Төменгі жанақорған учаскесіндегі доломитті ашық әдіспен өндірудің қоршаған ортаға әсерін бағалау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1
1.Қоршаған ортаға әсерді бағалауда қолданылатын негізгі құжаттар, нормативтік актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
2. Жобаланушы жобаға қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.1. Ауданға жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.2. Тау жұмыстарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2.3. Доломиттің физико.химиялық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Штат жағдайындағы табиғи қоршаған ортаға әсерді
бағалаудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
4. Атмосфералық ауаға әсердің бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
4.1. Климатқа сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
4.2. Ауа ортасының қазіргі күйінің мінездемесі ... ... ... ... ... ... .. 14
4.3. Атмосфераға шығатын ластағыш заттардың негізгі
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
4.4. Атмосфераны ластайтын заттардың шығарындыларын
есептеудің анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
4.5. Авариялық шығарындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
4.6. атмосфераны ластайтын заттардың ыдырау есептеуінің
нәтижелерінің талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
4.7. Атмосфералық ауаға әсердің азайтылуы бойынша әсер және
шараның бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
4.8. Атмосфералық ауаның барлау ұйымы туралы ұсыныстар... 28
5. Ластанудан жер асты суларын қорғау және шараның бағасы... 30
6. Топырақ жамылғысына әсер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
6.1. Зерттелетін аумақтағы топырақ жамылғысының қазіргі күйі,
Топырақтың түрі және мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
6.1.1. Күкiрт.бурыл тұздалған сазды және саздақ топырағы ... ... ... ... . 31
6.1.2. Күкiрт.бурыл сорлы сазды және саздақ топырағы ... ... ... ... ... ... 31
6.1.3. Тұздалған сазды тақырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
6.1.4. Cазды және ауыр саздақ cортаң топырақтар ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
7. Өсімдіктер жамылғысын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
7.1. Өсімдіктер жамылғысының қазіргі таңдағы жағдайы ... ... ... ... ... ... .. 33
7.2. Өсімдіктер бірлестігіне тау.кен жұмыстарының әсері ... ... ... ... ... ... . 34
7.3. Өсімдік бірлестігін сақтау бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
8. Жануарлар әлемін қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
8.1. Зерттелетін бөлімшенің фаунасының бастапқы күйі ... ... ... ... ... ... ... 35
8.2. Тау.кен жұмыстарының жануарлар әлеміне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... 35
8.3. Жануарларға әсерді азайтуға бағытталған іс.шаралар ... ... ... ... ... ... . 36
9. Физикалық әсерлер жиынтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
9.1. Шудың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
9.2. Вибрацияның әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
9.3. Электрлі сәулелену ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
10. Экологиялық тәуекелділікке баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
10.1. Авария ахуалдарының ықтимылдығ, көздері және түрі, әсердің
аймағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
10.2. ҚО.ның компоненттеріне авария ахуалдарының әсерінің бағасы ... . 39
10.3. Авария ахуалдарының ескерту және оның зардаптарын жою ... ... ... 39
11. Қорытынды
1.Қоршаған ортаға әсерді бағалауда қолданылатын негізгі құжаттар, нормативтік актілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
2. Жобаланушы жобаға қысқаша сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.1. Ауданға жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.2. Тау жұмыстарының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
2.3. Доломиттің физико.химиялық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
3. Штат жағдайындағы табиғи қоршаған ортаға әсерді
бағалаудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
4. Атмосфералық ауаға әсердің бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
4.1. Климатқа сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
4.2. Ауа ортасының қазіргі күйінің мінездемесі ... ... ... ... ... ... .. 14
4.3. Атмосфераға шығатын ластағыш заттардың негізгі
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
4.4. Атмосфераны ластайтын заттардың шығарындыларын
есептеудің анализі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
4.5. Авариялық шығарындылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
4.6. атмосфераны ластайтын заттардың ыдырау есептеуінің
нәтижелерінің талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
4.7. Атмосфералық ауаға әсердің азайтылуы бойынша әсер және
шараның бағасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 27
4.8. Атмосфералық ауаның барлау ұйымы туралы ұсыныстар... 28
5. Ластанудан жер асты суларын қорғау және шараның бағасы... 30
6. Топырақ жамылғысына әсер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
6.1. Зерттелетін аумақтағы топырақ жамылғысының қазіргі күйі,
Топырақтың түрі және мінездемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31
6.1.1. Күкiрт.бурыл тұздалған сазды және саздақ топырағы ... ... ... ... . 31
6.1.2. Күкiрт.бурыл сорлы сазды және саздақ топырағы ... ... ... ... ... ... 31
6.1.3. Тұздалған сазды тақырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
6.1.4. Cазды және ауыр саздақ cортаң топырақтар ... ... ... ... ... ... ... ... .. 32
7. Өсімдіктер жамылғысын қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
7.1. Өсімдіктер жамылғысының қазіргі таңдағы жағдайы ... ... ... ... ... ... .. 33
7.2. Өсімдіктер бірлестігіне тау.кен жұмыстарының әсері ... ... ... ... ... ... . 34
7.3. Өсімдік бірлестігін сақтау бойынша ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
8. Жануарлар әлемін қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
8.1. Зерттелетін бөлімшенің фаунасының бастапқы күйі ... ... ... ... ... ... ... 35
8.2. Тау.кен жұмыстарының жануарлар әлеміне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... 35
8.3. Жануарларға әсерді азайтуға бағытталған іс.шаралар ... ... ... ... ... ... . 36
9. Физикалық әсерлер жиынтығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
9.1. Шудың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
9.2. Вибрацияның әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
9.3. Электрлі сәулелену ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
10. Экологиялық тәуекелділікке баға беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
10.1. Авария ахуалдарының ықтимылдығ, көздері және түрі, әсердің
аймағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
10.2. ҚО.ның компоненттеріне авария ахуалдарының әсерінің бағасы ... . 39
10.3. Авария ахуалдарының ескерту және оның зардаптарын жою ... ... ... 39
11. Қорытынды
Тақырыптың өзектілігі. «Төменгі Жанақорған учаскесіндегі доломитті ашық әдіспен өндірудің қоршаған ортаға әсерін бағалау» жобасы, өндірістік обьектілердегі кәсіпорындардың қызмет нәтижесінің қоршаған ортаға потенциалды әсерінің бағасына анализ жасауды қамтиды.
Қоршаған ортаға әсерді бағалауды жүргізудің мақсаты табиғи ортаның жағдайын оқып білу, қоршаған ортаға әсер ететін тұрмыстық және т.б. обьекттердің масштабын, деңгейін, сипаттамасын және осы әсерлердің салдарын анықтау болып табылады.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау жобасы, жағымсыз әсерлерді тудыруы мүмкін тұрмыстық және басқа да жобаны іске асырудағы шешімдерді қабылдауға, экологиялық салдарды бағалауға және де қоршаған ортаға зиянды әсерлер мөлшерін азайтып, шектеуге мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау келесідей бөлімдерді қамтиды:
Атмосфераны, гидросфераны, литосфераны, флора мен фаунаны, қоғамдық сфераны қоса алғандағы, қоршаған орта жағдайының заманауи сипаттамасын қамтиды;
Антропогендік факторлар нәтижесінде туындаған, қоршаған орта негізгі ластаушыларына деңгейі бойынша приоритетті анализ жасау;
Қоршаған ортаға әсер ететін антропогендік ықпалдарды азайту мақсатындағы табиғатты қорғау іс шаралары;
Қоршаған ортаның мониторингін ұйымдастырудағы ұсыныстар;
Кәсіпорындардың өндірістік обьектілеріндегі экологиялық тәуекелге баға беру;
Қоршаған ортаға әсердің экологиялық салдарларына түсінік.
1. Қоршаған ортаға әсерді бағалау, төменде көрсетілген негізгі документтердің талаптарына сай жасалады. Олар:
Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі (№212-3 ҚРЗ 09.01.2007ж.)
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау министрінің бекіткен бұйрығына сай «Қоршаған ортаға жоспарлы, жоспардан тыс тұрмыстық және басқа да іс әрекеттен туындаған әсерге баға беру туралы инструкция» (28.06.2007, №204-п)
Биоресурстарға әсерді бағалауда қолданылатын ұсыныстар (Минэкобиоресурс ҚР, 23.08.1996)
Қазақстан республикасының заңды және нормативтік күші бар құжаттары.
Бұл аймақта ҚОӘБ-ті жасауда ресми материалдар, Қызылорда облысында алдан-ала жүргізілген зерттеу жұмыстарының қорытындылары және ғылыми әдебиеттер қолданылды.
Қоршаған ортаға әсерді бағалауды жүргізудің мақсаты табиғи ортаның жағдайын оқып білу, қоршаған ортаға әсер ететін тұрмыстық және т.б. обьекттердің масштабын, деңгейін, сипаттамасын және осы әсерлердің салдарын анықтау болып табылады.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау жобасы, жағымсыз әсерлерді тудыруы мүмкін тұрмыстық және басқа да жобаны іске асырудағы шешімдерді қабылдауға, экологиялық салдарды бағалауға және де қоршаған ортаға зиянды әсерлер мөлшерін азайтып, шектеуге мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау келесідей бөлімдерді қамтиды:
Атмосфераны, гидросфераны, литосфераны, флора мен фаунаны, қоғамдық сфераны қоса алғандағы, қоршаған орта жағдайының заманауи сипаттамасын қамтиды;
Антропогендік факторлар нәтижесінде туындаған, қоршаған орта негізгі ластаушыларына деңгейі бойынша приоритетті анализ жасау;
Қоршаған ортаға әсер ететін антропогендік ықпалдарды азайту мақсатындағы табиғатты қорғау іс шаралары;
Қоршаған ортаның мониторингін ұйымдастырудағы ұсыныстар;
Кәсіпорындардың өндірістік обьектілеріндегі экологиялық тәуекелге баға беру;
Қоршаған ортаға әсердің экологиялық салдарларына түсінік.
1. Қоршаған ортаға әсерді бағалау, төменде көрсетілген негізгі документтердің талаптарына сай жасалады. Олар:
Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі (№212-3 ҚРЗ 09.01.2007ж.)
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау министрінің бекіткен бұйрығына сай «Қоршаған ортаға жоспарлы, жоспардан тыс тұрмыстық және басқа да іс әрекеттен туындаған әсерге баға беру туралы инструкция» (28.06.2007, №204-п)
Биоресурстарға әсерді бағалауда қолданылатын ұсыныстар (Минэкобиоресурс ҚР, 23.08.1996)
Қазақстан республикасының заңды және нормативтік күші бар құжаттары.
Бұл аймақта ҚОӘБ-ті жасауда ресми материалдар, Қызылорда облысында алдан-ала жүргізілген зерттеу жұмыстарының қорытындылары және ғылыми әдебиеттер қолданылды.
1. ҚР-ның Экологиялық кодексі 12.01.2007ж;
2. Қызылорда облысының географиялық сипаттамасы.
3. Аймақтық метеорологиялық зерттеулер
4. «Жоспар алдындағы, жоспарлы, жобалау адындағы және жоба құжаттамасының өңдеуiнiң жанында қоршаған ортаға белгiлелетiн шаруашылық және басқа қызметтiң әсерiнiң бағасының өткiзуi бойынша нұсқау» №204-п 27.07.2007ж;
5. ҚР-ның «Тұрғындардың санитарлық-эпидемиологиялық аманшылығы туралы» заңы. 04.12.2002ж;
6. ҚР-ның Жер кодексі 20.06.2003ж;
7. ҚР-ның «Жануарлар әлемін қорғау, орнын толтыру және пайдалану туралы» заңы 09.07.2004ж;
8. ҚР-ның «Жер қойнауы және жер пайдалану туралы» заңы №2828 27.01.1996ж;
9. Санитарлық-эпидемиологиялық ережелер және нормалар жиынтығы «Өндiрiстiк объекттердің жобалауына санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» №3792 (№334) 08.07.2005ж;
10. Санитарлық-эпидемиологиялық ережелер және нормалар жиынтығы «Атмосфералық ауаға санитарлық-эпидемиологиялық талаптар», ҚР-ның денсаулық сақтау министрлігінің №629 бұйрығымен 18.08.2004ж бекітілген;
11. «Құрылыс материалдарының өндiрiс кәсiпорындарынан атмосфераны ластайтын заттардың лақтыруларын есептеудiң әдiстемесi» приложения №11, 18.04.2008ж, №100-п;
12. РНД 03.1.0.3.01-96 «Өндiрiстiң қалдықтарының қалыптасу көлемдері мен орналастыру мөлшерін нормалау реті», Алматы, 1996ж;
13. РНД 211.2.01.01-97, «Кәсiпорындардың лақтыру болатын зиянды заттардың атмосфералық ауасындағы шоғырландыруларды есептеудiң әдiстемесi»;
14. РНД 211.3.01.06-97 «Атмосфераның ластану көздерін бақылау бойынша уақытша нұсқау»;
15. «Қазақстан Республикасындағы жер қойнауын қорғауының ережелерi», 21.07.1999ж, №1019;
16. РНД 211.3.02.05-96 «Биоресурстерге (топырақ, осімдіктер, жануарлар әлемі) белгiлелетiн шаруашылық жұмысының әсерiнiң бағасының өткiзуi бойынша ұсыныстар», Алматы 1996ж;
17. РД 52.04.52-85 «Қолайсыз метеорологиялық жағдайларда, лақтыруларды реттеулер»;
18. СНиП РК 2.04-11-2001 «Құрылыс климатологиясы», 01.03.2002ж;
19. ҚР-ның топырақтарының барлауы бойынша ғылыми-әдiстемелiк нұсқаулар (Госкомзем, Алматы, 1993ж.);
20. ҚР-ның топырақтарының жедел барлауын жүргiзу бойынша әдiстемелiк нұсқаулар (Госкомзем, Алматы, 1995ж.);
21. Қалдықтардың классификаторы. ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау министірінің бұйрығымен бекітілген, 31.05.2007ж №169-п;
22. Жұмыс орындарының дiрiлдеулерiнің санитарлық нормалары. №1.02.02-94;
23. ГОСТ 12.1.003-83 «Шу. Қауiпсiздiктiң жалпы талаптары», Москва, 1983 ж.
24. ГОСТ 12.1.012-90. Вибрациялық қауiпсiздiк. Москва 1990 ж.
25. СанПИН ҚР №3.01.032-97. Тұрғын үй және қоғамдық ғимараттардағы вибрацияның РЕК.
26. СанПИН ҚР №3.01.035-97. Тұрғын үй құрылыс аумақтарындағы, тұрғын үй және қоғамдық ғимараттардағы вибрацияның РЕК.
27. СНиП 2.04-03-2005 «Шудан қорғау».
28. СНиП 2.01.01-82. Құрылыс климатологиясы және геофизика.
29. Атмосфераны ластағыш заттарды бақылау басқармасы,
30. ОНД-90. Санкт-Петербург, 1992ж.
31. Атмосфералық ауаны ластайтын зиянды заттардың тізімі мен кодтары, Санкт-Петербург, 1995ж.
32. Өндірістік объектілерді жобалаудағы санитарлық нормалар, 1.01.001-94.
33. Елдімекендердегі атмосфералық ауадағы зиянды заттардың ШРК-сы. ҚР.3.02.036.99.
34. Қатты тұрмыстық қалдықтардың түзілу нормалары. ҚР 19.01.1983ж.
35. Өнеркәсіптік шығарындылардағы зиянды заттарды анықтау жөніндегі әдістемелік нұсқаулық, Гидрометеоиздат, 1987ж.
36. Атмосферадағы зиянды заттарды есептеу жөніндегі әдістемелік жинақ, Алматы, 1996ж.
37. Механикалық жұмыстар нәтижесінде атмосфераға шығатын қалдықтардың методикалық есебі, Алматы 2005ж.
38. СНиП 2.04.03-85. Сумен қамсыздандыру.
2. Қызылорда облысының географиялық сипаттамасы.
3. Аймақтық метеорологиялық зерттеулер
4. «Жоспар алдындағы, жоспарлы, жобалау адындағы және жоба құжаттамасының өңдеуiнiң жанында қоршаған ортаға белгiлелетiн шаруашылық және басқа қызметтiң әсерiнiң бағасының өткiзуi бойынша нұсқау» №204-п 27.07.2007ж;
5. ҚР-ның «Тұрғындардың санитарлық-эпидемиологиялық аманшылығы туралы» заңы. 04.12.2002ж;
6. ҚР-ның Жер кодексі 20.06.2003ж;
7. ҚР-ның «Жануарлар әлемін қорғау, орнын толтыру және пайдалану туралы» заңы 09.07.2004ж;
8. ҚР-ның «Жер қойнауы және жер пайдалану туралы» заңы №2828 27.01.1996ж;
9. Санитарлық-эпидемиологиялық ережелер және нормалар жиынтығы «Өндiрiстiк объекттердің жобалауына санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» №3792 (№334) 08.07.2005ж;
10. Санитарлық-эпидемиологиялық ережелер және нормалар жиынтығы «Атмосфералық ауаға санитарлық-эпидемиологиялық талаптар», ҚР-ның денсаулық сақтау министрлігінің №629 бұйрығымен 18.08.2004ж бекітілген;
11. «Құрылыс материалдарының өндiрiс кәсiпорындарынан атмосфераны ластайтын заттардың лақтыруларын есептеудiң әдiстемесi» приложения №11, 18.04.2008ж, №100-п;
12. РНД 03.1.0.3.01-96 «Өндiрiстiң қалдықтарының қалыптасу көлемдері мен орналастыру мөлшерін нормалау реті», Алматы, 1996ж;
13. РНД 211.2.01.01-97, «Кәсiпорындардың лақтыру болатын зиянды заттардың атмосфералық ауасындағы шоғырландыруларды есептеудiң әдiстемесi»;
14. РНД 211.3.01.06-97 «Атмосфераның ластану көздерін бақылау бойынша уақытша нұсқау»;
15. «Қазақстан Республикасындағы жер қойнауын қорғауының ережелерi», 21.07.1999ж, №1019;
16. РНД 211.3.02.05-96 «Биоресурстерге (топырақ, осімдіктер, жануарлар әлемі) белгiлелетiн шаруашылық жұмысының әсерiнiң бағасының өткiзуi бойынша ұсыныстар», Алматы 1996ж;
17. РД 52.04.52-85 «Қолайсыз метеорологиялық жағдайларда, лақтыруларды реттеулер»;
18. СНиП РК 2.04-11-2001 «Құрылыс климатологиясы», 01.03.2002ж;
19. ҚР-ның топырақтарының барлауы бойынша ғылыми-әдiстемелiк нұсқаулар (Госкомзем, Алматы, 1993ж.);
20. ҚР-ның топырақтарының жедел барлауын жүргiзу бойынша әдiстемелiк нұсқаулар (Госкомзем, Алматы, 1995ж.);
21. Қалдықтардың классификаторы. ҚР-ның қоршаған ортаны қорғау министірінің бұйрығымен бекітілген, 31.05.2007ж №169-п;
22. Жұмыс орындарының дiрiлдеулерiнің санитарлық нормалары. №1.02.02-94;
23. ГОСТ 12.1.003-83 «Шу. Қауiпсiздiктiң жалпы талаптары», Москва, 1983 ж.
24. ГОСТ 12.1.012-90. Вибрациялық қауiпсiздiк. Москва 1990 ж.
25. СанПИН ҚР №3.01.032-97. Тұрғын үй және қоғамдық ғимараттардағы вибрацияның РЕК.
26. СанПИН ҚР №3.01.035-97. Тұрғын үй құрылыс аумақтарындағы, тұрғын үй және қоғамдық ғимараттардағы вибрацияның РЕК.
27. СНиП 2.04-03-2005 «Шудан қорғау».
28. СНиП 2.01.01-82. Құрылыс климатологиясы және геофизика.
29. Атмосфераны ластағыш заттарды бақылау басқармасы,
30. ОНД-90. Санкт-Петербург, 1992ж.
31. Атмосфералық ауаны ластайтын зиянды заттардың тізімі мен кодтары, Санкт-Петербург, 1995ж.
32. Өндірістік объектілерді жобалаудағы санитарлық нормалар, 1.01.001-94.
33. Елдімекендердегі атмосфералық ауадағы зиянды заттардың ШРК-сы. ҚР.3.02.036.99.
34. Қатты тұрмыстық қалдықтардың түзілу нормалары. ҚР 19.01.1983ж.
35. Өнеркәсіптік шығарындылардағы зиянды заттарды анықтау жөніндегі әдістемелік нұсқаулық, Гидрометеоиздат, 1987ж.
36. Атмосферадағы зиянды заттарды есептеу жөніндегі әдістемелік жинақ, Алматы, 1996ж.
37. Механикалық жұмыстар нәтижесінде атмосфераға шығатын қалдықтардың методикалық есебі, Алматы 2005ж.
38. СНиП 2.04.03-85. Сумен қамсыздандыру.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Төменгі Жанақорған учаскесіндегі доломитті
ашық әдіспен өндірудің қоршаған ортаға әсерін бағалау жобасы, өндірістік
обьектілердегі кәсіпорындардың қызмет нәтижесінің қоршаған ортаға
потенциалды әсерінің бағасына анализ жасауды қамтиды.
Қоршаған ортаға әсерді бағалауды жүргізудің мақсаты табиғи ортаның жағдайын
оқып білу, қоршаған ортаға әсер ететін тұрмыстық және т.б. обьекттердің
масштабын, деңгейін, сипаттамасын және осы әсерлердің салдарын анықтау
болып табылады.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау жобасы, жағымсыз әсерлерді тудыруы мүмкін
тұрмыстық және басқа да жобаны іске асырудағы шешімдерді қабылдауға,
экологиялық салдарды бағалауға және де қоршаған ортаға зиянды әсерлер
мөлшерін азайтып, шектеуге мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау келесідей бөлімдерді қамтиды:
▪ Атмосфераны, гидросфераны, литосфераны, флора мен фаунаны, қоғамдық
сфераны қоса алғандағы, қоршаған орта жағдайының заманауи
сипаттамасын қамтиды;
▪ Антропогендік факторлар нәтижесінде туындаған, қоршаған орта
негізгі ластаушыларына деңгейі бойынша приоритетті анализ жасау;
▪ Қоршаған ортаға әсер ететін антропогендік ықпалдарды азайту
мақсатындағы табиғатты қорғау іс шаралары;
▪ Қоршаған ортаның мониторингін ұйымдастырудағы ұсыныстар;
▪ Кәсіпорындардың өндірістік обьектілеріндегі экологиялық тәуекелге
баға беру;
▪ Қоршаған ортаға әсердің экологиялық салдарларына түсінік.
1. Қоршаған ортаға әсерді бағалау, төменде көрсетілген негізгі
документтердің талаптарына сай жасалады. Олар:
▪ Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі (№212-3 ҚРЗ
09.01.2007ж.)
▪ Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау министрінің
бекіткен бұйрығына сай Қоршаған ортаға жоспарлы, жоспардан тыс
тұрмыстық және басқа да іс әрекеттен туындаған әсерге баға беру
туралы инструкция (28.06.2007, №204-п)
▪ Биоресурстарға әсерді бағалауда қолданылатын ұсыныстар
(Минэкобиоресурс ҚР, 23.08.1996)
▪ Қазақстан республикасының заңды және нормативтік күші бар
құжаттары.
Бұл аймақта ҚОӘБ-ті жасауда ресми материалдар, Қызылорда облысында алдан-
ала жүргізілген зерттеу жұмыстарының қорытындылары және ғылыми әдебиеттер
қолданылды.
Қоршаған ортадағы әсерді бағалау Қазақстан Республикасының заңына сай
талаптарына және қоршаған ортаны қорғау аумағындағы нормативтік актілер
негізінде жүргізілді [1].
“ҚазПром-Қызылорда” компаниясы “ҚазПром-Неруд” Консорциумының құрамына
кіреді.
Консорциум құрылымы:
▪ ЖШС “Шалхия-Неруд Компаниясы”
▪ ЖШС “ҚазПром-Қызылорда Компаниясы”
▪ ЖШС “Жанақорған-Неруд материалдар Компаниясы”
▪ ЖШС “Павлодар-Неруд Компаниясы”
2. Жобаланушы жобаға қысқаша сипаттама
2.1.Ауданға жалпы сипаттама
Нысан, яғни төменгі Жанақорғандағы доломит кен орнының орналасқан
аймағы, Қызылорда облысы Жанақорған ауданынан солтүстік батысқа қарай 18
км қашықтықта орналасқан.
Өндіру алаңының географиялық кординаты келесідей: Гринвич бойынша
44º00´ солтүстік ендікте, 67º26´ шығыста. Облыс орталығы Қызылорда
қаласынан, өндіріс алаңы 200км қашықтықта орналасқан. Жақын орналасқан елді
мекен Шалхия кенті, өндіріс алаңынан 5км қашықтықты орналасқан.
Өндіру алаңы орналасқан аудан жазықтық депрессиясына сай келеді. Ол
дегеніміз, бұл алаң солтүстік шығысында Қаратау мен оңтүстігінде Қызылқұм
жерінің аралығында орналасқан. Яғни біркелкі тегіс емес.
Экономикалық жағынан аудан ауыл шаруашылығымен, оның ішінде мал
шаруашылығымен айналысады. 20 км қашықтықта Сырдария өзенінің жағалауында
егін шаруашылығы бет алған. Мысалы, күріш өсіру, мақта өсіру, т.б.
дақылдар.
Жергілікті құрылыс материалы ретінде әктастар, доломиттер, кірпіш,
құм, грави кеңінен өндіріліп, қолданылады. Ауданды энергиямен Южказэнерго
энергожелісі қамтамасыз етеді. Жанармай ресурсы, құрылыста қолданылатын
орманды жерлер жоқ. Олар республиканың басқа региондарынан жеткізіледі.
Өндіру алаңына ең жақын орналасқан елді мекен Жанақорған. Жанақорғанда
тамақ өнеркәсібімен айналысатын бірнеше ұсақ мекемелер бар. Соңғы жылдары
Жанақорғанда құрылыс материалдар өндірісі қарқынды даму үстінде. Мысалы,
кірпіш заводы. Ауданда тұздың едәуір көп мөлшері бар. Тек бір Бугадтайлы
өзенінің өзінде тұздың 4 млн.тонна қоры бар [2].
Доломит өндіру алаңының картасы 3-суретте көрсетілген:
3-сурет. Доломит қазба орнының орналасқан жерінің картасы
2.2. Тау жұмыстарының сипаттамасы
Төменгі Жанақорған бөлігіндегі доломит өндіру алаңын, оның құрылымын,
сапасын зерттеп, геологиялық және тау техникалық анализ қорытындысынан және
жасалған есептеулерден келесіні тұжырымнан және 1-кестеден көруге болады:
▪ Өнімнің төзімділігін, күштілігін, сапасын, көлемін зерттеп, ТКЗ
классификациясына сүйеніп өндіріс алаңын 1 группаға жатқызуға болады;
▪ Обьект масштабы және сапасы жағынан, бағалау кондициясының
талаптарына сай орташа алаңдарға сай келеді.
1-кесте Эксплуатациялаудың таутехникалық шарттарының сипаттамасы
№ Тау кенініңПротодьяконов Классификация б-ша кен Тығыздығы
атауы шкаласы бойыншакатегориясы
мықтылық тм³
коэффициенті
Мықтылығы Экскавациялау
бойынша қиындығы
бойынша
Доломит 8-10 504-3206 6(ЕНВ) 2,79-2,84
кгсм³
Геологиялық және тау техникалық шарттар бойынша доломиттің шығыс жатық
құлау бұрышымен оңтүстiк қабаттық жатуы болады. Жалпы алғанда доломиттердiң
туған жерiнiң жаруының шарттары қолайлы. Қазба орны орналасқан жазықтың
біркелкі еместігіне қарамастан, ол жерде доломит өндірумен қатар таулы
дайындық жұмыстары жүргізіледі. Қазба орнын ашу және эксплуатация жасау
бөлігі А категориясына жатады. Қазба жұмыстары циклді технологиялық
транспорттармен қатар, бұрғылау және жарылыс жасау жүйелерімен жүргізіледі.
Орналастырудың, жару жұмыстарының жыныстардың ашылған жерлерiне байланысты
болмашы көлеммен қайырмаларда, карьер өрiсiнiң шектерiне тау қарсылық
бiлдiрудi шекарада ескерiледi [5].
Эксковатормен өңделетін кертпештің (уклон) биіктігі 5-10м құрайды,
кертпештің қиябет бұрышы 80º, енбенің ені 14метрден кем емес.
Өнімді алудың технологиялық сұлбасы:
• бұрғылап ату жұмыстары
• пайдалы қазбаны бөліп алу
• таулы массаны тиеу
• тұтынушыларға тасымалдау
2.3. Доломиттін физико-химиялық қасиеттері
3-сурет. Доломиттің сыртқы көрінісі
Доломитті құрылыс материалы және әр түрлі бетон маркаларын толықтырушы
деп анықтайтын факторлар томендегідей: құрамында балшықтың, саздың болуы,
шаң, кремнезем ерітіндісі, мықтылығы, суыққа төзімділігі және физико-
механикалық құрамына байланысты.
Төменгі Жанақорған участогіндегі қазба орнында келесідей сынама жұмыстары
жүргізілді:
• физико-механикалық және шлиф дайындауға қолданылатын іріктеменің
сынамасы.
• Толық физико-механикалық төзімділігін анықтайтын іріктеме сынамасы.
• Химиялық анализ жасау үшін іріктеме.
• Бетон жасауға қолданылатын қиыршық тастың лабораториялық-
технологиялық сынамасы.
• Қиыршық тастың жарамдылығын анықтайтын сынама.
• Канав және карьерлерден алынған 10x10x10см монолит іріктемесі.
• 30x30x30см өлшемдегі монолит іріктемесі.
Зерттеулер 2-кестеде көрсетілгендей құрылыс үшін табиғи тастан қиыршық тас
алу (ГОСТ 8267-64), ауыр бетон толтырғыштары (ГОСТ 10268-62), жол
бетондары (ГОСТ 8424-63), асфальтбетон қоспалары (ГОСТ 9128-59) талаптарына
сай жүргізілді.
Зерттеулер нәтижесі бойынша (3-кесте) доломиттің мықтылығы 504 пен 3206
кгсм² аралығында өзгереді. (ГОСТ бойынша ол 300-800кгсм² аралығында болу
керек). Зерттелген 97 үлгінің ішінен тек 4 үлгі ғана 504-800кгсм²
аралыңында мықты болып шықты. Доломиттің көлемдік салмағы – 2,67 дан 2,85
гсм³, ал удельді 2,80-2,89 гсм³ құрады.( ГОСТ бойынша олар 2,6 гсм³
және 2,80 гсм³-ден кем болмау керек) [4,5].
Суды сіңіру қабілеті төмен көрсеткішті көрсетті және 0,09 бен 1,79%
аралығында өзгеріп отырады (Ал талапқа сай бұл көрсеткіш 10% аспау керек).
2-кесте. Табиғи тастан алынған қиыршық тасқа талаптар
Атауы ГОСТ
Құрылыс жұмыстарына арналған қиыршық тас 8267-64
Ауыр бетон үшін толықтырғыш 10268-62
Жол бетондары үшін қиыршық тас 8424-63
Асфальтбетон қоспасы үшін қиырщық тас 9128-59
Бутовый камень ТУ 159-53, ТУ 35-53
3-кесте. Зерттеулер нәтижесі бойынша доломиттің қасиеттері
корсеткіштер ГОСТ,ТУ өндірілген зат қорытынды
талаптары нәтижесі
Мықтылық шектері, 300-800 кем емес504-3206 Талаптан бірталай
кгсм² аса
Көлемдік салмағы, 2,6 кем емес 2,67-2,85 Нормадан асып түседі
гсм³
Меншікті салмағы, 2,8 кем емес 2,8-2,89 Нормадан асып түседі
гсм³
Су сіңіру, % 10 аспау керек 0,09-1,79 Нормадан бірталай
асады
Жұмсаруы 1,43
Кеуектілігі, % 1,51
Химиялық құрамы Күкірт қышқылы, пеш түбі және ине сияқты бөліктері
нормаға сай
Химиялық құрамы жағынан доломит түрлері 1 туысқа біріктіріледі. Құрамындағы
қоспалар нормаға сай. Мұндай доломит түрлері, яғни физико-механикалық
жағынан, 1200 маркалы қиыршықтас жасауда, 400-600 маркалы бетон жасауда
қолданылады. Сонымен қатар, қиыршық тастар ыстық, жылы асфальт бетон
өндірісінде және 400 маркалы бетон жасауда кеңінен қолданылады [5].
Тәжірибелік бөлім
3. Штат жағдайындағы табиғи қоршаған ортаға әсерді
бағалаудың әдістемесі
Қоршаған ортаға әсерді бағалау жүргізу қиын жоба болып табылады. Себебі,
әр түрлі зерттеу сфераларынан көптеген факторлар қарау қажет. Сонымен
қатар, барлық мінездемелерге дәл анализ жасап, оған сандық баға беру қажет.
Бұл жағдайда қолданылатын әдіс экспертті бағалау әдісі. Бұл әдіс баллдық
бағалау системасына негізделген. Мұнда бағалаудың 5 деңгейі қолданылады.
Төмендегі кестеде бағалау критерилері көрсетілген.
Әсердің кеңістіктегі параметрлері, технологиялық шешімдерге анализ жасау,
қоршаған ортаның ластануының таралу аймағын математикалық модель арқылы
және экспертті бағалауға негізделіп анықталады. Кестеде көрсетілген
пронстрансті масштабты бөлімдер әсер етудің таралу аймағына сүйеніп
бөлінген.
Ал әсер етудің уақытша параметрі табиғи ортаның жеке компоненттеріне
техникалық анализ жасау арқылы, аналитикалық және экспертті бағалау арқылы
жүргізіледі. Мұнда бағалаудың 5 категориясы бар.
Әсердің интенсивтілігі де баллдық жүйеге сүйенеді.
Қоршаған ортаның жеке элементi қызметiнiң әсерiнiң маңыздылығын анықтау
үшiн, әсердiң көрсеткiштерiнiң қоршаған ортаның осы компонентi үшiн
комплекстелуі орындалады. Әсердiң кешендi баллы аудан бойынша әсердiң
көрсеткiштерiнiң баллдарының көбейтуi жолымен анықталады, әр уақытта және
қарқын. Әсердiң маңыздылығы бес градация бойынша анықталады. Интегралды
бағаның градациялары төмендегі кестеде көрсетілген.
Штаттық жұмыс тәртiбiндегi қоршаған ортаға өндiрiстiк обьектінің әсерiнiң
кешендi бағасының нәтижелерi кестелiк формаларда көрiнедi. Қызметтер әрбiр
түр үшiн негiзгi технологиялық үдерiстермен анықталады. Әрбiр процесс үшiн
көздер және әсердiң факторлары анықталады. Әсерлер кiшiрейту бойынша табиғи
ортаны қорғау шараларының есепке алуымен не бiр табиғи ортаға, және бұл
әсерлер күтiлетiн зардаптарға анықталған интегралды баға берiледi. Көлденең
графтарда көздер және әсердiң факторы оған сәйкес қызмет түрлерiнiң тiзiмi,
табиғи орталардың тiзiмi тiгiнен берiлген матрица нәтижеде пайда болады.
Бұл графтардың қиылысуында интегралды бағаның көрсеткiшi көрінеді.
(төтенше, жоғары, орташа, төмен, қарапайым) [6].
4-кесте. Әсердiң масштабтарының шкаласы және экологиялық зардаптардың
градациясы
Әсердiң масштабы Әсер және потенциалдық бұзушылықтардың
(салыстырмалы әсер ранг беруiнiң көрсеткiштерi
және бұзушылықтың
рейтингi)
Кеңістіктегі әсердің масштабы
Нүктелі (1) Сызықтылар үшін аудан объектілері мен жатсынулар
зонасының шекарасының әсер ету ауданы 1
Га-дан(0,01км²) кем емес, бірақ сызықты объекттен
10 метрден алып тасталынады.
Жергілікті (2) Сызықтылар үшін аудан объектілері мен жатсынулар
зонасының шекарасының әсер ету ауданы 0,01-1км²,
бірақ сызықты объекттен 10-100 метрден алып
тасталынады.
Шектелген (3) Аудан объектілері үшін әсер ету ауданы 1-10 км²
немесе алып тастауға сызықты объекттен 100-1000 м.
Территориялық (4) Аудан объектілері үшін әсер ету ауданы 10-100 км²
аралығында немесе сызықты ауданнан 1-10км.
Аймақтық (5) Аудан объектілері үшін әсер ету ауданы 100 км² артық
немесе сызықты ауданнан 100 км.
Әсердің уақытша масштабы
Қысқа мерзімді (1) Әсердің ұзақтығы 10 тәуліктен кем емес
Уақытша (2) 10 Тәуліктен 3 айға дейін
Созылмалы (3) 3 айдан 1 жылға дейін
Көп жылдық (4) 1 жылдан 3 жылға дейін
Тұрғылықты (5) Әсер етудің ұзақтығы 3 жылдан артық
Әсердің қарқындылығы (өзгерістің қайтымдылығы)
Болмашы (1) Ортаның өзгерiстерi табиғи флуктуациялардың шегінен
шығады
Әлсіз (2) Ортаның өзгеруі табиғи флуктуациядан артық болады,
бірақ толығымен қайта қалпына келеді.
Шамалы (3) Ортаның өзгеруі табиғи флуктуациядан артық болады,
бірақ майып элементтердiң толық қалпына келу
қабiлеттiлiгі жартылай сақталынады.
Күшті (4) Ортаның өзгерiстерi түбегейлi, өз қалпына келуі
қиын.
Экстремальді (5) Ортаға әсер оның қайтымсыз өзгерiстерiне алып
келеді, өз қалпына келу мүмкiн емес.
Әсердiң интегралды бағасы (әсердiң жиынтық
маңыздылығы)
Болмашы (1) физикалық ортадағы негативтi өзгерiстер аз көрiнеді
немесе болмайды
Төмен (2-8) Табиғи өзгерістер шеңберіндегі орта өзгерістері.
Популяция және бiрлестiктер нормалы деңгейлерге,
оқиғадан кейiнгі жылы қайтарылады.
Орташа (9-27) Ортадағы өзгерiстер табиғи өзгерiстердiң шынжырынан
асады.
Орта ешкімнің қатысынсыз бірнеше жыл бойы қалпына
келеді.
Жоғары (28-64) Ортаның өзгерiстерi табиғи өзгерiстер шегінен едәуiр
шығады.
Қайта қалпына келу 10 жылға созылуы мүмкін.
Төтенше (65-125) Орнықты құрылымдық қайта құрулар айқындалады. Қайта
қалпына келу 10 жылдан көп уақытқа созылуы мүмкін.
5-кесте. Штаттық тәртiптегi қоршаған ортаға әсердiң бағасының матрицасы
әсерлер дәрежесі Маңыздылық
Интегралды дәрежесі
баға
Кеңістікті Уақытша Әсердің балл маңызы
масштаб Масштаб Қарқынды-лығы
Нүктелі 1 Қысқы Болмашы 1 1 1 Болмашы
Уақытты 1
Локальді 2 Уақытша 2 Әлсіз 2 8 2-8 Төмен
Шектеулі 3 Созылмалы 3 Шамалы 3 27 9-27 Орташа
ТерриториальдіКөпжылдық 4 Күшті 4 64 28-64 Жоғары
4
Аймақтық 5 Тұрғылықты 5 Экстремальді 5 125 65-125 Төтенше
4. Атмосфералық ауаға әсердiң бағасы
4.1. Климатқа сипаттама
Аудан климаты шұғыл континентті-құрғақ, жазы ыстық, қысы суық. Ең
суық айдың (қаңтар) орташа температурасы - 6,9ºC. Ең ыстық айдың (шілде)
орташа температурасы + 34ºC . Қар жамылғысы әлсіз, тез ерігіш.
Ауданға тән климатық ерекшелігі – солтүстік-шығыс бағытында жиі соғып
тұратын жылдамдығы 5 мс болатын жел [4-сурет, 6-кесте].
Жылдық жауын шашын мөлшері 75,5 мм - ден 136 мм - ге дейін. Көп мөлшері күз-
қыс айларында түсетін жауын-шашын. Жаз айында сирек, қысқа ақ жауындар
кездеседі. Бұл территория жартылай шөлейт зонасында орналасқан. Аудандағы
негізгі су артериясы - Сырдария өзені, қазба орнынан 30-35 км қашықтықта,
оңтүстік - батысқа қарай ағып жатыр. Доломит кен орнынан оңтүстік - шығысқа
қарай 11 км қашықтықта, ауыз-су және техникалық сумен қамтамасыз ететін
бұлақ бар [2,3].
4-сурет - Жылдық жел мөлшері
6-кесте. Атмосферадағы климаттық, метеорологиялық шарттар және
коэффициенттер, қоқыстайтын заттардың ыдырауының анықтайтын шарттар
мiнездемесі
№ Аталуы Маңызы
1 Климаттық аудан IV-A
2 Атмосфераның стратификациясына қатысты коэфф. А 200
3 Жергілікті рельеф коэффициенті 1
4 Орташа жылдық ауа температурасы, ºС +15.0ºC
абсалютті минимум -6.9ºC
абсалютті максимум +34.0ºC
5 Желдің орташа жылдық ағыны, %
С 22
СВ 14
В 17
ЮВ 9
Ю 9
ЮЗ 5
З 11
СЗ 12
Штиль 16
6 Желдің жылдамдығы, қолданылуының қайталанылуы, 5 мсек 16
7 Желдің орташа жылдық жылдамдығы, мсек 4.0
4.1.1 Зиянды қоспалардың ыдырау үшiн қолайсыз жағдайды анықтайтын
метеорологиялық ерекшелiктер
Ортаның метеорологиялық жағдайы атмосфералық ауаға түскен зиянды
қоспалардың ыдырауына қолайлылық жасайды. Атмосферадағы зиянды қоспаларды
ыдыратуға ықпал ететін ең үлкен ластайтын заттардың таратуына желдiң және
температуралық тәртiптердің, бұдан басқа үлкен ықпалда болатын мұндай
жылдық құбылыстар және физикалық факторлар: тұмандар, тұнбалық және күн
радиацияның тәртiбi әсер болады.
Тұман тамшылары, және де осы маңай астына төселген бетғана емес,
ауаның жоғары жатқан өте кiр басқан жiктерiнен де қоспаларды қылғиды.
Қоспаларды шоғырландыру бұл себептен тұманның жiгiнде жинақталады және оның
үстiнде азаяды. Желдер қоспалардың атмосферасында тасымалдауына және
ыдыратуға маңызды ықпалы тигізеді, әсiресе әлсiз желдер.
Егер, бұл шарттарда инверсиялар байқалса, уақыт дегенмен бұл өте
ысытылған лақтыруларды көтеру едәуiр үлкеедi, олар бытырайтын атмосфераның
қабатында "потолок" қоспаларын шоғырланады. Зерттеліп отырған аудандағы ауа
райының құрғақшылығынан атмосферадағы тұнбалардың арқасында, өздiгiнен
тазартуға мүмкiндiк туғызбайды.
Күн радиация атмосферадағы фотохимиялық реакциялары және көз
лақтыруларынан атмосфера қолға түсетiн бастапқы затқа қарағанда жиi
улағыштық қасиеттерден астам ие болатын әр түрлi екiншi өнiмдердiң
құрастыруын ескертедi.
Сайып келгенде, Қызылорда облысы аумағының климаттық шарттарының
жиынтығы: желдiң тәртiбi, желсiздiк, тұман, температуралық инверсиялар және
тағы басқалар, өздiгiнен тазартуға атмосфераның қабiлеттiлiгiн анықтайды
[16,28].
4.2. Ауа ортасының қазiргi күйiнiң сипаттамасы
Зерттеліп отырған территорияның ауа ортасының қазіргі жағдайын білу
үшін, 2010 жылы осы телімде жүргізілген мониторингтік зерттеулер
қорытындысы пайдаланылды.
Ауа атмосферасын зерттеу жұмыстары Төменгі Жанақорған участогінің
санитарлы-қорғалған аумағында жүргізілді.
Алынған кен пробаларына “Aspan Tau Ltd” ЖШС экологиялық аналитикалық
лабораториясында 2010жылы 01 сәуірде жүргізілді.
Зиянды заттардың сипаттамасын білу үшін төмендегідей заттардың үлгілері
алынды:
• органикалық емес шаң
• көміртегі оксиді
• азот оксиді
• күкірт оксиді
• көмірсутектер
Зерттеу қорытындысы 5-суретте көрсетілген.
Органикалық емес Көміртегі Азот
Күкірт
шаң оксиді
диоксиді диоксиді
- СЗЗ шекарасындағы, мгм3 - ШРК, мгм3
5-сурет. Зерттеу обьектісіндегі зиянды заттардың концентрациясы
4.3.Атмосфераға шығатын ластағыш заттардың негізгі көздері
Карьердегі ауа алабының негізгі ластағыш көздері, олар: технологиялық
құрылғылар, спецтехникалар және автотранспорт т.б.
Тау жұмыстарының жүргізілуі барысында келесі технологиялық процестер
нәтижесінде атмосфераға зиянды заттар шығарылады:
• техниканың ішкі двигательдеріндегі дизельдің жануынан;
• арту түсіру жұмыстары, шаң пайда болады;
• шаңды материалдардың сақталуы;
• бұрғылау және жару жұмыстары.
Карьерден пайдаланылатын технологиялық құрылғылардан, спецтехникалардан
және транспорттан атмосфераға ұйымдастырылмаған зиянды қалдықтар
шығарылады. Тау жұмыстарын жүргізу кезеңіндегі құрылғыларға, арнайы техника
мен транспортқа дизельдіжанармай мен этилденбеген бензин пайдаланылады.
Өндірістік жұмысқа ГСМ бойынша дизельді жанармай - 0,94 тжылына, бензин -
4,96 тжылына жұмсалынады.
Ұйымдастырылмаған қалдық көздеріне 6001-ден басталатын 4 санды номер
қолданылады. Зиянды зат қалдықтарының жалпы негізгі көздері – 7 түрлі,
барлығы да ұйымдастырылмаған қалдық көздері [9,10,20,36].
Доломит кен орнының ауа атмосферасының негізгі ластаушы көздері
7-кестеде көрсетілген.
7-кесте. Тау жұмыстарының нәтижесінде атмосфераға шығатын заттардың
көздерінің тізімі
№ көздер Көздердің аталуы Жұмыс уақыты, Саны,
сағ. дана
6001 Бұрғылау-жару жұмыстары 2080 1
6002 Бульдозер 4160 1
6003 Экскаватор 4160 1
6004 Автосамосвал 4160 5
6005 Погрузчик 4160 1
Автотранспорт (ДВС)
6006 Дизельді жанармаймен жұмыс 33280 8
істейтін спецтехника және
транспорт
6007 Бензинмен жұмыс істейтін 520 1
спецтехника және транспорт
4.4. Атмосфераны ластайтын заттардың шығарындыларының есептеулерiнің
анализі
Атмосфералық ауаға зиянды заттардың лақтыруларының (ұйымдасқан және
ұйымдаспаған) барлық көздеріне арналған есептеулер жүргiзiлдi. Есептеулер
Қазақстан Республикасының аумақ жұмыс iстейтiн нормативтiк және
әдiстемелiк құжаттарына сәйкес, сонымен бiрге каръереге, тау - кен
жұмыстарының технологиялық параметрiне сәйкес орындалды. Есептеулерде
қолданылатын жабдықтың техникалық харктеристикалары есепке алынды.
Қолданылған әдістемелік құжаттар:
• Құрылыс өндiрiсi кәсiпорындары материалдарының атмосфераны
ластайтын заттардың лақтыруларын есептеудiң әдiстемесi Приложение №11
ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрінің бұйрығы бойынша, 18.04.2008.
№100 - п.
Тау - кен жұмыстарының өткiзуiнде карьерден атмосфераны ластайтын заттардың
шығарылымдарының тiзiмі және көлемі 8-кестеде көрсетілген.
8-кесте. Тау жұмыстары нәтижесінде атмосфераға түсетін заттардың көлемі мен
тізімі
ШРК ШРК с.с.,ҚауіптілікЗаттың Заттың
Код Заттың аталуы м.р. ОБУВ бойынша шыға- шыға-
мгм³ мгм³ сынып- рын- рын-
талуы дысы. дысы.
гс тжыл
2909 Органикалық емес шаң 0.5 0.15 3 0.9673 7.6278
0337 Көміртек оксиді 5.0 3.0 4 7.5907 4.1507
0301 Азот диоксиді 0.085 0.04 2 4.4663 1.0137
0304 Азот оксиді 0.4 0.06 3 0.7410 0.1264
0328 Күйе 0.15 0.05 3 0.0016 0.0175
0330 Күкірт диоксиді 0.5 0.05 3 0.0054 0.0287
0703 Бензапирен - 0.000001 1 0.00000060.0000013
2754 Көмірсутектер С12-С19 1.0 - 4 0.0002 0.0283
2704 Мұнайлы бензин 5.0 1.5 4 0.2650 0.4961
Барлығы 14.2375 13.4892
8-кестеде көрсетілгендей, атмосфераны ластайтын заттардың шығарылымдар
есептеулерiн талдауының негiзінде, зиянды заттардың барлық жалпы
шығарылымдарынан негiзгi ластайтын заттар органикалық емес шаң (71.6%),
көміртек оксиді (21.1%) және азотты диоксид (5.2%) болып табылғанын
қорытынды жасауға болады [9,12,13].
Доломит қазба орнындағы атмосфераны ластайтын заттарының жалпы
шығарындыларының әрбiр көздiң үлесiнiң еншiсi төмендегі 6-суретте және
олардың әсер ету аймағы төмендегі карталарда көрсетілген.
6-сурет. Атмосфералық ауаның ластануының әрбiр көз деңгейінің үлес еншiсі
Азот оксиді Азот диоксиді Көміртек
оксиді
Күкірт диоксиді Көмірсутектер Органикалық емес
шаң
Күйе Бенз(а)пирен
0301 Азот диоксиді қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.004-ке жетеді.
0304 Азот оксиді қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.004-ке жетеді.
0328 Коміртегі (Күйе) қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.004-ке жетеді
0330 Күкірт диоксиді (күкірт ангидриді) қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.025-ке жетеді.
0337 Көміртегі оксиді қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.02-ге жетеді.
0703 Бенз(а)пирен қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.02-ге
жетеді.
2704 Бензин қоспасы (мұнайлы бензин)
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.024ке жетеді.
2909 органикалық шаң қоспасы:
Изосызықтар
X=330 Y=350 нүктесінде
ШРК-нің максимальді концентрациясы 2084-ке жетеді.
4.5. Авариялық шығарындылар
Апат жағдайлары бiрқатар жағдайда пайда бола алады: бұрғылама және
жарылыс жұмыстары, жеке агрегаттар, тетiктер, агрегатты механикалық
бүтiндiктiң бұзушылықтарының жанында, жанғыш сұйықтықтардың ағындыларының
жануында тағы сол сияқтылар.
Апат жағдайларының пайда болулары себептері, жарылыс жұмыстардың
өткiзуiнде болатын: жарылғыш заттарды пайдалану туралы техника
қауiпсiздiгiн орындамау.
Технологиялық регламентi және доломиттердiң кен орнындарындағы техника
қауiпсiздiгiн орындау барысында, апат жағдайларының пайда болуының
мүмкiндiгі болмашы ғана.
4.6. Атмосферадағы ластайтын заттардың ыдырау есебінің нәтижелерінің
талдауы
Атмосфераның жерге жақын жiгiндегi ластайтын заттардың ыдырауын
есептеу, ҚР-ның аумағындағы ЭРА (1.7 нұсқа) бағдарлама кешенiнде
жүргiзiлдi.
Атмосферадағы зиянды заттардың ыдырауларын есептеуде 01.04.2010 жылы
Aspan Tau Ltd ЖШС-нің эко-аналитикалық зертханасы жүргізген, аумақтағы
доломиттер қазба кен орнындағы экспедициялық тексерулерiнiң нәтижесі
ескерілді:
• органикалық емес шаң – 0.15 мгм³
• көміртек оксиді – 0.35 мгм³
• азот оксиді – 0.01 мгм³
• күкірт оксиді – 0.01 мгм³
Ластайтын заттардың максимал шоғырландыруларының есебі атмосфераның
жерге жақын жiгiндегi жергiлiктi координаталар жүйесiнде өндiрiп алынды.
Пiшiндеу ауданы 200 м адымы бар жабулы бiр қалыпты тордың, 1600 х1800 м
тараптарының өлшемдерi бар есептi тiк төртбұрышпен берілген.
ШЖК бойынша, санитарлық қорғаныш аймағының шекарасында ластайтын
заттардың шоғырландыруларының максимал мәндерi және шоғырландыру 9-
кестеде көрсетілген. Доломит кен орнында ыдырауды есептеудiң нәтижелерін
талдау, санитарлық қорғаныш аймағының шекарасында барлық ингредиенттерге
арналған атмосферадағы ластайтын заттардың ШЖК асып кетуі өндiрiстiк жұмыс
iстегенде байқалмайтынын көрсетті [10,12].
9-кесте – Доломиттер кен орнының СҚА шекарасында барынша көп
концентрациясы және ластайтын заттардың концентрациясының мәні
ШЖК ШЖК ҚауіптілікКонц. СҚА
Код Заттың аталуы м.р. с.с., бойынша макси- шекара-сы
мгм³ ОБУВ сынып- мальді ндағы
мгм³ талуы мәні, ШЖКконц.,
ШЖК
2909 Органикалық емес шаң0.5 0.15 3 2.084 0.6195
0337 Көміртек оксиді 5.0 3.0 4 1.208 0.2621
0301 Азот диоксиді 0.085 0.04 2 4.574 0.6991
0304 Азот оксиді 0.4 0.06 3 1.587 0.2615
0328 Күйе 0.15 0.05 3 0.0036 0.0010
0330 Күкірт диоксиді 0.5 0.05 3 0.0249 0.0218
0703 Бензапирен - 0.0000011 0.0204 0.0058
2754 Көмірсутектер 1.0 - 4
С12-С19
0301+0330Суммацияның тобы - 4.598 0.7203
4.7. Атмосфералық ауаға әсердiң азайтылуы бойынша әсер және шараның бағасы
Атмосфераға лақтырулардан алған нәтижелер және зиянды заттардың
ыдырауының пiшiнiн талдап, доломит кен орнындағы тау жұмыстарының
атмосфераға әсер ету масштабының шкаласы төмендегідей:
• әсердің кеңістікті масштабы – жергілікті (2) - әсер ету аумағы 0.01-1
км² объектілі аудандар үшін.
• әсердің уақытша масштабы – тұрақты (5) - әсердің ұзақтығы 3 жылдан
артық.
• әсердің қарқындылығы - әлсіз (2) – ортаның өзгеруі табиғи
флуктуациядан артық, бірақ орта толығымен қайта қалпына келеді.
Атмосфералық ауаға тау-кен жұмыстарының әсерiнің интегралды бағасының
анықтаулары үшiн, әсердiң алған көрсеткiштерiнiң жүйеленуін орындаймыз.
Доломиттер кен орнындағы атмосфералық ауаға тау-кен жұмыстарының әсерiн
төмендету үшiн келесi техникалық және ұйымдастыру шараларының өткiзуi
қарастырылады:
✓ техниканың дер кезiнде және сапалы қызмет көрсетуi;
✓ отынмен жүретін машиналар және тетiктерi, автокөлiктер, арнайы
техниканың толтыруы әдейi орнатылған орындарда орындалуы керек.
✓ Атмосфералар жол машиналарының дизел қозғаушыларының жан-жақты
зерттеген газдарымен ең төменгi ластануды анықтайтын шартпен және
жабдықтар қозғаушының дұрыс пайдалануы, берiлiс жүйесi және отынның
енгiзуiн дер кезiнде реттеу болып табылады.
✓ Қолданылатын машиналардың параметрi, жабдық, қоршаған ортаға жан-
жақты зерттеген газдардың құрамының бөлiгi, шу, дiрiлдеудегi көлiк
құралдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Төменгі Жанақорған учаскесіндегі доломитті
ашық әдіспен өндірудің қоршаған ортаға әсерін бағалау жобасы, өндірістік
обьектілердегі кәсіпорындардың қызмет нәтижесінің қоршаған ортаға
потенциалды әсерінің бағасына анализ жасауды қамтиды.
Қоршаған ортаға әсерді бағалауды жүргізудің мақсаты табиғи ортаның жағдайын
оқып білу, қоршаған ортаға әсер ететін тұрмыстық және т.б. обьекттердің
масштабын, деңгейін, сипаттамасын және осы әсерлердің салдарын анықтау
болып табылады.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау жобасы, жағымсыз әсерлерді тудыруы мүмкін
тұрмыстық және басқа да жобаны іске асырудағы шешімдерді қабылдауға,
экологиялық салдарды бағалауға және де қоршаған ортаға зиянды әсерлер
мөлшерін азайтып, шектеуге мүмкіндік береді.
Қоршаған ортаға әсерді бағалау келесідей бөлімдерді қамтиды:
▪ Атмосфераны, гидросфераны, литосфераны, флора мен фаунаны, қоғамдық
сфераны қоса алғандағы, қоршаған орта жағдайының заманауи
сипаттамасын қамтиды;
▪ Антропогендік факторлар нәтижесінде туындаған, қоршаған орта
негізгі ластаушыларына деңгейі бойынша приоритетті анализ жасау;
▪ Қоршаған ортаға әсер ететін антропогендік ықпалдарды азайту
мақсатындағы табиғатты қорғау іс шаралары;
▪ Қоршаған ортаның мониторингін ұйымдастырудағы ұсыныстар;
▪ Кәсіпорындардың өндірістік обьектілеріндегі экологиялық тәуекелге
баға беру;
▪ Қоршаған ортаға әсердің экологиялық салдарларына түсінік.
1. Қоршаған ортаға әсерді бағалау, төменде көрсетілген негізгі
документтердің талаптарына сай жасалады. Олар:
▪ Қазақстан Республикасының экологиялық кодексі (№212-3 ҚРЗ
09.01.2007ж.)
▪ Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау министрінің
бекіткен бұйрығына сай Қоршаған ортаға жоспарлы, жоспардан тыс
тұрмыстық және басқа да іс әрекеттен туындаған әсерге баға беру
туралы инструкция (28.06.2007, №204-п)
▪ Биоресурстарға әсерді бағалауда қолданылатын ұсыныстар
(Минэкобиоресурс ҚР, 23.08.1996)
▪ Қазақстан республикасының заңды және нормативтік күші бар
құжаттары.
Бұл аймақта ҚОӘБ-ті жасауда ресми материалдар, Қызылорда облысында алдан-
ала жүргізілген зерттеу жұмыстарының қорытындылары және ғылыми әдебиеттер
қолданылды.
Қоршаған ортадағы әсерді бағалау Қазақстан Республикасының заңына сай
талаптарына және қоршаған ортаны қорғау аумағындағы нормативтік актілер
негізінде жүргізілді [1].
“ҚазПром-Қызылорда” компаниясы “ҚазПром-Неруд” Консорциумының құрамына
кіреді.
Консорциум құрылымы:
▪ ЖШС “Шалхия-Неруд Компаниясы”
▪ ЖШС “ҚазПром-Қызылорда Компаниясы”
▪ ЖШС “Жанақорған-Неруд материалдар Компаниясы”
▪ ЖШС “Павлодар-Неруд Компаниясы”
2. Жобаланушы жобаға қысқаша сипаттама
2.1.Ауданға жалпы сипаттама
Нысан, яғни төменгі Жанақорғандағы доломит кен орнының орналасқан
аймағы, Қызылорда облысы Жанақорған ауданынан солтүстік батысқа қарай 18
км қашықтықта орналасқан.
Өндіру алаңының географиялық кординаты келесідей: Гринвич бойынша
44º00´ солтүстік ендікте, 67º26´ шығыста. Облыс орталығы Қызылорда
қаласынан, өндіріс алаңы 200км қашықтықта орналасқан. Жақын орналасқан елді
мекен Шалхия кенті, өндіріс алаңынан 5км қашықтықты орналасқан.
Өндіру алаңы орналасқан аудан жазықтық депрессиясына сай келеді. Ол
дегеніміз, бұл алаң солтүстік шығысында Қаратау мен оңтүстігінде Қызылқұм
жерінің аралығында орналасқан. Яғни біркелкі тегіс емес.
Экономикалық жағынан аудан ауыл шаруашылығымен, оның ішінде мал
шаруашылығымен айналысады. 20 км қашықтықта Сырдария өзенінің жағалауында
егін шаруашылығы бет алған. Мысалы, күріш өсіру, мақта өсіру, т.б.
дақылдар.
Жергілікті құрылыс материалы ретінде әктастар, доломиттер, кірпіш,
құм, грави кеңінен өндіріліп, қолданылады. Ауданды энергиямен Южказэнерго
энергожелісі қамтамасыз етеді. Жанармай ресурсы, құрылыста қолданылатын
орманды жерлер жоқ. Олар республиканың басқа региондарынан жеткізіледі.
Өндіру алаңына ең жақын орналасқан елді мекен Жанақорған. Жанақорғанда
тамақ өнеркәсібімен айналысатын бірнеше ұсақ мекемелер бар. Соңғы жылдары
Жанақорғанда құрылыс материалдар өндірісі қарқынды даму үстінде. Мысалы,
кірпіш заводы. Ауданда тұздың едәуір көп мөлшері бар. Тек бір Бугадтайлы
өзенінің өзінде тұздың 4 млн.тонна қоры бар [2].
Доломит өндіру алаңының картасы 3-суретте көрсетілген:
3-сурет. Доломит қазба орнының орналасқан жерінің картасы
2.2. Тау жұмыстарының сипаттамасы
Төменгі Жанақорған бөлігіндегі доломит өндіру алаңын, оның құрылымын,
сапасын зерттеп, геологиялық және тау техникалық анализ қорытындысынан және
жасалған есептеулерден келесіні тұжырымнан және 1-кестеден көруге болады:
▪ Өнімнің төзімділігін, күштілігін, сапасын, көлемін зерттеп, ТКЗ
классификациясына сүйеніп өндіріс алаңын 1 группаға жатқызуға болады;
▪ Обьект масштабы және сапасы жағынан, бағалау кондициясының
талаптарына сай орташа алаңдарға сай келеді.
1-кесте Эксплуатациялаудың таутехникалық шарттарының сипаттамасы
№ Тау кенініңПротодьяконов Классификация б-ша кен Тығыздығы
атауы шкаласы бойыншакатегориясы
мықтылық тм³
коэффициенті
Мықтылығы Экскавациялау
бойынша қиындығы
бойынша
Доломит 8-10 504-3206 6(ЕНВ) 2,79-2,84
кгсм³
Геологиялық және тау техникалық шарттар бойынша доломиттің шығыс жатық
құлау бұрышымен оңтүстiк қабаттық жатуы болады. Жалпы алғанда доломиттердiң
туған жерiнiң жаруының шарттары қолайлы. Қазба орны орналасқан жазықтың
біркелкі еместігіне қарамастан, ол жерде доломит өндірумен қатар таулы
дайындық жұмыстары жүргізіледі. Қазба орнын ашу және эксплуатация жасау
бөлігі А категориясына жатады. Қазба жұмыстары циклді технологиялық
транспорттармен қатар, бұрғылау және жарылыс жасау жүйелерімен жүргізіледі.
Орналастырудың, жару жұмыстарының жыныстардың ашылған жерлерiне байланысты
болмашы көлеммен қайырмаларда, карьер өрiсiнiң шектерiне тау қарсылық
бiлдiрудi шекарада ескерiледi [5].
Эксковатормен өңделетін кертпештің (уклон) биіктігі 5-10м құрайды,
кертпештің қиябет бұрышы 80º, енбенің ені 14метрден кем емес.
Өнімді алудың технологиялық сұлбасы:
• бұрғылап ату жұмыстары
• пайдалы қазбаны бөліп алу
• таулы массаны тиеу
• тұтынушыларға тасымалдау
2.3. Доломиттін физико-химиялық қасиеттері
3-сурет. Доломиттің сыртқы көрінісі
Доломитті құрылыс материалы және әр түрлі бетон маркаларын толықтырушы
деп анықтайтын факторлар томендегідей: құрамында балшықтың, саздың болуы,
шаң, кремнезем ерітіндісі, мықтылығы, суыққа төзімділігі және физико-
механикалық құрамына байланысты.
Төменгі Жанақорған участогіндегі қазба орнында келесідей сынама жұмыстары
жүргізілді:
• физико-механикалық және шлиф дайындауға қолданылатын іріктеменің
сынамасы.
• Толық физико-механикалық төзімділігін анықтайтын іріктеме сынамасы.
• Химиялық анализ жасау үшін іріктеме.
• Бетон жасауға қолданылатын қиыршық тастың лабораториялық-
технологиялық сынамасы.
• Қиыршық тастың жарамдылығын анықтайтын сынама.
• Канав және карьерлерден алынған 10x10x10см монолит іріктемесі.
• 30x30x30см өлшемдегі монолит іріктемесі.
Зерттеулер 2-кестеде көрсетілгендей құрылыс үшін табиғи тастан қиыршық тас
алу (ГОСТ 8267-64), ауыр бетон толтырғыштары (ГОСТ 10268-62), жол
бетондары (ГОСТ 8424-63), асфальтбетон қоспалары (ГОСТ 9128-59) талаптарына
сай жүргізілді.
Зерттеулер нәтижесі бойынша (3-кесте) доломиттің мықтылығы 504 пен 3206
кгсм² аралығында өзгереді. (ГОСТ бойынша ол 300-800кгсм² аралығында болу
керек). Зерттелген 97 үлгінің ішінен тек 4 үлгі ғана 504-800кгсм²
аралыңында мықты болып шықты. Доломиттің көлемдік салмағы – 2,67 дан 2,85
гсм³, ал удельді 2,80-2,89 гсм³ құрады.( ГОСТ бойынша олар 2,6 гсм³
және 2,80 гсм³-ден кем болмау керек) [4,5].
Суды сіңіру қабілеті төмен көрсеткішті көрсетті және 0,09 бен 1,79%
аралығында өзгеріп отырады (Ал талапқа сай бұл көрсеткіш 10% аспау керек).
2-кесте. Табиғи тастан алынған қиыршық тасқа талаптар
Атауы ГОСТ
Құрылыс жұмыстарына арналған қиыршық тас 8267-64
Ауыр бетон үшін толықтырғыш 10268-62
Жол бетондары үшін қиыршық тас 8424-63
Асфальтбетон қоспасы үшін қиырщық тас 9128-59
Бутовый камень ТУ 159-53, ТУ 35-53
3-кесте. Зерттеулер нәтижесі бойынша доломиттің қасиеттері
корсеткіштер ГОСТ,ТУ өндірілген зат қорытынды
талаптары нәтижесі
Мықтылық шектері, 300-800 кем емес504-3206 Талаптан бірталай
кгсм² аса
Көлемдік салмағы, 2,6 кем емес 2,67-2,85 Нормадан асып түседі
гсм³
Меншікті салмағы, 2,8 кем емес 2,8-2,89 Нормадан асып түседі
гсм³
Су сіңіру, % 10 аспау керек 0,09-1,79 Нормадан бірталай
асады
Жұмсаруы 1,43
Кеуектілігі, % 1,51
Химиялық құрамы Күкірт қышқылы, пеш түбі және ине сияқты бөліктері
нормаға сай
Химиялық құрамы жағынан доломит түрлері 1 туысқа біріктіріледі. Құрамындағы
қоспалар нормаға сай. Мұндай доломит түрлері, яғни физико-механикалық
жағынан, 1200 маркалы қиыршықтас жасауда, 400-600 маркалы бетон жасауда
қолданылады. Сонымен қатар, қиыршық тастар ыстық, жылы асфальт бетон
өндірісінде және 400 маркалы бетон жасауда кеңінен қолданылады [5].
Тәжірибелік бөлім
3. Штат жағдайындағы табиғи қоршаған ортаға әсерді
бағалаудың әдістемесі
Қоршаған ортаға әсерді бағалау жүргізу қиын жоба болып табылады. Себебі,
әр түрлі зерттеу сфераларынан көптеген факторлар қарау қажет. Сонымен
қатар, барлық мінездемелерге дәл анализ жасап, оған сандық баға беру қажет.
Бұл жағдайда қолданылатын әдіс экспертті бағалау әдісі. Бұл әдіс баллдық
бағалау системасына негізделген. Мұнда бағалаудың 5 деңгейі қолданылады.
Төмендегі кестеде бағалау критерилері көрсетілген.
Әсердің кеңістіктегі параметрлері, технологиялық шешімдерге анализ жасау,
қоршаған ортаның ластануының таралу аймағын математикалық модель арқылы
және экспертті бағалауға негізделіп анықталады. Кестеде көрсетілген
пронстрансті масштабты бөлімдер әсер етудің таралу аймағына сүйеніп
бөлінген.
Ал әсер етудің уақытша параметрі табиғи ортаның жеке компоненттеріне
техникалық анализ жасау арқылы, аналитикалық және экспертті бағалау арқылы
жүргізіледі. Мұнда бағалаудың 5 категориясы бар.
Әсердің интенсивтілігі де баллдық жүйеге сүйенеді.
Қоршаған ортаның жеке элементi қызметiнiң әсерiнiң маңыздылығын анықтау
үшiн, әсердiң көрсеткiштерiнiң қоршаған ортаның осы компонентi үшiн
комплекстелуі орындалады. Әсердiң кешендi баллы аудан бойынша әсердiң
көрсеткiштерiнiң баллдарының көбейтуi жолымен анықталады, әр уақытта және
қарқын. Әсердiң маңыздылығы бес градация бойынша анықталады. Интегралды
бағаның градациялары төмендегі кестеде көрсетілген.
Штаттық жұмыс тәртiбiндегi қоршаған ортаға өндiрiстiк обьектінің әсерiнiң
кешендi бағасының нәтижелерi кестелiк формаларда көрiнедi. Қызметтер әрбiр
түр үшiн негiзгi технологиялық үдерiстермен анықталады. Әрбiр процесс үшiн
көздер және әсердiң факторлары анықталады. Әсерлер кiшiрейту бойынша табиғи
ортаны қорғау шараларының есепке алуымен не бiр табиғи ортаға, және бұл
әсерлер күтiлетiн зардаптарға анықталған интегралды баға берiледi. Көлденең
графтарда көздер және әсердiң факторы оған сәйкес қызмет түрлерiнiң тiзiмi,
табиғи орталардың тiзiмi тiгiнен берiлген матрица нәтижеде пайда болады.
Бұл графтардың қиылысуында интегралды бағаның көрсеткiшi көрінеді.
(төтенше, жоғары, орташа, төмен, қарапайым) [6].
4-кесте. Әсердiң масштабтарының шкаласы және экологиялық зардаптардың
градациясы
Әсердiң масштабы Әсер және потенциалдық бұзушылықтардың
(салыстырмалы әсер ранг беруiнiң көрсеткiштерi
және бұзушылықтың
рейтингi)
Кеңістіктегі әсердің масштабы
Нүктелі (1) Сызықтылар үшін аудан объектілері мен жатсынулар
зонасының шекарасының әсер ету ауданы 1
Га-дан(0,01км²) кем емес, бірақ сызықты объекттен
10 метрден алып тасталынады.
Жергілікті (2) Сызықтылар үшін аудан объектілері мен жатсынулар
зонасының шекарасының әсер ету ауданы 0,01-1км²,
бірақ сызықты объекттен 10-100 метрден алып
тасталынады.
Шектелген (3) Аудан объектілері үшін әсер ету ауданы 1-10 км²
немесе алып тастауға сызықты объекттен 100-1000 м.
Территориялық (4) Аудан объектілері үшін әсер ету ауданы 10-100 км²
аралығында немесе сызықты ауданнан 1-10км.
Аймақтық (5) Аудан объектілері үшін әсер ету ауданы 100 км² артық
немесе сызықты ауданнан 100 км.
Әсердің уақытша масштабы
Қысқа мерзімді (1) Әсердің ұзақтығы 10 тәуліктен кем емес
Уақытша (2) 10 Тәуліктен 3 айға дейін
Созылмалы (3) 3 айдан 1 жылға дейін
Көп жылдық (4) 1 жылдан 3 жылға дейін
Тұрғылықты (5) Әсер етудің ұзақтығы 3 жылдан артық
Әсердің қарқындылығы (өзгерістің қайтымдылығы)
Болмашы (1) Ортаның өзгерiстерi табиғи флуктуациялардың шегінен
шығады
Әлсіз (2) Ортаның өзгеруі табиғи флуктуациядан артық болады,
бірақ толығымен қайта қалпына келеді.
Шамалы (3) Ортаның өзгеруі табиғи флуктуациядан артық болады,
бірақ майып элементтердiң толық қалпына келу
қабiлеттiлiгі жартылай сақталынады.
Күшті (4) Ортаның өзгерiстерi түбегейлi, өз қалпына келуі
қиын.
Экстремальді (5) Ортаға әсер оның қайтымсыз өзгерiстерiне алып
келеді, өз қалпына келу мүмкiн емес.
Әсердiң интегралды бағасы (әсердiң жиынтық
маңыздылығы)
Болмашы (1) физикалық ортадағы негативтi өзгерiстер аз көрiнеді
немесе болмайды
Төмен (2-8) Табиғи өзгерістер шеңберіндегі орта өзгерістері.
Популяция және бiрлестiктер нормалы деңгейлерге,
оқиғадан кейiнгі жылы қайтарылады.
Орташа (9-27) Ортадағы өзгерiстер табиғи өзгерiстердiң шынжырынан
асады.
Орта ешкімнің қатысынсыз бірнеше жыл бойы қалпына
келеді.
Жоғары (28-64) Ортаның өзгерiстерi табиғи өзгерiстер шегінен едәуiр
шығады.
Қайта қалпына келу 10 жылға созылуы мүмкін.
Төтенше (65-125) Орнықты құрылымдық қайта құрулар айқындалады. Қайта
қалпына келу 10 жылдан көп уақытқа созылуы мүмкін.
5-кесте. Штаттық тәртiптегi қоршаған ортаға әсердiң бағасының матрицасы
әсерлер дәрежесі Маңыздылық
Интегралды дәрежесі
баға
Кеңістікті Уақытша Әсердің балл маңызы
масштаб Масштаб Қарқынды-лығы
Нүктелі 1 Қысқы Болмашы 1 1 1 Болмашы
Уақытты 1
Локальді 2 Уақытша 2 Әлсіз 2 8 2-8 Төмен
Шектеулі 3 Созылмалы 3 Шамалы 3 27 9-27 Орташа
ТерриториальдіКөпжылдық 4 Күшті 4 64 28-64 Жоғары
4
Аймақтық 5 Тұрғылықты 5 Экстремальді 5 125 65-125 Төтенше
4. Атмосфералық ауаға әсердiң бағасы
4.1. Климатқа сипаттама
Аудан климаты шұғыл континентті-құрғақ, жазы ыстық, қысы суық. Ең
суық айдың (қаңтар) орташа температурасы - 6,9ºC. Ең ыстық айдың (шілде)
орташа температурасы + 34ºC . Қар жамылғысы әлсіз, тез ерігіш.
Ауданға тән климатық ерекшелігі – солтүстік-шығыс бағытында жиі соғып
тұратын жылдамдығы 5 мс болатын жел [4-сурет, 6-кесте].
Жылдық жауын шашын мөлшері 75,5 мм - ден 136 мм - ге дейін. Көп мөлшері күз-
қыс айларында түсетін жауын-шашын. Жаз айында сирек, қысқа ақ жауындар
кездеседі. Бұл территория жартылай шөлейт зонасында орналасқан. Аудандағы
негізгі су артериясы - Сырдария өзені, қазба орнынан 30-35 км қашықтықта,
оңтүстік - батысқа қарай ағып жатыр. Доломит кен орнынан оңтүстік - шығысқа
қарай 11 км қашықтықта, ауыз-су және техникалық сумен қамтамасыз ететін
бұлақ бар [2,3].
4-сурет - Жылдық жел мөлшері
6-кесте. Атмосферадағы климаттық, метеорологиялық шарттар және
коэффициенттер, қоқыстайтын заттардың ыдырауының анықтайтын шарттар
мiнездемесі
№ Аталуы Маңызы
1 Климаттық аудан IV-A
2 Атмосфераның стратификациясына қатысты коэфф. А 200
3 Жергілікті рельеф коэффициенті 1
4 Орташа жылдық ауа температурасы, ºС +15.0ºC
абсалютті минимум -6.9ºC
абсалютті максимум +34.0ºC
5 Желдің орташа жылдық ағыны, %
С 22
СВ 14
В 17
ЮВ 9
Ю 9
ЮЗ 5
З 11
СЗ 12
Штиль 16
6 Желдің жылдамдығы, қолданылуының қайталанылуы, 5 мсек 16
7 Желдің орташа жылдық жылдамдығы, мсек 4.0
4.1.1 Зиянды қоспалардың ыдырау үшiн қолайсыз жағдайды анықтайтын
метеорологиялық ерекшелiктер
Ортаның метеорологиялық жағдайы атмосфералық ауаға түскен зиянды
қоспалардың ыдырауына қолайлылық жасайды. Атмосферадағы зиянды қоспаларды
ыдыратуға ықпал ететін ең үлкен ластайтын заттардың таратуына желдiң және
температуралық тәртiптердің, бұдан басқа үлкен ықпалда болатын мұндай
жылдық құбылыстар және физикалық факторлар: тұмандар, тұнбалық және күн
радиацияның тәртiбi әсер болады.
Тұман тамшылары, және де осы маңай астына төселген бетғана емес,
ауаның жоғары жатқан өте кiр басқан жiктерiнен де қоспаларды қылғиды.
Қоспаларды шоғырландыру бұл себептен тұманның жiгiнде жинақталады және оның
үстiнде азаяды. Желдер қоспалардың атмосферасында тасымалдауына және
ыдыратуға маңызды ықпалы тигізеді, әсiресе әлсiз желдер.
Егер, бұл шарттарда инверсиялар байқалса, уақыт дегенмен бұл өте
ысытылған лақтыруларды көтеру едәуiр үлкеедi, олар бытырайтын атмосфераның
қабатында "потолок" қоспаларын шоғырланады. Зерттеліп отырған аудандағы ауа
райының құрғақшылығынан атмосферадағы тұнбалардың арқасында, өздiгiнен
тазартуға мүмкiндiк туғызбайды.
Күн радиация атмосферадағы фотохимиялық реакциялары және көз
лақтыруларынан атмосфера қолға түсетiн бастапқы затқа қарағанда жиi
улағыштық қасиеттерден астам ие болатын әр түрлi екiншi өнiмдердiң
құрастыруын ескертедi.
Сайып келгенде, Қызылорда облысы аумағының климаттық шарттарының
жиынтығы: желдiң тәртiбi, желсiздiк, тұман, температуралық инверсиялар және
тағы басқалар, өздiгiнен тазартуға атмосфераның қабiлеттiлiгiн анықтайды
[16,28].
4.2. Ауа ортасының қазiргi күйiнiң сипаттамасы
Зерттеліп отырған территорияның ауа ортасының қазіргі жағдайын білу
үшін, 2010 жылы осы телімде жүргізілген мониторингтік зерттеулер
қорытындысы пайдаланылды.
Ауа атмосферасын зерттеу жұмыстары Төменгі Жанақорған участогінің
санитарлы-қорғалған аумағында жүргізілді.
Алынған кен пробаларына “Aspan Tau Ltd” ЖШС экологиялық аналитикалық
лабораториясында 2010жылы 01 сәуірде жүргізілді.
Зиянды заттардың сипаттамасын білу үшін төмендегідей заттардың үлгілері
алынды:
• органикалық емес шаң
• көміртегі оксиді
• азот оксиді
• күкірт оксиді
• көмірсутектер
Зерттеу қорытындысы 5-суретте көрсетілген.
Органикалық емес Көміртегі Азот
Күкірт
шаң оксиді
диоксиді диоксиді
- СЗЗ шекарасындағы, мгм3 - ШРК, мгм3
5-сурет. Зерттеу обьектісіндегі зиянды заттардың концентрациясы
4.3.Атмосфераға шығатын ластағыш заттардың негізгі көздері
Карьердегі ауа алабының негізгі ластағыш көздері, олар: технологиялық
құрылғылар, спецтехникалар және автотранспорт т.б.
Тау жұмыстарының жүргізілуі барысында келесі технологиялық процестер
нәтижесінде атмосфераға зиянды заттар шығарылады:
• техниканың ішкі двигательдеріндегі дизельдің жануынан;
• арту түсіру жұмыстары, шаң пайда болады;
• шаңды материалдардың сақталуы;
• бұрғылау және жару жұмыстары.
Карьерден пайдаланылатын технологиялық құрылғылардан, спецтехникалардан
және транспорттан атмосфераға ұйымдастырылмаған зиянды қалдықтар
шығарылады. Тау жұмыстарын жүргізу кезеңіндегі құрылғыларға, арнайы техника
мен транспортқа дизельдіжанармай мен этилденбеген бензин пайдаланылады.
Өндірістік жұмысқа ГСМ бойынша дизельді жанармай - 0,94 тжылына, бензин -
4,96 тжылына жұмсалынады.
Ұйымдастырылмаған қалдық көздеріне 6001-ден басталатын 4 санды номер
қолданылады. Зиянды зат қалдықтарының жалпы негізгі көздері – 7 түрлі,
барлығы да ұйымдастырылмаған қалдық көздері [9,10,20,36].
Доломит кен орнының ауа атмосферасының негізгі ластаушы көздері
7-кестеде көрсетілген.
7-кесте. Тау жұмыстарының нәтижесінде атмосфераға шығатын заттардың
көздерінің тізімі
№ көздер Көздердің аталуы Жұмыс уақыты, Саны,
сағ. дана
6001 Бұрғылау-жару жұмыстары 2080 1
6002 Бульдозер 4160 1
6003 Экскаватор 4160 1
6004 Автосамосвал 4160 5
6005 Погрузчик 4160 1
Автотранспорт (ДВС)
6006 Дизельді жанармаймен жұмыс 33280 8
істейтін спецтехника және
транспорт
6007 Бензинмен жұмыс істейтін 520 1
спецтехника және транспорт
4.4. Атмосфераны ластайтын заттардың шығарындыларының есептеулерiнің
анализі
Атмосфералық ауаға зиянды заттардың лақтыруларының (ұйымдасқан және
ұйымдаспаған) барлық көздеріне арналған есептеулер жүргiзiлдi. Есептеулер
Қазақстан Республикасының аумақ жұмыс iстейтiн нормативтiк және
әдiстемелiк құжаттарына сәйкес, сонымен бiрге каръереге, тау - кен
жұмыстарының технологиялық параметрiне сәйкес орындалды. Есептеулерде
қолданылатын жабдықтың техникалық харктеристикалары есепке алынды.
Қолданылған әдістемелік құжаттар:
• Құрылыс өндiрiсi кәсiпорындары материалдарының атмосфераны
ластайтын заттардың лақтыруларын есептеудiң әдiстемесi Приложение №11
ҚР Қоршаған ортаны қорғау министрінің бұйрығы бойынша, 18.04.2008.
№100 - п.
Тау - кен жұмыстарының өткiзуiнде карьерден атмосфераны ластайтын заттардың
шығарылымдарының тiзiмі және көлемі 8-кестеде көрсетілген.
8-кесте. Тау жұмыстары нәтижесінде атмосфераға түсетін заттардың көлемі мен
тізімі
ШРК ШРК с.с.,ҚауіптілікЗаттың Заттың
Код Заттың аталуы м.р. ОБУВ бойынша шыға- шыға-
мгм³ мгм³ сынып- рын- рын-
талуы дысы. дысы.
гс тжыл
2909 Органикалық емес шаң 0.5 0.15 3 0.9673 7.6278
0337 Көміртек оксиді 5.0 3.0 4 7.5907 4.1507
0301 Азот диоксиді 0.085 0.04 2 4.4663 1.0137
0304 Азот оксиді 0.4 0.06 3 0.7410 0.1264
0328 Күйе 0.15 0.05 3 0.0016 0.0175
0330 Күкірт диоксиді 0.5 0.05 3 0.0054 0.0287
0703 Бензапирен - 0.000001 1 0.00000060.0000013
2754 Көмірсутектер С12-С19 1.0 - 4 0.0002 0.0283
2704 Мұнайлы бензин 5.0 1.5 4 0.2650 0.4961
Барлығы 14.2375 13.4892
8-кестеде көрсетілгендей, атмосфераны ластайтын заттардың шығарылымдар
есептеулерiн талдауының негiзінде, зиянды заттардың барлық жалпы
шығарылымдарынан негiзгi ластайтын заттар органикалық емес шаң (71.6%),
көміртек оксиді (21.1%) және азотты диоксид (5.2%) болып табылғанын
қорытынды жасауға болады [9,12,13].
Доломит қазба орнындағы атмосфераны ластайтын заттарының жалпы
шығарындыларының әрбiр көздiң үлесiнiң еншiсi төмендегі 6-суретте және
олардың әсер ету аймағы төмендегі карталарда көрсетілген.
6-сурет. Атмосфералық ауаның ластануының әрбiр көз деңгейінің үлес еншiсі
Азот оксиді Азот диоксиді Көміртек
оксиді
Күкірт диоксиді Көмірсутектер Органикалық емес
шаң
Күйе Бенз(а)пирен
0301 Азот диоксиді қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.004-ке жетеді.
0304 Азот оксиді қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.004-ке жетеді.
0328 Коміртегі (Күйе) қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.004-ке жетеді
0330 Күкірт диоксиді (күкірт ангидриді) қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.025-ке жетеді.
0337 Көміртегі оксиді қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.02-ге жетеді.
0703 Бенз(а)пирен қоспасы
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.02-ге
жетеді.
2704 Бензин қоспасы (мұнайлы бензин)
Изосызықтар
Х=330 Y=350 нүктесінде ШРК максимальді концентрациясы 0.024ке жетеді.
2909 органикалық шаң қоспасы:
Изосызықтар
X=330 Y=350 нүктесінде
ШРК-нің максимальді концентрациясы 2084-ке жетеді.
4.5. Авариялық шығарындылар
Апат жағдайлары бiрқатар жағдайда пайда бола алады: бұрғылама және
жарылыс жұмыстары, жеке агрегаттар, тетiктер, агрегатты механикалық
бүтiндiктiң бұзушылықтарының жанында, жанғыш сұйықтықтардың ағындыларының
жануында тағы сол сияқтылар.
Апат жағдайларының пайда болулары себептері, жарылыс жұмыстардың
өткiзуiнде болатын: жарылғыш заттарды пайдалану туралы техника
қауiпсiздiгiн орындамау.
Технологиялық регламентi және доломиттердiң кен орнындарындағы техника
қауiпсiздiгiн орындау барысында, апат жағдайларының пайда болуының
мүмкiндiгі болмашы ғана.
4.6. Атмосферадағы ластайтын заттардың ыдырау есебінің нәтижелерінің
талдауы
Атмосфераның жерге жақын жiгiндегi ластайтын заттардың ыдырауын
есептеу, ҚР-ның аумағындағы ЭРА (1.7 нұсқа) бағдарлама кешенiнде
жүргiзiлдi.
Атмосферадағы зиянды заттардың ыдырауларын есептеуде 01.04.2010 жылы
Aspan Tau Ltd ЖШС-нің эко-аналитикалық зертханасы жүргізген, аумақтағы
доломиттер қазба кен орнындағы экспедициялық тексерулерiнiң нәтижесі
ескерілді:
• органикалық емес шаң – 0.15 мгм³
• көміртек оксиді – 0.35 мгм³
• азот оксиді – 0.01 мгм³
• күкірт оксиді – 0.01 мгм³
Ластайтын заттардың максимал шоғырландыруларының есебі атмосфераның
жерге жақын жiгiндегi жергiлiктi координаталар жүйесiнде өндiрiп алынды.
Пiшiндеу ауданы 200 м адымы бар жабулы бiр қалыпты тордың, 1600 х1800 м
тараптарының өлшемдерi бар есептi тiк төртбұрышпен берілген.
ШЖК бойынша, санитарлық қорғаныш аймағының шекарасында ластайтын
заттардың шоғырландыруларының максимал мәндерi және шоғырландыру 9-
кестеде көрсетілген. Доломит кен орнында ыдырауды есептеудiң нәтижелерін
талдау, санитарлық қорғаныш аймағының шекарасында барлық ингредиенттерге
арналған атмосферадағы ластайтын заттардың ШЖК асып кетуі өндiрiстiк жұмыс
iстегенде байқалмайтынын көрсетті [10,12].
9-кесте – Доломиттер кен орнының СҚА шекарасында барынша көп
концентрациясы және ластайтын заттардың концентрациясының мәні
ШЖК ШЖК ҚауіптілікКонц. СҚА
Код Заттың аталуы м.р. с.с., бойынша макси- шекара-сы
мгм³ ОБУВ сынып- мальді ндағы
мгм³ талуы мәні, ШЖКконц.,
ШЖК
2909 Органикалық емес шаң0.5 0.15 3 2.084 0.6195
0337 Көміртек оксиді 5.0 3.0 4 1.208 0.2621
0301 Азот диоксиді 0.085 0.04 2 4.574 0.6991
0304 Азот оксиді 0.4 0.06 3 1.587 0.2615
0328 Күйе 0.15 0.05 3 0.0036 0.0010
0330 Күкірт диоксиді 0.5 0.05 3 0.0249 0.0218
0703 Бензапирен - 0.0000011 0.0204 0.0058
2754 Көмірсутектер 1.0 - 4
С12-С19
0301+0330Суммацияның тобы - 4.598 0.7203
4.7. Атмосфералық ауаға әсердiң азайтылуы бойынша әсер және шараның бағасы
Атмосфераға лақтырулардан алған нәтижелер және зиянды заттардың
ыдырауының пiшiнiн талдап, доломит кен орнындағы тау жұмыстарының
атмосфераға әсер ету масштабының шкаласы төмендегідей:
• әсердің кеңістікті масштабы – жергілікті (2) - әсер ету аумағы 0.01-1
км² объектілі аудандар үшін.
• әсердің уақытша масштабы – тұрақты (5) - әсердің ұзақтығы 3 жылдан
артық.
• әсердің қарқындылығы - әлсіз (2) – ортаның өзгеруі табиғи
флуктуациядан артық, бірақ орта толығымен қайта қалпына келеді.
Атмосфералық ауаға тау-кен жұмыстарының әсерiнің интегралды бағасының
анықтаулары үшiн, әсердiң алған көрсеткiштерiнiң жүйеленуін орындаймыз.
Доломиттер кен орнындағы атмосфералық ауаға тау-кен жұмыстарының әсерiн
төмендету үшiн келесi техникалық және ұйымдастыру шараларының өткiзуi
қарастырылады:
✓ техниканың дер кезiнде және сапалы қызмет көрсетуi;
✓ отынмен жүретін машиналар және тетiктерi, автокөлiктер, арнайы
техниканың толтыруы әдейi орнатылған орындарда орындалуы керек.
✓ Атмосфералар жол машиналарының дизел қозғаушыларының жан-жақты
зерттеген газдарымен ең төменгi ластануды анықтайтын шартпен және
жабдықтар қозғаушының дұрыс пайдалануы, берiлiс жүйесi және отынның
енгiзуiн дер кезiнде реттеу болып табылады.
✓ Қолданылатын машиналардың параметрi, жабдық, қоршаған ортаға жан-
жақты зерттеген газдардың құрамының бөлiгi, шу, дiрiлдеудегi көлiк
құралдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz