Литосфералық тақталар тектоникасы

Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі бедердің негізгі кейпін қалыптастырған тектоникалық процестерді жаңа тектоника (новейшая тектоника) деген терминді алғашқы рет С. С. Шульц ұсынған. Кейін геологиялық ғылыми терминологиясына неоген және төрттік кезеңде орын алған қозғалыстарды белгілеу үшін «неотектоника» атты термині енгізілді.

В. Е. Хаин неотектониканы жер қыртысы дамуының жаңа кезеңін зерттейтін тарихи геотектониканың тарауы деп санаған. Н. И. Николаев неотектониканы геотектониканың жаңа бағыты ретінде қарастырған. Сонымен, неотектоника (грекше «neos» - жаңа + «tektonike») - соңғы кайнозойда (~35-40*10 жыл) етек алған және қазіргі уақытқа дейін жалғасып жатқан тектоникалық қозғалыстардың барлық типтерін қамтитын, Жердің дамуындағы динамикалық процестерді, олардың пайда болуын және түрлі құрылымдық пішіндер түрінде көрініс беруін, сондай-ақ олардың түзілу механизмін зерттейтін геотектониканың жаңа бағыты. Неотектоника шамамен соңғы кайнозойдың 35-40 млн. аралығында тектоникалық қозғалыстардың көрінісін зерттейді. Соның өзінде жаңа қозғалыстардың ең жоғарғы қарқындылығы соңғы 5-10 млн. жылдарға сәйкес келеді. Бұл сандардың мағынасын терең түсіну үшін Жердің 4, 5 млрд. ж. геологиялық тарихы бар екенін еске алу жеткілікті.

Шет елдік геологтардың қолданып жүрген «recend tectonik», «rezende Tektonik», «tektonigue recente», «guaternaire tectonik», «diluiale Tektonik», «jungste Tectonik», «lebendige Tectonik» және т. б. терминдер негізінен қазіргі заманғы, төрттік немесе плиоцен-төрттік кезеңдер қозғалыстарын білдіреді. Қазіргі уақытта олар, «тірі тектоника» (lebendige Tectonik) деген терминмен алмасады.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Неотектоника ғылыми пән ретінде төменгі ерекшеліктерімен ажыратылады. Біріншіден, неотектоникалық кезеңнің, әсіресе оның соңғы сатысы-кейінгі плейстоцен мен голоцен дәуіріндегі қозғалыстарының жер бетіндегі көріністері, яғни бет-бедерінде және құрылымдық пішіндер кескіндерінде айқын көрініп тұратындығы. Неотектоникалық қозғалыстар ежелгі қозғалыстармен салыстырғанда анағұрлым дәлірек зерттелініп, өлшеніп нақты белгіленуі мүмкін, сондықтан олар кейінгі процестермен үстемеленіп бұрмаланбаған. Екіншіден, сейсмикалық және геофизикалық өрістер жер бетінің жаңа тектоникасын, жер қойнауының қазіргі құрылысы мен өзгерісін салыстыруға, сондай-ақ литосфераның неотектоникалық дамуының үш өлшемді моделін құрастыруға мүмкіндік береді. Үшіншіден, тектоникалық қозғалыстарының олигоцен-төрттік, кейінгі төрттік және қазіргі заманғы көріністерін тұтастай зерттеу, тектоникалық процестердің нәтижелерін кәдімгі геологиялық масштабын уақыттың шынайы масштабымен салыстыруға және осы процестердің алуан түрлі бағытын анықтауға мүмкіндік береді. Сондықтан, неотектоника қазіргі теориялармен тұжырымдамаларды құрастыру мен тексеру үшін эксперименттік негізгі рөлін атқарады. Сонымен қатар, неотектоника құрал-жабдық әдістерді пайдалану арқылы қазіргі қозғалыстарды зерттеуге және оларды сандық тұрғыдан бағалауға мүмкіндік береді. Арнайы геодинамикалық полегондарда әртүрлі аспаптық бақылаулар, тектоникалық қозғалыстардың табиғатын танып білуге және оларды болжауды қамтамасыз етеді.

Қарастырылған ерекшеліктеріне сүйене отырып неотектоника Жер туралы ғылым салаларының өте маңызды және келешегі зор таралуы екендігін мәлімдейміз. «Неотектоника» және «Жаңа тектоника» терминдері этимологиясының ұқсастығына байланысты, олар синоним ретінде қарастырылады.

Жаһандық тектоникасы жайындағы шындықтың дәлелін ғарыштық геодезияның деректері көмегімен алуға болады. Олар тақталардың бір-біріне қатысты горизонталь бағытта ығысып, жылжуы және бұл олардың жылжуының белгілері мен жылдамдығы жолақтық магниттік аномалиямен жоғары дәрежедегі сәйкестігін көрсетеді. Сонымен қатар, Жер қойнауының терең қабаттарына дейін жеткен сейсмикалық томаграфия, яғни сейсмикалық толқындардың компьютер арқылы талдау мантияның конвециялық ағындарының жаһандық тектоникасының негізгі қозғаушы күш екендігі анықталды. Осының бәрі жаһандық тектоникасының тарихтағы алғашқы геотектоникалық ғылыми теориялық дәрежеде бағалауға мүмкіндік береді. Жаһандық тектоникасының теориялық статусы нықтай түсуінің маңызды жағдайы, оның белгілі бір математикалық мөлшерлік формуласының болуы, осыған байланысты тақталардың өзара жылжуының жылдамдығы мен бағытын олардың бір сәттік кинематикасы (мгновенная кинематика плит) деп аталады және ол өткен заманға да болашақта да экстрополяциялануы мүмкін. Бұл жаһандық тектоникасының бұрынғы ойша жасалған гипотезалар, соның ішінде олардың із ашары Вегенер гипотезасынан бастап, айқын ерекшеленетін теория.

Зерттеу нысаны: Жаһандық тектоника тұрғыдан Қазақстанның оңтүстік тауларының қалыптасуын қарастыру.

Зерттеу пәні : Қазақстанның оңтүстік таулары

Жұмыстың көлемі мен құрылымы: бітіріу жұмысының мазмұны мақсаты мен міндеттеріне сәйкес келеді. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді. Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін бітіру жұмысы 12 сурет, карталармен жабдықталған. Жұмыстың көлемі 44 бет, қолданылған әдебиеттер саны 20.

1. ЛИТОСФЕРАЛЫҚ ТАҚТАЛАР ТЕКТОНИКАСЫ ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША СИПАТТАМА

Литосфералық тақталар тектоникасы туралы жалпы мағлұматтар

Ғылыми геологияның қалыптасуының, яғни 16 ғасырдың ортасынан бастап, негізгі мәселелерінің бірі жер қыртысының қозғалуларын, оның құрылымдарының өзгерулерін және магматизм құбылыстарының себептерін түсіндіру еді. Осы мақсатқа байланысты түрлі болжамдар (гипотезалар) пайда болды, атап айтсақ; жер қыртысының көтерілу және лүпілдеу (пульсация) гипотезасы, контракция және ротациялық гипотезасы, Жердің кеңеюі және тереңдік дифференциясына байланысты қозғалыстар, материктердің жылжу гипотезасы. Осы гипотезалардың әрқайсысы белгілі бір тектоникалық процестерді сол кездегі ғылымның деңгейіне байланысты. Жер планетасының құрылысы мен құрамы және қалыптасуы мен даму ерекшеліктері жайлы жан- жақты зерттеліп, қанағаттандыратын жауап берілмеді. Мәселен, Жер қыртысының көтерілу гипотезасы оның тербелмелі қозғалыстарына байланысты таулардың көтерілуін және басқа бөліктерінің төмен ойысуын назарларына алып қатпарлану процестердің пайда болуын толық түсіндіре алмады [17] .

Керісінше контракция гипотезасы қатпар түзілу процестеріне көбірек көңіл бөліп, бұл бағытта біршама табыстарға жетті, дегенмен қатпарлыққа байланыссыз көтерілімдерді және магматизм процестерін түсіндірусіз қалдырды. Лүпілдеу гипотезасы ( пульсационная гипотеза ) контракиялық көзқарасты Жердің даму тарихындағы сығылу мен кеңеюдің кезектесіп келуін пайымдау арқылы толықтырмақшы болды. Бұл грабен түзілуін, геосинклинальдың қалыптасуын және базальттың жер бетіне төгілуін түсіндіруге мүмкіндік берді. Бірақ мұнда қыртысының созылу және сығылу құрылымдарының бір мезгілде қалыптасатыны ескерілмеді. Ал, жердің кеңею жайындағы гипотеза алғаш рет жас мұхиттардың пайда болуын қанағаттанарлық дәрежеде ғылыми тұрғыдан талдауға жол ашса да, ежелгі мұхиттардың пайда болғанын және қатпарлы, әсіресе қатпарлы - жамылғы белдемдердің түзілуін түсіндіре алмады. Сонымен, Жердің геологиялық даму тарихындағы, оның біршама кеңеюі туралы пікірлер аяқсыз қалды. Жердің ротациялық болжамы тек тектоникалық жарылымдармен жарықшақтар жүйесінің пайда болуының түсіндірілуімен ғана шектеледі [7] .

Материктердің жылжуы, немесе мобилизм гипотезасын алғаш рет неміс геофизигі Альфред Вегенер (1880-1930ж. ж) өзінің 1915 жылы «Материктер мен мұхиттар тегі» деген атпен шыққан кітабында ұсынды. Ол Атлант мұхитының қарама-қарсы жағалауындағы континенттер жиектерінің, яғни Еуропа мен Солтүстік Американың шығыс жиегінің және Африка мен Солтүстік Американың шығыс жиегінің бір-біріне өте ұқсас екендігіне назар аударған. Бұған қоса Бразилия мен Африкада кездескен палеонтология қалдықтарының ұқсастығы, екі континенттер арасында көне геологиялық кезеңдерде байланыс болғандығын дәлелдеді [9] .

Вегенердің болжамы бойынша, күн мен айдың өзіне тарту күшіне және жердің айналуынан туатын ортадан тепкіш күш пен полюстен экваторға бағытталған ортаға тартқыш күштердің әсеріне байланысты жер қыртысының гранитті қабатының жиырылып қалыңдауынан палеозой эрасының бастапқы кезінде Жердің солтүстік жарты шарында Лавразия, оңтүстік жарты шарында Гондвана мегаматериктері қалыптасқан. Олардың аралығында Тетис атты ұланғайыр мұхит болған. Осыдан шамамен 250-300 млн жылдар бұрын, яғни палеозой эрасының соңында материктер бірігіп «Пангея» деген суперконтинент құрған. Бұл континенттің жағалауларын жалғыз ғана алып мұхит «Панталасса» шайып жатқан, ал Атлант, Үнді мұхиттары ол кезде болмаған. Мезозой дәуірінің ортасына қарай, яғни юра кезеңінен бастап ірі геотектоникалық айырылымды бұзылымдар нәтижесінде бұрынғы біртұтас континент біртіндеп бөлшектеніп, жеке материктерге дараланып қазіргі кездегі орындарына қарай ауыса бастаған. Ең алдымен Үндістан тақтасы солтүстікке, яғни экваторға қарай жылжыса, одан кейін бор кезеңде Оңтүстік Америка Африкадан, Солтүстік Америка Европадан бөлініп батысқа қарай ығысты да, олардың аралығында Атлант мұхиты пайда болды. Ал Антарктида оңтүстікке қарай, Австралия оңтүстік шығысқа қарай ығысты. А. Вегенер өзінің идеясын дәлелдеу үшін көптеген геологиялық - геофизикалық және т. б мәліметтер келтірген. Мәселен, континенттер өміріндегі геологиялық құрылымдардың ұқсастығынан басқа полеозой кезіндегі жәндіктер мен өсімдіктер түрлерінің өзара ұқсастығы Африка мен Оңтүстік Американың, Европа мен Солтүстік Американың, Африка мен Мадагаскар арасындағы қүрлықтық байланыстарын анықтаған.

А. Вегенердің тұжырымы бойынша Тынық мұхит дүниежүзілік ең алғашқы мұхиттың қалдығы болып саналады. Үнді және Атлант мұхиттары кейіннен пайда болған. Жер бетіндегі қатпарлы және қатпарлы-жақпарлы аймақтардың түзілуі, континенттердің бір-бірімен соқтығысу әрекеттеріне байланысты деп түсіндірілген. Мысалы, Гималай таулары мен Үндістан тақтасы Азия материгімен соқтығысу нәтижесінде пайда болған, ал Кордильер және Анд зәулім так жоталары Солтүстік және Оңтүстік Америка материктерінің батысқа қарай ығысуы кезінде олардың алдыңғы жақтары қатпарланып биік тауға айналған. Сөйтіп мобилистер гранит тектес тау жыныстарынан құралған ірі континентті массивтер, өздерінің меншікті салмағының жеңілдігіне байланысты су бетінде қалқып жүрген «айсбергтер» сияқты аққышты астеносфера қабатының бетімен жылжи отырып, орын ауыстырады деп саналған [6] .

Өкінішке орай өз замандастарынан ондаған ілгеріліп кеткен ғалым көптеген геологтар мен геофизиктер арасынан қызу қолдау таба алмады. ХХ ғасырдың 30-50 жылдары тереңдік дифференциялану (фиксистік) болжамы ғалымдар арасында басымдау болатын. Бұл болжамы бойынша орогендік (тау жаралу) және төмендей ойысу процестер жердің терең қойнауында, яғни мантия деңгейінде мантиялық заттардың дифференциялануы және бұл дифференциялануының жеңіл заттарының - астенолиттердің жер қыртысының жоғарғы қабаттарына көтерілуі, кейбір жағдайларда олардың жер бетіне төгілуі. Фиксистердің пікірінше қатапарлық және бастырма дислокациялар тау жарылу процестерінің қосалқы нәтижесі болып саналады, жер қыртысы массаларының ірі горизонтальді бағытта орын ауысып ығысуын жоққа шығарып, негізгі рөл тік бағыттағы қозғалыстарға берілген [11] .

ХХ ғасырдың 50 жылдарының соңы мен 60 жылдарының басында мұхиттарда қарқынды геофизикалық зерттеулер басталып маңызды геофизикалық ашылулар болды. Астеносфера қабатының бар екендігі және осы қабаттың беткі бойымен литосфераның ішінара орын ауысуының мүмкін болатыны да анықталды. А. Вегенер және орыс литва ғалымы И. Р. Лукашевич жорамалдаған мұхиттық типті қыртыстың қалыңдығы мен құрамының құрлықтан түбегейлі айырмашылығын тапты. Орасан зор орталық-мұхиттық жоталар жүйесі мен рифттер анықталады. Сонымен бірге осы орталық мұхиттық жоталарға қатысты параллелді және симметриялық келген сызықты және ауыспалы белгісімен сипатталатын магниттік аномалиялар ашылған. Сондай-ақ Жердің магниттік өрісінің оқтын-оқтын ауысып тұратын инверсия құбылыстары ашылды. Тау жыныстарының қалдықтары магниттелу қабілетіне ие болып шықты. Бұл олардың бағыттау жағдайын ежелгі магниттік өріске сәйкес қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Соның негізінде жаңа ғылыми бағыт палеомагнитизм пайда болды.

Осылардың бәрі және басқа да деректер фиксистік бағыттағы бірде -бір ортодоксальді тектоникалық болжамның шеңберіне жатпады. Соған байланысты 30-жылдары А. Вегенердің жоққа шығарылған болжамын еске түсіруге мәжбүр болды, бұл кезде оның жақтаушылары саусақпен санарлық еді. 1961-1968 жылдары американ, ағылшын, канадалық және француздық геофизиктер геологтардың күшімен жаңа мобилистік теорияның негізі құрылып, ол алдымен жаңа ғаламдық тектоника ретінде белгілі болды да, кейіннен литосфералық тақталар тектоникасы деп аталынды. Бұл идеяның бастамасы құрлықтардың ажырама нәтижесінде түзілген мұхиттар жөніндегі идея және орталық -мұхиттық жотасының осінен бастап жас мұхиттық қыртыстың кеңістікте өсуі. Бұл процесте алғаш рет американдық геолог Г. Хесс және геофизик Р. Диц сипаттаған болатын және соңғысы мұхит түбінің спредингі деп аталып кеткен. Спрединг идеясы және оның алдында ғана ашылған магниттік өрісі инверсиясының негізінде ағылшын геофизигі Ф. Вайн және Мэтьюз, канадалық ғалым Л. Морлимен бір уақытта мұхиттық жолақты аномалияларға түсінік берді [3] .

Идеяны әрі қарай дамыта отырып, американдық геофизигі Д. Ж. Хейрцлер және тағы басқалары кайнозой және соңғы бордың екінші жартысын қамтитын мұхиттық магниттік аномапияның жастық шкаласын алғаш рет жасап шығарды. Американдық геолог Г. Менард Тынық мұхитында орталық -мұхиттық жоталарды қиып өтетін алып тектоникалық жарылымдарды ашты, ал канадалық геофизиг Дж. Вилсон олар ерекше кластағы жарылымдар екенін анықтап, трансфемды жарылымдар деген атауды ұсынды. Американдық сейсмологтар Б. Изакс, Дж. Оливер және Л. Сайкс жер шары бойынша жер сілкіністерінің таралуын және олардың ошағындағы жылжу механизмін зерттеп, американдық геофизиг Дж. Морган, ағылшын зерттеушілері Д. Маккензи, Ф. Паркер және француз К. Ле Пешонның анықтап, ерекшеленген литосфералық тақталар жылжуының жалпы суретін салды. Сонымен төрт елдің ғалымдарының нәтижелі жұмыстарының арқасында мұхиттар геофизикасы жайында нақтылы деректер алынып, 1968 жылы американдық «Lournal of Geophysical Research» журналында басылып шыққан тұжырамдама қалыптасты [8] .

Жаңа тұжырымдама тез арада жаңа деректермен бастады. 1968 жылы американдық «Гломар Челленджер» кемесі су астында терең бұрғылау жұмыстарын жүргізіп, Оңтүстік Атлантикадағы алғашқы бұрғылау ұңғымалардың қимасы, ұңғымалар арқылы алынған мұхит қыртысы жасының магниттік аномалиялар жолмен жорамалданған жасымен сәйкестігі, сонда -ақ орталық жота осінен алыстаған сайын, бұл жастың заңдылықты түрде артатыны анықталды. Кейіннен 2003 жылы Гломар Челенджер және Джондес Резолюшын кемелері Солтүстік Шпицбергеннен және Беринг теңізінен бастап, Антарктика маңындағы Уэдэлл және Росса теңіздеріне дейін әлемнің барлық мқхиттарында 1250-ден аса ұңғымалар бұрғылаған және олардың бәрін бүкіл бор, соңғы және орта юраға дейін таралған мұхит қыртысының жасы Вайн -Мэтьюз гипотезасы және магниттік өрістің инверсия шкаласы негізінде алынған мәліметтерімен дәлелденді. Бұл шкала өзінің растығын құрлықта, Солтүстік Италиядағы шөгінділер кескінін зерттегенде де дәлелденді. Су асты терең бұрғылаудың нәтижесінде мұхит спредингі тұжырымдамасын толықтыратын жаңа деректер алынып, шөгінді қабаттар қалыңдығының орталық жота осінен мұхит алабының шеткі өңіріне дейін артуы, осы қабаттың сол бағытта стратиграфиялық амплитудасының және оның түбінде пайда болған неғұрлым көне шөгінділер есебінен өсуі анықталды [12] .

Спрединг құбылысының шындығы туралы деректер су астынан түсірілген аппараттар арқылы да алына бастады. Олар рифтік зоналардың осінде байқалған керілу күштерінің көрнекті іздерін тауып, Дж. Вилсонның осы зоналарға байланысты трансфорымды жарылымдарға қатысты пікірінің шынайы екендігін көрсетті [10] .

Жаһандық тектоникасы жайындағы шындықтың үшінші категориялы дәлелін ғарыштық геодезияның деректері көмегімен алуға болады. Олар тақталардың бір- біріне қатысты горизонталь бағытта ығысып, жылжуы және бұл олардың жылжуының белгілері мен жылдамдығы жолақтық магниттік аномалиямен жоғары дәрежедегі сәйкестігін көрсетеді. Сонымен қатар Жер қойнауының терең қабаттарына дейін жеткен сейсмикалық томаграфия, яғни сейсмикалық толқындардың компьютер арқылы талдау мантияның конвекциялық ағындарының тақталар тектоникасының негізгі қозғаушы күш екендігі анықталды. Осының бәрі тақталар тектоникасын тарихтағы алғашқы геотектоникалық ғылыми теориялық дәрежеде бағалауға мүмкіндік береді. Тақталар тектоникасының теориялық статусы нықтай түсуінің маңызды жағдайы, оның белгілі бір математикалық мөлшерлік формуласының болуы, осыған байланысты тақталардың өзара жылжуының жылдамдығы мен бағытын олардың бір сәттік кинематикасы (мгновенная кинематика плит) деп аталады және ол өткен заманға да болашақта да экстрополяциялануы мүикін. Бұл тақталар тектоникасының бұрынғы ойша жасалған гипотезалар, соның ішінде олардың із ашары Вегенр гипотезасынан бастап, айқын ерекшеленетін теория [5] .

Литосфералық тақталар тектоникасы туралы ғылыми мәселені зерттеуде Ресей ғалымдары Монин (1977ж), Серохтин (1974, 1979ж), Ушаков (1974ж) және т. б. үлкен үлес қосты. Бұл орайда Н. Сейітов, А. Авдеев сияқты белгілі қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде айтып өту орынды. Атап кететін бір жайт, осы тараудың негізгі ұстанымдары Х. Такеучи, С. Уеда «Движутся ли материки?», 1970; С. Уеда «Новый взгляд на Землю», 1980, К. Оливер «Тектоника и рельеф», 1984, В. Е. Хаин, М. Г. Ломизе «Геотектоника с основами геодинамики», 2005 ж, және Н. Сейітовтың 1991 жылы шыққан «Жұмыр жердің тынысы» деген кітаптардың негізінде жазылған.

А. Вегенерден кейін тақталар тектоникасы тұжырымдамасын жасақтаушылардың жарқын өкілдері: А. Холмс (1929), Г. Хесс (1962), Р. Дитц(1962), Дж. Т. Уилсон, Д. Мак-Кензи мен Р. Паркер (1967), У. Дж. Морган(1968), Ле Пишон (1969) . Олар планетамыздың даму заңдылықтарын одан әрі дамыта түсті [4] .

1. 2 Литосфералық тақталар тектоникасының негізгі ұстанымдары

1. Тақталар тектоникасының басты негізі Жердің жоғарғы қабаттарының реологиялық қасиеті (тұтқырлығы) бойынша ажыратылатын екі қабыққа (қабатқа) бөлінеді. Олар: қатты және омырылмалы, морт келетін литосфера және біршама иілмелі және қозғалмалы астеносфера қабаттар. Олардың екі қабатқа бөлінуі сейсмологиялық (сейсмикалық толқындарының жылдамдығы, олардың басылу дәрежесі) немесе магнитотеллурлық (табиғи электр тогына қарсыласу дәрежесі) мәліметтер негізінде жүргізілді.

2. Тақталар тектоникасының екінші ұстанымы литосфера саны шектелген тектоникалық тұрғыдан дараланған 7 ірі және бірнеше шағын тақталарға бөлінген. Тақталардың бөліну шектері олардың араларында тізбектеле орналасқан жер сілкіну ошақтарының бойымен жүргізіледі. Жер сілкіну ошақтарының орналасуы біркелкі емес: тақталардың ішкі бөліктері шын мәнінде сейсмикалық емес немесе бәсең құбылыстармен ерекшеленеді. Сейсмикалық энергияның негізгі босайтын зоналары тақталар арасындағы шекаралар. Нақ осы шекаралар бойымен тақталар бөлінеді. Дегенмен бұл шекаралар айқын байқалмайды. Шашыраңқы таралған біршама кең сейсмикалық белдемдер Еуразия аймағында, Альяскада және Солтүстік Кордильердің оңтүстік бөлігінде кездеседі.

3. Тақталар тектоникасының үшінші ұстанымы, олардың өзара жылжу сипатына қатысты үш түрлі жылжуын және соларға сәйкес тақталар арасындағы шекараларын ажыратады: 1) тақталардың түйіскен бойынан бір-бірінен ажырау дивергенттік шекара немесе спрединг деп аталады; 2) тақталардың жақындасып мұхиттық тақтаның континенттік немесе басқа мұхиттың астына сүңгіп батуы, конвергенттік шекара немесе субдукция процесі дейді; ал екі құрлық тақталарының соқтығысуы коллизия деп аталады. 3) литосфералық тақталардың тереің тектоникалық жарықтардың вертикальды жазықтығы (жігі) бойымен бір-біріне қатысты горизонтальды бағытта ығысуын трансформдық жарылымдар дейді.

Табиғатта алғашқы екі типті шекаралар басымдау. Дивергенттік шекаралар орталық мұхит жоталарының осьтік зонасында және құрлық аралық рифтерде дамыған, конвергентті шекаралар олардың ұштасып терең науалардың осьтік зоналарында кездеседі.

Дивергенттік шекараларды, яғни спрединг зонасында жаңа мұхиттық қыртыс дамылсыз пайда болады, сондықтан да бұл шекараларды құрылымдық (конструктивный) деп атайды. Мұхиттық қыртыс астеносфералық ағын арқылы субдукция зонасына қарай жылжып, онда еңіс бағытта сүңгіп батады, бұл мұндай шекаралардың бұзылмалы (деструктивный) деп аталуына негіз бола алады. Жер бетіндегі тақталардың барлық шекаралары бір-бірімен бөлшкетене тұтасып жатыр. Үш жақтан қосылған шекараларды үш жақты тұтасу дейді және бұл шекаралар әр түрлі болуы мүмкін. Тақталар шекаралардың типтері төменгі суреттерде көрсетілген. Спредингтің үш жақты тұтасқан орындары кеңінен таралған. Олар Атлантиканың оңтүстігіндегі Був аралы ауданында және Үнді мұхитының орталығында байқалады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.