Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттік саясаттың даму болашағы және өзекті мәселелері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 I.Банктік
депозиттердің теориялық -әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... 8
1. Депозиттердің экономикалық мәні, түсінігі және жіктелуі ... ... .. ... ..-
2. Банктердің депозиттік саясатының мәні, мақсаты және критерилері...24
3. Шетел банктеріндегі депозитердің түрлері мен оларды сақтандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .31
II. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .46
2.1 Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымын талдау-
2.2 Жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру жүйесінің қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
III. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттік
саясаттың даму болашағы және өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... 71
3.1 Қазақстандық банктердің депозиттік саясатының кейбір қырлары және
даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .-
3.2 Депозиттік портфелді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
3.3. Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру жүйесінің даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9 2
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .101
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...105
Қосымша
Кіріспе
Қазақстан Республикасының банктік секторындағы реформалар жалпы
мемлекеттік экономикалық шаралармен қатар жүзеге асырылып келеді.Жүргізіліп
отырған банктік реформалардың басты бағыттарының бірі –уақытша бос ақша
қаражаттарын тарту және инвестициялаудың ішкі көздерін қалыптастыруға
бағытталған депозиттік нарықтың қалыптасуы мен дамуы болып табылады.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау- коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі –базалық қызметі.Бұл банктің пассиві меншікті капиталы –
банктің несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның
барлық ресурстарының тек 10% -ын құрайды.
Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер деп әдетте клиенттердің банкке белгілі бір талаптарының бар
екенін куәләндыратын банктік шоттардағы жазулар немесе клиенттердің
банктердегі келісімдер және шарттар бойынша салымдар формасындағы ақшалай
қаражаттары түсіндіріледі.
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару
мәселелеріне назар аударылған жоқ болатын.
Табысты әрі белсенді пайдалану мақсатында заңды және жеке тұлғалардың
депозиттер түріндегі бос ақша қаражаттарын мобилизациялауға бағытталған
шаралар жүйесін депозиттік саясат деп атайды.
Қазақстан Республикасының Коммерциялық банктері қазіргі уақытта жеке
және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражатын банк жүйесіне депозит
түрінде тарту мақсатында қыруар жұмыстар атқарып жатыр. Олар өз
тәжірибелерімен бірге шетелдік банктердің озық тәжірибелерін де
енгізуде.Коммерциялық банктің депозиттік саясаты қалыптасатын қатынастар
жүйесі салымшыларды тарту және өзін -өзі жою, сенімділік, салымдардың
табыстылығы негізінде клиентерге қызмет көрсету сапасын жетілдіру бойынша
шаралар кешенін білдіреді. Олар әр түрлі шарттармен, мазмұнмен, мерзіммен
жаңа депозиттік салымдар түрлерін ашу, пластикалық карточкалар арқылы
төлемдер төлеу, электронды есеп айырысулар жүргізу, сейфтік сақтау
қызметтерін, интернет- банкинг қызметтерін көрсету және т.б. тәжірбиелер
енгізуде.
Бұл қызметтердің барлығы да банктерге депозиттік салымдарды тартуға әсер
етіп отыр.
Коммерциялық банктердің негізгі қызметі салымдарды тартумен байланысты
депозиттік операциялар және осы құрылған ресурстарды орналастырумен
байланысты. Қаражат иелерінің өз қолдарындағы ақша қорларын тиімсіз сақтап
отыруы банк жүйесінің 90-жылдардың басындағы экономика дағдарысына
байланысты халық сенімінен шығып қалуының салдарынан болып отыр.Банк
жүйесіне деген ел сенімін арттырып, олардың мүдделерін жан-жақты қорғап,
экономикаға қызмет етпей бос жатқан ақшалай қаражаттарын тарту әрбір атқан
күннің басты мәселесі.
Бүгінгі күндері банк ресурстарын құруда депозиттердің рөлі жоғары
екенін түсінген үкімет Қазақстан Республикасының коммерциялық банктеріндегі
жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру қорын құрды. Қордың тәжірбиесі
бүкіл дүние жүзі елдеріндегі нәтижелі қызмет көрсетіп жатқан осындай
қорлардың тәжірбиесінен таңдап іріктеліп алып жатыр. Мұндай озық тәжірбиелі
қорлар АҚШ, Германия, Франция, Англия, Жапония және т.б. елдерде бар.
Сонымен бірге, елдің көлеңкелі бизнесте жүрген және шетелдегі банктерде
ашылған депозиттік шоттарда сақталынып жатқан ақшаларын жария ету арқылы
банк жүйесіне 500 млн. долларға жуық ақшалай қаражат тартылды.
Бұл үкімет тарапынан көрсетіліп отырған қолдаулар болса, банктер
өздерінің рейтенгісінің өсуіне байланысты халықтың, заңды ұйымдарадың,
резидент және резидент еместердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын депозит
есебінде тарта отырып, банк ресурсы ретінде пайдаланып жатыр.
Қазақстанда банктердің депозиттік саясаттары ғылыми-теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан ғалымдармен аз зерттеліп, әдебиеттерде көп
жарияланбағандықтан, бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында аса бір
зерттеуді талап ететін өзекті тақырыптардың бірі. Өйткені, депозиттік
саясат банктің депозиттік базасын ұлғайту мақсатында қажетті жағдайлар
туғызуда көрініс табады.Ал, өз кезегінде депозиттердің қажеттілігі артып
отырған бүгінгі күні депозиттік сыйақы пайызы мен негізгі шартты талаптарын
тиімдірек ету және депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді
дамытуда шаралар қолданылуда.
Сондықтан, диплом жұмысымның тақырыбын Банктік депозиттік саясат
таңдап алуға негіз болды.
Зерттеу объектісі. Банктің депозиттік саясаты.
Зерттеу пәні.Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің
депозиттік саясаты.
Депозиттік саясаттың ұйымдастырылуы тиімді депозиттік портфельдің
қалыптасу принцпіне негізделеді. Нарық жағдайында банк дамуының жалпы
стратегиясында депозиттік портфелдің орны мен рөлі бірталай өседі. Бұл
жағдай ұсынылатын қызметтер саны мен сапасының ұлғаюы депозиттер түрлерінің
өсуі және осыған байланысты мемлекеттің әлеуметтік іс-әрекеті шекарасының
кеңеюімен белгіленелі.
Зерттеу міндеті.
- ақша-несие қатынастары жүйесіндегі депозит, депозиттік саясат,
экономикалық категорияларының мәні мен мазмұнын ашу.
- Қазақстан Республикасы коммерциялық банктердің бірінің депозиттік
портфеліне талдау жасау;
- шетел банктеріндегі депозитердің түрлері мен оларды сақтандыру
ерекшеліктерін салыстырмалы талдау.
- шетел тәжірибесіндегі депозит нарығының қызмет ету жағдайына талдау
жасау;
- депозиттерді сақтандыру қорының қызметі мен міндеттеріне теориялық және
тәжірибелік материалдар негізінде талдау жүргізу;
- депозиттік портфелді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту
жолдарын қарастыру;
- депозиттерді сақтандыру қорының қызметіне талдау жасай отырып, оны
жетілдіру жолдарын анықтап беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қортындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде проблеманың өзектілігі, зерттеу мақсаты мен себебі,
міндеттері көрсетілген.
Банктік депозиттердің теориялық - әдістемелік негіздері деп аталатын
бірінші тарауда депозиттердің түсінігі, жіктелуі және шетел банктеріндегі
депозиттерімен оларды сақтандыру ерекшеліктері жан-жақты зерттеліп, шетел
тәжірбиесімен салыстырмалы талданылады.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердін депозиттік
саясаты деп аталатын екінші тарауда екінші деңгейдегі банктердің
депозиттік портфель құрылымына және Жеке тұлғалардың салымдардың
кепілдендіру Қоры қызметтеріне сандық салыстырмалы талдау жасалынды.
Үшінші тарау Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
депозиттік саясаттың даму болашағы және өзекті мәселелері деп атала
отырып қазақстандық банктердің депозиттік саясатының кейбір қырлары және
даму ерекшеліктері, депозиттік портфелді басқару және ондағы тәуекелдерді
азайту жолдары және Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесінің даму болашағының маңыздылығын ашып көрсетеді.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері тұжырымдалған.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер қолданылды.Яғни,
статистикалық және ақпараттық база ретінде ҚР Ұлттық банкінің есептік
деректері, нормативтік құжаттары, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың материалдары, сондай-ақ депозиттердің дамуы жағдайын
қамтитын отандық және шетелдік басылымдардағы мақалалар, дерек көздері ҚР
Президентінің Жарлықтары,ҚР Үкіметінің қаулылары мен басқа да нормативті-
құқықтық құжаттары, жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру қорының сандық
мәліметтері, мерзімді басылымдардағы материалдар пайдаланылды.
I-тарау Банктік депозиттердің теориялық - әдістемелік негіздері
1.1 Депозиттердің экономикалық мәні, түсінігі және олардың жіктелуі
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері Конституцияға,
"Қазақстан Республикасының банктері мен банктік қызмет туралы" 1995 жылдың
31 тамызындағы Қазақстан Республикасының заңына, "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 15-маусым 2001 жылғы, ҚР
кодексіне, "Валюталық реттеу туралы" Заңға, "Екінші деңгейдегі банктердегі
клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы" 1997
жылғы 4 наурыздағы заңға сәйкес депозиттік операцияларды жүргізеді.
"Банк және банктік қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес "депозит - бір тұлғаның екінші тұлғаға-банкке (сонын ішіндеҰлттық
банкке) оларды номиналды түрде қайтару шартымен, бірінші ретте талап
еткенде сондай-ақ белгілі бір мерзім өткеннен кейін қайтарылу шартына
байланыссыз, толығымен немесе бөліктеп, алдын-ала келісілген өсіммен немесе
өсімсіз, тікелей депозиторға (салымшыға) немесе оның тапсырмасы бойынша
үшінші тұлғаға берілетін ақшалар".
Депозиттік қатынастардың субъектілері бір жағынан банк, екінші жағынан
депозиторлар болып табылады. Депозиторлар (салымшылар) ретінде занды, жеке
тұлғалар, ҚР резиденттері және резидент емес тұлғалар, банктердің
клиенттері және клиент емес тұлғалар бола алады. Шотты ашқан кезде банк пен
депозитор арасында келісім-шартпен негізделген қүқықтық қатынастар пайда
болады. Бұл қатынастар ағымдағы заң мен құқықтық қатынастар келісім-шартына
сәйкес бюджетке есептелуге тиіс салықтарды төлегеннен, есептелген мүдде мен
депозиттің негізгі сомасын толығымен қайтарғаннан кейін ғана тоқтатылады.
Бұл қатынастар депозиттік келісім-шартпен рәсімделеді. Сондай-
ақ,депозиттік шоттарды ашу және жүргізу туралы келісім шартта депозиттің
ашылу мерзімі, ол бойынша пайыз төлеу тәртібі, осы депозиттік шоттан
қаражаттарды алу тәртібі жайлы мәләметтер қарастырылады.
Келісім-шарт банктің клиентпен қарым-қатынастарының сипатын анықтап,
олардың арасындағы келіссөз бір-бірінің қызметін алдын ала, жан-жақты танып
білудің нәтижесінде жасалады. Банк әріптесінің қаржылық жағдайы мен
несиелік қабілеттілігін белгілеген әдістеме арқылы талдайды, көбінесе
көрсеткіштердің төрт тобына негізделеді: өтімділік, айналымдылық,
қаражаттарды тарту және табыстылық.
Депозиттік нарықтың даму үрдісінде депозиттердің қалыптасуына түрткі әрі
себеп болған жинақтаулар ерекше рөлге ие. Жинақтаулардың экономикалық
категориялар ретіндегі мәні қайта бөлу функциясы арқылы жүзеге асады. Соның
арқасында ақша қаражаттарының банктік жүйеде шығарылуы және сондай –ақ
олардың жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатындағы ары
қарайғы пайдаланылуы жүзеге асады.
Экономикалық әдебиеттерде жинақтау түсінігінің көптеген
анықтамалары кезддеседі. Олардың біріне жүгінсек, жинақтаулар- бұл
жаратудан бас тарту,яғни байлық иелерінің ақша қаражаттары түріндегі
жинауларының нәтижесі.
Жинақтаулар- төменгідей екі типтің детерменттігі жағдайында дамитын
экономикалық құбылыс:
- табыс алудың белгілі бір кезеңділігін, жалақы және бағдарлардың
деңгейін белгілейтін, экономикалық
- ағымдық табыстың бір бөлігін бірінші кезекте негізгі қажеттіліктерді
қамтамасыз ету үшін бөлугеп итермелейтін физиологиялық.
Қалай болғанда да, жинақтаулар, өз кезегінде, өндірістік қатынастардың
дамуына себеп болатын қоғамдағы айырбас қатынастары дамуының белгілі бір
формасы болып табылады. Жалпы алғанда, жинақтаулар – бұл тұрғындардың
белгілі бір тұтынушылық мақсаттарға қол жеткізуін қалыптастыратын ақшалай
қоры. Бұл ақшалай қордың ерекше пайда болу механизмі, өзіндік даму логикасы
мен әрекет ету формасы болады.
Шетелдік ғалымдардың пікірінше, адамдардың өз қаражаттарын жаратпай,
сақтауының көптеген себептері мен мотивтері бар. Олар:
1) Ақша қиын- қыстау кезеңге бөлінетін сақтандырушылық мотивтер.
2) Кейбір адамдардың өз тұтынуындағы басқаларға қарағандағы үнемділігі
немесе аз жарату әдетіне байланысты ұқыптылық мотиві.
3) Жинақтаулар болашақтағы тұтынуларды қаржыландыруға арналған кейінге
қалдырылған сатып алу себебі.
4) Ақша кепілді борыштардын орнын толдыру, несие төлемін,
сақтандырушылық салымдар төлемін жүзеге асыру үшін бөлінетін келісім-
шарттардын міндеттемелер себебі.
Салымдардын кез келген түрлері жинақтаулар болып табылады. Депозиттік – бұл
осы жинақтауларды сақтау формаларынын бірі.
Депозит экономикалық категория ретінде жинақ ақшаның құрамдас бөлігі
болып табылады. Бірақ, егер жинақ ақша табыстарды бөлу және қайта бөлумен
тығыз байланысты болса, депозит қайта бөлу қатынастары аясын қамтиды.
Барлық жұмсалымдардың түрлері жинақ ақша болып табылады.
Депозит - жинақ ақшаларды сақтаудың бір түрі.
Депозиттің экономикалық категорияларын сипаттайтын мынадай белгілерін
бөліп айтуға болады:
1.Депозиттер банктермен ақшалай қайта бөліну процестерін
қарастырады, яғни салынған салымдардың алу мерзімі келген кезде салынған
ақша қаражаттарының қолма-қол қайтарылуы шарттастырылған.
2.Депозиттер жеке табыс бөлігі ретінде капиталмен тығыз байланысты.
Мұндай қайта бөлу қатынастарының пайда болуы депозиттік салымдарды өтеу
кезінде есептелген пайыздар түрінде табыс алу жағдайының болуына
негізделген.
3.Депозиттер қайтарылу мерзімдері бойынша көп түрлілігімен
сипатталады. Бұл мерзімдік салымдар және ұзақ мерзімге салынған
салымдар және мезгілсіз салымдар болуы мүмкін.
Депозит термині анықтамасына көптеген ғалымдардың салыстырмалы теориялық
көзқарастарын келтіруге болады:
Дж. Кейнс - тұрғындардың қолма-қол ақша түрінде сақтайтын табыстарының
үлесі.
Д. Рикардо - банктің қажетті капитал ретінде тартылған ресурстары. Банк
өзінің меншік капиталын пайдаланудан пайда алып отырған болса, онда банк
ешқашан мекеме бола алмайтын еді. Банктің негізгі пайдасы тек басқа
капиталды тартып орналастырған кезде ғана пайда болады.
Шетел әдебиеттерінде депозит түсінігіне барлық мерзімді және мерзімді
емес жинақ ақшалардан басқа банк клиенттерінің басқа да құндылықтары
түріндегі салымдары жатады.
Ал, Отандық банктік әдебиеттерде депозиттерге тек кәсіпорындардың және
жеке тұлғалардың мерзімді салымдары, ағымдағы бюджет есеп айырысуларын
қоспағанда, бюджеттік және басқа да арнайы пайдаланылған шоттардағы қалдық
ақшалар жатады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы жағдайындағы
депозиттік нарықтың даму ерекшелігін ескеретін болсақ, онда депозит
анықтамасы келесідей болып түсіндіріледі:
Депозит дегеніміз коммерциялық банктерге белгілі-бір мерзімге және
мерзімсіз, қайтарылу шартыменен, пайызы төленуі тиіс болып, сақтандырыла
отырып салынган халықтың және сақтандырылусыз салынган кәсіпорындардың ақша
қаражаттары.
Егер біз депозит категориясын ғылыми-экономикалық тұрғыдан талдап, оған
анықтама беретін болсақ, онда депозиттің атқаратын қызметтерін де зерттеп,
нақты тұжырымдар беруіміз керек. Яғни,депозиттің келесі қызметтерін атап
айтуға болады:
1) Коммерциялық қызмет - жеке және заңды тұлғалардан ақша
қаражаттарын депозитке белгілі бір мүдде төлеу шартымен тарта
отырып оны осы қаражаттар қажет болып отырған тұлғаларға өзінің белгілі
үстеме ақысын қолдана отырып сатады. Банктің осы қатынасы оның коммерциялық
банк деген атына негіз болады.
2) Ынталандыру қызметі - депозиттік салымдардың әр түрлі
шартпен құрылуы, салымшылардың белгілі бір шарттағы салым түріне ақша
қаражаттарын сала отырып табыс алуға деген қызығушылығын тудырады. Ол табыс
ақша қаражаты, несие алу мүмкіндігі және белгілі бір сыйлық
есебінде ұтыс алу ж,т.басқа түрінде болуы мүмкін.
Қорлану қызметі - депозитке тартылатын қаражаттар ақша
түрінде болғандықтан, ол банктің белгілі бір қорларын құруға негіз
болады. Олар - банктің өтімділігін жоғары деңгейде ұстап тұруға
негізделген қорлар. Бүл қорларды коммерциялық банк реттеуші
органдардың талап етуімен және өз қызметін тиімді атқару үшін өз
еркімен құрады.
Банк ресурстарын құру қызметі - депозиттік салымдар тарихи
қалыптасуы бойынша олар банктік ресурстарды құрудың негізгі көзі
болып табылады. Өйткені бұл ресурстар банк үшін арзан және әр
уақытта бар болып тұратын каражаттар. Депозиттік қаражаттар
банктің пассивтерінің 70-80 % құрайтын ресурс болғандықтан олар
активтік операцияларды жүргізуге қажетті банк ресурстарының
негізін құрайды.
Депозиттердің осы қызметтерін тиімді атқаруына келесі негізгі
факторлар әсер етеді:
1) жеке және заңды тұлғалардың қызметінің табыстылғы;
2) депозиттік нарықты реттейтін тиімді нормативтік-құқықтық
базалардың болуы (жария ету процесі);
3) депозиттерді сақтандыру жүйесінің қызметі;
4) Салымшылардың сұранысын қанағаттандыратын әр түрлі
шарттағы депозиттер түрлерінің және құралдарының болуы.
"Банктік ресурстар – банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан
және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету
және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталған банктің меншікті және
тартылған қаражаттарының жиынттығы". Бұл жердегі барлық тартылған
қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөлінеді:
1) депозиттік қаражаттар;
2) депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банктің арзан ресурс көзі болып табылады.
1-сурет. Сырттан тартылған қаражаттар.*
Коммерциялық банктердің сырттан тартылған
қаражаттары
Депозиттік қаражаттар
Депозиттік емес қаражаттар
Мерзімді депозиттер
Орталық банк несиесі
Талап ету депозиті
Басқа банктер несиесі
Жинақ салымдары
• ҚазМУ хабаршысы. Экономика сериясы. № 6(52).2005. 113-б.
Депозит (латын тілінде depositum — сақтауға берліген зат) — бұл
бір тұлғаның (депозиттерді) басқа тұлғаға — банкке (оның ішінде: Ұлтгық
банкке) кайтарылу шартымен уақытша пайдалануға беретін ақшасы. Мұнда
қайтарылуға депозиттік келісім-шартта белгіленген пайыздық ставкасы мен
депозиттің негізгі сомасы жатады. Депозиттер депозиттік операциялардың
объектілері болып табылады.
Депозиттік операциялар — бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын
белгілі бір мерзімдегі немесе қажет уақытында талап етуге дейінгі
салымдарға тартуға байланысты жүргізілетін банктің операциялары болып
табылады. Депозиттік операцияларға пассивтердің 80% үлесі тиеді.
Депозиттік операциялар субъектілеріне:
* мемлекеттік мекемелер;
* кооперативтер;
* акционерлік қоғамдар;
* шетел капиталының қатысуымен акционерлік кәсіпорындар;
* қоғамдық ұйымдар мен қорлар;
* қаржылық және сақтандыру компаниялары;
* жеке тұлғалар мен олардың бірлестіктері;
- банктер және басқа да несиелік мекемелер жатады.
Депозиттік операциялар экономикалық мазмұнына байланысты халықаралық
банктік тәжірибеде депозиттердің 4 ірі тобын бөледі:
1) мерзімді депозиттер, олардың басқа да түрлері депозиттік
сертификаттар;
2) қажет уақытында талап етілетін депозиттер;
3) халықтың жинақ салымдары;
4) бағалы қағаздар.
Бұл топтардың әрқайсысы өз кезегінде әр түрлі белгілеріне байланысты
жіктеледі. Мерзімді депозиттер тобы, әдетте мерзімдеріне қарай:
* ай мерзімге дейінгі депозиттер;
* айдан 6 айға дейінгі мерзімдегі депозиттер;
* 6 айдан 9 айға дейінгі мерзімдегі депозиттер;
* 9 айдан бір жылға дейінгі депозиттер;
* бір жылдан жоғары уақыттағы депозиттер.
Депозиттер екі жолмен пайда болуы мүмкін: біріншісі, банк заңды және
жеке тұлғалардан ақшалай қаражаттар қабылдай отырып, оны олардың депозиттік
шотына орналастырған жағдайда; екіншісі, "жасанды" депозиттер, яғни
клиентке чек арқылы есеп-айырысуы мүмкіндігін беру барысында.
Көптеген елдерде депозиттік шоттар мынадай екі жағдайды ескере отырып
жіктеледі:
* депозиттік мерзім;
* салым иелерінің категориялары.
Қаражаттарды депозиттерге орналастыруды бірнеше себептермен түсіндіруге
болады. Банктер үлкен қаражат сомасының тұрақты сақталуын қамтамасыз етеді.
Одан кейін мерзімді салымдар банктен төленетін пайыз түрінде табыс әкеледі,
ал қажет уақытында талап етілетін салымдар төлем құралы қызметін атқарады.
Салым иелеріне байланысты шоттардың келесі түрлері бар:
* жеке тұлғалардың шоттары;
* кәсіпорын, акционерлік қоғамның шоттары;
* үкімет ұйымдарының шоттары;
* қаржы мекемелерінің шоттары;
* шетелдік салым иелерінің шоттары.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер банктерде клиенттер ашатын
әртүрлі шоттарда орналасады. Олар ағымдағы есеп-айырысуларды жүргізу үшін
арналған және кез келген уақытта толығымен немесе ішінара талап етілуі
мүмкін. Салымдар қолма-қол ақшамен, сондай-ақ қолма-қол ақшасыз есеп
айырысу түріңде жүргізілуі мүмкін.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер - клиенттің банкке салған
салымын алдын-ала хабардар етуінсіз кез-келген уақытта талап етуіне жататын
қаражаттарды білдіреді. Олар шоттарда сақталынатын қаражаттардың сипатына
және тиістілігіне байланысты былайша бөлінеді:
- кәсіпорындардың, жеке ұйымдардың ағымдық немесе есеп
айырысу шоттарында сақталатын каражаттар қалдықтары;
* әртүрлі қорларды сақтауға байланысты арнайы шоттардағы
қаражат қалдықтары;
* күрделі қаржы жұмсауына арналған кәсіпорындардың, меншікті
қаражаттары;
* есеп айырысудағы қаражаттар;
* басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы несиелік
қалдықтар;
* шетелдік банк-корреспондентердің шоттарындағы қалдықтар
болып бөлінеді;
* заңды тұлғалардың жекелеген шоттарындағы меншікті қаражаттары.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер ағымдағы есеп-айырысуға
арналған. Мұндай шоттарды ашу ынтасы клиенттің ақшалай қаражаттарымен есеп
айырысу, төлемдерді төлеу сұранысына байланысты туындайды. Сонымен қатар
мұндай шоттың иелері банктен несие алуға талап қоймайды, сол себепті бұл
қаражаттарды шаруашылықты несиелеу үшін белсенді түрде пайдалануға болады.
Талап етуге дейінгі депозиттерге банктердің корреспонденттік шоттары да
жатады. Банктің басқа банк-корреспонденттерінде ашқан корреспонденттік
шоттары ностро деп, ал сол банкте ашылған басқа банктердің корреспонденттік
шоттары лоро деп аталады.
Коммерциялық банктердің көбінде сырттан тартылған қаражаттар құрамында
қажет уақытында талап етілетін депозиттердің үлесі өте жоғары. Бұл банк
ресурстарын құрайтын ең арзан көзі болып табылады. Бұл шоттар бойынша
қаражаттар үнемі болып тұрмайды. Шоттың иесі кез-келген уақытта банктен
нақты ақша талап ете алады. Бұл шот бойынша қаражат қалдықтарына банктер
өте төменгі мөлшерде пайыз төлейді, кей жағдайларда мүлдем төлемейді.
Мерзімді салымдар - бұл салымшылардан белгілі бір пайыз төлей отырып
тартқан, ал қарыз алушыларға белгілі бір пайызбен бере отырып пайда табатын
қаражаттар.
Мерзімді депозиттердің нақты белгіленген мерзімі болады, олар бойынша
иелеріне белгіленген өсімақы төленеді және де салымдарды мерзіміне дейін
алуға шектеулер болады. Қажет уақытында талап етілетін депозиттерге
қарағанда мерзімді депозиттерге міндетті резерв нормасының төменірек шегі
белгіленеді. Клиент үшін мерзімді депозиттердің артықшылығы — жоғарғы пайыз
мөлшерін алу болса, банк үшін — ресурсты белгілі бір орта немесе ұзақ
мерзімге орналастыру мүмкіндігінің болуы. Мерзімді салымдар мен алдын-ала
хабарлау салымдары арасында айырмашылықтар болады. Мерзімді салымдар —
банктің иелігіне келісім-шартқа сай белгілі бір мерзімге берілген және
мерзімі өткен соң иесі кез-келген уақытта қайта алатын қаражат. Мерзімді
салымдар бойынша клиентке төленетін пайыз мөлшерлемесі оның мерзіміне,
сомасына, шартты орындауына байланысты болып келеді. Іс жүзінде мерзімді
салымдар мерзімі 1, 3, 6, 9, 12 айларға және мұнан да ұзақ мерзімге
салынады.
Алдын ала хабарлау салымы - бұл клиенттің алдын-ала салымды келісім
шартта көрсетілген мерзімде алуын білдіреді. Хабардар ету мерзіміне
байланысты пайыз мөлшерлемесі анықталады.
Мерзімді салым сомасы келісім шарттағы мерзім ішінде өзгермейді.
Мерзімді салымдар банк пен клиент арасындағы депозиттік келісім-шарт
негізінде рәсімделеді.
Мерзімді депозиттер мен сұранымды депозиттер арасындағы аралықты жинақ
салымдары алады. Жинақ салымдары бойынша осы уақытқа дейін дәстүрлі түрде
Жинақ банкісі айналысқан. Бірақ, бүгінгі күні несиелік ресурс үшін
бәсекелестік жағдайында біршама коммерциялық банктер де бұл операцияны
жүзеге асыруда.
Жинақ салымдарына халықтың қорлану немесе ақшалай қаражаттарды жинақтау
мақсатында құралатын салымдары жатады. Бұл салымдар бойынша мерзімді
депозиттерде біршама төмен пайыз төленеді. Жинақ салымдары жинақ
кітапшалары негізінде немесе жинақ шоты ретінде пайдаланылады.
Біздің банктік тәжірибеде жинақ салымдары салым операцияларының
мерзіміне және шартына байланысты былай жіктеледі:
* мерзімді жинақ салымдары;
* қосымша жарна қосылатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
* жастарға сыйақы салымдары;
* шартты салымдар;
* мәлімдеуші салымдар;
* депозиттік сертификаттар.
Ақша айналысы, инфляция тұрақсыздығы жағдайында әдетте, осы жинақ
салымдары алғашқы кезекте қорғауға ұшырайды, жекелей алғанда басқа
салымдарға қарағанда біршама жоғары пайыздық ставка бекіту жолы арқылы
өзінің экономикалық табиғаты бойынша қазіргі таңда Қазақстан банктерінде
тәжірибеленетін салымдардың ішінен жинақтарға мыналарды жатқызуға болады:
мақсатты, жинақтаушы, мерзімді депозиттер және салымдардың басқа да
түрлері.
Кесте 1. Салым түрлерінің жіктелуін мына кесте түрінде көрсетуге болады*
Жіктелу белгілері Салым түрлері
- субъектілер бойынша - жеке тұлғалардың депозиттері;
- заңды түлғалардың депозиттері.
- мерзімі бойынша - талап етілгенге дейін;
(өтімділігі) - мерзімді, соның ішінде:
а) тіркелген мерзіммен;
б) өтеу үшін белгіленген мерзім;
в) депозиттік келісімнің тоқтатылуы - туралы
хабар.
- мерзімі бойынша - қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
- шотты алу түрі бойынша - шоттағы салымдар: талап етілгенге дейін,
мерзімді, жинақ ақша.
- депозитив ақша қаражатты - жинақ кітапшалы салымдар;
тартуда қызмет көрсететін - депозиттік пластикалық карталы
қаржылық құралдар типі бойыншасалымдар.
- белгілі пайыздық - тұрақты, сатылы және өзгермелі
ставканың түрлері бойынша пайыздық ставкалы салымдар
- салымға тартылған - стандартты,
қаражаттардың шарты бойынша - ерекше немесе жеңілдетілген шарттармен
- пайыздың ставканы немесе - лимиттелінген;
сомманы шектеу мумкіндігі - лимиттелінбеген.
бойынша
- сақтандырылу деңгейі - сақтандырылған;
бойынша - сақтандырылмаған.
- қолдану режимі бойынша - талап еткенге дейін: мерзімді және
трансакциялық салымдар
- қымбаттау дәрежесі бойынша - тегін (есеп айрысу,
агымдағы шоттар);
- ақылы (депозиттік шоттар);
- қымбат (банкаралық несие).
* ҚазМУ хабаршысы. Экономика сериясы. № 6(52).2005. 113-б.
Депозиттік сертификаттар — бұл банкте белгілі бір жеткілікті ірі
ақшалай қаражат сомасы депозиттенгені туралы жазбаша куәлік. Олар мерзімді
салымдардың бір түрі болып табылады. Онда оны банктен қайта сатып алу
мерзімі мен қосымша төленетін төлемақы көлемі көрсетіледі.
Депозиттік сертификаттар тек занды тұлғаларға беріледі. Олар атаулы
және ұсынушыға арналған болып бөлінеді. Ал жеке тұлғалар үшін жинақ
сертификаттары қолданылады, олар банк белгілеген мерзімде және өсімақымен
беріледі.
Депозиттердің әр түрінің өзінің ерекшеліктері,артықшылығы мен
кемшіліктері болады.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер ең өтімді. Олардың иелері
қажет уақытында талап етілетін депозиттік шоттардағы ақшаларды кез-келген
уақытта пайдалана алады.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттердің депозиттік шот
ерекшелігі мынада:
-ақшаларды алу және салу кез келген уақытта ешқандай шектеусіз
бөліктеп те, толығымен де жүзеге асырылады;
- ақшалар шоттан қолма-қол формада да, чек арқылы да алынуы мүмкін;
- шот иесі банкке шотты пайдаланғаны үшін тұрақты айлық мөлшерлеме
түрінде немесе әрбір жазылған чек үшін комиссиялық алым төлейді;
-банк қажет уақытында талап етілетін депозиттер бойынша Орталық банкке
мерзімді депозиттерге қарағанда ең төменгі резервті жоғары сәйкестікте
сақтауға міндетті.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттердің негізгі артықшылығы :
жоғары тиімділігі, оларды төлем қаражаттары ретінде тікелей пайдалану
мүмкіндігі болып табылады.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттердіц негізгі кемшіліктері:
а) олардың иелері үшін - шот бойынша пайыздық төлемдердің
болмауы (немесе өте аз болуы);
б) банк үшін - өтімді резервке ие болу қажеттігі
туындап
отырады.
Мерзімді депозиттердің ерекшеліктері мыналар болып табылады:
1. шоттардағы қаражаттар есеп айырысуға арналмаған және оларға чектер
жазылмайды;
2. шоттардағы қаражаттар жай айналады;
3. мерзімді депозиттер бойынша пайыз төленеді(бұл кезде пайыздық
мөлшерлеменің ең жоғары деңгейі жекелген кезеңдерде Орталық банк арқылы
реттелуі мүмкін);
4. мерзімді депозиттер үшін қажет уақытында талап етілетін депозиттерге
қарағанда міндетті резервтердің анағұрлым төлем формасы белгіленеді.
Банктер үшін мерзімді
депозиттердің пайдалылығын - олардың ұзақ мерзімді сипатының болуы, яғни
олар ұзақ мерзімді салымдардың қайнар көзі болуымен түсіндіруге болады.
Олардың банктер үшін кемшілігі мынада:
а) салымдар бойынша жоғары өсімақы төлеу қажеттігі және
осылай маржаның (активтік және пассивтік несиелік операциялар
бойынша проценттер арасындағы айырма) төмендеуі;
б) бұл салымдардың әртүрлі факторларға (саяси, экономикалық,
психологиялық) ұшырауы, ал осы шоттардан қаражаттардың жылдам
кері қайтып алу қаупін және банк өтімділігінің
жоғалуын
жоғарлатады.
в) банктер бұл ресурстарды үнемі жаңартып отыра алмады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде соңғы кездерде жеке
депозиттер арасындағы шектеулер бұзылуда, қажет уақытында
мерзімді депозит пен талап етілетін депозиттердің сапасын
біріктіретін жаңа шоттар пайда болуда. Мысалы, АҚШ-та мұндай
шоттардың жаңа бір формасы ретінде "Нау"-шоттар пайда болған -
бұл нарықтық өсімақы сомасы төленетін және сондай-ақ оларға чек сияқты
әртүрлі есеп айырысу тратталарын жазуға, яғни төлемдер үшін қолдануға
болатын депозиттік шоттар.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі өз акша-несие
саясатын жүзеге асыру аясында депозиттерді олардың "ұшкындылығы" деңгейі
бойынша келесі түрлерге жіктейді:
I. Аударылатын депозиттер:
- Әр уақытта оларды номинал бойынша айыпұлсыз және
шектеусіз ақшаға айналдыруға болады:
- Чектер, тратталар немесе жиро-тапсырыстардың көмегімен
еркін аударылады;
- Төлемдегі жүзеге асыру үшін кең түрде қолданылады.
Аударылатын депозиттер тар ақшалай массаның бөлігі болып табылады.
II. Басқа депозиттер - егер олардың депозиттік сипаты болса,
орталық банкке, басқару органдарына, қаржы ұйымдарына және т.б.
талаптардан тұрады. Оларға, негізінен белгілі бір уақыт мерзімі біткен
кезде алынатын немесе оларды қарапайым коммерциялық
операцияларда қолдану үшін ыңғайлы және жинақты механизміне
ұсынылатын талаптарға жауап бере алатын әртүрлі шектеулер болуы
мүмкін жинақ және мерзімді депозиттер жатады.
Одан басқа, басқа депозиттерге аудармайтын салымдар мен шетел
валюталарындағы депозиттер жатады.
Қазақстандық банктер жинақтық депозиттердің келесі түрлерін ұсынады:
1). Мерзімді жинақ салымдары. Олар бойынша белгіленген тұрақты мерзім
немесе салым қайта алынбауы тиіс мерзім белгіленеді және олар бойынша
басқаларға қарағанда ең үлкен пайыз төленеді.
2). Қосымша салымдары бар мерзімді депозиттер. Бұл салымдар бойынша
салымды сақтау мерзімі бойына қосымша салымдарды енгізуге болады, бұл
салымның мөлшерін ұлғайтуға бағытталады.
3). Қосымша салымдары бар жинақ салымдары. Осы шотқа келісім-шартпен
белгіленген сомма төленіп тұрады. Ал сомма пайызы белгілі-бір
уақытта төленеді.
4). Ағымдағы жинақ салымдары. Мұнда қаражаттарды кез келген уақытта еркін
салуға және алуға болады. Олар пайызсыз және зейнетақы, жәрдемақы,
шәкіртақы, материалдық көмекті төлеу үшін қолданылады.
5). Ұтысты,ақшалай-заттай ұтысты салымдар. Олар бойынша сыйақының негізгі
түрі болып ұтысы жүргізіліп тұратын ақшалай-тауарлы ұтыстар жатады.
6). Жастардың сыйақылы депозиті. Бұл депозит бойынша пайыз мөлшері жоғары
болады және негізінен жастар кәмелеттік жасқа толғанша кайта алынбауы тиіс.
Коммерциялық банктер несиелік нарықтағы бәсеке жағдайында өз
депозиттерінің сандық, сондай-ақ сапалық жақсаруын үнемі қамтамасыз етуі
қажет. Ол үшін олар әртүрлі әдістерді қолданады (пайыздық ставканы реттеп
отыру, салымшыларға әртүрлі қызметтер мен жеңілдіктер көрсету және т. б.)-
Депозиттік операциялардың басты мақсаты банктердің коммерциялық мүддесін
сақтау және банк балансының өтімділігін ұстап отыру болып табылады. Осыған
байланысты депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда үшін жағдай жасау керек;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- депозиттік операциялар мен ссудалық операциялардың
мерзімдері және сомалары өзара сәйкес келуі қажет;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында мерзімді
депозиттердің көбірек болуына мән беру керек, себебі банктердің
баланс өтімділіктерін қолдап отырады;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыруда, банк депозиттік
шоттарды бос резервтер сомасы, яғни активті операцияларға
жұмсалған ең төменгі бөлігі қалуын қадағалауы тиіс;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға және
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсартуға
тиісті шаралар колдануы қажет;
- банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі керек.
2. Банктердің депозиттік саясатының мәні, мақсаты және критерилері
Депозиттік нарық дамуындағы объективті фаторлардың бірі- белгілі бір
себептерге байланысы қаражаттарды депозиттерге тарту бойынша тиімді банк іс-
әрекетін және оларды тиімді басқаруды жүзеге асыруды үлкен маңызы бар
оңтайлы депозиттік саясаттың өмірге келтірілуі болып табылады. Депозиттік
саясат –ары қарай табысты әрі белсенді пайдалану мақсатында заңды және жеке
тұлғалардың депозиттер түріндегі бос ақша қаражаттарын мобилизациялауға
бағытталған шаралар жүйесін білдіреді. Алдын-ала белгіленген үстеменің
қосылуымен берілген соманы номиналды түрде қайтару талабымен бір тұлғадан
екіншісіне берілетін ақшалай қаражаттар сыйақы алатындықтан, салымшылар
үшін ғана емес, қаржылық делдалдар үшін де табысты құрал ретінде көрініс
табады. Көптеген депозиттер кейінен экономиканың кез келген салаларында
табысты талаптар бойынша орналастырылатын несиелік капиталды қалыптастыра
алады.
Банктің депозиттік саясаты қалыптасатын
қатынастар жүйесі салымшыларды тарту және өзін -өзі жою, сенімділік,
салымдардың табыстылығы негізінде клиентерге қызмет көрсету сапасын
жетілдіру бойынша шаралар кешенін білдіреді.
Депозиттік саясатын маңызды міндеті банктін депозиттік базасын
ұлғайту мақсатында қажетті жағдайлар туғызуда көрініс табады.
Біріншіден, банк әзірлейтін депозиттерді тарту стратегиясы мен
тактикасы әлуетті салымшылар санын ұлғайтуға әрекеттеседі. Тартымды
депозиттік саясат, салымшылар үшін қаражаттарды салудын тиімді жағдайларын
қалыптастыру берілген банктердін басқаларға қарағандағы бәсекестік
қабілетін көтереді.
Екіншіден, салымшы – клиентер санынын өсуі есебінен банкке несиелік
саясатты белсендірек етуге мүмкіндік беретін тартылған қаражаттар көлемі
ұлғайады. Яғни, депозиттік саясаттын тиімді бағамынын арқасында банктің
банкаралық несиелік нарықтан әрі қымбаттамауға немесе қаражат тартудын
басқа көздерін іздеуге мүмкіндік туады.
Депозиттік саясат салымшылар мен басқа да кредиторлардың тартылған
қаражаты бойынша банктің стратегиясы мен тактикасы ретінде қарастырылып,
қаражат көздерінің ең тиімді комбинациясын анықтауға мүмкіндік береді.
Бұндай тәсілдеме банк ресуртарының тиімді, оңтайлы комбинациясын анықтауды
болжайды. Банктің депозиттік саясатын оңтайландыру — бұл күрделі көп
факторлы міндет, оның шешімінің негізі біздің ойымызша елдің экономикалық
қызығушылығын тұтасымен коммерциялық банк экономиканың субъектісі ретінде
банктің клиенті және мамандары табылады. Олардың ынталары әрқашан бір-
біріне сай келмейтіндігі айқын. Сондықтан оңтайлы депозиттік саясат, ең
алдымен, олардың мүдделерінің келісуін болжайды. Бұдан басқа, депозиттік
саясат коммерциялық банктің несиелік саясатының бір бөлігі ретінде,
несиелік саясат үшін тиімділіктің, оңтайлылықтың жалпы талабына бағынады -
бұл өтімділік, табыстылық және тәуекелдің оңтайлы ара қатынасы.
Банктердің депозиттік саясатының мақсаты - олардың активтері мен
пассивтерінің үйлесімділігі мен тиімділігін колдау үшін жеке және заңды
тұлғалардың ақшалай қаражаттарын тартуды оңтайлы басқару болып табылады.
Банктердің депозиттік саясаттының негізгі міндеттер:
➢ халықтың қысқа мерзімді депозиттеріне қарағанда ұзақ мерзімді
депозиттерді дамыту және осының негізінде
қаражаттардың тұрақты көздерін қалыптастыру;
➢ талап еткенге дейінгі депозиттердің баламасы ретінде карточкалық
шоттарды (пластикалық карточкаларды) кезеңдер бойынша көбейту;
➢ клиенттерге көрсетілетін депозиттік және онымен байланысты
банктік қызметтер ауқымын кеңейту;
➢ қаржылық және каржылық емес салалардың клиенттерінің
депозиттерін арттыру;
Банктердің депозиттік саясаты олардың тарифтік, мүдделік саясаттарымен
өзара байланысты болады және келесі мәселелерді шешуге бағытталады:
-барынша аз қаржылық шығындарды жұмсап, жеке және заңды тұлғалардың бос
ақшалай қаражаттарын тарту;
-ақшалай қаражаттарды шоғырландыру үшін депозиттердің жаңа түрлерін
дайындау және енгізу;
* инвестицияны қаржыландыру мен несиелеу үшін депозиттердің
жеткіліктілігін қамтамасыз ету;
* депозиттерге қызмет көсету бойынша банктің шығындарын
азайту және т.б.
Депозиттік саясаттың негізгі қағидалары:
ақшалай қаражаттарды депозиттерге орналастырудың еріктілігі
және оларды қабылданған номиналдары бойынша қайтарымдылығы;
нарықтық конъюнктура түрғысынан қарағанда депозиттік
өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі;
жинақтарды жинақтау үшін депозиттердің шартының
қолайлылығы;
ақшаларды пайдалануға және тартуға бақылау жасау.
Депозиттік саясат депозиттер бойынша сыйақы ставкаларын,
жинақтарды тарту әдістерін, депозиттерді сақтау мерзімдерін
оңтайландыруды, қызмет көрсету аясын кеңейтуді, клиенттерге
қызмет көрсету технологиялық үрдісін өзгертуді икемді реттеу
жолымен жүзеге асырылады.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатын анықтауда нарықтың
ерекшеліктерін талдауға сүйенеді, сондай-ақ банктің ресурстарының оңтайлы
комбинациясының критерийлерін, негізгі талаптарын жасауға болады. Сонымен
бірге, біздің көзқарасымыз бойынша, жеке, таңдаулы банктің депозиттік
саясатының ерекшелігі айырықша көрінеді және барлық банктер үшін жалпы
критерилер болуы керек.
Қазақстан банктерінің депозиттік саясатының жалпы оңтайлы критерийлері
мыналар:
* банктің қаржылық тұрақтылығы, оның сенімділігі, тұрақтылықты
ұстап тұру үшін қажетті банктің депозиттік, несиелік және басқа да
операцияларының өзара қатынасы. Жекелей алғанда, активтер мен
пассивтердің келісуі қажет (сомасы, мерзімі, өтімділігі, тәуекелдік
және табыстылық дәрежесі бойынша), яғни банктің депозиттік
саясатты жүргізгенде депозиттер портфелінің оңтайлылығын банкке
деген салымшылар (заңды және жеке түлғалар) талабының
жиынтығы ретінде ең артынан қарауының, өтімділіктің және
табыстылықтың, тәуекелдің дәрежесін анықтайтын критерийлердің
негізінде жіктелуінің (несиелік ұйымның берілген ресурс түрінің
айналымы мен мерзімі, талап ету дәрежесіне, проценттік ставка
деңгейі және т.б.) қалыптасуына үлкен көңіл бөлу қажет;
* банк ресурсының тәуекелдігін минимизациялау мақсатында
диверсификациялау;
* депозиттік портфельді сегменттеу (клиент, өнім және нарық
бойынша);
* әр түрлі клиенттер тобына саралау тәсілдемесі (түрғындардың
жоғарғы депозитіндегілер, байлар, кедейлер үшін әр түрлі өнімді
жинақтау);
* банктің өнімі және қызмет көрсетуі басқа бәсекелес банктің
өнімінен өзгешеленуі керек (сапасы, бағасы бойынша және т.б.);
* жоғары тәуекел жағдайында банктің депозиттік портфеліндегі
тұрақты ресурстарының үлесі жоғарылағанда тұрақты және
"ұшпалы" ресурстардың оңтайлы үйлесуін қамтамасыз етуде
ресурстардың тиімді комбинациясының қажеттігі сонымен қатар
депозиттік операциялар бойынша да;
* депозиттік портфель мен салымдардың гаммасын тұтасымен
қалыптастыру процесінде өміршеңдік кезеңде есепке алу
концепциясы.
Депозиттік саясаттың оңтайлы критерилерінің ерекшелігі әр банкте жеке-
жеке анықталады (банктің мөлшеріне, оның персоналдарының квалификациясына,
олардың орындаған операциялары және қызмет көрсетулерінің өзіндік құны және
т.б.). Мысалы, әлеуметтік бағытталған саясатты жүргізуде (халықтың тұрмысы
төмен жіктері үшін; VIP-клиенттер үшін; халықтың тұрмысы жоғары жіктегілер
үшін) нақты аймақта өзінің операцияларын дамыта отырып немесе
операцияларымен қызмет көрсетудің анықталған түрлеріне арналған нарықтық
стратегияны банк тандайды, оның оңтайлы көрінісі біршама дәрежеде сәйкес
келеді.
Халықтың ақшалай жинақтрын талдау қазіргі кездегі жинақтау жүйесінің үш
негізгі элементтен қалыптасқанын көрсетеді: банк шотында салым түріндегі
жинақ ақша, сақтандыру полисі түрінде және бағалы қағаздар түрінде. Ең
маңызды ролді банк шотындағы салым түріндегі жинақ ақша алады, және де
жоғарыда көрсеткендей жинақ, банктегі салымдар тарихи басымды.
Салымдар бойынша операциялар несиелік айналымның және халықтың жинақ
ақшаларын оңтайлы ұйымдастыру мәселесімен тікелей байланысына қарамастан,
осы уақытқа дейін "депозит" жинақ ісінін теориясы мен тәжірибесінде "салым"
түсінігінің біржақты анықтамасы жоқ.
Депозиттер - банк кітабындағы келісім және шарт бойынша банкте салым
түріндегі клиенттердің ақшалай қаражаты немесе банкке анықталған талабының
бар екенін куәләндыратын тіркеу ретінде қарастырылады. Сондықтан, Қазақстан
банктерінің тәжірибесінде халық депозитіне салымдар мен бағалы қағаздарды
жатқызуға болады, және банктерге клиенттердің ақшалай қаражаттарын тартуға
қызмет көрсетеді. Депозиттерді әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады.
Бірақ бағалы қағаздарды жіктеу мәселесі экономикалық әдебиеттерде
жеткілікті дәрежеде өңделген, ал салымдардың жіктелуі - пікірталас тудырып
отырған мәселе.
Депозиттік операцияларды жүргізген кезде, әр банк онымен жасаған
депозиттік саясатты ұстанады. Оның ережелері:
1) депозиттік операциялар банктік пайданы алуға немесе болашақта
пайда алу үшін жағдай жасауға әсер етуге болатындай
ұйымдастырылады;
2) ұйымдастыру процесінде депозиттік операциялар субъектілерінің
әр түрлілігін және әр формадағы депозиттердің сәйкестігін
қамтамасыз ету керек;
3) банктік операцияларды жүзеге асырған кезде депозиттік
операциялар мен депозиттер және несие салымдарының сомалары
мен мерзімдері бойынша қарыздарды беру операциялары және
депозиттік операциялар арасындағы өзара байланыстылығы мен
өзара келісушілікті қамтамасыз ету қажет.
4) депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде банк
балансының өтімділігін сақтауды ең жоғары дәрежеде қамтамасыз
ететін мерзімді депозиттерге ерекше көңіл бөлінеді.Депозиттік
операцияларды ұйымдастыру кезінде банк депозиттік
шоттардағы бес (активті операцияларды тартылмаған)
қаражаттардың резервтері минималды болдыруына тырысу керек.
5) банктің қызметтерін дамытуы және клиенттерге қызмет етуге,
мәдениеті мен сапсын арттыруы шараларын колдану керек. Бұл
депозиттерді тартуға әсер етеді.
Депозиттік саясаттың маңызды тетігі — банктің салымшыларына тартылатын
ресурстар үшін төлейтін проценті. Депозиттер бойынша процентті орнатуға
әсер ететін бірқатар факторлар болады. Шартты түрде оларды сыртқы (олар
объективті және банктің қызметінен және оның контактілік аудиторияларына
тәуелді емес) және ішкі (олар банктің ішкі саясатының және оның
контрагенттердің әсерінен қалыптасады) деп бөледі. Сыртқыларға:
* елдің орталық банк анықтайтын проценттің есептік ставкасы;
* қорлану нормасы;
* ақпараттың деңгейі;
* банктік қызмет нарығындағы сүраныс пен үсыныстың қатынасы;
* әлемдік қаржы нарықтарындағы проценттік ставкалардың
деңгейі.
Ішкілерге:
* операцияның мазмұны, яғни депозиттің түрі, мерзімі, сомасы
және т.с.с;
* клиенттің сипаттамасы;
Депозиттік саясаттың ұйымдастырылуы тиімді депозиттік
портфельдің қалыптасу принцпіне негізделеді. Нарық жағдайында банк дамуының
жалпы стратегиясында депозиттік портфелдің орны мен рөлі бірталай өседі.
Бұл жағдай ұсынылатын қызметтер саны мен сапасының ұлғаюы депозиттер
түрлерінің өсуі және осыған байланысты мемлекеттің әлеуметтік іс-әрекеті
шекарасының кеңеюімен белгіленелі.
Депозиттік портфель- салымшылардың барлық банкке салған
депозиттері түрінің жиынтығы. Депозиттік портфель депозиттік саясатты
жүзеге асыру құралы бола отырып, ақшалай қаражрттардың пайдаланылуын
қалыптастыру және бағыттау көздерін бейнелейді. Ол туралы банк балансының
пассивті бөлігі бойынша айтуға болады. Құрастырылатын банк балансы банктік
қаржылық бақылаудың әрекеті құралы болып табылады. Баланстық көрсеткіштер
арқылы қаржылық жағдайды бақылау мақсатында барлық операциялар ағымын
көруге болады. Яғни, ақша қаражаттарының пассивтен активке өтуі депозиттік
портфельдің банктің несиелік портфеліне трансформациялануы жолымен жүзеге
асады.
Халыққа банктік қызмет көрсету нарығында депозиттік саясатты зерттеу
нәтижесі жоғарыда айтылғандай, сонымен қатар шетелдік банк тәжірибесін
зерделеу мынадай қорытьндыға әкеледі, банк қызметінің түбегейлі бағыты
депозитке қаражаттарды тарту, бұл — салымдар гаммасының кеңеюі. Берілген
жағдайды негіздеу үшін депозиттер нарығының қазіргі жағдайын және жекелей
алғанда, Қазақстандағы банктердің салымдар жүйесін зерттеу өте қажет.
1.3 Шетел тәжірибесіндегі банктердің депозиттерінің түрлері мен оларды
сақтандыру ерекшеліктері
Халықаралық және отандық банктік тәжірибедегі депозиттердің әр типін,
әр түрін сипаттап олардың қалай жіктелінетінін көрсетуге болады.
Халықаралық тәжірибедегі депозиттердің түрлеріне тоқталып, оларға теориялық
тұрғыдан түсінігі келесідей:
Талап еткенге дейінгі депозиттер немесе чектік депозиттер: Чектік депозит
- салымшыларға міндетті өтеуге жататын чекті жазып алу құқығын беретін шот.
Чектік депозиттер өте ыңғайлы, себебі олар бойынша чекті жазып беру жолымен
төлемдерді төлеу процесі қарапайым әрі қауіпсіз және олар қолма-қол ақшаны
банктен бірінші талап етуіңмен алуға мүмкіндік береді. Чектік депозиттер
қымбат тұратын есептік операциялар мен проводкаларды жүзеге асыруды талап
ететіндіктен, банктердің көбісі осы шоттарды пайдаланғаны үшін белгілі бір
төлемі мөлшерін орнатады. Осы төлемнің мөлшері депозиттің мөлшерінің
өзгеруімен және 1 айда көшірілетін чектердің санымен бірге өзгеріп түрады.
Бірақ, егер салымшы 1 ай бойы өз шотында жеткілікті мөлшерде белгіленген
ақшалай баланстық қалдықты сақтаса, банктер осы төлемді алудан бас тартып
отырады. Бұл белгілі ақшалай қалдықты банктер активтік операцияларды
орындауға пайдаланады, мысалы: 60, 90, 120 күнге қарыздарды және
контокорренттік несиелерді беруге жұмсайды. Чектік депозиттердің негізгі
түрлеріне талап еткенге дейінгі салымдар мен НАУ-шоттар жатады.
Талап еткенге дейінгі депозиттік шоттың ерекшеліктері:
1. Ақшаларды салу мен алу әр уақытта және ешбір шектеусіз
жүзеге асады.
2. Шоттың иесі банкіге шотты пайдаланғаны үшін тұрақты айлық ставкамен
немесе әрбір чекпен жасалған оперция үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 I.Банктік
депозиттердің теориялық -әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... 8
1. Депозиттердің экономикалық мәні, түсінігі және жіктелуі ... ... .. ... ..-
2. Банктердің депозиттік саясатының мәні, мақсаты және критерилері...24
3. Шетел банктеріндегі депозитердің түрлері мен оларды сақтандыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .31
II. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердің депозиттік
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .46
2.1 Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің құрылымын талдау-
2.2 Жеке тұлғалардың депозиттерін сақтандыру жүйесінің қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 61
III. Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі депозиттік
саясаттың даму болашағы және өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... 71
3.1 Қазақстандық банктердің депозиттік саясатының кейбір қырлары және
даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .-
3.2 Депозиттік портфелді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
3.3. Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру жүйесінің даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9 2
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .101
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...105
Қосымша
Кіріспе
Қазақстан Республикасының банктік секторындағы реформалар жалпы
мемлекеттік экономикалық шаралармен қатар жүзеге асырылып келеді.Жүргізіліп
отырған банктік реформалардың басты бағыттарының бірі –уақытша бос ақша
қаражаттарын тарту және инвестициялаудың ішкі көздерін қалыптастыруға
бағытталған депозиттік нарықтың қалыптасуы мен дамуы болып табылады.
Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтау- коммерциялық банктердің
алғашқы дәстүрлі –базалық қызметі.Бұл банктің пассиві меншікті капиталы –
банктің несиелік ресурстарының маңызды және ажырамас бөлігі, бірақ ол оның
барлық ресурстарының тек 10% -ын құрайды.
Дәстүрлі түрде осы қаражаттардың негізгі бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер деп әдетте клиенттердің банкке белгілі бір талаптарының бар
екенін куәләндыратын банктік шоттардағы жазулар немесе клиенттердің
банктердегі келісімдер және шарттар бойынша салымдар формасындағы ақшалай
қаражаттары түсіндіріледі.
Соңғы уақыттарға дейін республикамызда депозиттерді басқару
мәселелеріне назар аударылған жоқ болатын.
Табысты әрі белсенді пайдалану мақсатында заңды және жеке тұлғалардың
депозиттер түріндегі бос ақша қаражаттарын мобилизациялауға бағытталған
шаралар жүйесін депозиттік саясат деп атайды.
Қазақстан Республикасының Коммерциялық банктері қазіргі уақытта жеке
және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай қаражатын банк жүйесіне депозит
түрінде тарту мақсатында қыруар жұмыстар атқарып жатыр. Олар өз
тәжірибелерімен бірге шетелдік банктердің озық тәжірибелерін де
енгізуде.Коммерциялық банктің депозиттік саясаты қалыптасатын қатынастар
жүйесі салымшыларды тарту және өзін -өзі жою, сенімділік, салымдардың
табыстылығы негізінде клиентерге қызмет көрсету сапасын жетілдіру бойынша
шаралар кешенін білдіреді. Олар әр түрлі шарттармен, мазмұнмен, мерзіммен
жаңа депозиттік салымдар түрлерін ашу, пластикалық карточкалар арқылы
төлемдер төлеу, электронды есеп айырысулар жүргізу, сейфтік сақтау
қызметтерін, интернет- банкинг қызметтерін көрсету және т.б. тәжірбиелер
енгізуде.
Бұл қызметтердің барлығы да банктерге депозиттік салымдарды тартуға әсер
етіп отыр.
Коммерциялық банктердің негізгі қызметі салымдарды тартумен байланысты
депозиттік операциялар және осы құрылған ресурстарды орналастырумен
байланысты. Қаражат иелерінің өз қолдарындағы ақша қорларын тиімсіз сақтап
отыруы банк жүйесінің 90-жылдардың басындағы экономика дағдарысына
байланысты халық сенімінен шығып қалуының салдарынан болып отыр.Банк
жүйесіне деген ел сенімін арттырып, олардың мүдделерін жан-жақты қорғап,
экономикаға қызмет етпей бос жатқан ақшалай қаражаттарын тарту әрбір атқан
күннің басты мәселесі.
Бүгінгі күндері банк ресурстарын құруда депозиттердің рөлі жоғары
екенін түсінген үкімет Қазақстан Республикасының коммерциялық банктеріндегі
жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру қорын құрды. Қордың тәжірбиесі
бүкіл дүние жүзі елдеріндегі нәтижелі қызмет көрсетіп жатқан осындай
қорлардың тәжірбиесінен таңдап іріктеліп алып жатыр. Мұндай озық тәжірбиелі
қорлар АҚШ, Германия, Франция, Англия, Жапония және т.б. елдерде бар.
Сонымен бірге, елдің көлеңкелі бизнесте жүрген және шетелдегі банктерде
ашылған депозиттік шоттарда сақталынып жатқан ақшаларын жария ету арқылы
банк жүйесіне 500 млн. долларға жуық ақшалай қаражат тартылды.
Бұл үкімет тарапынан көрсетіліп отырған қолдаулар болса, банктер
өздерінің рейтенгісінің өсуіне байланысты халықтың, заңды ұйымдарадың,
резидент және резидент еместердің уақытша бос ақшалай қаражаттарын депозит
есебінде тарта отырып, банк ресурсы ретінде пайдаланып жатыр.
Қазақстанда банктердің депозиттік саясаттары ғылыми-теориялық және
тәжірибелік тұрғыдан ғалымдармен аз зерттеліп, әдебиеттерде көп
жарияланбағандықтан, бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында аса бір
зерттеуді талап ететін өзекті тақырыптардың бірі. Өйткені, депозиттік
саясат банктің депозиттік базасын ұлғайту мақсатында қажетті жағдайлар
туғызуда көрініс табады.Ал, өз кезегінде депозиттердің қажеттілігі артып
отырған бүгінгі күні депозиттік сыйақы пайызы мен негізгі шартты талаптарын
тиімдірек ету және депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді
дамытуда шаралар қолданылуда.
Сондықтан, диплом жұмысымның тақырыбын Банктік депозиттік саясат
таңдап алуға негіз болды.
Зерттеу объектісі. Банктің депозиттік саясаты.
Зерттеу пәні.Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің
депозиттік саясаты.
Депозиттік саясаттың ұйымдастырылуы тиімді депозиттік портфельдің
қалыптасу принцпіне негізделеді. Нарық жағдайында банк дамуының жалпы
стратегиясында депозиттік портфелдің орны мен рөлі бірталай өседі. Бұл
жағдай ұсынылатын қызметтер саны мен сапасының ұлғаюы депозиттер түрлерінің
өсуі және осыған байланысты мемлекеттің әлеуметтік іс-әрекеті шекарасының
кеңеюімен белгіленелі.
Зерттеу міндеті.
- ақша-несие қатынастары жүйесіндегі депозит, депозиттік саясат,
экономикалық категорияларының мәні мен мазмұнын ашу.
- Қазақстан Республикасы коммерциялық банктердің бірінің депозиттік
портфеліне талдау жасау;
- шетел банктеріндегі депозитердің түрлері мен оларды сақтандыру
ерекшеліктерін салыстырмалы талдау.
- шетел тәжірибесіндегі депозит нарығының қызмет ету жағдайына талдау
жасау;
- депозиттерді сақтандыру қорының қызметі мен міндеттеріне теориялық және
тәжірибелік материалдар негізінде талдау жүргізу;
- депозиттік портфелді басқару және ондағы тәуекелдерді азайту
жолдарын қарастыру;
- депозиттерді сақтандыру қорының қызметіне талдау жасай отырып, оны
жетілдіру жолдарын анықтап беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш тараудан, қортындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде проблеманың өзектілігі, зерттеу мақсаты мен себебі,
міндеттері көрсетілген.
Банктік депозиттердің теориялық - әдістемелік негіздері деп аталатын
бірінші тарауда депозиттердің түсінігі, жіктелуі және шетел банктеріндегі
депозиттерімен оларды сақтандыру ерекшеліктері жан-жақты зерттеліп, шетел
тәжірбиесімен салыстырмалы талданылады.
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердін депозиттік
саясаты деп аталатын екінші тарауда екінші деңгейдегі банктердің
депозиттік портфель құрылымына және Жеке тұлғалардың салымдардың
кепілдендіру Қоры қызметтеріне сандық салыстырмалы талдау жасалынды.
Үшінші тарау Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктердегі
депозиттік саясаттың даму болашағы және өзекті мәселелері деп атала
отырып қазақстандық банктердің депозиттік саясатының кейбір қырлары және
даму ерекшеліктері, депозиттік портфелді басқару және ондағы тәуекелдерді
азайту жолдары және Қазақстан Республикасындағы депозиттерді сақтандыру
жүйесінің даму болашағының маңыздылығын ашып көрсетеді.
Қорытындыда зерттеу нәтижелері тұжырымдалған.
Дипломдық жұмысты жазу барысында көптеген әдебиеттер қолданылды.Яғни,
статистикалық және ақпараттық база ретінде ҚР Ұлттық банкінің есептік
деректері, нормативтік құжаттары, түрлі деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференциялардың материалдары, сондай-ақ депозиттердің дамуы жағдайын
қамтитын отандық және шетелдік басылымдардағы мақалалар, дерек көздері ҚР
Президентінің Жарлықтары,ҚР Үкіметінің қаулылары мен басқа да нормативті-
құқықтық құжаттары, жеке тұлғалардың салымдарын сақтандыру қорының сандық
мәліметтері, мерзімді басылымдардағы материалдар пайдаланылды.
I-тарау Банктік депозиттердің теориялық - әдістемелік негіздері
1.1 Депозиттердің экономикалық мәні, түсінігі және олардың жіктелуі
Қазақстан Республикасының коммерциялық банктері Конституцияға,
"Қазақстан Республикасының банктері мен банктік қызмет туралы" 1995 жылдың
31 тамызындағы Қазақстан Республикасының заңына, "Салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" 15-маусым 2001 жылғы, ҚР
кодексіне, "Валюталық реттеу туралы" Заңға, "Екінші деңгейдегі банктердегі
клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы" 1997
жылғы 4 наурыздағы заңға сәйкес депозиттік операцияларды жүргізеді.
"Банк және банктік қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес "депозит - бір тұлғаның екінші тұлғаға-банкке (сонын ішіндеҰлттық
банкке) оларды номиналды түрде қайтару шартымен, бірінші ретте талап
еткенде сондай-ақ белгілі бір мерзім өткеннен кейін қайтарылу шартына
байланыссыз, толығымен немесе бөліктеп, алдын-ала келісілген өсіммен немесе
өсімсіз, тікелей депозиторға (салымшыға) немесе оның тапсырмасы бойынша
үшінші тұлғаға берілетін ақшалар".
Депозиттік қатынастардың субъектілері бір жағынан банк, екінші жағынан
депозиторлар болып табылады. Депозиторлар (салымшылар) ретінде занды, жеке
тұлғалар, ҚР резиденттері және резидент емес тұлғалар, банктердің
клиенттері және клиент емес тұлғалар бола алады. Шотты ашқан кезде банк пен
депозитор арасында келісім-шартпен негізделген қүқықтық қатынастар пайда
болады. Бұл қатынастар ағымдағы заң мен құқықтық қатынастар келісім-шартына
сәйкес бюджетке есептелуге тиіс салықтарды төлегеннен, есептелген мүдде мен
депозиттің негізгі сомасын толығымен қайтарғаннан кейін ғана тоқтатылады.
Бұл қатынастар депозиттік келісім-шартпен рәсімделеді. Сондай-
ақ,депозиттік шоттарды ашу және жүргізу туралы келісім шартта депозиттің
ашылу мерзімі, ол бойынша пайыз төлеу тәртібі, осы депозиттік шоттан
қаражаттарды алу тәртібі жайлы мәләметтер қарастырылады.
Келісім-шарт банктің клиентпен қарым-қатынастарының сипатын анықтап,
олардың арасындағы келіссөз бір-бірінің қызметін алдын ала, жан-жақты танып
білудің нәтижесінде жасалады. Банк әріптесінің қаржылық жағдайы мен
несиелік қабілеттілігін белгілеген әдістеме арқылы талдайды, көбінесе
көрсеткіштердің төрт тобына негізделеді: өтімділік, айналымдылық,
қаражаттарды тарту және табыстылық.
Депозиттік нарықтың даму үрдісінде депозиттердің қалыптасуына түрткі әрі
себеп болған жинақтаулар ерекше рөлге ие. Жинақтаулардың экономикалық
категориялар ретіндегі мәні қайта бөлу функциясы арқылы жүзеге асады. Соның
арқасында ақша қаражаттарының банктік жүйеде шығарылуы және сондай –ақ
олардың жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатындағы ары
қарайғы пайдаланылуы жүзеге асады.
Экономикалық әдебиеттерде жинақтау түсінігінің көптеген
анықтамалары кезддеседі. Олардың біріне жүгінсек, жинақтаулар- бұл
жаратудан бас тарту,яғни байлық иелерінің ақша қаражаттары түріндегі
жинауларының нәтижесі.
Жинақтаулар- төменгідей екі типтің детерменттігі жағдайында дамитын
экономикалық құбылыс:
- табыс алудың белгілі бір кезеңділігін, жалақы және бағдарлардың
деңгейін белгілейтін, экономикалық
- ағымдық табыстың бір бөлігін бірінші кезекте негізгі қажеттіліктерді
қамтамасыз ету үшін бөлугеп итермелейтін физиологиялық.
Қалай болғанда да, жинақтаулар, өз кезегінде, өндірістік қатынастардың
дамуына себеп болатын қоғамдағы айырбас қатынастары дамуының белгілі бір
формасы болып табылады. Жалпы алғанда, жинақтаулар – бұл тұрғындардың
белгілі бір тұтынушылық мақсаттарға қол жеткізуін қалыптастыратын ақшалай
қоры. Бұл ақшалай қордың ерекше пайда болу механизмі, өзіндік даму логикасы
мен әрекет ету формасы болады.
Шетелдік ғалымдардың пікірінше, адамдардың өз қаражаттарын жаратпай,
сақтауының көптеген себептері мен мотивтері бар. Олар:
1) Ақша қиын- қыстау кезеңге бөлінетін сақтандырушылық мотивтер.
2) Кейбір адамдардың өз тұтынуындағы басқаларға қарағандағы үнемділігі
немесе аз жарату әдетіне байланысты ұқыптылық мотиві.
3) Жинақтаулар болашақтағы тұтынуларды қаржыландыруға арналған кейінге
қалдырылған сатып алу себебі.
4) Ақша кепілді борыштардын орнын толдыру, несие төлемін,
сақтандырушылық салымдар төлемін жүзеге асыру үшін бөлінетін келісім-
шарттардын міндеттемелер себебі.
Салымдардын кез келген түрлері жинақтаулар болып табылады. Депозиттік – бұл
осы жинақтауларды сақтау формаларынын бірі.
Депозит экономикалық категория ретінде жинақ ақшаның құрамдас бөлігі
болып табылады. Бірақ, егер жинақ ақша табыстарды бөлу және қайта бөлумен
тығыз байланысты болса, депозит қайта бөлу қатынастары аясын қамтиды.
Барлық жұмсалымдардың түрлері жинақ ақша болып табылады.
Депозит - жинақ ақшаларды сақтаудың бір түрі.
Депозиттің экономикалық категорияларын сипаттайтын мынадай белгілерін
бөліп айтуға болады:
1.Депозиттер банктермен ақшалай қайта бөліну процестерін
қарастырады, яғни салынған салымдардың алу мерзімі келген кезде салынған
ақша қаражаттарының қолма-қол қайтарылуы шарттастырылған.
2.Депозиттер жеке табыс бөлігі ретінде капиталмен тығыз байланысты.
Мұндай қайта бөлу қатынастарының пайда болуы депозиттік салымдарды өтеу
кезінде есептелген пайыздар түрінде табыс алу жағдайының болуына
негізделген.
3.Депозиттер қайтарылу мерзімдері бойынша көп түрлілігімен
сипатталады. Бұл мерзімдік салымдар және ұзақ мерзімге салынған
салымдар және мезгілсіз салымдар болуы мүмкін.
Депозит термині анықтамасына көптеген ғалымдардың салыстырмалы теориялық
көзқарастарын келтіруге болады:
Дж. Кейнс - тұрғындардың қолма-қол ақша түрінде сақтайтын табыстарының
үлесі.
Д. Рикардо - банктің қажетті капитал ретінде тартылған ресурстары. Банк
өзінің меншік капиталын пайдаланудан пайда алып отырған болса, онда банк
ешқашан мекеме бола алмайтын еді. Банктің негізгі пайдасы тек басқа
капиталды тартып орналастырған кезде ғана пайда болады.
Шетел әдебиеттерінде депозит түсінігіне барлық мерзімді және мерзімді
емес жинақ ақшалардан басқа банк клиенттерінің басқа да құндылықтары
түріндегі салымдары жатады.
Ал, Отандық банктік әдебиеттерде депозиттерге тек кәсіпорындардың және
жеке тұлғалардың мерзімді салымдары, ағымдағы бюджет есеп айырысуларын
қоспағанда, бюджеттік және басқа да арнайы пайдаланылған шоттардағы қалдық
ақшалар жатады.
Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасының дамуы жағдайындағы
депозиттік нарықтың даму ерекшелігін ескеретін болсақ, онда депозит
анықтамасы келесідей болып түсіндіріледі:
Депозит дегеніміз коммерциялық банктерге белгілі-бір мерзімге және
мерзімсіз, қайтарылу шартыменен, пайызы төленуі тиіс болып, сақтандырыла
отырып салынган халықтың және сақтандырылусыз салынган кәсіпорындардың ақша
қаражаттары.
Егер біз депозит категориясын ғылыми-экономикалық тұрғыдан талдап, оған
анықтама беретін болсақ, онда депозиттің атқаратын қызметтерін де зерттеп,
нақты тұжырымдар беруіміз керек. Яғни,депозиттің келесі қызметтерін атап
айтуға болады:
1) Коммерциялық қызмет - жеке және заңды тұлғалардан ақша
қаражаттарын депозитке белгілі бір мүдде төлеу шартымен тарта
отырып оны осы қаражаттар қажет болып отырған тұлғаларға өзінің белгілі
үстеме ақысын қолдана отырып сатады. Банктің осы қатынасы оның коммерциялық
банк деген атына негіз болады.
2) Ынталандыру қызметі - депозиттік салымдардың әр түрлі
шартпен құрылуы, салымшылардың белгілі бір шарттағы салым түріне ақша
қаражаттарын сала отырып табыс алуға деген қызығушылығын тудырады. Ол табыс
ақша қаражаты, несие алу мүмкіндігі және белгілі бір сыйлық
есебінде ұтыс алу ж,т.басқа түрінде болуы мүмкін.
Қорлану қызметі - депозитке тартылатын қаражаттар ақша
түрінде болғандықтан, ол банктің белгілі бір қорларын құруға негіз
болады. Олар - банктің өтімділігін жоғары деңгейде ұстап тұруға
негізделген қорлар. Бүл қорларды коммерциялық банк реттеуші
органдардың талап етуімен және өз қызметін тиімді атқару үшін өз
еркімен құрады.
Банк ресурстарын құру қызметі - депозиттік салымдар тарихи
қалыптасуы бойынша олар банктік ресурстарды құрудың негізгі көзі
болып табылады. Өйткені бұл ресурстар банк үшін арзан және әр
уақытта бар болып тұратын каражаттар. Депозиттік қаражаттар
банктің пассивтерінің 70-80 % құрайтын ресурс болғандықтан олар
активтік операцияларды жүргізуге қажетті банк ресурстарының
негізін құрайды.
Депозиттердің осы қызметтерін тиімді атқаруына келесі негізгі
факторлар әсер етеді:
1) жеке және заңды тұлғалардың қызметінің табыстылғы;
2) депозиттік нарықты реттейтін тиімді нормативтік-құқықтық
базалардың болуы (жария ету процесі);
3) депозиттерді сақтандыру жүйесінің қызметі;
4) Салымшылардың сұранысын қанағаттандыратын әр түрлі
шарттағы депозиттер түрлерінің және құралдарының болуы.
"Банктік ресурстар – банктің пассивтік операциялары негізінде қалыптасқан
және барлық активтік операциялар бойынша банк өтімділігін қамтамасыз ету
және пайда табу мақсатында орналастыруға бағытталған банктің меншікті және
тартылған қаражаттарының жиынттығы". Бұл жердегі барлық тартылған
қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөлінеді:
1) депозиттік қаражаттар;
2) депозиттік емес тартылған қаражаттар.
Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігін депозиттер құрайды.
Депозиттер банктің арзан ресурс көзі болып табылады.
1-сурет. Сырттан тартылған қаражаттар.*
Коммерциялық банктердің сырттан тартылған
қаражаттары
Депозиттік қаражаттар
Депозиттік емес қаражаттар
Мерзімді депозиттер
Орталық банк несиесі
Талап ету депозиті
Басқа банктер несиесі
Жинақ салымдары
• ҚазМУ хабаршысы. Экономика сериясы. № 6(52).2005. 113-б.
Депозит (латын тілінде depositum — сақтауға берліген зат) — бұл
бір тұлғаның (депозиттерді) басқа тұлғаға — банкке (оның ішінде: Ұлтгық
банкке) кайтарылу шартымен уақытша пайдалануға беретін ақшасы. Мұнда
қайтарылуға депозиттік келісім-шартта белгіленген пайыздық ставкасы мен
депозиттің негізгі сомасы жатады. Депозиттер депозиттік операциялардың
объектілері болып табылады.
Депозиттік операциялар — бұл заңды және жеке тұлғалардың қаражаттарын
белгілі бір мерзімдегі немесе қажет уақытында талап етуге дейінгі
салымдарға тартуға байланысты жүргізілетін банктің операциялары болып
табылады. Депозиттік операцияларға пассивтердің 80% үлесі тиеді.
Депозиттік операциялар субъектілеріне:
* мемлекеттік мекемелер;
* кооперативтер;
* акционерлік қоғамдар;
* шетел капиталының қатысуымен акционерлік кәсіпорындар;
* қоғамдық ұйымдар мен қорлар;
* қаржылық және сақтандыру компаниялары;
* жеке тұлғалар мен олардың бірлестіктері;
- банктер және басқа да несиелік мекемелер жатады.
Депозиттік операциялар экономикалық мазмұнына байланысты халықаралық
банктік тәжірибеде депозиттердің 4 ірі тобын бөледі:
1) мерзімді депозиттер, олардың басқа да түрлері депозиттік
сертификаттар;
2) қажет уақытында талап етілетін депозиттер;
3) халықтың жинақ салымдары;
4) бағалы қағаздар.
Бұл топтардың әрқайсысы өз кезегінде әр түрлі белгілеріне байланысты
жіктеледі. Мерзімді депозиттер тобы, әдетте мерзімдеріне қарай:
* ай мерзімге дейінгі депозиттер;
* айдан 6 айға дейінгі мерзімдегі депозиттер;
* 6 айдан 9 айға дейінгі мерзімдегі депозиттер;
* 9 айдан бір жылға дейінгі депозиттер;
* бір жылдан жоғары уақыттағы депозиттер.
Депозиттер екі жолмен пайда болуы мүмкін: біріншісі, банк заңды және
жеке тұлғалардан ақшалай қаражаттар қабылдай отырып, оны олардың депозиттік
шотына орналастырған жағдайда; екіншісі, "жасанды" депозиттер, яғни
клиентке чек арқылы есеп-айырысуы мүмкіндігін беру барысында.
Көптеген елдерде депозиттік шоттар мынадай екі жағдайды ескере отырып
жіктеледі:
* депозиттік мерзім;
* салым иелерінің категориялары.
Қаражаттарды депозиттерге орналастыруды бірнеше себептермен түсіндіруге
болады. Банктер үлкен қаражат сомасының тұрақты сақталуын қамтамасыз етеді.
Одан кейін мерзімді салымдар банктен төленетін пайыз түрінде табыс әкеледі,
ал қажет уақытында талап етілетін салымдар төлем құралы қызметін атқарады.
Салым иелеріне байланысты шоттардың келесі түрлері бар:
* жеке тұлғалардың шоттары;
* кәсіпорын, акционерлік қоғамның шоттары;
* үкімет ұйымдарының шоттары;
* қаржы мекемелерінің шоттары;
* шетелдік салым иелерінің шоттары.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер банктерде клиенттер ашатын
әртүрлі шоттарда орналасады. Олар ағымдағы есеп-айырысуларды жүргізу үшін
арналған және кез келген уақытта толығымен немесе ішінара талап етілуі
мүмкін. Салымдар қолма-қол ақшамен, сондай-ақ қолма-қол ақшасыз есеп
айырысу түріңде жүргізілуі мүмкін.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер - клиенттің банкке салған
салымын алдын-ала хабардар етуінсіз кез-келген уақытта талап етуіне жататын
қаражаттарды білдіреді. Олар шоттарда сақталынатын қаражаттардың сипатына
және тиістілігіне байланысты былайша бөлінеді:
- кәсіпорындардың, жеке ұйымдардың ағымдық немесе есеп
айырысу шоттарында сақталатын каражаттар қалдықтары;
* әртүрлі қорларды сақтауға байланысты арнайы шоттардағы
қаражат қалдықтары;
* күрделі қаржы жұмсауына арналған кәсіпорындардың, меншікті
қаражаттары;
* есеп айырысудағы қаражаттар;
* басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы несиелік
қалдықтар;
* шетелдік банк-корреспондентердің шоттарындағы қалдықтар
болып бөлінеді;
* заңды тұлғалардың жекелеген шоттарындағы меншікті қаражаттары.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер ағымдағы есеп-айырысуға
арналған. Мұндай шоттарды ашу ынтасы клиенттің ақшалай қаражаттарымен есеп
айырысу, төлемдерді төлеу сұранысына байланысты туындайды. Сонымен қатар
мұндай шоттың иелері банктен несие алуға талап қоймайды, сол себепті бұл
қаражаттарды шаруашылықты несиелеу үшін белсенді түрде пайдалануға болады.
Талап етуге дейінгі депозиттерге банктердің корреспонденттік шоттары да
жатады. Банктің басқа банк-корреспонденттерінде ашқан корреспонденттік
шоттары ностро деп, ал сол банкте ашылған басқа банктердің корреспонденттік
шоттары лоро деп аталады.
Коммерциялық банктердің көбінде сырттан тартылған қаражаттар құрамында
қажет уақытында талап етілетін депозиттердің үлесі өте жоғары. Бұл банк
ресурстарын құрайтын ең арзан көзі болып табылады. Бұл шоттар бойынша
қаражаттар үнемі болып тұрмайды. Шоттың иесі кез-келген уақытта банктен
нақты ақша талап ете алады. Бұл шот бойынша қаражат қалдықтарына банктер
өте төменгі мөлшерде пайыз төлейді, кей жағдайларда мүлдем төлемейді.
Мерзімді салымдар - бұл салымшылардан белгілі бір пайыз төлей отырып
тартқан, ал қарыз алушыларға белгілі бір пайызбен бере отырып пайда табатын
қаражаттар.
Мерзімді депозиттердің нақты белгіленген мерзімі болады, олар бойынша
иелеріне белгіленген өсімақы төленеді және де салымдарды мерзіміне дейін
алуға шектеулер болады. Қажет уақытында талап етілетін депозиттерге
қарағанда мерзімді депозиттерге міндетті резерв нормасының төменірек шегі
белгіленеді. Клиент үшін мерзімді депозиттердің артықшылығы — жоғарғы пайыз
мөлшерін алу болса, банк үшін — ресурсты белгілі бір орта немесе ұзақ
мерзімге орналастыру мүмкіндігінің болуы. Мерзімді салымдар мен алдын-ала
хабарлау салымдары арасында айырмашылықтар болады. Мерзімді салымдар —
банктің иелігіне келісім-шартқа сай белгілі бір мерзімге берілген және
мерзімі өткен соң иесі кез-келген уақытта қайта алатын қаражат. Мерзімді
салымдар бойынша клиентке төленетін пайыз мөлшерлемесі оның мерзіміне,
сомасына, шартты орындауына байланысты болып келеді. Іс жүзінде мерзімді
салымдар мерзімі 1, 3, 6, 9, 12 айларға және мұнан да ұзақ мерзімге
салынады.
Алдын ала хабарлау салымы - бұл клиенттің алдын-ала салымды келісім
шартта көрсетілген мерзімде алуын білдіреді. Хабардар ету мерзіміне
байланысты пайыз мөлшерлемесі анықталады.
Мерзімді салым сомасы келісім шарттағы мерзім ішінде өзгермейді.
Мерзімді салымдар банк пен клиент арасындағы депозиттік келісім-шарт
негізінде рәсімделеді.
Мерзімді депозиттер мен сұранымды депозиттер арасындағы аралықты жинақ
салымдары алады. Жинақ салымдары бойынша осы уақытқа дейін дәстүрлі түрде
Жинақ банкісі айналысқан. Бірақ, бүгінгі күні несиелік ресурс үшін
бәсекелестік жағдайында біршама коммерциялық банктер де бұл операцияны
жүзеге асыруда.
Жинақ салымдарына халықтың қорлану немесе ақшалай қаражаттарды жинақтау
мақсатында құралатын салымдары жатады. Бұл салымдар бойынша мерзімді
депозиттерде біршама төмен пайыз төленеді. Жинақ салымдары жинақ
кітапшалары негізінде немесе жинақ шоты ретінде пайдаланылады.
Біздің банктік тәжірибеде жинақ салымдары салым операцияларының
мерзіміне және шартына байланысты былай жіктеледі:
* мерзімді жинақ салымдары;
* қосымша жарна қосылатын мерзімді жинақ салымдары;
- ұтыс салымдары;
* жастарға сыйақы салымдары;
* шартты салымдар;
* мәлімдеуші салымдар;
* депозиттік сертификаттар.
Ақша айналысы, инфляция тұрақсыздығы жағдайында әдетте, осы жинақ
салымдары алғашқы кезекте қорғауға ұшырайды, жекелей алғанда басқа
салымдарға қарағанда біршама жоғары пайыздық ставка бекіту жолы арқылы
өзінің экономикалық табиғаты бойынша қазіргі таңда Қазақстан банктерінде
тәжірибеленетін салымдардың ішінен жинақтарға мыналарды жатқызуға болады:
мақсатты, жинақтаушы, мерзімді депозиттер және салымдардың басқа да
түрлері.
Кесте 1. Салым түрлерінің жіктелуін мына кесте түрінде көрсетуге болады*
Жіктелу белгілері Салым түрлері
- субъектілер бойынша - жеке тұлғалардың депозиттері;
- заңды түлғалардың депозиттері.
- мерзімі бойынша - талап етілгенге дейін;
(өтімділігі) - мерзімді, соның ішінде:
а) тіркелген мерзіммен;
б) өтеу үшін белгіленген мерзім;
в) депозиттік келісімнің тоқтатылуы - туралы
хабар.
- мерзімі бойынша - қысқа мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
- шотты алу түрі бойынша - шоттағы салымдар: талап етілгенге дейін,
мерзімді, жинақ ақша.
- депозитив ақша қаражатты - жинақ кітапшалы салымдар;
тартуда қызмет көрсететін - депозиттік пластикалық карталы
қаржылық құралдар типі бойыншасалымдар.
- белгілі пайыздық - тұрақты, сатылы және өзгермелі
ставканың түрлері бойынша пайыздық ставкалы салымдар
- салымға тартылған - стандартты,
қаражаттардың шарты бойынша - ерекше немесе жеңілдетілген шарттармен
- пайыздың ставканы немесе - лимиттелінген;
сомманы шектеу мумкіндігі - лимиттелінбеген.
бойынша
- сақтандырылу деңгейі - сақтандырылған;
бойынша - сақтандырылмаған.
- қолдану режимі бойынша - талап еткенге дейін: мерзімді және
трансакциялық салымдар
- қымбаттау дәрежесі бойынша - тегін (есеп айрысу,
агымдағы шоттар);
- ақылы (депозиттік шоттар);
- қымбат (банкаралық несие).
* ҚазМУ хабаршысы. Экономика сериясы. № 6(52).2005. 113-б.
Депозиттік сертификаттар — бұл банкте белгілі бір жеткілікті ірі
ақшалай қаражат сомасы депозиттенгені туралы жазбаша куәлік. Олар мерзімді
салымдардың бір түрі болып табылады. Онда оны банктен қайта сатып алу
мерзімі мен қосымша төленетін төлемақы көлемі көрсетіледі.
Депозиттік сертификаттар тек занды тұлғаларға беріледі. Олар атаулы
және ұсынушыға арналған болып бөлінеді. Ал жеке тұлғалар үшін жинақ
сертификаттары қолданылады, олар банк белгілеген мерзімде және өсімақымен
беріледі.
Депозиттердің әр түрінің өзінің ерекшеліктері,артықшылығы мен
кемшіліктері болады.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттер ең өтімді. Олардың иелері
қажет уақытында талап етілетін депозиттік шоттардағы ақшаларды кез-келген
уақытта пайдалана алады.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттердің депозиттік шот
ерекшелігі мынада:
-ақшаларды алу және салу кез келген уақытта ешқандай шектеусіз
бөліктеп те, толығымен де жүзеге асырылады;
- ақшалар шоттан қолма-қол формада да, чек арқылы да алынуы мүмкін;
- шот иесі банкке шотты пайдаланғаны үшін тұрақты айлық мөлшерлеме
түрінде немесе әрбір жазылған чек үшін комиссиялық алым төлейді;
-банк қажет уақытында талап етілетін депозиттер бойынша Орталық банкке
мерзімді депозиттерге қарағанда ең төменгі резервті жоғары сәйкестікте
сақтауға міндетті.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттердің негізгі артықшылығы :
жоғары тиімділігі, оларды төлем қаражаттары ретінде тікелей пайдалану
мүмкіндігі болып табылады.
Қажет уақытында талап етілетін депозиттердіц негізгі кемшіліктері:
а) олардың иелері үшін - шот бойынша пайыздық төлемдердің
болмауы (немесе өте аз болуы);
б) банк үшін - өтімді резервке ие болу қажеттігі
туындап
отырады.
Мерзімді депозиттердің ерекшеліктері мыналар болып табылады:
1. шоттардағы қаражаттар есеп айырысуға арналмаған және оларға чектер
жазылмайды;
2. шоттардағы қаражаттар жай айналады;
3. мерзімді депозиттер бойынша пайыз төленеді(бұл кезде пайыздық
мөлшерлеменің ең жоғары деңгейі жекелген кезеңдерде Орталық банк арқылы
реттелуі мүмкін);
4. мерзімді депозиттер үшін қажет уақытында талап етілетін депозиттерге
қарағанда міндетті резервтердің анағұрлым төлем формасы белгіленеді.
Банктер үшін мерзімді
депозиттердің пайдалылығын - олардың ұзақ мерзімді сипатының болуы, яғни
олар ұзақ мерзімді салымдардың қайнар көзі болуымен түсіндіруге болады.
Олардың банктер үшін кемшілігі мынада:
а) салымдар бойынша жоғары өсімақы төлеу қажеттігі және
осылай маржаның (активтік және пассивтік несиелік операциялар
бойынша проценттер арасындағы айырма) төмендеуі;
б) бұл салымдардың әртүрлі факторларға (саяси, экономикалық,
психологиялық) ұшырауы, ал осы шоттардан қаражаттардың жылдам
кері қайтып алу қаупін және банк өтімділігінің
жоғалуын
жоғарлатады.
в) банктер бұл ресурстарды үнемі жаңартып отыра алмады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде соңғы кездерде жеке
депозиттер арасындағы шектеулер бұзылуда, қажет уақытында
мерзімді депозит пен талап етілетін депозиттердің сапасын
біріктіретін жаңа шоттар пайда болуда. Мысалы, АҚШ-та мұндай
шоттардың жаңа бір формасы ретінде "Нау"-шоттар пайда болған -
бұл нарықтық өсімақы сомасы төленетін және сондай-ақ оларға чек сияқты
әртүрлі есеп айырысу тратталарын жазуға, яғни төлемдер үшін қолдануға
болатын депозиттік шоттар.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі өз акша-несие
саясатын жүзеге асыру аясында депозиттерді олардың "ұшкындылығы" деңгейі
бойынша келесі түрлерге жіктейді:
I. Аударылатын депозиттер:
- Әр уақытта оларды номинал бойынша айыпұлсыз және
шектеусіз ақшаға айналдыруға болады:
- Чектер, тратталар немесе жиро-тапсырыстардың көмегімен
еркін аударылады;
- Төлемдегі жүзеге асыру үшін кең түрде қолданылады.
Аударылатын депозиттер тар ақшалай массаның бөлігі болып табылады.
II. Басқа депозиттер - егер олардың депозиттік сипаты болса,
орталық банкке, басқару органдарына, қаржы ұйымдарына және т.б.
талаптардан тұрады. Оларға, негізінен белгілі бір уақыт мерзімі біткен
кезде алынатын немесе оларды қарапайым коммерциялық
операцияларда қолдану үшін ыңғайлы және жинақты механизміне
ұсынылатын талаптарға жауап бере алатын әртүрлі шектеулер болуы
мүмкін жинақ және мерзімді депозиттер жатады.
Одан басқа, басқа депозиттерге аудармайтын салымдар мен шетел
валюталарындағы депозиттер жатады.
Қазақстандық банктер жинақтық депозиттердің келесі түрлерін ұсынады:
1). Мерзімді жинақ салымдары. Олар бойынша белгіленген тұрақты мерзім
немесе салым қайта алынбауы тиіс мерзім белгіленеді және олар бойынша
басқаларға қарағанда ең үлкен пайыз төленеді.
2). Қосымша салымдары бар мерзімді депозиттер. Бұл салымдар бойынша
салымды сақтау мерзімі бойына қосымша салымдарды енгізуге болады, бұл
салымның мөлшерін ұлғайтуға бағытталады.
3). Қосымша салымдары бар жинақ салымдары. Осы шотқа келісім-шартпен
белгіленген сомма төленіп тұрады. Ал сомма пайызы белгілі-бір
уақытта төленеді.
4). Ағымдағы жинақ салымдары. Мұнда қаражаттарды кез келген уақытта еркін
салуға және алуға болады. Олар пайызсыз және зейнетақы, жәрдемақы,
шәкіртақы, материалдық көмекті төлеу үшін қолданылады.
5). Ұтысты,ақшалай-заттай ұтысты салымдар. Олар бойынша сыйақының негізгі
түрі болып ұтысы жүргізіліп тұратын ақшалай-тауарлы ұтыстар жатады.
6). Жастардың сыйақылы депозиті. Бұл депозит бойынша пайыз мөлшері жоғары
болады және негізінен жастар кәмелеттік жасқа толғанша кайта алынбауы тиіс.
Коммерциялық банктер несиелік нарықтағы бәсеке жағдайында өз
депозиттерінің сандық, сондай-ақ сапалық жақсаруын үнемі қамтамасыз етуі
қажет. Ол үшін олар әртүрлі әдістерді қолданады (пайыздық ставканы реттеп
отыру, салымшыларға әртүрлі қызметтер мен жеңілдіктер көрсету және т. б.)-
Депозиттік операциялардың басты мақсаты банктердің коммерциялық мүддесін
сақтау және банк балансының өтімділігін ұстап отыру болып табылады. Осыған
байланысты депозиттік операциялар мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:
- банктік пайда алуға немесе болашақта пайда үшін жағдай жасау керек;
- депозиттік операциялар әрекет ету керек;
- депозиттік операциялар мен ссудалық операциялардың
мерзімдері және сомалары өзара сәйкес келуі қажет;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында мерзімді
депозиттердің көбірек болуына мән беру керек, себебі банктердің
баланс өтімділіктерін қолдап отырады;
- депозиттік операцияларды ұйымдастыруда, банк депозиттік
шоттарды бос резервтер сомасы, яғни активті операцияларға
жұмсалған ең төменгі бөлігі қалуын қадағалауы тиіс;
- депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік қызметтерді дамытуға және
клиенттерге қызмет көрсету сапасын жақсартуға
тиісті шаралар колдануы қажет;
- банк балансының оперативтік өтімділігін демеу мақсатында икемді
депозиттік саясат жүргізілуі керек.
2. Банктердің депозиттік саясатының мәні, мақсаты және критерилері
Депозиттік нарық дамуындағы объективті фаторлардың бірі- белгілі бір
себептерге байланысы қаражаттарды депозиттерге тарту бойынша тиімді банк іс-
әрекетін және оларды тиімді басқаруды жүзеге асыруды үлкен маңызы бар
оңтайлы депозиттік саясаттың өмірге келтірілуі болып табылады. Депозиттік
саясат –ары қарай табысты әрі белсенді пайдалану мақсатында заңды және жеке
тұлғалардың депозиттер түріндегі бос ақша қаражаттарын мобилизациялауға
бағытталған шаралар жүйесін білдіреді. Алдын-ала белгіленген үстеменің
қосылуымен берілген соманы номиналды түрде қайтару талабымен бір тұлғадан
екіншісіне берілетін ақшалай қаражаттар сыйақы алатындықтан, салымшылар
үшін ғана емес, қаржылық делдалдар үшін де табысты құрал ретінде көрініс
табады. Көптеген депозиттер кейінен экономиканың кез келген салаларында
табысты талаптар бойынша орналастырылатын несиелік капиталды қалыптастыра
алады.
Банктің депозиттік саясаты қалыптасатын
қатынастар жүйесі салымшыларды тарту және өзін -өзі жою, сенімділік,
салымдардың табыстылығы негізінде клиентерге қызмет көрсету сапасын
жетілдіру бойынша шаралар кешенін білдіреді.
Депозиттік саясатын маңызды міндеті банктін депозиттік базасын
ұлғайту мақсатында қажетті жағдайлар туғызуда көрініс табады.
Біріншіден, банк әзірлейтін депозиттерді тарту стратегиясы мен
тактикасы әлуетті салымшылар санын ұлғайтуға әрекеттеседі. Тартымды
депозиттік саясат, салымшылар үшін қаражаттарды салудын тиімді жағдайларын
қалыптастыру берілген банктердін басқаларға қарағандағы бәсекестік
қабілетін көтереді.
Екіншіден, салымшы – клиентер санынын өсуі есебінен банкке несиелік
саясатты белсендірек етуге мүмкіндік беретін тартылған қаражаттар көлемі
ұлғайады. Яғни, депозиттік саясаттын тиімді бағамынын арқасында банктің
банкаралық несиелік нарықтан әрі қымбаттамауға немесе қаражат тартудын
басқа көздерін іздеуге мүмкіндік туады.
Депозиттік саясат салымшылар мен басқа да кредиторлардың тартылған
қаражаты бойынша банктің стратегиясы мен тактикасы ретінде қарастырылып,
қаражат көздерінің ең тиімді комбинациясын анықтауға мүмкіндік береді.
Бұндай тәсілдеме банк ресуртарының тиімді, оңтайлы комбинациясын анықтауды
болжайды. Банктің депозиттік саясатын оңтайландыру — бұл күрделі көп
факторлы міндет, оның шешімінің негізі біздің ойымызша елдің экономикалық
қызығушылығын тұтасымен коммерциялық банк экономиканың субъектісі ретінде
банктің клиенті және мамандары табылады. Олардың ынталары әрқашан бір-
біріне сай келмейтіндігі айқын. Сондықтан оңтайлы депозиттік саясат, ең
алдымен, олардың мүдделерінің келісуін болжайды. Бұдан басқа, депозиттік
саясат коммерциялық банктің несиелік саясатының бір бөлігі ретінде,
несиелік саясат үшін тиімділіктің, оңтайлылықтың жалпы талабына бағынады -
бұл өтімділік, табыстылық және тәуекелдің оңтайлы ара қатынасы.
Банктердің депозиттік саясатының мақсаты - олардың активтері мен
пассивтерінің үйлесімділігі мен тиімділігін колдау үшін жеке және заңды
тұлғалардың ақшалай қаражаттарын тартуды оңтайлы басқару болып табылады.
Банктердің депозиттік саясаттының негізгі міндеттер:
➢ халықтың қысқа мерзімді депозиттеріне қарағанда ұзақ мерзімді
депозиттерді дамыту және осының негізінде
қаражаттардың тұрақты көздерін қалыптастыру;
➢ талап еткенге дейінгі депозиттердің баламасы ретінде карточкалық
шоттарды (пластикалық карточкаларды) кезеңдер бойынша көбейту;
➢ клиенттерге көрсетілетін депозиттік және онымен байланысты
банктік қызметтер ауқымын кеңейту;
➢ қаржылық және каржылық емес салалардың клиенттерінің
депозиттерін арттыру;
Банктердің депозиттік саясаты олардың тарифтік, мүдделік саясаттарымен
өзара байланысты болады және келесі мәселелерді шешуге бағытталады:
-барынша аз қаржылық шығындарды жұмсап, жеке және заңды тұлғалардың бос
ақшалай қаражаттарын тарту;
-ақшалай қаражаттарды шоғырландыру үшін депозиттердің жаңа түрлерін
дайындау және енгізу;
* инвестицияны қаржыландыру мен несиелеу үшін депозиттердің
жеткіліктілігін қамтамасыз ету;
* депозиттерге қызмет көсету бойынша банктің шығындарын
азайту және т.б.
Депозиттік саясаттың негізгі қағидалары:
ақшалай қаражаттарды депозиттерге орналастырудың еріктілігі
және оларды қабылданған номиналдары бойынша қайтарымдылығы;
нарықтық конъюнктура түрғысынан қарағанда депозиттік
өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі;
жинақтарды жинақтау үшін депозиттердің шартының
қолайлылығы;
ақшаларды пайдалануға және тартуға бақылау жасау.
Депозиттік саясат депозиттер бойынша сыйақы ставкаларын,
жинақтарды тарту әдістерін, депозиттерді сақтау мерзімдерін
оңтайландыруды, қызмет көрсету аясын кеңейтуді, клиенттерге
қызмет көрсету технологиялық үрдісін өзгертуді икемді реттеу
жолымен жүзеге асырылады.
Коммерциялық банктердің депозиттік саясатын анықтауда нарықтың
ерекшеліктерін талдауға сүйенеді, сондай-ақ банктің ресурстарының оңтайлы
комбинациясының критерийлерін, негізгі талаптарын жасауға болады. Сонымен
бірге, біздің көзқарасымыз бойынша, жеке, таңдаулы банктің депозиттік
саясатының ерекшелігі айырықша көрінеді және барлық банктер үшін жалпы
критерилер болуы керек.
Қазақстан банктерінің депозиттік саясатының жалпы оңтайлы критерийлері
мыналар:
* банктің қаржылық тұрақтылығы, оның сенімділігі, тұрақтылықты
ұстап тұру үшін қажетті банктің депозиттік, несиелік және басқа да
операцияларының өзара қатынасы. Жекелей алғанда, активтер мен
пассивтердің келісуі қажет (сомасы, мерзімі, өтімділігі, тәуекелдік
және табыстылық дәрежесі бойынша), яғни банктің депозиттік
саясатты жүргізгенде депозиттер портфелінің оңтайлылығын банкке
деген салымшылар (заңды және жеке түлғалар) талабының
жиынтығы ретінде ең артынан қарауының, өтімділіктің және
табыстылықтың, тәуекелдің дәрежесін анықтайтын критерийлердің
негізінде жіктелуінің (несиелік ұйымның берілген ресурс түрінің
айналымы мен мерзімі, талап ету дәрежесіне, проценттік ставка
деңгейі және т.б.) қалыптасуына үлкен көңіл бөлу қажет;
* банк ресурсының тәуекелдігін минимизациялау мақсатында
диверсификациялау;
* депозиттік портфельді сегменттеу (клиент, өнім және нарық
бойынша);
* әр түрлі клиенттер тобына саралау тәсілдемесі (түрғындардың
жоғарғы депозитіндегілер, байлар, кедейлер үшін әр түрлі өнімді
жинақтау);
* банктің өнімі және қызмет көрсетуі басқа бәсекелес банктің
өнімінен өзгешеленуі керек (сапасы, бағасы бойынша және т.б.);
* жоғары тәуекел жағдайында банктің депозиттік портфеліндегі
тұрақты ресурстарының үлесі жоғарылағанда тұрақты және
"ұшпалы" ресурстардың оңтайлы үйлесуін қамтамасыз етуде
ресурстардың тиімді комбинациясының қажеттігі сонымен қатар
депозиттік операциялар бойынша да;
* депозиттік портфель мен салымдардың гаммасын тұтасымен
қалыптастыру процесінде өміршеңдік кезеңде есепке алу
концепциясы.
Депозиттік саясаттың оңтайлы критерилерінің ерекшелігі әр банкте жеке-
жеке анықталады (банктің мөлшеріне, оның персоналдарының квалификациясына,
олардың орындаған операциялары және қызмет көрсетулерінің өзіндік құны және
т.б.). Мысалы, әлеуметтік бағытталған саясатты жүргізуде (халықтың тұрмысы
төмен жіктері үшін; VIP-клиенттер үшін; халықтың тұрмысы жоғары жіктегілер
үшін) нақты аймақта өзінің операцияларын дамыта отырып немесе
операцияларымен қызмет көрсетудің анықталған түрлеріне арналған нарықтық
стратегияны банк тандайды, оның оңтайлы көрінісі біршама дәрежеде сәйкес
келеді.
Халықтың ақшалай жинақтрын талдау қазіргі кездегі жинақтау жүйесінің үш
негізгі элементтен қалыптасқанын көрсетеді: банк шотында салым түріндегі
жинақ ақша, сақтандыру полисі түрінде және бағалы қағаздар түрінде. Ең
маңызды ролді банк шотындағы салым түріндегі жинақ ақша алады, және де
жоғарыда көрсеткендей жинақ, банктегі салымдар тарихи басымды.
Салымдар бойынша операциялар несиелік айналымның және халықтың жинақ
ақшаларын оңтайлы ұйымдастыру мәселесімен тікелей байланысына қарамастан,
осы уақытқа дейін "депозит" жинақ ісінін теориясы мен тәжірибесінде "салым"
түсінігінің біржақты анықтамасы жоқ.
Депозиттер - банк кітабындағы келісім және шарт бойынша банкте салым
түріндегі клиенттердің ақшалай қаражаты немесе банкке анықталған талабының
бар екенін куәләндыратын тіркеу ретінде қарастырылады. Сондықтан, Қазақстан
банктерінің тәжірибесінде халық депозитіне салымдар мен бағалы қағаздарды
жатқызуға болады, және банктерге клиенттердің ақшалай қаражаттарын тартуға
қызмет көрсетеді. Депозиттерді әр түрлі белгілері бойынша жіктеуге болады.
Бірақ бағалы қағаздарды жіктеу мәселесі экономикалық әдебиеттерде
жеткілікті дәрежеде өңделген, ал салымдардың жіктелуі - пікірталас тудырып
отырған мәселе.
Депозиттік операцияларды жүргізген кезде, әр банк онымен жасаған
депозиттік саясатты ұстанады. Оның ережелері:
1) депозиттік операциялар банктік пайданы алуға немесе болашақта
пайда алу үшін жағдай жасауға әсер етуге болатындай
ұйымдастырылады;
2) ұйымдастыру процесінде депозиттік операциялар субъектілерінің
әр түрлілігін және әр формадағы депозиттердің сәйкестігін
қамтамасыз ету керек;
3) банктік операцияларды жүзеге асырған кезде депозиттік
операциялар мен депозиттер және несие салымдарының сомалары
мен мерзімдері бойынша қарыздарды беру операциялары және
депозиттік операциялар арасындағы өзара байланыстылығы мен
өзара келісушілікті қамтамасыз ету қажет.
4) депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде банк
балансының өтімділігін сақтауды ең жоғары дәрежеде қамтамасыз
ететін мерзімді депозиттерге ерекше көңіл бөлінеді.Депозиттік
операцияларды ұйымдастыру кезінде банк депозиттік
шоттардағы бес (активті операцияларды тартылмаған)
қаражаттардың резервтері минималды болдыруына тырысу керек.
5) банктің қызметтерін дамытуы және клиенттерге қызмет етуге,
мәдениеті мен сапсын арттыруы шараларын колдану керек. Бұл
депозиттерді тартуға әсер етеді.
Депозиттік саясаттың маңызды тетігі — банктің салымшыларына тартылатын
ресурстар үшін төлейтін проценті. Депозиттер бойынша процентті орнатуға
әсер ететін бірқатар факторлар болады. Шартты түрде оларды сыртқы (олар
объективті және банктің қызметінен және оның контактілік аудиторияларына
тәуелді емес) және ішкі (олар банктің ішкі саясатының және оның
контрагенттердің әсерінен қалыптасады) деп бөледі. Сыртқыларға:
* елдің орталық банк анықтайтын проценттің есептік ставкасы;
* қорлану нормасы;
* ақпараттың деңгейі;
* банктік қызмет нарығындағы сүраныс пен үсыныстың қатынасы;
* әлемдік қаржы нарықтарындағы проценттік ставкалардың
деңгейі.
Ішкілерге:
* операцияның мазмұны, яғни депозиттің түрі, мерзімі, сомасы
және т.с.с;
* клиенттің сипаттамасы;
Депозиттік саясаттың ұйымдастырылуы тиімді депозиттік
портфельдің қалыптасу принцпіне негізделеді. Нарық жағдайында банк дамуының
жалпы стратегиясында депозиттік портфелдің орны мен рөлі бірталай өседі.
Бұл жағдай ұсынылатын қызметтер саны мен сапасының ұлғаюы депозиттер
түрлерінің өсуі және осыған байланысты мемлекеттің әлеуметтік іс-әрекеті
шекарасының кеңеюімен белгіленелі.
Депозиттік портфель- салымшылардың барлық банкке салған
депозиттері түрінің жиынтығы. Депозиттік портфель депозиттік саясатты
жүзеге асыру құралы бола отырып, ақшалай қаражрттардың пайдаланылуын
қалыптастыру және бағыттау көздерін бейнелейді. Ол туралы банк балансының
пассивті бөлігі бойынша айтуға болады. Құрастырылатын банк балансы банктік
қаржылық бақылаудың әрекеті құралы болып табылады. Баланстық көрсеткіштер
арқылы қаржылық жағдайды бақылау мақсатында барлық операциялар ағымын
көруге болады. Яғни, ақша қаражаттарының пассивтен активке өтуі депозиттік
портфельдің банктің несиелік портфеліне трансформациялануы жолымен жүзеге
асады.
Халыққа банктік қызмет көрсету нарығында депозиттік саясатты зерттеу
нәтижесі жоғарыда айтылғандай, сонымен қатар шетелдік банк тәжірибесін
зерделеу мынадай қорытьндыға әкеледі, банк қызметінің түбегейлі бағыты
депозитке қаражаттарды тарту, бұл — салымдар гаммасының кеңеюі. Берілген
жағдайды негіздеу үшін депозиттер нарығының қазіргі жағдайын және жекелей
алғанда, Қазақстандағы банктердің салымдар жүйесін зерттеу өте қажет.
1.3 Шетел тәжірибесіндегі банктердің депозиттерінің түрлері мен оларды
сақтандыру ерекшеліктері
Халықаралық және отандық банктік тәжірибедегі депозиттердің әр типін,
әр түрін сипаттап олардың қалай жіктелінетінін көрсетуге болады.
Халықаралық тәжірибедегі депозиттердің түрлеріне тоқталып, оларға теориялық
тұрғыдан түсінігі келесідей:
Талап еткенге дейінгі депозиттер немесе чектік депозиттер: Чектік депозит
- салымшыларға міндетті өтеуге жататын чекті жазып алу құқығын беретін шот.
Чектік депозиттер өте ыңғайлы, себебі олар бойынша чекті жазып беру жолымен
төлемдерді төлеу процесі қарапайым әрі қауіпсіз және олар қолма-қол ақшаны
банктен бірінші талап етуіңмен алуға мүмкіндік береді. Чектік депозиттер
қымбат тұратын есептік операциялар мен проводкаларды жүзеге асыруды талап
ететіндіктен, банктердің көбісі осы шоттарды пайдаланғаны үшін белгілі бір
төлемі мөлшерін орнатады. Осы төлемнің мөлшері депозиттің мөлшерінің
өзгеруімен және 1 айда көшірілетін чектердің санымен бірге өзгеріп түрады.
Бірақ, егер салымшы 1 ай бойы өз шотында жеткілікті мөлшерде белгіленген
ақшалай баланстық қалдықты сақтаса, банктер осы төлемді алудан бас тартып
отырады. Бұл белгілі ақшалай қалдықты банктер активтік операцияларды
орындауға пайдаланады, мысалы: 60, 90, 120 күнге қарыздарды және
контокорренттік несиелерді беруге жұмсайды. Чектік депозиттердің негізгі
түрлеріне талап еткенге дейінгі салымдар мен НАУ-шоттар жатады.
Талап еткенге дейінгі депозиттік шоттың ерекшеліктері:
1. Ақшаларды салу мен алу әр уақытта және ешбір шектеусіз
жүзеге асады.
2. Шоттың иесі банкіге шотты пайдаланғаны үшін тұрақты айлық ставкамен
немесе әрбір чекпен жасалған оперция үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz