орталығында-
Молдатау-Теріскей, оңтүстігінде-Көкшал көтерілімдерді) ажыратуға болады.
Олар Ыстықкөл, Нарын және батысында Ферғана ойпаңдармен бөлінген [11].
Жетісу Алатау тектоникалық көтерілімдердің жекелеген жүйесінен
тұрады. Оның аумағында Көксу-Боротала ойпаңымен бөлінген. Солтүстік және
Оңтүстік антиклиндік зоналар ажыратылады. (Диденко-Кислицина,1968)
Қазақстанның оңтүстік- шығыс бөлігінде көптеген тектоникалық көтерілімдер
мен ойпаңдар тектоникалық жарылымдармен шектелген. Іле Алатау көтерілімінің
батыс шегі айқын байқалмайды,оның қанаты батысқа созылған сайын бірте бірте
төмендеп жайпақтала береді.Сондай-ақ Жетісу Алатау көтерілім жүйесі
шығыстан солтүстік-батысқа қарай жинақталып төмендей береді.
Тянь-Шань қатпарлы зоналары ендік бағытта немесе шығыс- солтүстік-
шығысқа қарай созылып жатыр. Олар геофизикалық өрістер мен сейсмикалық
құбылыстардың таралуында көрініс береді.Тектоникалық көтерілімдер мен
ойпаңдар жүйелерінің тамыры Мохорович деңгейіне дейін терең жатыр [9].
Тянь-Шань аумағындағы жаңа тектоникалық құрылымдар жүйесінде ендік
бағытта қалыптасқан қатпарлы зоналар мен жарылымдардан басқа, солтүстік-
батыс солтүстік-шығыс және субмеридиандық бағытта қиып өткен
деформациялардың сызықтық зоналары (линейные зоны деформации) дамыған. Осы
деформациялардың көбі құрылымдық-геоморфологиялық, геофизикалық және
сейсмикалық белгілер арқылы айқындалған. Солардың қатарына ұзына бойы
солтүстік-батысқа созылып жатқан екі сызықты зоналар, яғни Талас-Ферғана
және Жоңғар тереңдік тектоникалық жарылымдар айқын ажыратылады. Ғалымдардың
алған мәліметтері бойынша осы екі жарылым бойында оң жақты ығыспалы
ауысулардың белгілері (признаки правосдвигевых перемещении) анықталған.
Палеозой дәуірінен басталған Талас-Ферғана тереңдік жарылымы тектоникалық
кезеңінде де жалғасуда. 2,5 км-ге жеткен оңтүстік-батыс қанатының жаңа
көтерілімі Жоңғар тереңдік жарылым бойында да анықталған. Сондай-ақ
оңтүстік-батыс қанатының жаңа кездегі көтерілуі Талас-Ферғана жарылым
зонасында да байқалған. Жоғарыда сипатталған жаңа құрылымдардың
морфологиясы мен кеңістікте орналасуы,яғни субендік қатпарлардың дамуы және
қаусырмалар мен бастырмалар кеңінен орын алуы, және солтүстік-батысқа
созылған жарылымдар бойымен оң жақты ығыспалар осылардың барлығы Тянь-Шань
және Жетісу Алатау жаңа құрылымдарының субмеридиандық бағыттағы сығылма
жағдайларында қалыптасқаның дәлелдейді [6].
Қазақстан аумағының оңтүстік-шығыс зонасында қазіргі тау
алқаптарының Тянь-Шань, Жетісу Алатау орнында ұзақ уақыт платформалық
дамуының нәтижесінде полеогеннің соңында кең ауқымды тегістелу беті
қалыптасқан.бүгінгі таңда тегістелу беті тау жұрнақтар түрінде жаңа
антиклиндік көтерілімдердің төбелерінде сақталған және олармен тоғысқан
синклиндік ойыстарында терең көміліп қалған.Мұндай біртұтас ежелгі
тегістелу бетінің әр деңгейде болуы тік бағыттағы тектоникалық
қозғалыстардың жиынтық амплитудасын біршама дұрыс анықтауға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар,өзен аңғарларындағы әр деңгейде терассалардың
орналасуы мен жас көтерілімдер беткейлерін саралау және олармен коррелятты
шөгінділердің таралуы мен құрамы таулы мен құрамы таулы құрылыстарының
қалыптасу тарихын қалпына келтіруге яғни реконструкциялауға мүмкіндік
туғызады. Таулардың дамуы олигоценде басталды да миоценнің соңында құрт
қарқындылай түсті. Сол кезде Үндістан-Памир тақтасының алдыңғы шебі
солтүстікке қарай ығысып Памир өлкесі қарқынды жазық бағыттағы орын ауысу
аймағына айналды.Плиоценнің соңына қарай Қазақстанның оңтүстік-шығыс
бөлігі негізгі кейпіне келді, әйтседе кейбір антиклиндер төрттік кезеңде
ғана пайда болды.Төрттік кезеңінің ең қарқынды қозғалыстар Талас-Ферғана
және Жоңғар жарылымдар зоналарында,сонымен қатар жаңа тектоникалық
көтерілімдер мен ойпаңдар тоғысқан тұстарында орын алған. Дәл осы
өңірлерінде кейінгі төрттік тектогенезінің көрінісі айқын анықталды.
Қазақстанның Оңтүстік орогенді аумағындағы тектоникалық жарылымдар
бойындағы жас субендік бағыттағы қаусырмалар және солтүстік-батыс бағыттағы
оң жақтағы ығыспалар және біршама сирек кездесетін солтүстік-шығыс
бағыттағы сол жақтағы ығыспалар неотектоникалық кезеңдегі деформациялармен
құрылымдардың көлденең сығылу осінің субмеридиандық бағытымен сипатталатын
тектоникалық жағдайда көлденең орналаса қалыптасқанын көрсетеді. Мұндай
сығылу бағдары аймақтың көптеген жер сілкіну ошақтарына таралып, жер
қыртысының криссталдық бөлігінде таралады.Блоктардың жылжу бағытына
қарағанда Тянь-Шань және Жетісу Алатау бүгінгі таңда меридиандық бағытта
таралу үстінде. Бұл тарылу Үндістан-Памир тақтасының жылжымалы шебінің
жақындауымен жаңа құрылымдардың қалыптасуына байланысты, Еуразия тақтасының
шеткі бөлігінің қозғалмалы зоналарының дамуы, оның Үндістан-Памир
тақтасымен өзара әрекеттестігінің нәтижесі деп тұжырымдауға мүмкіндік
береді [7].
Сонымен,жаңа тектоникалық қозғалыстар табиғаты Қазақстанның жер
бедерінің негізгі ерекшеліктерін анықтаған неоген-төрттік кезеңдердің
(соңғы 30 млн. жыл) тектоникалық қозғалыстарын заттық-морфологиялық
тұрғыдан жан-жақты талдау нәтижесінде анықталды.Жер бедерін қалыптастыруға
ықпалын тигізген жаңа құрылымдар да, жалғасымды құрылымдар да өздерінің
даму процесін тікелейде,инверсиялық режимде де жалғастырған.Бұл кезеңдер
мүлдем жаңа айырылымды бұзылыстарының қалыптасуымен ғана емес, көне
жарылымдардың қайтадан белсенділік белгілерін иеленуімен,сөйтіп осы
жарылымдар бойымен қозғалыстар көрініс бере бастауымен сипатталады.Соңғы
жылдары қазіргі заманғы тектоникалық қозғалыстарды мейлінше дәл
инструменттік әдістер көмегімен зерттеу мүмкіндігі жүзеге асырылады.Мұның
нәтижесінде әр түрлі геодинамикалық жағдайларда көрініс берген тік және
көлденең бағыттағы қозғалыстардыңжылдамдықтары мен амплитудасын сандық
тұрғыдан анықтау мүмкіндігі туды.Геофизикалық тораптардың тіректі нүктелері
бойынша жер бетінің ғасырлық тербелістерінің ммжыл өлшемімен өлшенген
жылдамдықтары анықталды [17].
2.1 Толқынды қозғалыс және оның қазіргі бедерде көрініс беру сипаты
Жақында ғана неотектоникалық қозғалыстар бедерде көрініс беруі
ерекше құбылыс ретінде саналатын, көптеген жерде ондай құбылыстар әдеттегі
құбылыстай болып қаралады.Бүгінгі таңда қазір ерекше құбылыстар ретінде
неотектоникалық қозғалыстар байқалмайтын аудандар болып саналады. Қазіргі
заманда неотектоника қозғалыс зерттеуінің мақсаты да өзгерді: оның көрініс
беру белгілерін іздеумен қатар, осы көріністер арқылы неотектоникалық
қозғалыстар сипаты мен олар жасайтын бедердің типоморфтық келбетін анықтау
болып саналады.Бұл жағынан алғашқы зерттеушілердің бірі ретінде 1908-1909
жж Жетісу (Жоңғария) ауданын зерттеген В.А.Обручевті айтуға болады. Ол
таудың тектоникалық сипаты мен оның жастығына ешқандай күман тудырмайтын
блокты-сатылы түрде анық көрініс берген бедеріне таң қалған болатын, Тау-
кен және алтынөнеркәсіп жаңалықтары журналында шыққан мақалаларының (1912;
№9, с.180-182) бірінде былай деген: Шекаралық Жоңғарияны бақылау маған
палеозойдың соңында пайда болған, кейін шайылып кеткен, жаралымдармен
горст пен грабеньдерге бөлінген қатпарлары бар жас тау түзілу қозғалыстары
жайлы анық дәлел болатын алып аймақты көрсетті, ал олардың соңғы юра тіпті
үштік шөгінділерге дейін шөгінділері баяу пликативтік дислокацияға
ұшыраған. Осыған дейін мен зерттеп отырған таулы елдің бедері осынша жас
болады деп ойламаған едім, керісінше оны ежелгі палеозойда жасалған, ал кей
бөліктері кембрийге дейінгі пликативтік дислокация бөлігі деп ойладым [9].
Жас тау құрылыстарын көруге деген құштарлық оны Қалба жотасы
(1911ж) мен Орыс Алтайына (1914ж) жаңа экспедиция ұйымдастыруына алып
келді. Алдыңғы болжамдар тағы да толығымен дәлелденді. Бұл таулар қатпарлы-
жақпарлы және жас таулар болып шықты. В.А.Обручев тау түзілуінде жас
тектониканың рөлін анықтау әдебиеттерді ұқыпты зерттеу арқылы жаңа
дәйектерді тауып отырды. Аталған жұмыста қарастырылған мәселелерге үлкен
ғылыми және практикалық мән бере отырып, ол геологияда жаңа сала ашылуының
ұйытқысы болды, ол тарау оның ұсынысы бойынша 1948 жылы неотектоника деп
аталды. В.А.Обручевтің мақалалары мен монографияларында неотектониканың
көрініс беру тұрғысынан бүкіл КСРО территориясы қарастырылған, сонымен
бірге тектоникалық қозғалыстар тек қана таулы елдерде емес, жазықтарда да
болатынын дәлелдеді [6].
Тектоникаға деген қызығушылықтың соншалық жоғары бодғандықтан 1968
жылы жарыққа шыққан КСРО геологиялық құрылысы. II том еңбекте
Неотектоникаға арналған ерекше тарауы енгізілді, ол бүкіл КСРО
территориясын қамтитын 12 аймақтық очерктен тұрды. Оның құрастырылуына С.С.
Щульц, К.Н.Пафенгольц, В.П.Мирошниченко, З.И.Сваричевская, В.П. Нехорошев,
И.И.Краснов, Г.С.Ганешин, С.А.Стрельцов және М.Т.Кирюшина қатысты. Қазіргі
бедер мен неотектониканың көрініс беруі арасындағы байланысын көрсету
мақсатында құрастырылған ғылыми еңбектер, бедер түзуші қозғалыстардың
табиғаты бір,яғни толқындық қозғалыстар екендігін, айырмашылығы тек
олардың көрініс беру қарқындылығына байланысты –таулы аудандарда жоғары,
жазықтарда төмен екендігін көрсетті.Сәйкесті Авторлардың бәрі жаңа
көтерілімдердің ,сәйкесті (коррелятті)шөгінділермен көтерілген ойпаңдармен
ілесе байланысын байқады. Әдетте ойыстар жарылымдармен шектелетін. Ақырында
Н.И.Николаев және С.С.Щульц редакция басшылығымен құрастырылған неоген
беттерінің деформациясы изосызықтары бойынша жасалған КСРО жаңа
тектоникасының картасы 1959ж жарық көрді. Тіпті кейбір шарттылық
жағдайында картадағы картографияланатын беттің бір жастылығын анықтау
кезінде карта бетінде ақ таңдақтар жоқ. Неотектоникалық қозғалыстардың
көрініс беру қарқындылығы немесе деформация мөлшері, таулы мен жазық
өлкелердің арасындағы айырмашылықтар соншалықты мол болғандықтан авторлар
изосызықтарды түрлі масштабта салуға таулы аймақтар үшін изосызықтар
километрмен, жазықтар үшін метрмен көрсетілген.Бұл карта неодеформация
амплитудасы жайлы нақты түсінік береді, ол таулы өлкелердің 10-12 кмге
дейін жеткен. Қазіргі бедер бұл амплитудамен салыстырғанда төбелердің
денудацияланған және ойпаңдардың шөгінділермен толықтырылғанның себебінен
біршама тегістелген түрінде көрініс береді [12].
2. Таулы өлкелердегі толқындық қозғалыстар
Таулы өлкелердегі неотектоникасы сериясы бойынша еңбектер арасында
ерекше орынды Д.А.Туголесов (1966) пен А.А.Яншинның жазған Евразия
тектоникасыдеген кітабы (1966) және Неотектоникалық ойыстаратты еңбегі
алады. Неотектоникалық көріністердің барлық жерде кездесетінін ескере
отырып авторлар картада тек қана молассалық толықтырылатын ойпаттарды ғана
көрсетті. Алайда бұл жағдайда олар тек ірі ойпаттарды сипаттаумен ғана
шектелді. Таудың орталық және ең биік бөліктерінде ғана мұндай ойыстар
болмайды. Евразия территориясында ойпандар таралуының солтүстік зонасы 35-
40-50º ендігі бойымен Атлантикадан Тынық мұхит жағалауына дейін созылып
жатыр. Ойпаңдарды көмкеріп жатқан шөгінділер – қалың, алғашқы километрге
дейін жеткен оңтүстіктігінде қызыл түсті және солтүстігінде сұр түсті
молассалар. Олардың жастары олигоценнен қазіргіге дейін. Олардың барлығы
тектоникалық жарылымдармен шектеліп блоктық құрылым элементтері түрінде
құрылып, базальтты магматизммен көрініс береді [5].
Жер бедері пішіндермен байланысты болып келетін неотектоникалық
қозғалыстар сипаты Орта Азия таулы аймақтарында анық көрінген. Олар
С.С.Щульц (КСРО геологиясы, 1968) мақаласында сипатталған. Бұл аймақтың
қатпарларын ол негіз қатпарлары деп атаған. Бұл түсініктің мағынасы былай
түсіндіріледі, қатпар түзілу кезінде өкілеттілік (компетенттік) қабат
ретінде эпипалеозой іргетасының тау жыныстары қатысады, олардың беті
белестер (антиклиндер) және ойпаңдар (синклиндер) түрінде деформацияланған.
Өкілеттілік (компетенттік) емес қабат ретіндегі мезозойлық жамылғы бұл
процесте енжар болып келеді. Тұғыр қатпарлары жер бетінде де толығымен
антиклин – жоталар, синклин – тауаралық ойпаңдар түрінде көрініс береді.
Неотектоникалық кезеңнің уақытын тұғыр беттерінің көнелігі бойынша
беттерінің жастары бойынша анықтауға болады. Тұғыр беттерінің қабаттары
өздерінің көлемі жағынан едәуір аумақты қамтиды және таулы елдерде жақсы
байқалады. С.С.Щульц мұндай құрылымдардың түрл реттілігін атап өткен. Ол
көлемі бойынша құрылымдарды екі ретке бөлді: Ені 60-150 км және 8 км
дейінгі биіктікте жүздеген километрге созылған 1реттегі құрылымдар,Ені 15-
20 км және 1-2 км биіктікте 60-100 км реттегі құрылымдар.
Н.И.Николаевтың (1962, с. 256) кітабынан құрылымдық бедердің сипатына
анықтама беруге болады: Тау түзілу аймағы – бұл 5-10-12 км жиынтық
амплитудалы көтерілу және төмен түсу белдемі. Оған бүкіл тау түзілу аймағын
қамтитын ырғақтылық тән болып келеді. Ырғақтылық денудация беті мен терраса
баспалдағында көрініс береді.
Бұл ірі ырғақтылыққа тербелмелі-толқынды қозғалыстар үстемеленген,
олармен ірі өсіп келе жатқан мегаантиклин мен мегасинклин құрылымдары және
блоктық құрылымдардың жасаған регматогендік қозғалыстар байланысты.
Айтылып кеткен деректерге қарағанда бір-бірімен генетикалық
байланыспаған кейбір жалпы тау бедері құрылымындарына ортақ типоморфты
кескіндерді байқауға болады. Осындай германотиптік (қатпарлы жақпарлы)
типоморфтық құрылымды Шекаралық Жоңғария ауданынан В.А.Обручев тапқан
және олардың геологиялық тұрғыдан өте жас екендігін анықтаған болатын.
Бұл жерде таулы сатылар ассимметриялық блоктармен бірге, біржақты және
екіжақты субендік бағытта созылған грабендер, жас магматизм, терең өзен
аңғарлары және т.б. анық көрінген. Блоктардың ассимметриясы реттілікпен
орналасқан. Бір баспалдақта түнетайлы жайпақ беткейлері солтүстікке
қараған, ал басқасы оңтүстікке бағытталған. Әрқашан жалпы сатылы дөңесті
күмбездер түзетін баспалдақ жұптарын табуға болады. 1суретте тектоникалық
жарылымдармен шектелген ендік бағыттағы Сауыр тауының пландағы және
көлденең салынған қимасы көрсетілген. Денудация мен шөгінділену процестер
бедерін тегістеліп үлгермеген,сол себептен қимада жарылымдар сериясымен
бөлшектенген дөңесті тәрізді жота айқын көрініп тұр.Дөңесті жотаның бөлігі
опырылып құлапКөбік грабенін түзген. Сауыр жотасы солтүстік жағынан
Зайсан тауаралық ойпаңымен шектелген, ол оны Алтайдан бөліп тұрады.
Оңтүстік жағынан Эрик-Нор және Телли-Нор көлдері бар біршама кең Манасс
тауаралық ойысы орналасқан [9].
Сауыр жотасы грабендегі грабен кәдімгі құрылымы Л.Кингтың
киматоген моделі ретінде көрінеді, германотиптік қатпарлық белдемдеріне
тән құрылымдар.Бедердің ашылымдылығы,жарылымдардың сипатын анықтауға
мүмкіндік берді. Олардың барлығы блоктың жайпақ қанаты жағына еңістеліп
қапсырма түрінде саналуы мүмеін. Құлау бұрышы мен азимуты кернеу
эллипсоидтың жартылай осіне сәйкес келеді. Алайда, жалпы жағдайды ескере
отырып,тектоникалық жарылымдардың даму нәтижесінде опырыла құлауы сұғынба
дислокациясының орын алатынын байқауға болады. Сұғынба дислокациясы
морфологиялық тұрғыда қаусырмаға ұқсас құрылымы,алайда бұл құрылым сұғынба
аталуы үшін оның жасаған қанаты аспалы қапталдың астыңғы өңіріне қарай өзі
сұғына түсуі (Cурет 1).
Cурет 1. Сауыр жотасының дөңесті тәрізді көтерілімінің пландағы (І) және
қимадағы сұлбасы (ІІ).
Сауыр жотасы конседиментті, сондықтан да оны қоршаған ойыстарда
сәйкесті (коррелятты) шөгінділер жиналған. Ойпаңдардың көнелігі бойынша
дөңесті жотаның пайда болу мезгілі мен өсуін анықтауға болады. Зайсан
ойпаңының жалпы қалыңдығы 1500м шамасында. Төменгі 75-100 метрі динозавр
жұмыртқасы мен сүйегі қалдықтарына бай көрші Моңғолияда кеңінен таралған
бор кезеңі дат ярусының қабатына жатады. Үстінде жатқаны қиманың
палеогендік бөлігі, қызыл құба және жасыл саздан, алевриттен, құмдақтан,
кейде конгломератты қабаты бар гипс қабатынан құралған молассалық кешеннен
тұрады. Қиманың миоцендік бөлігі өсімдік қалдықтарынан тұрады. Плиоцендік
бөлігінде гипстік және әктастық құмдақтар кездеседі. Егер дат ярусының
шөгінділерін платформа тысы шөгіндісі ретінде қарастырсақ, онда молассалық
кешенді дөңесті жотаның орогендік, корреляттық қалыптасуына коррелятті деп
атауға болады.
Ойпаңдардың бірінші тобына яғни дөнесаралық ойпаңдарына тән тау
баспалдақтарға жайпаң келген сатылары ойпаңға еңістелген. Ойыстардың келесі
тобы – орталық грабендер. Оларды да таулы баспалдақтар шектеп жатыр, бірақ
грабенге блоктардың құламалы жағына қарайды. Ойыстардың үшінші тобы – тау
баспалдақтарының ішінде орналасқан біржақты грабендер. Бұл ойпаңдар
ассимметриялық. Кендірлік ойысы дәл осындай, оның негізгі тау жыныстары
жоғары борға дейін ашылып қалған, онымен таскөмір жастағы жанғыш сланецтер
мен пермь және юра жасындағы көмір кен орындары байланысты.
Сауыр жотасы жалғыз емес. Жетісу Алатауының барлық аумағы мен
көрші Алтай, Қалба территориялары осындай жоталардан тұрады. Барлық блоктар
тектоникалық жарылымдармен шектелген. Олардың кейбіреулері ұсақ лакколит
немесе жарықшақ бойындағы аздаған төгілген тау жыныстары түрінде
базальттардың көрініс беруімен қосарласа жүреді. Мұндай жарылымдарды
шекаралық тереңдікке жатқызады, олардың амплитудалары алғашқы
километрлермен өлшенеді, ал ұзындығы алғашқы жүздеген километрлермен
өлшенеді. Бұл құрылымдардың пайда болған уақыты жайлы сеніммен айтуға
болады, себебі олардың негізінің құрамында силурдан бастап жоғарғы борға
дейінгі тау жыныстары кездеседі және олардың қатпарлығы ойпаңдардың
созылыммен сәйкес келмейді. В.А.Обручев грабен пайда болуын соңғы үштік
кезеңмен байланыстырған, ол ойпаңдарда жатқан моласса жасымен расталды.
Сауыр жотасы Тарбағатай тау тобындағы шеткісі болып табылады және
біртіндеп Гоби шөліндегі бор шөгінділері астына көмкеріледі. Бұл оның
құрылымдық элементтерінің аз денудацияға ұшырағанын және бірегей сақталуын
көрсетеді. Оны типоморфты ретінде қарастырған артық етпейді. Орта Азияның
биік таулы аудандарында орналасқан жоталар айтарлықтай денудацияға
ұшыраған.
Сауыр жотасының типоморфтық сипаты кейбір қорытындыларды келтіруге
мүмкіндік береді. Ең бастысы назар аударатын нәрсе – оның барлық
жарылымдары сұңғыма сипатына ие.
Сауыр жотасы мысалында көрсеткендей тектоникалық жарылымдар мен
грабендегі грабен құрылымы пайда болуының басты себебі дөңестің өсуі
барысында қанаттарының жеткілікті еңістелуіне алып келген кезде,оның
орталық бөлігінің опырылып құлауы жарылымдардың кернеу эллипсоиды
принципіне сәйкес, құлау бұрышы 80-85º. Дөңестің опырылып құлаған бөлігі
еңісті жарылым бойымен төмен қарай түседі, бұл процесте жотаның төмен
түскен бөлігі белсенді болғандықтан мұны сұңғыма деп атайды. Әдетте,
блоктық құрылымдар қалыптасу барысында блок қозғалысының бағыты сына
сияқты, яғни тар бөлігіне қарай жылжиды. Сауыр жотасының мысалы кері
байланысты да көрсетеді: блок қозғалысы кең жағына қарай бағытталған. Бұл
қозғалыстың жалғыз мүмкін болатын және табиғи бағыты.
Дөңес пен ойпаңдардың пайда болуы жер қыртысының толқындық
деформациялар көрініс беруіндегі сияқты оның ғаламдық сығылу жағдайында
болады. Кернеу эллипсоиды принципі бойынша деформация тек қана дөңестерде
емес, жотааралық ойпаңдарда да болады. Мұның көрсеткіші ойпаң аудандарда
жекелеген аласа таулар немесе сумен толған ірі ойпаңдардың қалдықты таулары
жатады. Мысал ретінде Зайсан көлінің солтүстік жағалауындағы Чекельмес
массивін айтуға болады. Бұл жағдайда белсенді рөлді опырылып құлауы емес,
бәсеңсіген блоктың горст түрінде жоғары сығылуынан болып табылады, бұл
жерде қозғалыс бағыты сынаның кең бөлігіне қарай бағытталған. Алакөл
көліндегі арал осындай горстқа жатады. Алакөл ойпаңының тереңдігі 800 м
тең, ол мергель, құм, саз қабаттарынан тұратын малтатастармен
толықтырылған, ал арал түпкі палеозой тау жыныстарынан тұрады.
Ойпаңдарға қатысты тағы бір ескертпе. Оларды морфологиялық
тұрғыдан бірнеше түрге бөлуге болады:Көбік ойпаң сияқты ойпаң –грабен, Олар
қопарылып құлаған дөңестің орталық бөлігінде орын алған; дөғесаралық
ойпаңдар (мысалы, Зайсан және Манасс ойпаңдар); тау баспалдақтарының бір
жақтық грабендермен байланысты ассимметриялық ойпаңдар.
Сауыр дөңесті жотасының типоморфтығын дәлелдеу үшін төменде бірнеше
мысалдар келтірілген, оларда типоморфтық жеке элементтері оңай білінеді.
В.П.Чичагов (1982) мақаласында Сауыр жотасынан біршама жақын
орналасқан Гоби Тянь-Шань эпиплатформалық неоморфоқұрылымына сипаттама
берген. Гоби Тянь-Шань тауы ендіктік бағытта тізбек құрайтын түрлі
биіктікті массивтерден тұрады. Олардың морфологиясының айырмашылығы
беткейлердің ассимметриясы,яғни ұзын және жайпақ солтүстік беткейлер және
қысқа және тік құламалы келген оңтүстік беткейлері. Тау тізбектері ойпаңдар-
грабенмен бөлінген. Сипаттап отырған тау жүйесі дөңесті жотаның солтүстік
қанаты болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz