Қазақстан Республикасындағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері

Жоспар:

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ СУДЬЯЛАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.1 Судьяның құқықтық мәртебесінің қалыптасуы мен даму кезеңдері және қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Судьяларға өкілеттіліктерді беру тәртібі және оларға қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17

2 СУДЬЯЛАРДЫҢ СОТ ТӨРЕЛІГІН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДАҒЫ РӨЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
2.1 Сот төрелігін жүзеге асыру қағидаларының жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Судьяның тәуелсіздігі . сот әділдігінің демократиялық қағидасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46

3 СУДЬЯ МАМАНДЫҒЫНЫҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
3.1 Судьялардың құқықтық санасы мен мәдениетінің олардың кәсіби қызметтерін жүзеге асырудағы және тұрғындарының сенімділіктерін арттырудағы мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.2 Үкімнің заңдылығы мен негізділігі . судья жұмысының сапалылығының көрінісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...69

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы: «ҚР-дағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері» атты бұл курс жұмысы ҚР-дағы судья мәртебесінің қысқаша тарихы мен қазіргі жағдайын, судьялардың сот төрелігін жүзеге асырудағы рөлі, судья кадрларын даярлау мен іріктеу, судьяның кәсіптік қызметі мен жарамдылығын және жұмысының сапасын зерттеп зерделеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Сот жүйесі мен қызметін түпкілікті қайта құру, судья ісіндегі кәсіпқойлықты, тәуелсіздікті баянды ете отырып, сот ісін жүргізуді тиімділікпен жоғары дәрежеге жеткізу, бүгінгі күннің көкейтесті мәселесі болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы судья ешкімнің де ықпалына қарамастан тек Конституция мен Республика заңдарына сәйкес, мемлекет атынан сот билігін жүзеге асырады, сот мәжілісі тараптардың бәсекелестігі мен тең құқықтылығын қамтамасыз етеді, істің ақиқатын ашады, ол бойынша заңды және негізделген шешім шығарады. Адам тағдырында сот билігі әділеттіліктің ең жоғарғы сатысы іспетті.
Сот пен судьяның адам мен қоғам алдындағы жауапкершілігі өте жоғары. Адам тағдырына байланысты билік айту, үкім (шешім, қаулы) шығару оңай емес. Күрмеуі қиын сұрақтардың жауабын тауып, шынайы шындықтың түбіне жету үшін арнайы білім, кәсіби даярлық, зеректік, қабілет, мол тәжірибемен қатар, заңдарды жетік білу және оны дұрыс талдай білу керек.
Елбасы соттардың ІІІ съезінде халықтың Президентке, Үкіметке, әкім не министрлерге емес, тек сотқа ғана жүгіну қажеттігін нақтылап айтты.
Қазір қалың көпшілік бұрынғыдай атқарушы билікке көп шағымданбайды. Арыз-шағымын айтып, соттарға жүгінуге бейім. Бұл сот билігіне халық сенімінің артқандығының белгісі.
Қазақстан халқы, дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас бөлігі ретінде, адам құқығы мен бостандығының басымдығын мойындай отырып, демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құруға бекем бел байлағанын өз Конституциямызда баянды етті.
Біз демократия жол басы емес, ол алдағы мақсатымыз екенін ешқашан естен шығарғанымыз жоқ, демократияны декретпен енгізуге болмайтынын, оны жан-жүрегіңмен түйсіну керек екенін білдік.
Жаң қоғамдық қатынастарды орнықтыру олардың құқықтық қамтамасыз етілуіне уақытылы түзетулер енгізумен, сапалы заңдардың қабылдануымен, жоғары деңгейдегі құқық қолданумен, құқық қорғау органдарының кінәратсіз әрі үйлесімді жұмыс істеуімен, сот беделінің шүбәсіздігін мойындаумен ұштастырылуда.
Қазақстанда тәуелсіз сот жүйесінің негіздері қаланып, заңның жоғарылығы дәйекті қамтамасыз етіліп келеді. Қоғамда сот билігіне деген сенім барған сайын арта түсуде.
ҚР-ның Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2005 жылғы Жолдауында сот өндірісін оңайлату, оның обьективтілігін, сот актілерінің тұрақтылығы мен уақытылы орындалуын қамтамасыз ету; сот жүргізу шеңберінде және сот шешімдерін атқару кезеңінде азаматтар құқығына берілетін кепілдіктерді күшейту; сот корпусының тәуелсіздігін қамтамасыз ету; судьяның біліктілігін арттыру; қылмыстық және азаматтық сот жүргізу мен сот шешімдері шеңберінде адвокаттардың рөлін арттыруды қамтамасыз ету; сот рәсімдерінің ашықтығы мен анықтығын қаматамасыз ету сияқты алдағы уақытта шұғылданатын мәселелер нақтыланып көрсетілген.
Осы мәселелерді шешу жолында бірінші тұлға ол судья. Сол себептіде судья мәртебесіне байланысты мәселелердің өзектілігі бұрынғыданда арта түсуде. Айтылған жағдайлар курс жұмысының тақырыбының өзекті екендігін айқындауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Жалпы сот реформасы туралы сөз болғанда ғұлама Шоқан Уалихановтың еңбектерінен бастаған жөн. Сондай-ақ ғалымдар Н.Н. Веселовский, А.И. Добромыслов, Л. Словохотов, С. Сабатаев, Н. Дельвичтердің еңбектерін айтуға болады.
Кеңес дәуірінде бұл тақырып М.Шаламов пен М.Сапарғалиевтің көптеген ғылыми еңбектерінде біраз зерттелген.
Өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап судья мәртебесін ғылыми тұрғыдан зерттеген отандас ғалымдар К.Х.Халиқов, Қ.Ә.Мәми, Ш.М.Шарипов, А.А.Касимов, Е.Қ.Қаржаубаев, А.Н.Жаилғанова, М.Р.Абилкаировты атауға болады.
Зерттеу нысаны және пәні. Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесіндегі судья мәртебесін зерттеу жұмыстың нысаны болып табылады.
Зерттеудің пәні – судья мәртебесінің тарихы мен қазіргі жағдайы, судья мамандығының негізгі өзекті мәселелері.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеті. Бітіру жұмысының негізгі мақсаты – Қазақстан Республикасындағы судья мәртебесін кешенді түрде жан-жақты зерттеп талдау, судья институтының табиғатын ашу, оның құқықтық жүйедегі орнын айқындау.
Осы мақсаттан келесідей міндеттер туындайды:
• ҚР құқықтық жүйесіндегі судья институтының орны және оның ерекшелігін анықтау;
• Судья мәртебесінің тарихын даму кезеңдерге бөліп қарастырып, ғылыми ой елегінен өткізу;
• Судья мамандығының негізгі мәселелерін айқындау және оларға талдау жүргізу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Біріншіден, бізге дейінгі ғалымдардың айтқан ой-пікірлерін қайталамай, өз мүмкіндігімізше жаңа ғылыми мәселелерді, яғни судья кадрларын әзірлеу, іріктеу, судьяның кәсіптік қызметі мен құқықтық санасы, оның кәсіптік жарамдылығы, судья жұмысының сапасы сияқты бұрын-соңды қазақ ғылыми әдебиетінде айтылмаған жаңа мәселелерді қозғаймыз.
Екіншіден, бітіру жұмысы Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы мен Сот жүйесі мен судья мәртебесі туралы Конституциялық Заң негізінде судья мәртебесін кешенді талдауға арналған монографиялық зерттеу болып табылады.
Үшіншіден, бітіру жұмысында Қазақстандағы судья мәртебесіне әсер ететін факторлар сараланып, олардың рөлі мен маңызы зерттелген.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Бітіру жұмысының құрылымы ғылыми зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеттеріне сай келеді. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, алты бөлімшеден, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Көлемі қойылған талапқа сай.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Нормативтік құқықтық актілер:
1.1 Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жыл 30 тамыз
1.2 «ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық Заңы , 2000 жыл 25 желтоқсан №132-11
1.3 «ҚР сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2006 жылғы 11 желтоқсан № 199-III Заңы. – Астана. Ақорда.
1.4 ҚР Конституциясы. Комментарий. Под ред. Сапаргалиева Г.- Алматы: Жеті Жарғы, 1998.- С. 370-373.
1.5 ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексі, 1999 жыл 13 желтоқсан
1.6 Судья этикасының кодексі.– Алматы: Жеті Жарғы, 1997.- 16 бет.
1.7 ҚР Конституциясының 79-бабының 1-тармағына ресми түсіндіру туралы ҚР Конституциялық Кеңесінің 2004 жылғы 23 маусымдағы №6 қаулысы
1.8 ҚР Президентінің Жарлығы «ҚР-ның сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейту жөніндегі шаралар туралы» 2000 жыл 1 қыркүйек
1.9 ҚР-дағы құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы (негізгі бағыттар): ҚР Президентінің 1994 жылғы 12 ақпандағы №1569 қаулысымен бекітілген.-Алматы,1994. -21бет
1.10 Қазақстан Республикасы Сенатының Регламенті, 1996 жыл 8 ақпан
1.11 Н. Назарбаев. Ішкі және сыртқы саясаттың 2004 жылға арналған негізгі бағыттары. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. // Егемен Қазақстан, № 79 (23289) 5 сәуір 2003 жыл.
1.12 Назарбаев Н.А. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: ҚР Президенті Н.Назарбаевтың халқына жолдауы. –Алматы, 2005. -48б.
1.13 Назарбаев Н.А. Правосудие – это справедливость. Выступление Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева на III съезде судей РК // Юридическая газета. – 2001. – 11 июня.
1.14 Указ Президента РК «О мерах по обеспечению функционирования новой системы судебного администрирования» от 12. 10. 2000 г.
1.15 Сборник нормативных актов и инструктивных материалов к изучению курса: Организация суда и прокуратуры в СССР. – М., 1965.- 139с.
1.16 «Положение о выборах районных (городских) народных судов Казахской ССР» // Сборник законов Каз ССР 1938 – 1981 г.г.
1.17 Международный пакт о гражданских и политических правах. 19.12.1966.
1.18 Международная научно-практическая конференция: права человека в условиях становления гражданского общества. Государство и право. – М., 1996. - №3.



2. Негізгі әдебиеттер:
2.1 Дулатбеков Н.О. Мемлекет және құқық негіздері: Оқу құралы. – Астана: Фолиант. 2001. – 252 б
2.2 Демократические основы советского социалистического правосудия. Под ред. Строговича М.С.- М., 1965.
2.3 Жұманбаева Н.А. ҚР-дағы судья мәртебесінің өзекті мәселелері /Мәтін/.– Алматы:б.ж, 2006.-27 б
2.4 Қаржаубаев Е.Қ. ҚР сот билігінің құқықтық мәртебесі /Мәтін/: оқу құралы.- Алматы: NAS, 2006.- 240 б.
2.5 Құқық қорғау органдары: 2002 жылдың 1 қазанына.- Алматы: Юрист, 2002.- 154 б.
2.6 Ликас А.Л. Культура правосудия.- М., 1990.- С.24.
2.7 Либус И.А. Презумпция невиновности в советском уголовном процессе. – Ташкент, 1981. – 232 с.
2.8 Мақұлбеков Б.Д. Сот билігі ҚР мемлекеттік билігінің жүйесінде (теория мен тәжірибе мәселелері) : Автореферат. –Алматы: Б.ж, 2000. – 34 б
2.9 Мақұлбеков Б.Д. Қазақстан Республикасының сот билігі: Оқу құралы.- Өскемен: С.Аманжолов атындағы ШҚМУ Баспасы, 2006.- 244б. (55-56 беттер).
2.10 Палеев М.С., Пашин С.А., Савицкий В.М. Закон о статусе судей в РФ. Научно-практический комментарий. М., 1994.
2.11 Полянский Н.Н. Очерк развития советской науки уголовного процесса. – М., 1960. – С. 83-87.
2.12 Права человека в международных документах. Часть 1. Алматы: Ғылым, 1998. – С. 30-229.
2.13 Сапарғалиев Ғ.С. ҚР Конституциялық құқығы /Мәтін/: Оқулық.- Алматы: Жеті Жарғы, 1998.- 320 б.
2.14 Соломон Питер Г.,мл. Проблемы развития правового строя в постсоветской России. М., 1997.
2.15 Стецковский Ю.И. Судебная власть. – М., 1999. – С. 157-158.
2.16 Строгович М.С. Право обвиняемого на защиту и презумпция невиновности. – М., 1984. – 143 с.
2.17 Төлеубекова Б.Қ. ҚР қылмыстық іс жүргізу құқығы (Жалпы бөлім): Оқулық/ Редакциясын басқарған Қ.А.Бегалиев.- Алматы: Жеті Жарғы,2000.- 416 б.
2.18 Уголовный процесс зарубежных социалистических государств Европы. Под ред. Чугуновой В.Е. - М., 1958. - С. 43-45.
2.19 Шайкенова С. Независимость суда и судей.-Астана,2001. 344-бет.
2.20 Халиков К.Х. Некоторые вопросы борьбы с преступностью в казахской ССР. Развитие демократических начал в организации и деятельности суда.- Алма-Ата, 1987.
2.21 Халиков. К.Х. Проблемы судебной власти: Автореферат на соиск. док. диссер. Алматы, 1998.


3. Қосымша әдебиеттер:
3.1 Азбанбаев М. Зиялы судья, білікті маман және мемлекеттік тіл// Тураби.- 2004.- №1.- 50-54 бб.
3.2 Ахметов М. (Қызылорда қалалық сотының төрағасы). «Судья әдебін сақтау – мүлтіксіз міндет» // Тураби. - №3. – 2004 ж.
3.3 Байбатыров С. Независимость или вседозволенность // Юрид. газета, 29. 02. 2000 г.
3.4 Жұманбаева Н.А. Судья институты ұғымының кейбір мәселелері // ҚР экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңаруын қамтамасыз етудің конституциялық-құқықтық мәселелері. –Алматы,2005. -131-134 бб.
3.5 Жұманбаева Н.А. Судья мәртебесінің кейбір мәселелері // Материалы международной научно-практической конференции «Конституционный процесс В РК: состояние, проблемы и перспективы».–Алматы,2004.-Б.252-254.
3.6 Жұманбаева Н.А. Судья тәуелсіздігі – сот әділдігі деңгейінің өлшемі // Д.А.Қонаев атындағы университет «Хабаршы». -2004. -№3. -44-46 бб.
3.7 Жұманбаева Н.А. Қоғамдағы соттың рөлі және судьяның кәсіби мамандығының кейбір мәселелері. // ҚазҰУ хабаршысы. Заң сериясы.-2004.-№ 2(30). – Б. 154.
3.8 Жаңа заң жолдама алды // Заң газеті. №4(335) 2001 жыл 24 қаңтар
3.9 Қаржаубаев Е. Сот билігін демократияландыру// Заң. - 2000.-№12.-Б.51-55
3.10 Қ. Мәми. «Қазақстан Республикасында алқа билер сотын құруды іске асыру мәселелері мен жолдары» ғылыми-практикалық конференцияда сөйлеген сөзі. - Алматы, 2002 жыл 22 қараша.
3.11 Когда выносится частное определение. «Юридическая газета». 1999. – 10 ноября.
3.12 Мақұлбеков Б.Д. Заңды шешім - әділдік кепілі. // «Заң» газеті, №39 (314), 13 қыркүйек 2000 ж.
3.13 Нарикбаев М.С. Суд под каблуком? Пока это так...// Казахстанская правда от 03. 08. 1999 г.
3.14 Наврузбаев Е. Присяга судьи // Юридическая газета. 23 июня, 1999.
3.15 Строгович М.С. Об оправдании ввиду необходимости участия подсудимого в совершении преступления // Правоведение. – 1983. - №5. – С.145-162.
3.16 Сназаров Е. (Жамбыл облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының төрағасы) Сот тәуелсіздігін нығайту жолдары.// Заң.- 2004.- №4.- Б.33-38.
3.17 Шарипов Ш.М. Судьяның тәуелсіздігі – сот әділдігінің демократиялық принципі// ҚазМУ Хабаршысы заң сериясы, Әл-Фараби атындағы ҚазМҰУ.- Алматы, 2001.- №2(19).- Б.68-72.
3.18 Халиков К.Х. Судебная власть на переходном этапе развития государства // Тураби. – 2001. -№3. – С.108-128
3.19 Большой юридический словарь. М. ИНФРА-М., 1997.- С.665-789.