Алматы қаласы кедендік бақылау департаменті бойынша кедендік әкімшіліктендіру қызметін ұйымдастыру мен жетiлдiру тұжырымдамасы жинақталған тәжiрибенi жүйелеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.тарау. Кеден органдары жүйесіндегі бақылаудың ұйымдастырушылық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Кеден органдарында бақылауды ұйымдастырушылықтың мәні мен мазмұны (объектілері және субъектілері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Кеден ісін бақылаудың заңдылықтары мен принциптері ... ... ... ... ... ... ...34
1.3. Кеден органдарындағы бақылаудың функциялары мен әдістері ... ... ... ..64
1.4. Кеден ісін бақылаудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
2. Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің кеден департаментінің кедендік әкімшілік жұмыстарына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139
2.1 Кедендік әкімшілік механизмін ұйымдастырудың негізгі міндеттері ... .139
2.2 Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің кеден департаментінің кедендік жұмыстарының барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..162
2.3 Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің кеден департаментінің кедендік әкімшілікте тауарлар мен көлік кұралдарына қатысты жүргізілетін алдын ала операциялар және негізгі кедендік ресімдеу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..181
3.тарау. Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті бойынша кедендік әкімшіліктендіру қызметіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..187
3.1. Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті кеден басқармасындағы
бақылауды ұйымдастырушылықтың жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...187
3.2. Бақылауды ұйымдастырушылықтың Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің проблемалары мен болашағы, оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..228
Қорытындылар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...244
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..248
1.тарау. Кеден органдары жүйесіндегі бақылаудың ұйымдастырушылық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Кеден органдарында бақылауды ұйымдастырушылықтың мәні мен мазмұны (объектілері және субъектілері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Кеден ісін бақылаудың заңдылықтары мен принциптері ... ... ... ... ... ... ...34
1.3. Кеден органдарындағы бақылаудың функциялары мен әдістері ... ... ... ..64
1.4. Кеден ісін бақылаудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
2. Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің кеден департаментінің кедендік әкімшілік жұмыстарына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139
2.1 Кедендік әкімшілік механизмін ұйымдастырудың негізгі міндеттері ... .139
2.2 Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің кеден департаментінің кедендік жұмыстарының барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..162
2.3 Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің кеден департаментінің кедендік әкімшілікте тауарлар мен көлік кұралдарына қатысты жүргізілетін алдын ала операциялар және негізгі кедендік ресімдеу тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..181
3.тарау. Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті бойынша кедендік әкімшіліктендіру қызметіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..187
3.1. Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті кеден басқармасындағы
бақылауды ұйымдастырушылықтың жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...187
3.2. Бақылауды ұйымдастырушылықтың Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің проблемалары мен болашағы, оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..228
Қорытындылар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...244
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..248
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы кеден қызметiнiң он алты жылдық жұмыс тәжiрибесi стратегиялық мақсаттарды нақты айқындаусыз, анық басымдықтарды тұжырымдаусыз елеулi табыстарға қол жеткiзудiң мүмкiн еместiгiн көрсеттi.
Қазiргi уақытта кеден қызметiн Қазақстандық сыртқы сауданы мемлекеттiк реттеудiң нақты жұмыс iстейтiн құралына айналдыру үшiн күш-жiгер жұмсалып жатыр, бұл жаңа бақылау жүйесi бар қазiргi заманғы кеден қызметiн құруды, бақылау және пайдаланылып жүрген дәстүрлi кеден рәсiмдерiн жетiлдiру саласында жаңа стратегия әзiрлеудi талап етедi.
Бұл талаптардың негiзгi мақсаты фискальдық саясат жүргiзу, сыртқы сауданы реттеу және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласында кеден органдарының алдында тұрған мiндеттердi шешудiң мейлiнше тиiмдi және ұтымды жолдарын iздеу болып табылады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына тиiмдi жәрдемдесудiң қажеттiлiгi Қазақстандық кеденнiң алдына кеден iсiн дамытуға жаңа тәсiлдердi әзiрлеу мiндетiн қойды.
Бұл димпломдық жұмыстың мақсаты Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті бойынша кедендік әкімшіліктендіру қызметін ұйымдастыру мен жетiлдiру тұжырымдамасы жинақталған тәжiрибенi жүйелеуге және осының базасында кеден органдары қызметiнiң негiзгi бағыттары бойынша реформалардың мейлiнше ықтимал барысын алдын ала болжауға, басымдықтарды айқындауға әрекеттену болып табылады.
Дипломдық жұмыс кезінде жасалған талдау көрсетілген міндеттерді шешу қазіргі заманғы кеден қызметі үшін өзекті проблема болып табылатындығын көрсетеді. Кеден қызметін кеңінен жетілдірудің, оны сыртқы экономикалық қызметтің өсіп келе жатқан көлемі мен көп салалылығына сәйкес келтірудің, кеден қызметінің Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының ұдайы өзгеріп отыратын шарттары мен міндеттеріне, халықаралық кедендік практикада қабылданған ережелерге, нормаларға, стандарттарға және рәсімдерге бейімделуінің барынша қажеттігі пісіп жетілді.
Кеден ісі саласында жетілдіру жұмыстарын табысты жүргізу үшін сөзсіз қаржыландырудың тиісті ресурстары мен көздері қажет. Дипломдық жұмыста көзделген іс-шараларды қаржыландыру мәселесі неғұрлым күрделі болып табылады. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіруді қамтамасыз етудің қаржылық тетігі мәселесі мемлекеттік бюджеттен кеден жүйесін дамытуға көзделген қаражатты бөлуді, республиканың кеден қызметінің жетілдірілуін жүргізуге мүдделі дүниежүзілік қаржы институттары тарапынан инвестициялар тартуды білдіреді.
Еліміздің тәуелсіздігімен қатар дүниеге келген кеден қызметі жыл өткен сайын дамып, қанатын кең жайып келеді. Еліміздің экономикалық қауіпсіздігін сақтау туралы мәселе Президентіміздің Қазақстан халқына жолдаған «Қазақстан - 2030» жолдауында нақты көрсетілген.
Қазiргi уақытта кеден қызметiн Қазақстандық сыртқы сауданы мемлекеттiк реттеудiң нақты жұмыс iстейтiн құралына айналдыру үшiн күш-жiгер жұмсалып жатыр, бұл жаңа бақылау жүйесi бар қазiргi заманғы кеден қызметiн құруды, бақылау және пайдаланылып жүрген дәстүрлi кеден рәсiмдерiн жетiлдiру саласында жаңа стратегия әзiрлеудi талап етедi.
Бұл талаптардың негiзгi мақсаты фискальдық саясат жүргiзу, сыртқы сауданы реттеу және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласында кеден органдарының алдында тұрған мiндеттердi шешудiң мейлiнше тиiмдi және ұтымды жолдарын iздеу болып табылады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына тиiмдi жәрдемдесудiң қажеттiлiгi Қазақстандық кеденнiң алдына кеден iсiн дамытуға жаңа тәсiлдердi әзiрлеу мiндетiн қойды.
Бұл димпломдық жұмыстың мақсаты Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті бойынша кедендік әкімшіліктендіру қызметін ұйымдастыру мен жетiлдiру тұжырымдамасы жинақталған тәжiрибенi жүйелеуге және осының базасында кеден органдары қызметiнiң негiзгi бағыттары бойынша реформалардың мейлiнше ықтимал барысын алдын ала болжауға, басымдықтарды айқындауға әрекеттену болып табылады.
Дипломдық жұмыс кезінде жасалған талдау көрсетілген міндеттерді шешу қазіргі заманғы кеден қызметі үшін өзекті проблема болып табылатындығын көрсетеді. Кеден қызметін кеңінен жетілдірудің, оны сыртқы экономикалық қызметтің өсіп келе жатқан көлемі мен көп салалылығына сәйкес келтірудің, кеден қызметінің Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының ұдайы өзгеріп отыратын шарттары мен міндеттеріне, халықаралық кедендік практикада қабылданған ережелерге, нормаларға, стандарттарға және рәсімдерге бейімделуінің барынша қажеттігі пісіп жетілді.
Кеден ісі саласында жетілдіру жұмыстарын табысты жүргізу үшін сөзсіз қаржыландырудың тиісті ресурстары мен көздері қажет. Дипломдық жұмыста көзделген іс-шараларды қаржыландыру мәселесі неғұрлым күрделі болып табылады. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіруді қамтамасыз етудің қаржылық тетігі мәселесі мемлекеттік бюджеттен кеден жүйесін дамытуға көзделген қаражатты бөлуді, республиканың кеден қызметінің жетілдірілуін жүргізуге мүдделі дүниежүзілік қаржы институттары тарапынан инвестициялар тартуды білдіреді.
Еліміздің тәуелсіздігімен қатар дүниеге келген кеден қызметі жыл өткен сайын дамып, қанатын кең жайып келеді. Еліміздің экономикалық қауіпсіздігін сақтау туралы мәселе Президентіміздің Қазақстан халқына жолдаған «Қазақстан - 2030» жолдауында нақты көрсетілген.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.// Аламаты:Юрист – 2008 жыл. 40 бет.
2. Қазақстан Республикасының Кеден Кодексі.// Аламаты:Юрист – 2007 жыл. 255 бет.
3. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық кодексі.// Аламаты:Юрист – 2007 жыл. 451 бет.
4. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдірудің 2000-2006 жылдарға арналған тұжырымдамасы мақұлдау туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2000 жылғы 25 ақпан № 301, Қазақстан Республикасының Президент пен Үкімет актілерінің жинағы, 2000 ж., № 9-10, 111-құжат.
5. Қазақстан Республикасының кеден қызметін реформалау бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылға 22 қарашадағы № 1746 қаулысымен бекітілген, Қазақстан Республикасының Президент пен Үкімет актілерінің жинағы, 2000 ж., № 49-50, 573-құжат.
6. Қазақстан Республикасының кеден қызметін дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 3 қазандағы № 1019 қаулысымен бекітілген, Қазақстан Республикасының Президент пен Үкімет актілерінің жинағы, 2007 ж., № 40, 422-құжат.
7. Инструкция по таможенному оформлению товаров и транспортных средств, перемещаемых через таможенную границу Республики Казахстан, утверждено приказом Агентства таможенного контроля Республики Казахстан 3 сентября 2007 года № 416.
8. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 23.05.03. № 219 “О даполнительных положениях по таможенному оформлению”
9. Иструкция по декларированию отдельных категорий товаров в определенных таможенных органах Республики Казахстан, утверждено приказом Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 26 июня 2007 года № 326.
10. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 20.05.03. № 219 “О декларировании товаров и транспортных средств”
11. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 20.05.03. № 221 “О некоторых вопросах декларировании товаров”
12. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 15.05.03. № 221 “Об использовании в таможенных целях документов и сведений, составленных на иностранном языке”
13. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 20.05.03. № 219 “Правила таможенного оформления товаров с применением процедуры периодического декларирования”
14. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 07.05.03. № 187 “О таможенном кантроле товаров в рамках отдельных режимов”
15. Таможенное оформление: Сборник нормативных актов – Алматы, 2005г. 105 стр.
16. Сборник нормативно правовых актов Республики Казахстан по таможенному оформлению.// Таможня и ВЭД Республики Казахстан, Школа тамоеженного Брокера, Алматы, 2005г. 286 стр.
17. Сарсембаев М. А. Таможенное право. Учебное пособие. Алматы: 2000 г. 222 стр.
18. Әлібеков С. Т. Қазақстанның кеден құқығы: Жалпы және ерекше бөлім. Оқу құралы – Алматы: Аркайм, 2005 ж. 158 бет.
19. Алибеков С. Т. Казахстанское таможенное право (общая и особенная часть). Алматы: 2006 г. 99-202 стр.
20. Жақашев Дулат Сүлейменұлы. Кеден органдарының құқықтық мәртебесі: теориясы мен практикасының мәселелері: Оқулық – Алматы: Дәнекер 2007 ж. 212бет.
21. Койлибаев О., Майхиев А. Основы таможенного дела: Учебное пособие. – Кызылорда, 1999 г. 132 стр.
22. Российское таможенное право: Учебник. Отв. Ред. Габричидзе Б. Н. – Москва:Юрист, 1998 г. 452 стр.
23. Д. М. Мадияров., А. С. Қалдыбаев. Кеден ісін ұйымдастыру және бақылау. Оқу құралы. Алматы:Экономика 2000 ж. 201 бет.
24. Таможенное право:Учебник А.Ф. Ноздрачев, Москва, 1998 г. 576 стр.
25. Основы таможенного дела: Учебник для вузов. Под общ. Ред. В. Г. Драганова Рос. тамож. акад. ГТК РФ, Москва: Экономика 1998г. 463 стр.
26. Таможенное право: Учебное пособие. Под ред. В.Г. Драганова, М.М.Рассолова Москва: Закон и Право. 2005 г. 634 стр.
27. Чекмарева, Гэлера Ибрагимовна. Основы таможенного дела. Крат. курс. – 2-е изд. доп. и испр. Москва: Ростов-на-Дону: Изд. центр. «Март» 2007 г. 192 стр. Табл.+Прилжения.
28. Кеден ісінің орысша-қазақша сөздік құралы (кеден ісі бойынша құжаттардың үлгілері). Алматы: ТОО «LEM» 2006 ж. 127 бет.
29. Белещев В. А. Таможенный энциклопедический таможенный справочник. В 2-х томах. Под ред. Л. Ю. Красноянского, Минск: Интер-Дайджест. 1998 г.
30. Мадияров Д. М. Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік. Оқулық – Алматы: Экономика, 2005ж. 198 бет.
31. Токаев К. Внешная политика Казахстана в условиях глобализации – Алматы: Гаухар. 2000 ж. 584 стр.
32. Назарбаев Н. А. Казахстан-2030: Процветания, безопасность и улучшение благосостаяния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана// Казахстанская правда, 11 ноября 2006 г. Стр. 3
33. Назарбаев Н. А. Об основных направлениях внутренней и внешней политики на 2008год.// Послание Президента страны народу Казахстана// Казахстанская правда, 30 апреля 2007 г. Стр. 1-2
34. Шалтыков А. И. Новые тенденции в развитии таможеной службы Республики Казахстан на современном этапе. Вестник КазГУ. Сер. философ. 2006 г. №1 стр. 4-5
35. Алибеков С. Т. к.ю.н., доцент, эксперт по таможенным вапросам. Гармонизация таможенных законодательств: Шаг в перед или два назад? (к принятию таможенных кодексов Казахстана и Россииской Федерации)//Вестник ВЭД №4(24) 2008 г. стр. 11-12
36. Сулейменов М. А. Роль таможенной службы Республики Казахстан в правовом регулировании ВЭД в условиях рынка: Автореферат: 18.00.02 Алматы 2006 г. 30 стр.
37. Айтпаев Кайрат. Становление национальной таможенной политики Республики Казахстан в переходный период. Автореферат: 20.00.02 Алматы., 2005 г. 33 стр.
38. Байтанов К. М. Становление механизма зашитных мер таможенной деятельности Республики Казахстан.// Научный журнал «Вестник университета» Туран – 2005г. №3-4 стр.54-57
39. Сарокин Ф. Х. В Росии вступил новый таможенный кодекс.// ВЭД в Казахстане., №2(224) 2008 г. стр. 4-5
40. Текенов У. А. к.э.н., доцент докторант КазГАУ. Сущность и региональные аспекты реализации таможенной политики в Казахстане.// Казахстан на пути к новый модели развития: Материалы межд. научно-практ. конф.: Сб. науч. трудов// Под общей ред. д.э.н. проф. Н.К.Мамырова – Алматы:Экономика.7-8 б.
41. Тастанбекова А. С., ізденуші. Кеден саясаты құралдарын қолданудың тиімді моделін құру.// Казахстан на пути к новый модели развития: Материалы межд. научно-практ. конф.: Сб. науч. трудов// Под общей ред. д.э.н. проф. Н.К.Мамырова – Алматы:Экономика.
42. Статистический ежегодник Казахстана.// Статистический сборник.// Под ред. К. С. Аборлева Алматы: Агенство Республики Казахстан по статистике 2007 г. 616 стр.
43. www.kisi.kz – Сайт Казахстанского института стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан.
44. www.khabar.kz – ЗАО“Хабар”.
45. http://news.central.kz – Интернет-служба “Центральный Казахстан”.
46. www.keden.kz – сайт таможенной службы Республики Казахстан.
2. Қазақстан Республикасының Кеден Кодексі.// Аламаты:Юрист – 2007 жыл. 255 бет.
3. Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық кодексі.// Аламаты:Юрист – 2007 жыл. 451 бет.
4. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдірудің 2000-2006 жылдарға арналған тұжырымдамасы мақұлдау туралы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2000 жылғы 25 ақпан № 301, Қазақстан Республикасының Президент пен Үкімет актілерінің жинағы, 2000 ж., № 9-10, 111-құжат.
5. Қазақстан Республикасының кеден қызметін реформалау бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000 жылға 22 қарашадағы № 1746 қаулысымен бекітілген, Қазақстан Республикасының Президент пен Үкімет актілерінің жинағы, 2000 ж., № 49-50, 573-құжат.
6. Қазақстан Республикасының кеден қызметін дамытудың 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 3 қазандағы № 1019 қаулысымен бекітілген, Қазақстан Республикасының Президент пен Үкімет актілерінің жинағы, 2007 ж., № 40, 422-құжат.
7. Инструкция по таможенному оформлению товаров и транспортных средств, перемещаемых через таможенную границу Республики Казахстан, утверждено приказом Агентства таможенного контроля Республики Казахстан 3 сентября 2007 года № 416.
8. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 23.05.03. № 219 “О даполнительных положениях по таможенному оформлению”
9. Иструкция по декларированию отдельных категорий товаров в определенных таможенных органах Республики Казахстан, утверждено приказом Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 26 июня 2007 года № 326.
10. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 20.05.03. № 219 “О декларировании товаров и транспортных средств”
11. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 20.05.03. № 221 “О некоторых вопросах декларировании товаров”
12. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 15.05.03. № 221 “Об использовании в таможенных целях документов и сведений, составленных на иностранном языке”
13. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 20.05.03. № 219 “Правила таможенного оформления товаров с применением процедуры периодического декларирования”
14. Приказ Агентства таможенного контроля Республики Казахстан от 07.05.03. № 187 “О таможенном кантроле товаров в рамках отдельных режимов”
15. Таможенное оформление: Сборник нормативных актов – Алматы, 2005г. 105 стр.
16. Сборник нормативно правовых актов Республики Казахстан по таможенному оформлению.// Таможня и ВЭД Республики Казахстан, Школа тамоеженного Брокера, Алматы, 2005г. 286 стр.
17. Сарсембаев М. А. Таможенное право. Учебное пособие. Алматы: 2000 г. 222 стр.
18. Әлібеков С. Т. Қазақстанның кеден құқығы: Жалпы және ерекше бөлім. Оқу құралы – Алматы: Аркайм, 2005 ж. 158 бет.
19. Алибеков С. Т. Казахстанское таможенное право (общая и особенная часть). Алматы: 2006 г. 99-202 стр.
20. Жақашев Дулат Сүлейменұлы. Кеден органдарының құқықтық мәртебесі: теориясы мен практикасының мәселелері: Оқулық – Алматы: Дәнекер 2007 ж. 212бет.
21. Койлибаев О., Майхиев А. Основы таможенного дела: Учебное пособие. – Кызылорда, 1999 г. 132 стр.
22. Российское таможенное право: Учебник. Отв. Ред. Габричидзе Б. Н. – Москва:Юрист, 1998 г. 452 стр.
23. Д. М. Мадияров., А. С. Қалдыбаев. Кеден ісін ұйымдастыру және бақылау. Оқу құралы. Алматы:Экономика 2000 ж. 201 бет.
24. Таможенное право:Учебник А.Ф. Ноздрачев, Москва, 1998 г. 576 стр.
25. Основы таможенного дела: Учебник для вузов. Под общ. Ред. В. Г. Драганова Рос. тамож. акад. ГТК РФ, Москва: Экономика 1998г. 463 стр.
26. Таможенное право: Учебное пособие. Под ред. В.Г. Драганова, М.М.Рассолова Москва: Закон и Право. 2005 г. 634 стр.
27. Чекмарева, Гэлера Ибрагимовна. Основы таможенного дела. Крат. курс. – 2-е изд. доп. и испр. Москва: Ростов-на-Дону: Изд. центр. «Март» 2007 г. 192 стр. Табл.+Прилжения.
28. Кеден ісінің орысша-қазақша сөздік құралы (кеден ісі бойынша құжаттардың үлгілері). Алматы: ТОО «LEM» 2006 ж. 127 бет.
29. Белещев В. А. Таможенный энциклопедический таможенный справочник. В 2-х томах. Под ред. Л. Ю. Красноянского, Минск: Интер-Дайджест. 1998 г.
30. Мадияров Д. М. Сыртқы экономикалық саясат және экономикалық қауіпсіздік. Оқулық – Алматы: Экономика, 2005ж. 198 бет.
31. Токаев К. Внешная политика Казахстана в условиях глобализации – Алматы: Гаухар. 2000 ж. 584 стр.
32. Назарбаев Н. А. Казахстан-2030: Процветания, безопасность и улучшение благосостаяния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана// Казахстанская правда, 11 ноября 2006 г. Стр. 3
33. Назарбаев Н. А. Об основных направлениях внутренней и внешней политики на 2008год.// Послание Президента страны народу Казахстана// Казахстанская правда, 30 апреля 2007 г. Стр. 1-2
34. Шалтыков А. И. Новые тенденции в развитии таможеной службы Республики Казахстан на современном этапе. Вестник КазГУ. Сер. философ. 2006 г. №1 стр. 4-5
35. Алибеков С. Т. к.ю.н., доцент, эксперт по таможенным вапросам. Гармонизация таможенных законодательств: Шаг в перед или два назад? (к принятию таможенных кодексов Казахстана и Россииской Федерации)//Вестник ВЭД №4(24) 2008 г. стр. 11-12
36. Сулейменов М. А. Роль таможенной службы Республики Казахстан в правовом регулировании ВЭД в условиях рынка: Автореферат: 18.00.02 Алматы 2006 г. 30 стр.
37. Айтпаев Кайрат. Становление национальной таможенной политики Республики Казахстан в переходный период. Автореферат: 20.00.02 Алматы., 2005 г. 33 стр.
38. Байтанов К. М. Становление механизма зашитных мер таможенной деятельности Республики Казахстан.// Научный журнал «Вестник университета» Туран – 2005г. №3-4 стр.54-57
39. Сарокин Ф. Х. В Росии вступил новый таможенный кодекс.// ВЭД в Казахстане., №2(224) 2008 г. стр. 4-5
40. Текенов У. А. к.э.н., доцент докторант КазГАУ. Сущность и региональные аспекты реализации таможенной политики в Казахстане.// Казахстан на пути к новый модели развития: Материалы межд. научно-практ. конф.: Сб. науч. трудов// Под общей ред. д.э.н. проф. Н.К.Мамырова – Алматы:Экономика.7-8 б.
41. Тастанбекова А. С., ізденуші. Кеден саясаты құралдарын қолданудың тиімді моделін құру.// Казахстан на пути к новый модели развития: Материалы межд. научно-практ. конф.: Сб. науч. трудов// Под общей ред. д.э.н. проф. Н.К.Мамырова – Алматы:Экономика.
42. Статистический ежегодник Казахстана.// Статистический сборник.// Под ред. К. С. Аборлева Алматы: Агенство Республики Казахстан по статистике 2007 г. 616 стр.
43. www.kisi.kz – Сайт Казахстанского института стратегических исследований при Президенте Республики Казахстан.
44. www.khabar.kz – ЗАО“Хабар”.
45. http://news.central.kz – Интернет-служба “Центральный Казахстан”.
46. www.keden.kz – сайт таможенной службы Республики Казахстан.
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-тарау. Кеден органдары жүйесіндегі бақылаудың ұйымдастырушылық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Кеден органдарында бақылауды ұйымдастырушылықтың мәні мен мазмұны
(объектілері және субъектілері)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Кеден ісін бақылаудың заңдылықтары мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ...34
1.3. Кеден органдарындағы бақылаудың функциялары мен
әдістері ... ... ... ..64
1.4. Кеден ісін бақылаудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..89
2. Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің
кеден департаментінің кедендік әкімшілік жұмыстарына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..139
2.1 Кедендік әкімшілік механизмін ұйымдастырудың негізгі міндеттері ... .139
2.2 Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің
кеден департаментінің кедендік жұмыстарының
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .162
2.3 Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің
кеден департаментінің кедендік әкімшілікте тауарлар мен көлік
кұралдарына қатысты жүргізілетін алдын ала операциялар және негізгі
кедендік ресімдеу
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..181
3-тарау. Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті бойынша кедендік
әкімшіліктендіру қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .187
3.1. Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті кеден басқармасындағы
бақылауды ұйымдастырушылықтың жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..187
3.2. Бақылауды ұйымдастырушылықтың Алматы қаласы Кедендік бақылау
Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің проблемалары мен болашағы,
оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..228
Қорытындылар мен ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 244
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 248
ГЛОССАРИЙ:
КЕДЕН – кеден аумағы шегінде тауарлардың, жүктердің және материалдық
құнылықтардың әкелімі мен әкетілімін бақылайтын мекеме.
КЕДЕН РЕЖИМІ – мемелекеттің кеден шекарасын қиып өтетін тауарларға
қатысты кедендік реттеме жиынтығы.
ЭКСПОРТ – елден тауар немесе капитал шығару.
ИМПОРТ – елге шетелде өндірілген тауарларды әкелу.
ЭКОНОМИКА – белілі бір қоғамдық – экономикалық формацияның, ауданның,
елдің немесе бүкіл дүниежүзінің шаруашылығы; халық шаруашылығының жүретін
үрдістерді сондай-ақ өндірістің жеке жағдайлары мен элементтерін
зерделейтін ғылым.
БАЖ САЛЫҒЫ – бір елдің кедендік шекарасы арқылы өткізілу кезінде
тауарларға салынатын мемлекеттік алым.
КЕДЕН САЯСАТЫ – елдің ішкі және сыртқы саясатының бір бөлігі.
КЕДЕН КЕЛІСІМШАРТЫ – қатысушы елдердің өзара сауда саттығында кеден
салығына және кедендік формальды мәселелерді реттейтін көп жақты немесе екі
жақты халықаралық келісім.
КЕДЕНДІК ДЕКЛАРАЦИЯ – мемелекеттік кеден органына кеден режиміне
сәйкес белгіленген нысан бойынша тауардың кедендік құны туралы мемлекеттің
кеден шекарасы арқылы тауарды өткізгендігі мен және басқа заттарды алып
кедендік мағлұмдаушының мәлімдемесі.
КЕДЕН ІСІ – экономикалық мүддені, егемендікті және қауіпсіздікті
қорғау. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында Кеден ісі
туралы заң ережесі кеден шекарасынан тауарлар мен көлік құралдарын алып
өтудің, кеден төлемдерін және кеден салығын өндіріп алудың, кедендік
ресімдеудің, кедендік бақылаудың және ҚР кеден органдарының өзге де
ұйымдастырушылық – құқықтық қызметтері тәртібімен әрі шарттармен қамтамасыз
етеді.
ҚАРЖЫ – ақшалай қаражат қорларын құру және пайдалану үдерісінде
экономикалық қатынасты көрсететін экономикалық санат.
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы кеден қызметiнiң он алты
жылдық жұмыс тәжiрибесi стратегиялық мақсаттарды нақты айқындаусыз, анық
басымдықтарды тұжырымдаусыз елеулi табыстарға қол жеткiзудiң мүмкiн
еместiгiн көрсеттi.
Қазiргi уақытта кеден қызметiн Қазақстандық сыртқы сауданы мемлекеттiк
реттеудiң нақты жұмыс iстейтiн құралына айналдыру үшiн күш-жiгер жұмсалып
жатыр, бұл жаңа бақылау жүйесi бар қазiргi заманғы кеден қызметiн құруды,
бақылау және пайдаланылып жүрген дәстүрлi кеден рәсiмдерiн жетiлдiру
саласында жаңа стратегия әзiрлеудi талап етедi.
Бұл талаптардың негiзгi мақсаты фискальдық саясат жүргiзу, сыртқы
сауданы реттеу және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
саласында кеден органдарының алдында тұрған мiндеттердi шешудiң мейлiнше
тиiмдi және ұтымды жолдарын iздеу болып табылады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына тиiмдi жәрдемдесудiң
қажеттiлiгi Қазақстандық кеденнiң алдына кеден iсiн дамытуға жаңа
тәсiлдердi әзiрлеу мiндетiн қойды.
Бұл димпломдық жұмыстың мақсаты Алматы қаласы Кедендік бақылау
Департаменті бойынша кедендік әкімшіліктендіру қызметін ұйымдастыру мен
жетiлдiру тұжырымдамасы жинақталған тәжiрибенi жүйелеуге және осының
базасында кеден органдары қызметiнiң негiзгi бағыттары бойынша
реформалардың мейлiнше ықтимал барысын алдын ала болжауға, басымдықтарды
айқындауға әрекеттену болып табылады.
Дипломдық жұмыс кезінде жасалған талдау көрсетілген міндеттерді шешу
қазіргі заманғы кеден қызметі үшін өзекті проблема болып табылатындығын
көрсетеді. Кеден қызметін кеңінен жетілдірудің, оны сыртқы экономикалық
қызметтің өсіп келе жатқан көлемі мен көп салалылығына сәйкес келтірудің,
кеден қызметінің Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының ұдайы өзгеріп
отыратын шарттары мен міндеттеріне, халықаралық кедендік практикада
қабылданған ережелерге, нормаларға, стандарттарға және рәсімдерге
бейімделуінің барынша қажеттігі пісіп жетілді.
Кеден ісі саласында жетілдіру жұмыстарын табысты жүргізу үшін сөзсіз
қаржыландырудың тиісті ресурстары мен көздері қажет. Дипломдық жұмыста
көзделген іс-шараларды қаржыландыру мәселесі неғұрлым күрделі болып
табылады. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіруді қамтамасыз
етудің қаржылық тетігі мәселесі мемлекеттік бюджеттен кеден жүйесін
дамытуға көзделген қаражатты бөлуді, республиканың кеден қызметінің
жетілдірілуін жүргізуге мүдделі дүниежүзілік қаржы институттары тарапынан
инвестициялар тартуды білдіреді.
Еліміздің тәуелсіздігімен қатар дүниеге келген кеден қызметі жыл өткен
сайын дамып, қанатын кең жайып келеді. Еліміздің экономикалық қауіпсіздігін
сақтау туралы мәселе Президентіміздің Қазақстан халқына жолдаған Қазақстан
- 2030 жолдауында нақты көрсетілген.
Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу жүйесінде кеден қызметінің жөні бөлек.
Сондықтан, соңғы жылдары еліміздің кеден органдарының құрылымы біршама
өзгерістерге ұшырады, жауапкершілік күшейтілді. Халықаралық кеден
бекеттерінен заңсыз өткізілетін тауарларға тосқауыл қойыла бастады. Бұл
еліміздің экономикалық қауіпсіздігін қамтамассыз ету шараларын мықтап қолға
алғандықтың белгісі.
Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдірудің мақсаты
экономикалық саясат пен мемлекеттің қауіпсіздігі стратегиясын іске асырудың
тиімділігін арттыру, сыртқы сауданы дамытуға жан-жақты ықпал ету болып
табылады. Бұл міндеттер Қазақстан Республикасының кеден қызметін реформалау
бағдарламасының негізіне алынды. Кеден қызметін реформалаудың негізгі
міндеттерін шешу сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуды, СЭҚ-қа
қатысушыларға қызмет етудің сапасын арттыруды және уақытын қысқартуды,
бюджетке төлемдердің түсуін арттыруды, есірткілердің, қару-жарақтың, мәдени
құндылықтардың контрабандасының жолын кесудің тиімділігін көтеруді,
материалдық ресурстарды көлеңкелі айналымнан шығаруды, ұйымдасқан
қылмыскерліктің әлсіреуін, Қазақстан Республикасының екі жақты және
халықаралық шарттарда көзделген міндеттемелерінің орындалуын, Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруіне ықпал етуді және әлемдік шаруашылық
байланыстар жүйесіне біртіндеп кіруін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі жүргізіп отырған, жаңа инвестициялық
саясатпен, шаруашылық және сыртқы экономикалық қызметті құрылымдық қайта
құрумен, нарықтық қатынастарды одан әрі дамытумен, халықаралық сауда мен
кеден органдарына интеграциямен сипатталатын экономикалық реформалар
жағдайында сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу шараларын
әзірлеуге және іске асыруға, Қазақстан Республикасының мүддесінде кеден
саясатын қалыптастыруға қатысуды, басқа да мемлекеттік органдармен қатар
ұлттық экономиканы дамытуға ықпал етеді. Елдің сыртқы экономикалық, ғылыми-
техникалық, азық-түліктік, экологиялық және қаржылық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді; елдің бюджетіне СЭҚ-дан кірістердің неғұрлым толық түсуін
қамтамасыз етуді, тауарлардың бақылаусыз әкелінуінәкетілуін шектеуді;
кедендік құқық бұзушылықтарға, контрабандаға, есірткілік препараттардың,
халық үшін зиянды және қауіпті тауарлардың контрабандасына, заңсыз
өткізілуіне қарсы тиімді күресті қамтамасыз етуді; Қазақстан
Республикасының сыртқы сауда саясатын әзірлеуге белсенді атсалысу жолымен
бейбіт шаруашылық байланыстар жүйесіне кіруді тиімді шешуге қабілетті
қазіргі заманғы кеден қызметін құрудың қажеттілігі туындап отыр.
Осы жұмыстың тағы бір артықшылығы қайнар көзі ретінде кеден ісі
саласындағы жаңа Кеден кодексі және осы Кодекске негізделіп шығарылған
кеден Бақылау Агенттігінің, сондай-ақ басқа да ведомстволардың бұйрықтары,
қаулылары мен инструкциялары қолданылды және де Қазақстан – Қытай
шекарасындағы Достық Кеденінің жұмысы да орын тапты.
Кеден ісін зерттеуде үлкен үлес қосқан М.А.Сарсембаевтің,
С.Т.Әлібековтың, О.Қойлыбаевтың, А.Майхиевтің, У.А.Текеновтың оқулықтары
мен жарық көрген шығармалары пайдаланылды. Ал ресейдің Б.Н.Габричидзе,
А.Ф.Ноздрачев, В.Г.Драганова, Г.И.Чекмарева, В.А.Беляшов сияқты ресей
ғалымдарының еңбектері мен баспалары диплом жұмысын орындауда үлкен көмегі
тиді.
Сонымен қатар ақпараттар мен мәліметтердің негізі көзі болып табылатын
интернет жүйесінің www.kisi.kz – Қазақстандық стратегиялық зерттеу
институтының сайты, www.khabar.kz – Хабар жабық акционерлік қоғамының
сайты, www.keden.kz – Республиканың кеден органдарының сайты,
http:news.central.kz – Орталық Қазақстан интернет-қызметінің сайты
қолданылды.
1 Тарау Кеден органдары жүйесіндегі бақылаудың ұйымдастырушылық құрлымы
1.1. Кеден органдарын бақылауды ұйымдастырушылықтың мәні мен мазмұны
(объектілері мен субъектілері).
Бүгінгі күнде қоғамымызда жан-жақты жүргізіліп жатқан реформалар
мемлекеттік бақылау мен реттеу аясына да айтарлықтай ықпалын тигізуде.
Бақылау қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта дамуы
мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі процестермен
айқындалуда. Ал осы процестерде инвестициялар саласындағы мемлекетік
реттеудің маңызы өте зор екендігі белгілі. Кеден саласы қоғамның дамуының
негізгі бір материалдық көзі болып отыр. Нарықтық қатынастардың кең етек
жаюы жағдайында, сыртқы экономикалық қызмет қоғам мен жекелеген адамдардың
өмірінен елеулі орын алып, сыртқы экономикалық қызметтер арқылы мемлекеттің
ел экономикасының өсіп дамуына белсенді де қарқынды түрде ықпалын тигізіп
отырғандығы белгілі. Алайда, соңғы кездерде нарықтық қатынастарға
көшуімізге байланысты экономика, қаржылар саласындағы мемлекеттік бақылауды
жоққа шығару сияқты келеңсіз көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған
қоса Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік бақылау сияқты
мемлекеттік-құқықтық категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік
органдары) терминінің пайдалануы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр. Ал
осы атқарушы билікті жүзеге асыру мемлекеттік-бақылаушы қызметті жүзеге
асыру болып табылатындығын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік бақылау
атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған байланысты
мемлекеттік бақылауға байланысты өз көзқарастарымызды білдіріп өтсек.
Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына
байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың
көмегімен жүзеге асыруға атсалысады. Бұл жерде ол әр алуан қоғам мүдделерін
көздейтіндіктен осы аялардағы мемлекеттік бақылауларды жоққа шығаруға
болмайды; екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар, инвестициялар және
әлеуметтік-мәдени салалардағы дәрежесі ұзақ жылдар бойындағы тәжірибелермен
белгіленген. Әсіресе қазіргідей түбірлі реформалар кезеңінде мемлекеттің,
мелекеттік реттеудің рөлі күшейе бермек; Үшіншіден, мемлекет ешқашанда
нарықтық экономикаға қарсы тұрмайды, қайта біз оның қолында нарықтық
қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына септігін тигізетін зор
мүмкіншіліктер бар екендігін ұмытпағандығымыз жөн; Төртіншіден, нарықтық
өзіндік реттеу стихиялық процестер туғызады және оны тежеу, реттеу тек
мемлекеттің қолынан келеді; Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық
өзіндік реттеу анархия мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан
нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді барынша үйлестіріп отыру
қажет. Ал бұл процестер өздігінен жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің
тікелей қатысуымен жүргізіледі; Алтыншыдан, жеке меншік және оған
байланысты қатынастар оның аясында, мемлекет аумағында өте қатал
экономикалық билікті туғызады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекеттің
құзырында болады. Сондай-ақ, мемлекет көлік, байланыс, энегетика
салаларының монополист субъектілерінің халыққа ауыр тиетін іс-қимылдарын
шектей отырып, осы нарықтық аялардағы қажетті режимдерді белгілейді, ішкі
рынок пен ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудың кепілі болып
табылады. [1]
Осы жерде айта өтер жәйт, мемлекеттік бақылау ілімі, осы жайындағы
әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай жетістіктерге жеткенмен, көптеген
мәселелер оның ішінде инвестициялар саласындағы мемлекеттік реттеу
жеткілікті деңгейде өз шешімін тапқан жоқ. Мемлекеттік бақылау мына
келесідей өте күрделі субъектілік тұрғыдағы элементтер жүйесінде, яғни
“мұқтаждық – мүдделер – мақсаттар – ерік білдіру – нормалар – қағидалар –
көзделген белестер – пайдалар – ынталандырулар”[2] шеңберінде қалыптасып,
дамығандықтан замана және нарықтық экономика талаптарына толығымен жауап
беретін сияқты.
Сонымен бірге, қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастар аясында жүзеге
асырылып жатқан мемлекеттік реттеудің өзі де мемлекеттік бақылау болып
табылатынын білуге тиістіміз. Бақылаудың көпқырлы аспектісімен қатар
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық, саяси және этикалық тұрғыдағы
көзқарастары бақылауды қоғамдық құбылыс түрінде адамзат пен қоғамның өзара
іс қимыл механизміне ұтымды қосылған, көпқырлы категория ретінде танытады.
Мемлекеттік бақылау мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің
қоғам жүйесіне немесе оның салаларына мақсатты бағытта ықпал етуі.
Сондықтан биліксіз әлеуметтік бақылау болмайды деген тұжырымдардың негізі
бар екендігін көреміз. Бақылау биліктің қызмет атқаруы болып табылады. Өз
кезегінде мемлекеттік бақылау мынадай ерекшеліктерге ие:
1.Мемлекеттік бақылау саяси сипатта болғандықтан бақылау жөніндегі
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет мемлекеттік-құқықтық, техникалық-
ұйымдастырушылық және басқа да бақылау құралдарына арқа сүйей отырып
қоғамды бақылауды ұйымдастыралды;
2. Мемлекеттік бақылау құқықтық нысанда жүзеге асады;
3. Мемлекеттік бақылау ғылыми негіздерге сүйенеді.
С.С. Алексеев мемлекеттік бақылау өзара тығыз байланысқан бақылау
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келе, сондай-ақ осы аядағы
органдардың бақылау қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып мына
төмендегідей бақылау сатыларын бөліп шығарған: бақылау шешімдерін
қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу және талдау; 2. бақылау
шешімін дайындау және қабылдау, 3. шешімді атқаруды ұйымдастыру; 4. есептеу
және бақылау [3]. Ал, мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі
ғалымы Г.В. Атаманчук мемлекеттік бақылаудың мынадай анықтамасын берген:
мемлекеттік бақылау мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс-
қимылдарына, олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге
бағытталған, ғылыми негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда
жүзеге асатын қызмет. Сонымен қатар, ол мемлекеттік бақылау жүйесінің мына
әрекеттер мен элементтерді қамтитындығын көрсеткен:
1. бақылау субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
2. бақылаушылар мен басқарылушы объектлердің өзара байланыстарының
құрылымы, бақылаушы іс-қимылдардың жиынтығы;
3. мемлекеттік бақылаушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері;
Осы жүйе бақылауға байланысты әрекеттерде, қатынастарда, актлерде міндетті
үш элементтің болғанын қалайды:
1) бақылау субъектісі немесе оның лауазымды адамы, органы;
2) құрылған және жүзеге асырылатын бақылаушы ықпал;
3) жеке тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның және мекемелердің қызметтері
түріндегі ықпал ету объектісі.[2]
Латынның “администрация” сөзі бақылау деген мағынада айтылады. Бақылау
қоғамдағы адамдар өмірінің маңызды жағы ретінде көрініс табады. Себебі ол
әлеуметтік сипатта болады. Сондықтан бақылауға әлеуметтік процесс
тұрғысынан қарасақ оның маңызы өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар
екендігін байқаймыз.
Ал өз кезегінде, адамдардың бірігіп жасаған іс-қимылдары, әрекеттері
ұйымдастыруға әкеліп саяды. Ұйымдастыру біріншіден, адамдардың бірігіп
жұмыс жасауларына қажетті бірлесу болып табылады. Басқаша сипаттасақ,
бақылауды біріккен адамдардың өздеріне тиісті жұмыс, қызметтерін
атқаруыларымен байланыстырамыз. Демек ұйымдастыру (бақылау) тек адамдардың
бірігуімен ғана шектеліп қалмай, сонымен қатар олардың өз қызметтерін
жүзеге асыру тәртібін де қамтиды. Бақылаудың негізгі міндеттеріадамдардың
брлескен қызметтерін ұйымдастырумен байланысты болғандықтан, олардың өзара
іс-қимылдарын әртүрлі бірлестіктермен және қызметтерінің бағыттарымен
нысаналай отырып қамтамасыз ету мәлелесі туындайды. Бұл туралы К. Маркс
“әкімшіліктік мемлекеттің ұйымдастырушылық қызметі” деп айтқан болатын.[4]
Демек, бақылауға әлеуметтік функция ретінде ұйдастырушылық сипат тән.
Ұйымдастырудың бұл маңызды көрінісі бірлесіп қызмет атқарушылылардың өз
функцияларын орындаумен қатар дербес жұмыстардың арасындағы ауыз бірліктен,
келісімнен тұрады.
Іс жүзінде бақылау өзінің мәні бойынша жұмыс істеу бағдарламасын жасау,
оны қажетті материалдармен қамтамасыз ету, бірлесіп қызметтер
атқарушылардың арасында жалпы міндеттерді бөлу, ұжымдардың әрекеттері мен
күштерін біріктіруге ат салысу, олардың күнделікті қызметтерін реттеп
отыру, сондай-ақ барлық атқарылатын қызметтердің алға қойған міндеттерге
сай болуына қадағалау жүргізу болып табылады. Осы бағыттар бойынша барлық
бірлескен қызметке қатысушылардың жалпы нысаналы мақсатқа жетуді көздеп
бағындыруды қамтамасыз ету жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда инвестициялық
қызметке қатысушылардың қызметін реттеу мен бақылау мемлекеттік бақылаудағы
осындай маңызды нысаналы бағыттардың бірі болып отыр. Осы процесте
тұлғаларды бақылау қамтамасыз етіледі, олардың өзара қатынастары
ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезіңде адамдардың жүріп-тұруы, іс-қимылы
оның еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек бақылау адамдардың
әртүрлі ерікті қатынастары арқылы жүзеге асырылады. Әлеуметтік бақылаудың
субъектісі адамдар болып табылады, яғни бақылау дегеніміз адамдардың
адамдарды бақылауын жүзеге асыру. Бақылаудың нақты субъектісі ретінде
адамдардың ұйымдастырылған ұжымдары, қоғамдық немесе мемлекеттік органдар
немесе жеке тұлғалар (бақылаушылар) есептеледі. Онымен, бақылау субъектісі
мен объектісінің арасындағы белгілі бір байланыс бақылау ретінде көрініс
табады. Оның мәні субъектінің қоғамдық процестің басқарылушы адамдарға
ұйымдастырылған ықпал етуі. Осы ықпал ету мемлекеттік органдар арқылы
жүзеге асырылады. Белгілі құқықтанушы ғалымдар С. Өзбекұлы мен
Ө.Қопабаевтың пікірінше “мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет
механизімінің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық негізде бақылау, билік
жүргізу мақсатында құрылған жүйе”, сонымен бірге олар мемлекеттік
органдардың өзіне тән мынадай ерекшеліктерін атап көрсетеді:
1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функциларды атқару үшін құрылады;
2. мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады;
3. билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар;
4. Мелекетттік орган – мемлекеттің функцияларын, саясатын іске
асыратын мемкеме;
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік
жүргізу құқығы бар арнайы адамдар тобы;
6. Құрылған органдар заңдылық негізде қызмет атқарады;
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз
етіледі.[5]
Қорыта келе, мемлекеттік бақылау дегеніміз шаруашылық, әлеуметтік-
мәдени және әкімшілік-саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті бақылау
процесінде заңдарды орындау шеңберіндегі заңға сәйкес, мемлекеттік өктем,
ұйымдастырушы қызмет. Бұл қызметтерді жүзеге асыру бақылау органдарының іс-
қимылдарымен жүргізіледі. Бақылау функцияларына байланысты бақылау теориясы
бақылаушы ықпал жасау әдістерін алға шығарады. Ал, мемлекеттік бақылау
процесінде бұл әдістер мемлекет атынан, оның тапсырмасы мен мүддесін көздей
отырып пайдаланылады. Бұл әдістерден мемлекеттік бақылау органдарының
мемлекеттік өктем өкілеттіліктері көрініс табады.
Мемлекеттік бақылаудың нақты әдістері мынадай екі топқа бөлінеді:
1. экономикадан тыс ықпал ету әдістері, яғни басқарылушы объектілерге
міндетті шешімдерді қабылдау арқылы бақылау функциясын жүзеге асыру;
2. Экономикалық ықпал жасау әдістері, басқарылушы объектілердің
материалдық жағдайларына тиісті мөлшерде әсер ету арқылы бақылау
функциясын жүзеге асыру.[6]
Біз қазіргі кезде мемлекеттік бақылаудың экономика саласынды
ықпалының кемуіне куә болып отырмыз. Алайда, мұндай жағдай мемлекеттік
бақылаушы қызмет пен атқару билігінің рөлдерін тұтасымен алғанда
төмендетпейді. Бұл жерде мемлекеттік реттеу мен бақылау арасындамақсат
бағыттары бойынша айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мемлекеттік реттеу өзінің
мәні бойынша мемлекеттік бақылаушы қызметтің тұрақты элементі, яғни оның
функцияларының бірі деуге болады. Мемлекет басқара отырып реттейді, сонымен
бірге реттей отырып басқарады. Мемлекеттік бақылау субъектілерінің
бағынышты субъектілері болса, ал мемлекеттік реттеудің ықпалы бағынышты
емес объектілерге де бағытталып жүргізіледі. Мемлекеттік бақылау өзінің
ауқымы бойынша мемлекеттік реттеумен салыстырғанда кең мағынада айтылатын
ұғым. Екінші қырынан алып қарасақ, мемлекеттік реттеу бақылаушы ықпал
ететін жанама құралдарды пайдаланумен байланысты болады. Олар: салықтық
әдістер, монополиялық қызметті және бәсекелестікті реттеу, жеңілдіктер беру
және т.б. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан – 2030
Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы жөніндегі Қазақстан халқына Жолдауында, мемлекеттік бақылаудың
нарықтық экономика жағдайында дамуы және оның тиімділігін арттыру, сондай-
ақ үкімет пен басқа да бақылау органдары туралы былай деген болатын:
Біздің міндет – Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын
мемлекеттік қызмет бақылау құрылымының осы замаңғы, тиімді жүйесін жасау,
басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті Үкімет құру, ұлттық мүдделердің
сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру.[7] Қорыта келе айтар болсақ
еліміздің кеден органдары жоғарыда аталған талаптарға сәйкес келуі тиіс.
Біз қазіргі кезде мемлекеттік бақылаудың экономика саласынды ықпалының
кемуіне куә болып отырмыз. Алайда, мұндай жағдай мемлекеттік бақылаушы
қызмет пен атқару билігінің рөлдерін тұтасымен алғанда төмендетпейді. Бұл
жерде мемлекеттік реттеу мен бақылау арасындамақсат бағыттары бойынша
айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мемлекеттік реттеу өзінің мәні бойынша
мемлекеттік бақылаушы қызметтің тұрақты элементі, яғни оның функцияларының
бірі деуге болады. Мемлекет басқара отырып реттейді, сонымен бірге реттей
отырып басқарады. Мемлекеттік бақылау субъектілерінің бағынышты
субъектілері болса, ал мемлекеттік реттеудің ықпалы бағынышты емес
объектілерге де бағытталып жүргізіледі. Мемлекеттік бақылау өзінің ауқымы
бойынша мемлекеттік реттеумен салыстырғанда кең мағынада айтылатын ұғым.
Екінші қырынан алып қарасақ, мемлекеттік реттеу бақылаушы ықпал ететін
жанама құралдарды пайдаланумен байланысты болады. Олар: салықтық әдістер,
монополиялық қызметті және бәсекелестікті реттеу, жеңілдіктер беру және
т.б. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан – 2030 Барлық
Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
жөніндегі Қазақстан халқына Жолдауында, мемлекеттік бақылаудың нарықтық
экономика жағдайында дамуы және оның тиімділігін арттыру, сондай-ақ үкімет
пен басқа да бақылау органдары туралы былай деген болатын: Біздің міндет –
Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын мемлекеттік қызмет
бақылау құрылымының осы заманғы, тиімді жүйесін жасау, басым мақсаттарды
іске асыруға қабілетті Үкімет құру, ұлттық мүдделердің сақшысы бола алатын
мемлекет қалыптастыру
Кеден саласы қоғамның дамуының негізгі бір материалдық көзі болып
отыр. Нарықтық қатынастардың кең етек жаюы жағдайында, сыртқы экономикалық
қызмет қоғам мен жекелеген адамдардың өмірінен елеулі орын алып, сыртқы
экономикалық қызметтер арқылы мемлекеттің ел экономикасының өсіп дамуына
белсенді де қарқынды түрде ықпалын тигізіп отырғандығы белгілі. Алайда,
соңғы кездерде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты экономика,
қаржылар саласындағы мемлекеттік бақылауды жоққа шығару сияқты келеңсіз
көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған қоса Қазақстан Республикасының
Конституциясында мемлекеттік бақылау сияқты мемлекеттік-құқықтық
категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік органдары) терминінің
пайдалануы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр. Ал осы атқарушы билікті
жүзеге асыру мемлекеттік-бақылаушы қызметті жүзеге асыру болып
табылатындығын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік бақылау атқарушы билікке
қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған байланысты мемлекеттік бақылауға
байланысты өз көзқарастарымызды білдіріп өтсек. Біріншіден, мемлекет бұрын
да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына байланысты экономикалық және
әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға атсалысады.
Бұл жерде ол әр алуан қоғам мүдделерін көздейтіндіктен осы салалардағы
мемлекеттік бақылауларды жоққа шығаруға болмайды; екіншіден, мемлекеттің
экономика, қаржылар, инвестициялар және әлеуметтік-мәдени салалардағы
дәрежесі ұзақ жылдар бойындағы тәжірибелермен белгіленген. Әсіресе
қазіргідей түбірлі реформалар кезеңінде мемлекеттің, мелекеттік реттеудің
рөлі күшейе бермек; Үшіншіден, мемлекет ешқашанда нарықтық экономикаға
қарсы тұрмайды, қайта біз оның қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы
мен жандануына септігін тигізетін зор мүмкіншіліктер бар екендігін
ұмытпағандығымыз жөн; Төртіншіден, нарықтық өзіндік реттеу стихиялық
процестер туғызады және оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің қолынан келеді;
Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия мен
хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен
мемлекеттік реттеуді барынша үйлестіріп отыру қажет. Ал бұл процестер
өздігінен жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің тікелей қатысуымен
жүргізіледі; Алтыншыдан, жеке меншік және оған байланысты қатынастар оның
аясында, мемлекет аумағында өте қатал экономикалық билікті туғызады. Осы
билікті шектеу ісі де мемлекеттің құзырында болады. Сондай-ақ, мемлекет
көлік, байланыс, энергетика салаларының монополист субъектілерінің халыққа
ауыр тиетін іс-қимылдарын шектей отырып, осы нарықтық салалардағы қажетті
режимдерді белгілейді, ішкі рынок пен ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан
қорғаудың кепілі болып табылады. Осы жерде айта өтер жәй, мемлекеттік
бақылау ілімі, осы жайындағы әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай
жетістіктерге жеткенмен, көптеген мәселелер оның ішінде инвестициялар
саласындағы мемлекеттік реттеу жеткілікті деңгейде өз шешімін тапқан жоқ.
Мемлекеттік бақылау мына келесідей өте күрделі субъектілік тұрғыдағы
элементтер жүйесінде, яғни “мұқтаждық –мүдделер –мақсаттар – ерік білдіру
–нормалар –қағидалар – көзделген белестер –пайдалар –
ынталандырулар”шеңберінде қалыптасып, дамығандықтан замана және нарықтық
экономика талаптарына толығымен жауап беретін сияқты[3].
Сонымен бірге, қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастар аясында жүзеге
асырылып жатқан мемлекеттік реттеудің өзі де мемлекеттік бақылау болып
табылатынын білуге тиістіміз. Бақылаудың көпқырлы аспектісімен қатар
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық, саяси және этикалық тұрғыдағы
көзқарастары бақылауды қоғамдық құбылыс түрінде адамзат пен қоғамның өзара
іс қимыл механизміне ұтымды қосылған, көпқырлы категория ретінде танытады.
Мемлекеттік бақылау мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің
қоғам жүйесіне немесе оның салаларына мақсатты бағытта ықпал етуі.
Сондықтан биліксіз әлеуметтік бақылау болмайды деген тұжырымдардың негізі
бар екендігін көреміз. Бақылау биліктің қызмет атқаруы болып табылады. Өз
кезегінде мемлекеттік бақылау мынадай ерекшеліктерге ие: 1.Мемлекеттік
бақылау саяси сипатта болғандықтан бақылау жөніндегі негізгі салмақ
мемлекеттке түседі. Мемлекет мемлекеттік-құқықтық, техникалық-
ұйымдастырушылық және басқа да бақылау құралдарына арқа сүйей отырып
қоғамды бақылауды ұйымдастырады; 2. мемлекеттік бақылау құқықтық нысанда
жүзеге асады; 3. мемлекеттік бақылау ғылыми негіздерге сүйенеді.
С.С. Алексеев мемлекеттік бақылау өзара тығыз байланысқан бақылау
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келе, сондай-ақ осы аядағы
органдардың бақылау қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып мына
төмендегідей бақылау сатыларын бөліп шығарған: бақылау шешімдерін
қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу және талдау; 2. бақылау
шешімін дайындау және қабылдау, 3. шешімді атқаруды ұйымдастыру; 4. есептеу
және бақылау[4]. Ал, мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі
ғалымы Г.В. Атаманчук мемлекеттік бақылаудың мынадай анықтамасын берген:
мемлекеттік бақылау мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс-
қимылдарына, олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге
бағытталған, ғылыми негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда
жүзеге асатын қызмет. Сонымен қатар, ол мемлекеттік бақылау жүйесінің мына
әрекеттер мен элементтерді қамтитындығын көрсеткен:
1. бақылау субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
1. бақылаушылар мен басқарылушы объектлердің өзара байланыстарының
құрылымы, бақылаушы іс-қимылдардың жиынтығы;
2. мемлекеттік бақылаушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері;
Осы жүйе бақылауға байланысты әрекеттерде, қатынастарда, актлерде міндетті
үш элементтің болғаның қалайды:
4) бақылау субъектісі немесе оның лауазымды адамы, органы;
5) құрылған және жүзеге асырылатын бақылаушы ықпал;
6) жеке тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның және мекемелердің қызметтері
түріндегі ықпал ету объектісі [5].
Латынның “администрация” сөзі бақылау деген мағынада айтылады. Бақылау
қоғамдағы адамдар өмірінің маңызды жағы ретінде көрініс табады. Себебі ол
әлеуметтік сипатта болады. Сондықтан бақылауға әлеуметтік процесс
тұрғысынан қарасақ оның маңызы өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар
екендігін байқаймыз.
Ал өз кезегінде, адамдардың бірігіп жасаған іс-қимылдары, әрекеттері
ұйымдастыруға әкеліп саяды. Ұйымдастыру біріншіден, адамдардың бірігіп
жұмыс жасауларына қажетті бірлесу болып табылады. Басқаша сипаттасақ,
бақылауды біріккен адамдардың өздеріне тиісті жұмыс, қызметтерін
атқаруыларымен байланыстырамыз. Демек ұйымдастыру (бақылау) тек адамдардың
бірігуімен ғана шектеліп қалмай, сонымен қатар олардың өз қызметтерін
жүзеге асыру тәртібін де қамтиды. Бақылаудың негізгі міндеттеріадамдардың
брлескен қызметтерін ұйымдастырумен байланысты болғандықтан, олардың өзара
іс-қимылдарын әртүрлі бірлестіктермен және қызметтерінің бағыттарымен
нысаналай отырып қамтамасыз ету мәселесі туындайды. Бұл туралы К. Маркс
“әкімшіліктік мемлекеттің ұйымдастырушылық қызметі” деп айтқан болатын [6]
Демек, бақылауға әлеуметтік функция ретінде ұйдастырушылық сипат тән.
Ұйымдастырудың бұл маңызды көрінісі бірлесіп қызмет атқарушылылардың өз
функцияларын орындаумен қатар дербес жұмыстардың арасындағы ауыз бірліктен,
келісімнен тұрады.
Іс жүзінде бақылау өзінің мәні бойынша жұмыс істеу бағдарламасын жасау,
оны қажетті материалдармен қамтамасыз ету, бірлесіп қызметтер
атқарушылардың арасында жалпы міндеттерді бөлу, ұжымдардың әрекеттері мен
күштерін біріктіруге ат салысу, олардың күнделікті қызметтерін реттеп
отыру, сондай-ақ барлық атқарылатын қызметтердің алға қойған міндеттерге
сай болуына қадағалау жүргізу болып табылады. Осы бағыттар бойынша барлық
бірлескен қызметке қатысушылардың жалпы нысаналы мақсатқа жетуді көздеп
бағындыруды қамтамасыз ету жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда инвестициялық
қызметке қатысушылардың қызметін реттеу мен бақылау мемлекеттік бақылаудағы
осындай маңызды нысаналы бағыттардың бірі болып отыр. Осы процесте
тұлғаларды бақылау қамтамасыз етіледі, олардың өзара қатынастары
ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезіңде адамдардың жүріп-тұруы, іс-қимылы
оның еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек бақылау адамдардың
әртүрлі ерікті қатынастары арқылы жүзеге асырылады. Әлеуметтік бақылаудың
субъектісі адамдар болып табылады, яғни бақылау дегеніміз адамдардың
адамдарды бақылауын жүзеге асыру. Бақылаудың нақты субъектісі ретінде
адамдардың ұйымдастырылған ұжымдары, қоғамдық немесе мемлекеттік органдар
немесе жеке тұлғалар (бақылаушылар) есептеледі. Онымен, бақылау субъектісі
мен объектісінің арасындағы белгілі бір байланыс бақылау ретінде көрініс
табады. Оның мәні субъектінің қоғамдық процестің басқарылушы адамдарға
ұйымдастырылған ықпал етуі. Осы ықпал ету мемлекеттік органдар арқылы
жүзеге асырылады. Белгілі құқықтанушы ғалымдар С. Өзбекұлы мен
Ө.Қопабаевтың пікірінше “мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет
механизімінің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық негізде бақылау, билік
жүргізу мақсатында құрылған жүйе”, сонымен бірге олар мемлекеттік
органдардың өзіне тән мынадай ерекшеліктерін атап көрсетеді:
8. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функциларды атқару үшін құрылады;
9. мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады;
10. билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар;
11. Мелекетттік орган – мемлекеттің функцияларын, саясатын іске
асыратын мемкеме;
12. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік
жүргізу құқығы бар арнайы адамдар тобы;
13. Құрылған органдар заңдылық негізде қызмет атқарады;
14. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз етіледі
[7].
Қорыта келе, мемлекеттік бақылау дегеніміз шаруашылық, әлеуметтік-
мәдени және әкімшілік-саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті бақылау
процесінде заңдарды орындау шеңберіндегі заңға сәйкес, мемлекеттік өктем,
ұйымдастырушы қызмет. Бұл қызметтерді жүзеге асыру бақылау органдарының іс-
қимылдарымен жүргізіледі. Бақылау функцияларына байланысты бақылау теориясы
бақылаушы ықпал жасау әдістерін алға шығарады. Ал, мемлекеттік бақылау
процесінде бұл әдістер мемлекет атынан, оның тапсырмасы мен мүддесін көздей
отырып пайдаланылады. Бұл әдістерден мемлекеттік бақылау органдарының
мемлекеттік өктем өкілеттіліктері көрініс табады.
Мемлекеттік бақылаудың нақты әдістері мынадай екі топқа бөлінеді:
3. экономикадан тыс ықпал ету әдістері, яғни басқарылушы объектілерге
міндетті шешімдерді қабылдау арқылы бақылау функциясын жүзеге асыру;
4. Экономикалық ықпал жасау әдістері, басқарылушы объектілердің
материалдық жағдайларына тиісті мөлшерде әсер ету арқылы бақылау
функциясын жүзеге асыру.
Біз қазіргі кезде мемлекеттік бақылаудың экономика саласындағы
ықпалының кемуіне куә болып отырмыз. Алайда, мұндай жағдай мемлекеттік
бақылаушы қызмет пен атқару билігінің рөлдерін тұтасымен алғанда
төмендетпейді. Бұл жерде мемлекеттік реттеу мен бақылау арасында мақсат
бағыттары бойынша айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мемлекеттік реттеу өзінің
мәні бойынша мемлекеттік бақылаушы қызметтің тұрақты элементі, яғни оның
функцияларының бірі деуге болады. Мемлекет басқара отырып реттейді, сонымен
бірге реттей отырып басқарады. Мемлекеттік бақылау субъектілерінің
бағынышты субъектілері болса, ал мемлекеттік реттеудің ықпалы бағынышты
емес объектілерге де бағытталып жүргізіледі. Мемлекеттік бақылау өзінің
ауқымы бойынша мемлекеттік реттеумен салыстырғанда кең мағынада айтылатын
ұғым. Екінші қырынан алып қарасақ, мемлекеттік реттеу бақылаушы ықпал
ететін жанама құралдарды пайдаланумен байланысты болады. Олар: салықтық
әдістер, монополиялық қызметті және бәсекелестікті реттеу, жеңілдіктер беру
және т.б. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан – 2030
Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы жөніндегі Қазақстан халқына Жолдауында, мемлекеттік бақылаудың
нарықтық экономика жағдайында дамуы және оның тиімділігін арттыру, сондай-
ақ үкімет пен басқа да бақылау органдары туралы былай деген болатын:
Біздің міндет – Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын
мемлекеттік қызмет бақылау құрылымының осы замаңғы, тиімді жүйесін жасау,
басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті Үкімет құру, ұлттық мүдделердің
сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру. Қорыта келе айтар болсақ
еліміздің кеден органдары жоғарыда аталған талаптарға сәйкес келуі тиіс.
Біз қазіргі кезде мемлекеттік бақылаудың экономика саласындағы
ықпалының кемуіне куә болып отырмыз. Алайда, мұндай жағдай мемлекеттік
бақылаушы қызмет пен атқару билігінің рөлдерін тұтасымен алғанда
төмендетпейді. Бұл жерде мемлекеттік реттеу мен бақылау арасындағы мақсат
бағыттары бойынша айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мемлекеттік реттеу өзінің
мәні бойынша мемлекеттік бақылаушы қызметтің тұрақты элементі, яғни оның
функцияларының бірі деуге болады. Мемлекет басқара отырып реттейді, сонымен
бірге реттей отырып басқарады.
Кедендік бақылауды жүргізу кезінде кеден органдары іріктеу принципін
негізге алады және Қазақстан Республикасының кеден заңдарының сақталуын
қамтамасыз ету үшін жеткілікті нысандармен шектеледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы арқылы тауарларды
және көлік құралдарын өткізу пункттерінде радиациялық бақылау жүргізу
тәртібін тиісті уәкілетті мемлекеттік органдармен келісім бойынша уәкілетті
орган белгілейді.
Тауарлар мен көлік құралдарын тексеру, және кедендік тексеріп
қарау арқылы кедендік бақылауды жүзеге асыру, оларды сақтау және кедендік
қадағалаумен өткізу мақсаттары үшін Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасы бойында, кедендік ресімдеу, алдын ала операцияларды жүргізу
орындарында, тауарларды қайта тиеу, оларды тексеру және кедендік тексеріп
қарау орындарында, кедендік бақылаудағы тауарларды тасымалдайтын көлік
құралдарын уақытша сақтау, тұрақ орындарында, кеден қоймаларында, арнайы
экономикалық аймақ аумағында, еркін қоймаларда, бажсыз сауда дүкендерінде,
кеден органдары орналасқан орындарда кедендік бақылау аймақтары құрылады.
Кедендік бақылау аймақтары оларда кедендік бақылауға жататын
тауарлар ұдайы болған жағдайларда - тұрақты, немесе тауарларды тексеру
немесе кедендік тексеріп қарау қажет болған жағдайда уақытша және осындай
операцияларды жүргізу кезіне құрылатын болуы мүмкін.
Кедендік бақылау аймақтарын құру мен белгілеудің тәртібін, сондай-ақ
кедендік бақылау аймағына жіберу тәртібін уәкілетті орган айқындайды.
Адамдарды кедендік бақылау аймағына жіберу - тек кеден органының рұқсатымен
жүзеге асырылады, ал құқық қорғау органдары мен арнаулы қызметтер үшін осы
органдардың қаулысын көрсету бойынша рұқсат етіледі.
Өндірістік және өзге кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, тауарлар мен
көлік құралдарын осындай аймақтардың шекарасы арқылы және солардың шегінде
өткізуге кеден органының рұқсатымен ғана жол беріледі.
Кедендік бақылау үшін қажетті құжаттар мен мәліметтер берудің
міндеттілігі. Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тауарлар
мен көлік құралдарын өткізуші не бақылауы кеден органдарына жүктелетін
қызметті жүзеге асырушы тұлғалар кедендік бақылау үшін қажетті құжаттар мен
мәліметтерді ауызша және (немесе) жазбаша, және (немесе) электронды нысанда
кеден органдарына беруге міндетті.
Кеден органы кедендік бақылау үшін қажетті құжаттар мен мәліметтерді
жазбаша және (немесе) электронды нысанда сұратып алуға құқылы .
Кедендік бақылауды жүргізу үшін кеден органдары Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан жүзеге асырылатын экспорттық және (немесе) импорттық
мәліметтер бойынша ақша операциялары туралы мәліметтер мен анықтамалар
алуға құқылы.
Тауарлар мен көлік құралдары шығарылғаннан кейін кедендік
бақылауды жүзеге асыру мақсатында кеден органдары осы тауарлармен және
көлік құралдарымен жасалатын сыртқы экономикалық операцияларға қатысты, ал
Қазақстан Республикасының кедендік аумағына әкелінетін тауарлар мен көлік
құралдарына, сондай-ақ осы тауарлармен және көлік құралдарымен жасалатын
кейінгі операцияларға қатысты коммерциялық құжаттарды, бухгалтерлiк
құжаттаманы және басқа да ақпаратты, оның ішінде электронды нысандағы
ақпаратты декларанттан және көлік құралдарымен жасалатын операцияларға
қатысы бар құжаттар мен мәліметтерге иелік етуші кез келген тұлғадан
сұратуға және алуға құқылы.
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары, салық қызметі
органдары және өзге де бақылаушы органдары, банктер мен банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар, ұйымдарды
тіркеуді жүзеге асыратын органдар, нотариустар кеден органдарының сұрау
салуы бойынша оларға Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген
жағдайларда және тәртіппен кедендік бақылау үшін қажетті қолда бар
мәліметтер туралы хабарлауға міндетті.
Тұлғалар және кеден органдары кедендік бақылау үшін қажетті құжаттарды
Кеден Кодексінің 431-бабына сәйкес тауарлар мен көлік құралдарының кедендік
бақылауда болуы аяқталған кезден бастап кемінде бес жыл сақтауға тиіс [8].
Кеден брокерлері мен кедендік бақылаудағы тауарларға қатысты кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын тұлғалар құжаттарды осындай тауарлармен кедендік
операциялар жүргізілген жылдан кейін бес жыл бойы сақтауға тиіс.
Мемлекет Басшысы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деген өз Жолдауында Үкімет және
мемлекеттік органдар үшін жұмыстың басымды бағыттарының бірі ретінде
бизнеске арналған әкімшілік ауыртпалықты азайтуды, рұқсат беру жүйесін, ең
алдымен, әсіресе кіші және орта бизнес үшін лицензиялауды,
сертификаттауды, аккредитациялауды одан әрі оңайлатуды атап өтті. Осыған
байланысты, сондай-ақ жүргізіліп отырған Кеден – адал сұхбат акциясының
шеңберінде ҚР ҚМ Кедендік бақылау комитеті өткізу пункттеріндегі бақылау
рәсімдерін оңайлату, көлік құралдарының шекарадан өту уақытын жаңа
енгізілімдерді іске асыру жолымен қысқарту туралы бастамашылық жасады.
Олардың негізгі мәні ықпалдасқан бақылауды енгізуде, ҚР ҚМ КБК Жедел
бақылау орталығы базасында мониторингтің ведомствоаралық жүйесін құруда,
сондай-ақ рұқсат беру құжаттарының санын және оларды беру мерзімдерін
қысқартуда. Бақылау функцияларын өткізу пункттерінен (шекаралық бақылауды
қоспағанда) тораптағы терминалдар мен Кедендік ресімдеу орталықтарына
көшіру де ұсынылып отыр.
Шекарада ықпалдасқан бақылауды енгізуді халықаралық институттар
ұсынған, “бір терезе” қағидатын қамтамасыз ету және өткізу пункттерінде
олардың функцияларын кеден органдарына бере отырып, бақылаушы органдардың
санын қысқарту оның нәтижесі болып табылады.
Бұл ретте, заңнамаға тиісті өзгерістерді енгізуден басқа, жаңа
енгізілімдерді іске асыру үшін елдің периметрі бойынша автомобильдік өткізу
пункттері арқылы жүктерді өткізудің жалпы мониторингін жүргізу мақсатында
мүдделі министрліктер мен ведомстволардың қызметкерлерін ҚР ҚМ КБК-нің
Жедел бақылау орталығында орналастыру жоспарланып отыр.
ЖБО функцияларын кеңейту, өз кезегінде “электрондық үкімет”
шеңберінде мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерін ықпалдастыруды,
бақылаудан өтудің барлық кезеңдерін барынша автоматтандыруды, шекарада
кеден құжаттарын (жеткізуді бақылау құжаты) толтыру практикасын жоюды
көздейді. Бұдан басқа, ЖБО спутниктік навигация құралдарының көмегімен
кедендік бақылаудағы автокөлік құралдарын көретін болады.
Сонымен, ҚР ҚМ Кедендік бақылау комитетінің ЖБО-ын барлық
бақылаушы органдар үшін қашықтықтағы мониторингтің бірыңғай орталығы
ретінде пайдалану ұсынылады, бұл өткізу пункттерінде кеден рәсімдерін шын
мәнінде жеделдетуге, бизнес үшін шығыстарды азайтуға мүмкіндік береді,
сыбайлас жемқорлық деңгейін азайтады.
Бұдан басқа, бизнестің дамуы үшін әкімшілік тосқауылдарды азайту
мақсатында, сондай-ақ әлемдік саудада Қазақстан Республикасының халықаралық
рейтингін арттыру үшін ҚР ҚМ КБК тауарларды кедендік ресімдеу үшін қажетті
құжатардың санын азайту, сондай-ақ рұқсат беру құжатарын беру мерзімін
қысқартуды ұсынды. Себебі, Бизнес ортасын жақсарту жөніндегі АҚШ (USAID)
халықаралық даму агенттігінің жобасымен бірлесіп Дүниежүілік банк жүргізген
зерттеулердің қорытындысы бойынша барлық елдер арасында халықаралық сауданы
жүргізу бойынша Қазақстан соңғы орында болды. Бұл ретте, кедендік
ресімдеуге ұсынылатын қажетті құжаттардың саны және оларды беруге
ұсынылатын өтініштерді министрліктер мен ведомстволарда қаралу мерзімінің
дәлелсіз ұзақтығы теріс роль атқарды. Мысалға, импорттық мәміле бойынша
кедендік операцияларды жүзеге асыру кезінде құжаттың 18 түрін ұсыну қажет.
Сонымен қатар, ҚР ҚМ КБК өткізу пунктінде мемлекеттік органдар
жүзеге асыратын бақылауларды елдің ішіне ауыстыру туралы ұсынысты енгізді.
Аталған шара тек бизнесті жүргізу үшін қосымша қолайлы жағдай жасауды ғана
қамтып қоймай, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейтуге жұмылдыруға
мүмкіндік береді.
Бұл ретте, шекара маңындағы аймақта кешенді қызмет көрсетуді ұсыну үшін
бірыңғай кедендік терминалдарды салу бизнесмендердің өзіне ұсынылатын
болады. Бұл тұтастай алғанда, Қазақстанда жүктерді өңдеу жөніндегі
қызметтердің деңгейін көтеруге мүмкіндік береді.
Барлық шекараларда кедендердiң бар екендiгi және олардың
жұмысының жалпы сипаты ескерiле отырып, бақылаудың басқа да түрлерiн
ұйымдастыру мүмкiндiгiнше қарай кедендiк бақылауымен үйлестiрiледi.
Осы қағидатты орындау үшiн қажет болған жағдайларда пайдаланылатын
рәсiмдердiң жүктердi халықаралық тасымалдауларды жеңiлдетуге ықпал етуi
шартымен, бақылаудың барлық немесе жекелеген түрлерiн шекарадан тыс
жерлерде жүргiзуге жол берiледi. Кеденде кедендiк бақылаудан ерекшеленетiн
басқа да түрлерiн жүзеге асыруды талап ететiн заңды ұйғарымдар немесе
ережелер туралы толық ақпараты болуы тиiс. Егер бақылаудың басқа да
түрлерiн жүзеге асыру қажеттiлiгi белгiленген болса, кеден оған қатысы бар
қызметтерге ол туралы хабарлауды қамтамасыз етедi және олармен
ынтымақтасады.
Бiр жерде бақылаудың бiрнеше түрiн өткiзу қажет болған жағдайда
құзыреттi қызметтер оларды мүмкiндiгiне қарай бiр мезгiлде немесе
мүмкiндiгiнше қысқа мерзiмде жүргiзу үшiн барлық тиiстi шараларды
қолданады. Олар құжаттар мен ақпараттарға деген өздерiнiң қажеттiлiктерiн
үйлестiру үшiн бар күш-жiгердi жұмсайды.
Атап айтқанда, құзыреттi қызметтер бақылау жүргiзiлетiн жерде
қажеттi қызметшiлер мен жабдықтардың болуы үшiн барлық тиiстi шараларды
қабылдайды.
Кедендер өздерiне құзыреттi қызметтер тiкелей нысанда өкiлеттiлiктер
берген кезде олардың атынан бақылаудың жүргiзiлуi үшiн осы қызметтер
жауаптылықта болатын барлық немесе кейбiр түрлерiн жүргiзе алады. Мұндай
жағдайда бұл қызметтер кеденге барлық керектi құралдардың берiлуiн
қамтамасыз етедi. Бақылау қызметтерi мен кедендер осы Конвенция қамтитын
барлық мәселелер бойынша бақылаудың тиiстi түрлерiнiң тиiмдiлiгiн
қамтамасыз ету мақсатында дереу барлық тиiстi ақпараттармен алмасады.
Құзыреттi қызмет жүргiзiлген бақылаудың нәтижелерiнiң негiзiнде
аталған жүкпен одан әрi не iстеу керектiгi туралы шешiм қабылдайды және
қажет болған жағдайда ол туралы бақылаудың басқа түрлерiн жүзеге асыратын
құзыреттi қызметтерге хабарлайды. Осы шешiмнiң негiзiнде кеден мұндай жүк
үшiн тиiстi кедендiк режимдi белгiлейдi.
Біздің ұлан байтақ еліміздің шекарасы көптеген шетелдермен
іргелес жатыр. Соған орай кеден қызметкерлеріне түсер салмақ та аз емес.
Оның үстіне, заманның бүгінгі ағымына сай кедендегі қызмет түрлері де біраз
өзгеріске ұшырауда. “Бір терезе” қағидаты негізінде кеденнен өтушілерге
неғұрлым тез әрі сапалы қызмет көрсету жолға қойылды. Бұрын өз беттерінше
әрекет еткен кеден, МАИ, фитосанитария, радиология, салық, брокерлік
компаниялар, полиция қызметтері енді бір орталыққа тоғыстырылды.
Кеденде сыбайлас жемқорлық болып келгені жасырын емес. Сол
себепті оның жолын кесу үшін кешенді жұмыстар алынуда. Қытаймен,
Қырғызстанмен шекаралас Құлжа, Қордай, Майқапшағай, Ұлытау, Достық сияқты
толып жатқан кеден бекеттері болды. Төраға өздерінің бастамасы бойынша
Үкіметтің қаулысымен бұл бекеттер қысқартылғанын айтты. Қатардағы бекеттер
облыстық әкімшіліктер қарауына берілді.
Кеден қызметкерлеріне деген талап та күшейді. Бүгінде кеденде 270 орын бос
дегенге сену де қиын шығар. Дегенмен сыбайластықтың жолы кесіліп, қармап
қалам дегендер жазаларын алып жатқанда бұндай жайттың шындық екені рас.
Бүгінде кеденшілер тек тексеру, бақылау жұмыстарымен ғана
айналысып қоймауда. Олар есірткі бизнесінің етек алмауына да тосқауыл бола
білуде. Шекарадан есірткі заттарын алып өту әрекеттері әлі де кездесуде.
Соған орай қырағылық күшейтілген. Соңғы төрт айда нашақорлық заттары мен
оны тасымалдаушылар бұрынғыға қарағанда екі есе көп ұсталды. Сол сияқты
соңғы төрт-бес жылда шекарадан мөлшерден тыс ақша алып өтетін қалталы
азаматтар көбеюіне орай заңсыз ақша айналымына жол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-тарау. Кеден органдары жүйесіндегі бақылаудың ұйымдастырушылық
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.1 Кеден органдарында бақылауды ұйымдастырушылықтың мәні мен мазмұны
(объектілері және субъектілері)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Кеден ісін бақылаудың заңдылықтары мен
принциптері ... ... ... ... ... ... ...34
1.3. Кеден органдарындағы бақылаудың функциялары мен
әдістері ... ... ... ..64
1.4. Кеден ісін бақылаудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..89
2. Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің
кеден департаментінің кедендік әкімшілік жұмыстарына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..139
2.1 Кедендік әкімшілік механизмін ұйымдастырудың негізгі міндеттері ... .139
2.2 Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің
кеден департаментінің кедендік жұмыстарының
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .162
2.3 Алматы қаласы кедендік бақылау Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің
кеден департаментінің кедендік әкімшілікте тауарлар мен көлік
кұралдарына қатысты жүргізілетін алдын ала операциялар және негізгі
кедендік ресімдеу
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..181
3-тарау. Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті бойынша кедендік
әкімшіліктендіру қызметіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .187
3.1. Алматы қаласы Кедендік бақылау Департаменті кеден басқармасындағы
бақылауды ұйымдастырушылықтың жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ..187
3.2. Бақылауды ұйымдастырушылықтың Алматы қаласы Кедендік бақылау
Департаменті бойынша әкімшіліктендірудің проблемалары мен болашағы,
оларды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..228
Қорытындылар мен ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 244
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 248
ГЛОССАРИЙ:
КЕДЕН – кеден аумағы шегінде тауарлардың, жүктердің және материалдық
құнылықтардың әкелімі мен әкетілімін бақылайтын мекеме.
КЕДЕН РЕЖИМІ – мемелекеттің кеден шекарасын қиып өтетін тауарларға
қатысты кедендік реттеме жиынтығы.
ЭКСПОРТ – елден тауар немесе капитал шығару.
ИМПОРТ – елге шетелде өндірілген тауарларды әкелу.
ЭКОНОМИКА – белілі бір қоғамдық – экономикалық формацияның, ауданның,
елдің немесе бүкіл дүниежүзінің шаруашылығы; халық шаруашылығының жүретін
үрдістерді сондай-ақ өндірістің жеке жағдайлары мен элементтерін
зерделейтін ғылым.
БАЖ САЛЫҒЫ – бір елдің кедендік шекарасы арқылы өткізілу кезінде
тауарларға салынатын мемлекеттік алым.
КЕДЕН САЯСАТЫ – елдің ішкі және сыртқы саясатының бір бөлігі.
КЕДЕН КЕЛІСІМШАРТЫ – қатысушы елдердің өзара сауда саттығында кеден
салығына және кедендік формальды мәселелерді реттейтін көп жақты немесе екі
жақты халықаралық келісім.
КЕДЕНДІК ДЕКЛАРАЦИЯ – мемелекеттік кеден органына кеден режиміне
сәйкес белгіленген нысан бойынша тауардың кедендік құны туралы мемлекеттің
кеден шекарасы арқылы тауарды өткізгендігі мен және басқа заттарды алып
кедендік мағлұмдаушының мәлімдемесі.
КЕДЕН ІСІ – экономикалық мүддені, егемендікті және қауіпсіздікті
қорғау. Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында Кеден ісі
туралы заң ережесі кеден шекарасынан тауарлар мен көлік құралдарын алып
өтудің, кеден төлемдерін және кеден салығын өндіріп алудың, кедендік
ресімдеудің, кедендік бақылаудың және ҚР кеден органдарының өзге де
ұйымдастырушылық – құқықтық қызметтері тәртібімен әрі шарттармен қамтамасыз
етеді.
ҚАРЖЫ – ақшалай қаражат қорларын құру және пайдалану үдерісінде
экономикалық қатынасты көрсететін экономикалық санат.
К І Р І С П Е
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы кеден қызметiнiң он алты
жылдық жұмыс тәжiрибесi стратегиялық мақсаттарды нақты айқындаусыз, анық
басымдықтарды тұжырымдаусыз елеулi табыстарға қол жеткiзудiң мүмкiн
еместiгiн көрсеттi.
Қазiргi уақытта кеден қызметiн Қазақстандық сыртқы сауданы мемлекеттiк
реттеудiң нақты жұмыс iстейтiн құралына айналдыру үшiн күш-жiгер жұмсалып
жатыр, бұл жаңа бақылау жүйесi бар қазiргi заманғы кеден қызметiн құруды,
бақылау және пайдаланылып жүрген дәстүрлi кеден рәсiмдерiн жетiлдiру
саласында жаңа стратегия әзiрлеудi талап етедi.
Бұл талаптардың негiзгi мақсаты фискальдық саясат жүргiзу, сыртқы
сауданы реттеу және мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету
саласында кеден органдарының алдында тұрған мiндеттердi шешудiң мейлiнше
тиiмдi және ұтымды жолдарын iздеу болып табылады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына тиiмдi жәрдемдесудiң
қажеттiлiгi Қазақстандық кеденнiң алдына кеден iсiн дамытуға жаңа
тәсiлдердi әзiрлеу мiндетiн қойды.
Бұл димпломдық жұмыстың мақсаты Алматы қаласы Кедендік бақылау
Департаменті бойынша кедендік әкімшіліктендіру қызметін ұйымдастыру мен
жетiлдiру тұжырымдамасы жинақталған тәжiрибенi жүйелеуге және осының
базасында кеден органдары қызметiнiң негiзгi бағыттары бойынша
реформалардың мейлiнше ықтимал барысын алдын ала болжауға, басымдықтарды
айқындауға әрекеттену болып табылады.
Дипломдық жұмыс кезінде жасалған талдау көрсетілген міндеттерді шешу
қазіргі заманғы кеден қызметі үшін өзекті проблема болып табылатындығын
көрсетеді. Кеден қызметін кеңінен жетілдірудің, оны сыртқы экономикалық
қызметтің өсіп келе жатқан көлемі мен көп салалылығына сәйкес келтірудің,
кеден қызметінің Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының ұдайы өзгеріп
отыратын шарттары мен міндеттеріне, халықаралық кедендік практикада
қабылданған ережелерге, нормаларға, стандарттарға және рәсімдерге
бейімделуінің барынша қажеттігі пісіп жетілді.
Кеден ісі саласында жетілдіру жұмыстарын табысты жүргізу үшін сөзсіз
қаржыландырудың тиісті ресурстары мен көздері қажет. Дипломдық жұмыста
көзделген іс-шараларды қаржыландыру мәселесі неғұрлым күрделі болып
табылады. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіруді қамтамасыз
етудің қаржылық тетігі мәселесі мемлекеттік бюджеттен кеден жүйесін
дамытуға көзделген қаражатты бөлуді, республиканың кеден қызметінің
жетілдірілуін жүргізуге мүдделі дүниежүзілік қаржы институттары тарапынан
инвестициялар тартуды білдіреді.
Еліміздің тәуелсіздігімен қатар дүниеге келген кеден қызметі жыл өткен
сайын дамып, қанатын кең жайып келеді. Еліміздің экономикалық қауіпсіздігін
сақтау туралы мәселе Президентіміздің Қазақстан халқына жолдаған Қазақстан
- 2030 жолдауында нақты көрсетілген.
Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу жүйесінде кеден қызметінің жөні бөлек.
Сондықтан, соңғы жылдары еліміздің кеден органдарының құрылымы біршама
өзгерістерге ұшырады, жауапкершілік күшейтілді. Халықаралық кеден
бекеттерінен заңсыз өткізілетін тауарларға тосқауыл қойыла бастады. Бұл
еліміздің экономикалық қауіпсіздігін қамтамассыз ету шараларын мықтап қолға
алғандықтың белгісі.
Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдірудің мақсаты
экономикалық саясат пен мемлекеттің қауіпсіздігі стратегиясын іске асырудың
тиімділігін арттыру, сыртқы сауданы дамытуға жан-жақты ықпал ету болып
табылады. Бұл міндеттер Қазақстан Республикасының кеден қызметін реформалау
бағдарламасының негізіне алынды. Кеден қызметін реформалаудың негізгі
міндеттерін шешу сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуды, СЭҚ-қа
қатысушыларға қызмет етудің сапасын арттыруды және уақытын қысқартуды,
бюджетке төлемдердің түсуін арттыруды, есірткілердің, қару-жарақтың, мәдени
құндылықтардың контрабандасының жолын кесудің тиімділігін көтеруді,
материалдық ресурстарды көлеңкелі айналымнан шығаруды, ұйымдасқан
қылмыскерліктің әлсіреуін, Қазақстан Республикасының екі жақты және
халықаралық шарттарда көзделген міндеттемелерінің орындалуын, Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруіне ықпал етуді және әлемдік шаруашылық
байланыстар жүйесіне біртіндеп кіруін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі жүргізіп отырған, жаңа инвестициялық
саясатпен, шаруашылық және сыртқы экономикалық қызметті құрылымдық қайта
құрумен, нарықтық қатынастарды одан әрі дамытумен, халықаралық сауда мен
кеден органдарына интеграциямен сипатталатын экономикалық реформалар
жағдайында сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу шараларын
әзірлеуге және іске асыруға, Қазақстан Республикасының мүддесінде кеден
саясатын қалыптастыруға қатысуды, басқа да мемлекеттік органдармен қатар
ұлттық экономиканы дамытуға ықпал етеді. Елдің сыртқы экономикалық, ғылыми-
техникалық, азық-түліктік, экологиялық және қаржылық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді; елдің бюджетіне СЭҚ-дан кірістердің неғұрлым толық түсуін
қамтамасыз етуді, тауарлардың бақылаусыз әкелінуінәкетілуін шектеуді;
кедендік құқық бұзушылықтарға, контрабандаға, есірткілік препараттардың,
халық үшін зиянды және қауіпті тауарлардың контрабандасына, заңсыз
өткізілуіне қарсы тиімді күресті қамтамасыз етуді; Қазақстан
Республикасының сыртқы сауда саясатын әзірлеуге белсенді атсалысу жолымен
бейбіт шаруашылық байланыстар жүйесіне кіруді тиімді шешуге қабілетті
қазіргі заманғы кеден қызметін құрудың қажеттілігі туындап отыр.
Осы жұмыстың тағы бір артықшылығы қайнар көзі ретінде кеден ісі
саласындағы жаңа Кеден кодексі және осы Кодекске негізделіп шығарылған
кеден Бақылау Агенттігінің, сондай-ақ басқа да ведомстволардың бұйрықтары,
қаулылары мен инструкциялары қолданылды және де Қазақстан – Қытай
шекарасындағы Достық Кеденінің жұмысы да орын тапты.
Кеден ісін зерттеуде үлкен үлес қосқан М.А.Сарсембаевтің,
С.Т.Әлібековтың, О.Қойлыбаевтың, А.Майхиевтің, У.А.Текеновтың оқулықтары
мен жарық көрген шығармалары пайдаланылды. Ал ресейдің Б.Н.Габричидзе,
А.Ф.Ноздрачев, В.Г.Драганова, Г.И.Чекмарева, В.А.Беляшов сияқты ресей
ғалымдарының еңбектері мен баспалары диплом жұмысын орындауда үлкен көмегі
тиді.
Сонымен қатар ақпараттар мен мәліметтердің негізі көзі болып табылатын
интернет жүйесінің www.kisi.kz – Қазақстандық стратегиялық зерттеу
институтының сайты, www.khabar.kz – Хабар жабық акционерлік қоғамының
сайты, www.keden.kz – Республиканың кеден органдарының сайты,
http:news.central.kz – Орталық Қазақстан интернет-қызметінің сайты
қолданылды.
1 Тарау Кеден органдары жүйесіндегі бақылаудың ұйымдастырушылық құрлымы
1.1. Кеден органдарын бақылауды ұйымдастырушылықтың мәні мен мазмұны
(объектілері мен субъектілері).
Бүгінгі күнде қоғамымызда жан-жақты жүргізіліп жатқан реформалар
мемлекеттік бақылау мен реттеу аясына да айтарлықтай ықпалын тигізуде.
Бақылау қызметінің бағыт-бағдарлары және жаңаша сипатта дамуы
мемлекетіміздегі әлеуметтік-экономикалық және саяси жүйедегі процестермен
айқындалуда. Ал осы процестерде инвестициялар саласындағы мемлекетік
реттеудің маңызы өте зор екендігі белгілі. Кеден саласы қоғамның дамуының
негізгі бір материалдық көзі болып отыр. Нарықтық қатынастардың кең етек
жаюы жағдайында, сыртқы экономикалық қызмет қоғам мен жекелеген адамдардың
өмірінен елеулі орын алып, сыртқы экономикалық қызметтер арқылы мемлекеттің
ел экономикасының өсіп дамуына белсенді де қарқынды түрде ықпалын тигізіп
отырғандығы белгілі. Алайда, соңғы кездерде нарықтық қатынастарға
көшуімізге байланысты экономика, қаржылар саласындағы мемлекеттік бақылауды
жоққа шығару сияқты келеңсіз көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған
қоса Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттік бақылау сияқты
мемлекеттік-құқықтық категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік
органдары) терминінің пайдалануы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр. Ал
осы атқарушы билікті жүзеге асыру мемлекеттік-бақылаушы қызметті жүзеге
асыру болып табылатындығын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік бақылау
атқарушы билікке қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған байланысты
мемлекеттік бақылауға байланысты өз көзқарастарымызды білдіріп өтсек.
Біріншіден, мемлекет бұрын да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына
байланысты экономикалық және әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың
көмегімен жүзеге асыруға атсалысады. Бұл жерде ол әр алуан қоғам мүдделерін
көздейтіндіктен осы аялардағы мемлекеттік бақылауларды жоққа шығаруға
болмайды; екіншіден, мемлекеттің экономика, қаржылар, инвестициялар және
әлеуметтік-мәдени салалардағы дәрежесі ұзақ жылдар бойындағы тәжірибелермен
белгіленген. Әсіресе қазіргідей түбірлі реформалар кезеңінде мемлекеттің,
мелекеттік реттеудің рөлі күшейе бермек; Үшіншіден, мемлекет ешқашанда
нарықтық экономикаға қарсы тұрмайды, қайта біз оның қолында нарықтық
қатынастардың тиімді дамуы мен жандануына септігін тигізетін зор
мүмкіншіліктер бар екендігін ұмытпағандығымыз жөн; Төртіншіден, нарықтық
өзіндік реттеу стихиялық процестер туғызады және оны тежеу, реттеу тек
мемлекеттің қолынан келеді; Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық
өзіндік реттеу анархия мен хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан
нарықтық өзіндік реттеу мен мемлекеттік реттеуді барынша үйлестіріп отыру
қажет. Ал бұл процестер өздігінен жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің
тікелей қатысуымен жүргізіледі; Алтыншыдан, жеке меншік және оған
байланысты қатынастар оның аясында, мемлекет аумағында өте қатал
экономикалық билікті туғызады. Осы билікті шектеу ісі де мемлекеттің
құзырында болады. Сондай-ақ, мемлекет көлік, байланыс, энегетика
салаларының монополист субъектілерінің халыққа ауыр тиетін іс-қимылдарын
шектей отырып, осы нарықтық аялардағы қажетті режимдерді белгілейді, ішкі
рынок пен ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан қорғаудың кепілі болып
табылады. [1]
Осы жерде айта өтер жәйт, мемлекеттік бақылау ілімі, осы жайындағы
әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай жетістіктерге жеткенмен, көптеген
мәселелер оның ішінде инвестициялар саласындағы мемлекеттік реттеу
жеткілікті деңгейде өз шешімін тапқан жоқ. Мемлекеттік бақылау мына
келесідей өте күрделі субъектілік тұрғыдағы элементтер жүйесінде, яғни
“мұқтаждық – мүдделер – мақсаттар – ерік білдіру – нормалар – қағидалар –
көзделген белестер – пайдалар – ынталандырулар”[2] шеңберінде қалыптасып,
дамығандықтан замана және нарықтық экономика талаптарына толығымен жауап
беретін сияқты.
Сонымен бірге, қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастар аясында жүзеге
асырылып жатқан мемлекеттік реттеудің өзі де мемлекеттік бақылау болып
табылатынын білуге тиістіміз. Бақылаудың көпқырлы аспектісімен қатар
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық, саяси және этикалық тұрғыдағы
көзқарастары бақылауды қоғамдық құбылыс түрінде адамзат пен қоғамның өзара
іс қимыл механизміне ұтымды қосылған, көпқырлы категория ретінде танытады.
Мемлекеттік бақылау мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің
қоғам жүйесіне немесе оның салаларына мақсатты бағытта ықпал етуі.
Сондықтан биліксіз әлеуметтік бақылау болмайды деген тұжырымдардың негізі
бар екендігін көреміз. Бақылау биліктің қызмет атқаруы болып табылады. Өз
кезегінде мемлекеттік бақылау мынадай ерекшеліктерге ие:
1.Мемлекеттік бақылау саяси сипатта болғандықтан бақылау жөніндегі
негізгі салмақ мемлекетке түседі. Мемлекет мемлекеттік-құқықтық, техникалық-
ұйымдастырушылық және басқа да бақылау құралдарына арқа сүйей отырып
қоғамды бақылауды ұйымдастыралды;
2. Мемлекеттік бақылау құқықтық нысанда жүзеге асады;
3. Мемлекеттік бақылау ғылыми негіздерге сүйенеді.
С.С. Алексеев мемлекеттік бақылау өзара тығыз байланысқан бақылау
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келе, сондай-ақ осы аядағы
органдардың бақылау қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып мына
төмендегідей бақылау сатыларын бөліп шығарған: бақылау шешімдерін
қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу және талдау; 2. бақылау
шешімін дайындау және қабылдау, 3. шешімді атқаруды ұйымдастыру; 4. есептеу
және бақылау [3]. Ал, мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі
ғалымы Г.В. Атаманчук мемлекеттік бақылаудың мынадай анықтамасын берген:
мемлекеттік бақылау мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс-
қимылдарына, олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге
бағытталған, ғылыми негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда
жүзеге асатын қызмет. Сонымен қатар, ол мемлекеттік бақылау жүйесінің мына
әрекеттер мен элементтерді қамтитындығын көрсеткен:
1. бақылау субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
2. бақылаушылар мен басқарылушы объектлердің өзара байланыстарының
құрылымы, бақылаушы іс-қимылдардың жиынтығы;
3. мемлекеттік бақылаушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері;
Осы жүйе бақылауға байланысты әрекеттерде, қатынастарда, актлерде міндетті
үш элементтің болғанын қалайды:
1) бақылау субъектісі немесе оның лауазымды адамы, органы;
2) құрылған және жүзеге асырылатын бақылаушы ықпал;
3) жеке тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның және мекемелердің қызметтері
түріндегі ықпал ету объектісі.[2]
Латынның “администрация” сөзі бақылау деген мағынада айтылады. Бақылау
қоғамдағы адамдар өмірінің маңызды жағы ретінде көрініс табады. Себебі ол
әлеуметтік сипатта болады. Сондықтан бақылауға әлеуметтік процесс
тұрғысынан қарасақ оның маңызы өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар
екендігін байқаймыз.
Ал өз кезегінде, адамдардың бірігіп жасаған іс-қимылдары, әрекеттері
ұйымдастыруға әкеліп саяды. Ұйымдастыру біріншіден, адамдардың бірігіп
жұмыс жасауларына қажетті бірлесу болып табылады. Басқаша сипаттасақ,
бақылауды біріккен адамдардың өздеріне тиісті жұмыс, қызметтерін
атқаруыларымен байланыстырамыз. Демек ұйымдастыру (бақылау) тек адамдардың
бірігуімен ғана шектеліп қалмай, сонымен қатар олардың өз қызметтерін
жүзеге асыру тәртібін де қамтиды. Бақылаудың негізгі міндеттеріадамдардың
брлескен қызметтерін ұйымдастырумен байланысты болғандықтан, олардың өзара
іс-қимылдарын әртүрлі бірлестіктермен және қызметтерінің бағыттарымен
нысаналай отырып қамтамасыз ету мәлелесі туындайды. Бұл туралы К. Маркс
“әкімшіліктік мемлекеттің ұйымдастырушылық қызметі” деп айтқан болатын.[4]
Демек, бақылауға әлеуметтік функция ретінде ұйдастырушылық сипат тән.
Ұйымдастырудың бұл маңызды көрінісі бірлесіп қызмет атқарушылылардың өз
функцияларын орындаумен қатар дербес жұмыстардың арасындағы ауыз бірліктен,
келісімнен тұрады.
Іс жүзінде бақылау өзінің мәні бойынша жұмыс істеу бағдарламасын жасау,
оны қажетті материалдармен қамтамасыз ету, бірлесіп қызметтер
атқарушылардың арасында жалпы міндеттерді бөлу, ұжымдардың әрекеттері мен
күштерін біріктіруге ат салысу, олардың күнделікті қызметтерін реттеп
отыру, сондай-ақ барлық атқарылатын қызметтердің алға қойған міндеттерге
сай болуына қадағалау жүргізу болып табылады. Осы бағыттар бойынша барлық
бірлескен қызметке қатысушылардың жалпы нысаналы мақсатқа жетуді көздеп
бағындыруды қамтамасыз ету жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда инвестициялық
қызметке қатысушылардың қызметін реттеу мен бақылау мемлекеттік бақылаудағы
осындай маңызды нысаналы бағыттардың бірі болып отыр. Осы процесте
тұлғаларды бақылау қамтамасыз етіледі, олардың өзара қатынастары
ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезіңде адамдардың жүріп-тұруы, іс-қимылы
оның еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек бақылау адамдардың
әртүрлі ерікті қатынастары арқылы жүзеге асырылады. Әлеуметтік бақылаудың
субъектісі адамдар болып табылады, яғни бақылау дегеніміз адамдардың
адамдарды бақылауын жүзеге асыру. Бақылаудың нақты субъектісі ретінде
адамдардың ұйымдастырылған ұжымдары, қоғамдық немесе мемлекеттік органдар
немесе жеке тұлғалар (бақылаушылар) есептеледі. Онымен, бақылау субъектісі
мен объектісінің арасындағы белгілі бір байланыс бақылау ретінде көрініс
табады. Оның мәні субъектінің қоғамдық процестің басқарылушы адамдарға
ұйымдастырылған ықпал етуі. Осы ықпал ету мемлекеттік органдар арқылы
жүзеге асырылады. Белгілі құқықтанушы ғалымдар С. Өзбекұлы мен
Ө.Қопабаевтың пікірінше “мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет
механизімінің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық негізде бақылау, билік
жүргізу мақсатында құрылған жүйе”, сонымен бірге олар мемлекеттік
органдардың өзіне тән мынадай ерекшеліктерін атап көрсетеді:
1. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функциларды атқару үшін құрылады;
2. мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады;
3. билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар;
4. Мелекетттік орган – мемлекеттің функцияларын, саясатын іске
асыратын мемкеме;
5. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік
жүргізу құқығы бар арнайы адамдар тобы;
6. Құрылған органдар заңдылық негізде қызмет атқарады;
7. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз
етіледі.[5]
Қорыта келе, мемлекеттік бақылау дегеніміз шаруашылық, әлеуметтік-
мәдени және әкімшілік-саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті бақылау
процесінде заңдарды орындау шеңберіндегі заңға сәйкес, мемлекеттік өктем,
ұйымдастырушы қызмет. Бұл қызметтерді жүзеге асыру бақылау органдарының іс-
қимылдарымен жүргізіледі. Бақылау функцияларына байланысты бақылау теориясы
бақылаушы ықпал жасау әдістерін алға шығарады. Ал, мемлекеттік бақылау
процесінде бұл әдістер мемлекет атынан, оның тапсырмасы мен мүддесін көздей
отырып пайдаланылады. Бұл әдістерден мемлекеттік бақылау органдарының
мемлекеттік өктем өкілеттіліктері көрініс табады.
Мемлекеттік бақылаудың нақты әдістері мынадай екі топқа бөлінеді:
1. экономикадан тыс ықпал ету әдістері, яғни басқарылушы объектілерге
міндетті шешімдерді қабылдау арқылы бақылау функциясын жүзеге асыру;
2. Экономикалық ықпал жасау әдістері, басқарылушы объектілердің
материалдық жағдайларына тиісті мөлшерде әсер ету арқылы бақылау
функциясын жүзеге асыру.[6]
Біз қазіргі кезде мемлекеттік бақылаудың экономика саласынды
ықпалының кемуіне куә болып отырмыз. Алайда, мұндай жағдай мемлекеттік
бақылаушы қызмет пен атқару билігінің рөлдерін тұтасымен алғанда
төмендетпейді. Бұл жерде мемлекеттік реттеу мен бақылау арасындамақсат
бағыттары бойынша айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мемлекеттік реттеу өзінің
мәні бойынша мемлекеттік бақылаушы қызметтің тұрақты элементі, яғни оның
функцияларының бірі деуге болады. Мемлекет басқара отырып реттейді, сонымен
бірге реттей отырып басқарады. Мемлекеттік бақылау субъектілерінің
бағынышты субъектілері болса, ал мемлекеттік реттеудің ықпалы бағынышты
емес объектілерге де бағытталып жүргізіледі. Мемлекеттік бақылау өзінің
ауқымы бойынша мемлекеттік реттеумен салыстырғанда кең мағынада айтылатын
ұғым. Екінші қырынан алып қарасақ, мемлекеттік реттеу бақылаушы ықпал
ететін жанама құралдарды пайдаланумен байланысты болады. Олар: салықтық
әдістер, монополиялық қызметті және бәсекелестікті реттеу, жеңілдіктер беру
және т.б. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан – 2030
Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы жөніндегі Қазақстан халқына Жолдауында, мемлекеттік бақылаудың
нарықтық экономика жағдайында дамуы және оның тиімділігін арттыру, сондай-
ақ үкімет пен басқа да бақылау органдары туралы былай деген болатын:
Біздің міндет – Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын
мемлекеттік қызмет бақылау құрылымының осы замаңғы, тиімді жүйесін жасау,
басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті Үкімет құру, ұлттық мүдделердің
сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру.[7] Қорыта келе айтар болсақ
еліміздің кеден органдары жоғарыда аталған талаптарға сәйкес келуі тиіс.
Біз қазіргі кезде мемлекеттік бақылаудың экономика саласынды ықпалының
кемуіне куә болып отырмыз. Алайда, мұндай жағдай мемлекеттік бақылаушы
қызмет пен атқару билігінің рөлдерін тұтасымен алғанда төмендетпейді. Бұл
жерде мемлекеттік реттеу мен бақылау арасындамақсат бағыттары бойынша
айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мемлекеттік реттеу өзінің мәні бойынша
мемлекеттік бақылаушы қызметтің тұрақты элементі, яғни оның функцияларының
бірі деуге болады. Мемлекет басқара отырып реттейді, сонымен бірге реттей
отырып басқарады. Мемлекеттік бақылау субъектілерінің бағынышты
субъектілері болса, ал мемлекеттік реттеудің ықпалы бағынышты емес
объектілерге де бағытталып жүргізіледі. Мемлекеттік бақылау өзінің ауқымы
бойынша мемлекеттік реттеумен салыстырғанда кең мағынада айтылатын ұғым.
Екінші қырынан алып қарасақ, мемлекеттік реттеу бақылаушы ықпал ететін
жанама құралдарды пайдаланумен байланысты болады. Олар: салықтық әдістер,
монополиялық қызметті және бәсекелестікті реттеу, жеңілдіктер беру және
т.б. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан – 2030 Барлық
Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы
жөніндегі Қазақстан халқына Жолдауында, мемлекеттік бақылаудың нарықтық
экономика жағдайында дамуы және оның тиімділігін арттыру, сондай-ақ үкімет
пен басқа да бақылау органдары туралы былай деген болатын: Біздің міндет –
Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын мемлекеттік қызмет
бақылау құрылымының осы заманғы, тиімді жүйесін жасау, басым мақсаттарды
іске асыруға қабілетті Үкімет құру, ұлттық мүдделердің сақшысы бола алатын
мемлекет қалыптастыру
Кеден саласы қоғамның дамуының негізгі бір материалдық көзі болып
отыр. Нарықтық қатынастардың кең етек жаюы жағдайында, сыртқы экономикалық
қызмет қоғам мен жекелеген адамдардың өмірінен елеулі орын алып, сыртқы
экономикалық қызметтер арқылы мемлекеттің ел экономикасының өсіп дамуына
белсенді де қарқынды түрде ықпалын тигізіп отырғандығы белгілі. Алайда,
соңғы кездерде нарықтық қатынастарға көшуімізге байланысты экономика,
қаржылар саласындағы мемлекеттік бақылауды жоққа шығару сияқты келеңсіз
көзқарастар қоғамымызда орын алып отыр. Оған қоса Қазақстан Республикасының
Конституциясында мемлекеттік бақылау сияқты мемлекеттік-құқықтық
категорияның орнына атқарушы органдар (атқарушы билік органдары) терминінің
пайдалануы жаңағы көзқарастарға негіз болып отыр. Ал осы атқарушы билікті
жүзеге асыру мемлекеттік-бақылаушы қызметті жүзеге асыру болып
табылатындығын білуге тиіспіз. Демек, мемлекеттік бақылау атқарушы билікке
қарағанда кең мағынада айтылады. Осыған байланысты мемлекеттік бақылауға
байланысты өз көзқарастарымызды білдіріп өтсек. Біріншіден, мемлекет бұрын
да қазіргі кезеңде де өзінің табиғи құрылымына байланысты экономикалық және
әлеуметтік-мәдени саясатты қаржылардың көмегімен жүзеге асыруға атсалысады.
Бұл жерде ол әр алуан қоғам мүдделерін көздейтіндіктен осы салалардағы
мемлекеттік бақылауларды жоққа шығаруға болмайды; екіншіден, мемлекеттің
экономика, қаржылар, инвестициялар және әлеуметтік-мәдени салалардағы
дәрежесі ұзақ жылдар бойындағы тәжірибелермен белгіленген. Әсіресе
қазіргідей түбірлі реформалар кезеңінде мемлекеттің, мелекеттік реттеудің
рөлі күшейе бермек; Үшіншіден, мемлекет ешқашанда нарықтық экономикаға
қарсы тұрмайды, қайта біз оның қолында нарықтық қатынастардың тиімді дамуы
мен жандануына септігін тигізетін зор мүмкіншіліктер бар екендігін
ұмытпағандығымыз жөн; Төртіншіден, нарықтық өзіндік реттеу стихиялық
процестер туғызады және оны тежеу, реттеу тек мемлекеттің қолынан келеді;
Бесіншіден, жоғарыда айтқанымыздай нарықтық өзіндік реттеу анархия мен
хаосқа әкеліп соғатынын байқадық. Сондықтан нарықтық өзіндік реттеу мен
мемлекеттік реттеуді барынша үйлестіріп отыру қажет. Ал бұл процестер
өздігінен жүзеге асырылмайды, олар тек мемлекеттің тікелей қатысуымен
жүргізіледі; Алтыншыдан, жеке меншік және оған байланысты қатынастар оның
аясында, мемлекет аумағында өте қатал экономикалық билікті туғызады. Осы
билікті шектеу ісі де мемлекеттің құзырында болады. Сондай-ақ, мемлекет
көлік, байланыс, энергетика салаларының монополист субъектілерінің халыққа
ауыр тиетін іс-қимылдарын шектей отырып, осы нарықтық салалардағы қажетті
режимдерді белгілейді, ішкі рынок пен ұлттық мүддені сыртқы ықпалдардан
қорғаудың кепілі болып табылады. Осы жерде айта өтер жәй, мемлекеттік
бақылау ілімі, осы жайындағы әкімшілік-құқықтық ғылым айтарлықтай
жетістіктерге жеткенмен, көптеген мәселелер оның ішінде инвестициялар
саласындағы мемлекеттік реттеу жеткілікті деңгейде өз шешімін тапқан жоқ.
Мемлекеттік бақылау мына келесідей өте күрделі субъектілік тұрғыдағы
элементтер жүйесінде, яғни “мұқтаждық –мүдделер –мақсаттар – ерік білдіру
–нормалар –қағидалар – көзделген белестер –пайдалар –
ынталандырулар”шеңберінде қалыптасып, дамығандықтан замана және нарықтық
экономика талаптарына толығымен жауап беретін сияқты[3].
Сонымен бірге, қазіргі кезеңдегі нарықтық қатынастар аясында жүзеге
асырылып жатқан мемлекеттік реттеудің өзі де мемлекеттік бақылау болып
табылатынын білуге тиістіміз. Бақылаудың көпқырлы аспектісімен қатар
әлеуметтік, экономикалық, психологиялық, саяси және этикалық тұрғыдағы
көзқарастары бақылауды қоғамдық құбылыс түрінде адамзат пен қоғамның өзара
іс қимыл механизміне ұтымды қосылған, көпқырлы категория ретінде танытады.
Мемлекеттік бақылау мемлекеттің, оның органдары мен мекемелерінің
қоғам жүйесіне немесе оның салаларына мақсатты бағытта ықпал етуі.
Сондықтан биліксіз әлеуметтік бақылау болмайды деген тұжырымдардың негізі
бар екендігін көреміз. Бақылау биліктің қызмет атқаруы болып табылады. Өз
кезегінде мемлекеттік бақылау мынадай ерекшеліктерге ие: 1.Мемлекеттік
бақылау саяси сипатта болғандықтан бақылау жөніндегі негізгі салмақ
мемлекеттке түседі. Мемлекет мемлекеттік-құқықтық, техникалық-
ұйымдастырушылық және басқа да бақылау құралдарына арқа сүйей отырып
қоғамды бақылауды ұйымдастырады; 2. мемлекеттік бақылау құқықтық нысанда
жүзеге асады; 3. мемлекеттік бақылау ғылыми негіздерге сүйенеді.
С.С. Алексеев мемлекеттік бақылау өзара тығыз байланысқан бақылау
сатыларынан тұратын ұдайы процесс деп айта келе, сондай-ақ осы аядағы
органдардың бақылау қызметтерінің ерекшеліктерін ескере отырып мына
төмендегідей бақылау сатыларын бөліп шығарған: бақылау шешімдерін
қабылдауға қажетті ақпараттарды жинау, өңдеу және талдау; 2. бақылау
шешімін дайындау және қабылдау, 3. шешімді атқаруды ұйымдастыру; 4. есептеу
және бақылау[4]. Ал, мемлекеттік құрылыс және құқық саласының белгілі
ғалымы Г.В. Атаманчук мемлекеттік бақылаудың мынадай анықтамасын берген:
мемлекеттік бақылау мемлекеттің ұйымдарға, адамдардың тәртіптері мен іс-
қимылдарына, олардың ұжымдарына біртұтас қоғамға тікелей ықпал етуге
бағытталған, ғылыми негізделген, жоспарланған, ұдайы және құқықтық нысанда
жүзеге асатын қызмет. Сонымен қатар, ол мемлекеттік бақылау жүйесінің мына
әрекеттер мен элементтерді қамтитындығын көрсеткен:
1. бақылау субъектісінің ұйымдастырылуы және қызмет атқаруы;
1. бақылаушылар мен басқарылушы объектлердің өзара байланыстарының
құрылымы, бақылаушы іс-қимылдардың жиынтығы;
2. мемлекеттік бақылаушы ықпалдарға тікелей бағынатын қоғам жүйесінің
элементтері;
Осы жүйе бақылауға байланысты әрекеттерде, қатынастарда, актлерде міндетті
үш элементтің болғаның қалайды:
4) бақылау субъектісі немесе оның лауазымды адамы, органы;
5) құрылған және жүзеге асырылатын бақылаушы ықпал;
6) жеке тұлғаның, кәсіпорынның, ұйымның және мекемелердің қызметтері
түріндегі ықпал ету объектісі [5].
Латынның “администрация” сөзі бақылау деген мағынада айтылады. Бақылау
қоғамдағы адамдар өмірінің маңызды жағы ретінде көрініс табады. Себебі ол
әлеуметтік сипатта болады. Сондықтан бақылауға әлеуметтік процесс
тұрғысынан қарасақ оның маңызы өте терең, ерікті және саналы бастамасы бар
екендігін байқаймыз.
Ал өз кезегінде, адамдардың бірігіп жасаған іс-қимылдары, әрекеттері
ұйымдастыруға әкеліп саяды. Ұйымдастыру біріншіден, адамдардың бірігіп
жұмыс жасауларына қажетті бірлесу болып табылады. Басқаша сипаттасақ,
бақылауды біріккен адамдардың өздеріне тиісті жұмыс, қызметтерін
атқаруыларымен байланыстырамыз. Демек ұйымдастыру (бақылау) тек адамдардың
бірігуімен ғана шектеліп қалмай, сонымен қатар олардың өз қызметтерін
жүзеге асыру тәртібін де қамтиды. Бақылаудың негізгі міндеттеріадамдардың
брлескен қызметтерін ұйымдастырумен байланысты болғандықтан, олардың өзара
іс-қимылдарын әртүрлі бірлестіктермен және қызметтерінің бағыттарымен
нысаналай отырып қамтамасыз ету мәселесі туындайды. Бұл туралы К. Маркс
“әкімшіліктік мемлекеттің ұйымдастырушылық қызметі” деп айтқан болатын [6]
Демек, бақылауға әлеуметтік функция ретінде ұйдастырушылық сипат тән.
Ұйымдастырудың бұл маңызды көрінісі бірлесіп қызмет атқарушылылардың өз
функцияларын орындаумен қатар дербес жұмыстардың арасындағы ауыз бірліктен,
келісімнен тұрады.
Іс жүзінде бақылау өзінің мәні бойынша жұмыс істеу бағдарламасын жасау,
оны қажетті материалдармен қамтамасыз ету, бірлесіп қызметтер
атқарушылардың арасында жалпы міндеттерді бөлу, ұжымдардың әрекеттері мен
күштерін біріктіруге ат салысу, олардың күнделікті қызметтерін реттеп
отыру, сондай-ақ барлық атқарылатын қызметтердің алға қойған міндеттерге
сай болуына қадағалау жүргізу болып табылады. Осы бағыттар бойынша барлық
бірлескен қызметке қатысушылардың жалпы нысаналы мақсатқа жетуді көздеп
бағындыруды қамтамасыз ету жүзеге асырылады. Бүгінгі таңда инвестициялық
қызметке қатысушылардың қызметін реттеу мен бақылау мемлекеттік бақылаудағы
осындай маңызды нысаналы бағыттардың бірі болып отыр. Осы процесте
тұлғаларды бақылау қамтамасыз етіледі, олардың өзара қатынастары
ұйымдастырылады. Жұмыс атқару кезіңде адамдардың жүріп-тұруы, іс-қимылы
оның еркіне, сана-сезіміне байланысты болады. Демек бақылау адамдардың
әртүрлі ерікті қатынастары арқылы жүзеге асырылады. Әлеуметтік бақылаудың
субъектісі адамдар болып табылады, яғни бақылау дегеніміз адамдардың
адамдарды бақылауын жүзеге асыру. Бақылаудың нақты субъектісі ретінде
адамдардың ұйымдастырылған ұжымдары, қоғамдық немесе мемлекеттік органдар
немесе жеке тұлғалар (бақылаушылар) есептеледі. Онымен, бақылау субъектісі
мен объектісінің арасындағы белгілі бір байланыс бақылау ретінде көрініс
табады. Оның мәні субъектінің қоғамдық процестің басқарылушы адамдарға
ұйымдастырылған ықпал етуі. Осы ықпал ету мемлекеттік органдар арқылы
жүзеге асырылады. Белгілі құқықтанушы ғалымдар С. Өзбекұлы мен
Ө.Қопабаевтың пікірінше “мемлекеттік органдар дегеніміз мемлекет
механизімінің құрамдас бөлігі ретінде құқықтық негізде бақылау, билік
жүргізу мақсатында құрылған жүйе”, сонымен бірге олар мемлекеттік
органдардың өзіне тән мынадай ерекшеліктерін атап көрсетеді:
8. Мемлекеттік орган өмір қажеттілігіне байланысты, құқықтық негізде
арнайы функциларды атқару үшін құрылады;
9. мемлекеттің басқа органдармен тығыз байланыста қызметін іс жүзіне
асырады;
10. билік жүргізу барысында күш қолдануға құзыры бар;
11. Мелекетттік орган – мемлекеттің функцияларын, саясатын іске
асыратын мемкеме;
12. Мемлекеттік орган арнайы дайындықтан өткен, қолдарында билік
жүргізу құқығы бар арнайы адамдар тобы;
13. Құрылған органдар заңдылық негізде қызмет атқарады;
14. Мемлекеттік орган материалдық база және қаржымен қамтамасыз етіледі
[7].
Қорыта келе, мемлекеттік бақылау дегеніміз шаруашылық, әлеуметтік-
мәдени және әкімшілік-саяси құрылыстарды тікелей және күнделікті бақылау
процесінде заңдарды орындау шеңберіндегі заңға сәйкес, мемлекеттік өктем,
ұйымдастырушы қызмет. Бұл қызметтерді жүзеге асыру бақылау органдарының іс-
қимылдарымен жүргізіледі. Бақылау функцияларына байланысты бақылау теориясы
бақылаушы ықпал жасау әдістерін алға шығарады. Ал, мемлекеттік бақылау
процесінде бұл әдістер мемлекет атынан, оның тапсырмасы мен мүддесін көздей
отырып пайдаланылады. Бұл әдістерден мемлекеттік бақылау органдарының
мемлекеттік өктем өкілеттіліктері көрініс табады.
Мемлекеттік бақылаудың нақты әдістері мынадай екі топқа бөлінеді:
3. экономикадан тыс ықпал ету әдістері, яғни басқарылушы объектілерге
міндетті шешімдерді қабылдау арқылы бақылау функциясын жүзеге асыру;
4. Экономикалық ықпал жасау әдістері, басқарылушы объектілердің
материалдық жағдайларына тиісті мөлшерде әсер ету арқылы бақылау
функциясын жүзеге асыру.
Біз қазіргі кезде мемлекеттік бақылаудың экономика саласындағы
ықпалының кемуіне куә болып отырмыз. Алайда, мұндай жағдай мемлекеттік
бақылаушы қызмет пен атқару билігінің рөлдерін тұтасымен алғанда
төмендетпейді. Бұл жерде мемлекеттік реттеу мен бақылау арасында мақсат
бағыттары бойынша айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мемлекеттік реттеу өзінің
мәні бойынша мемлекеттік бақылаушы қызметтің тұрақты элементі, яғни оның
функцияларының бірі деуге болады. Мемлекет басқара отырып реттейді, сонымен
бірге реттей отырып басқарады. Мемлекеттік бақылау субъектілерінің
бағынышты субъектілері болса, ал мемлекеттік реттеудің ықпалы бағынышты
емес объектілерге де бағытталып жүргізіледі. Мемлекеттік бақылау өзінің
ауқымы бойынша мемлекеттік реттеумен салыстырғанда кең мағынада айтылатын
ұғым. Екінші қырынан алып қарасақ, мемлекеттік реттеу бақылаушы ықпал
ететін жанама құралдарды пайдаланумен байланысты болады. Олар: салықтық
әдістер, монополиялық қызметті және бәсекелестікті реттеу, жеңілдіктер беру
және т.б. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің Қазақстан – 2030
Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының
артуы жөніндегі Қазақстан халқына Жолдауында, мемлекеттік бақылаудың
нарықтық экономика жағдайында дамуы және оның тиімділігін арттыру, сондай-
ақ үкімет пен басқа да бақылау органдары туралы былай деген болатын:
Біздің міндет – Қазақстанда нарықтық экономика үшін оңтайлы болатын
мемлекеттік қызмет бақылау құрылымының осы замаңғы, тиімді жүйесін жасау,
басым мақсаттарды іске асыруға қабілетті Үкімет құру, ұлттық мүдделердің
сақшысы бола алатын мемлекет қалыптастыру. Қорыта келе айтар болсақ
еліміздің кеден органдары жоғарыда аталған талаптарға сәйкес келуі тиіс.
Біз қазіргі кезде мемлекеттік бақылаудың экономика саласындағы
ықпалының кемуіне куә болып отырмыз. Алайда, мұндай жағдай мемлекеттік
бақылаушы қызмет пен атқару билігінің рөлдерін тұтасымен алғанда
төмендетпейді. Бұл жерде мемлекеттік реттеу мен бақылау арасындағы мақсат
бағыттары бойынша айтарлықтай айырмашылықтар жоқ. Мемлекеттік реттеу өзінің
мәні бойынша мемлекеттік бақылаушы қызметтің тұрақты элементі, яғни оның
функцияларының бірі деуге болады. Мемлекет басқара отырып реттейді, сонымен
бірге реттей отырып басқарады.
Кедендік бақылауды жүргізу кезінде кеден органдары іріктеу принципін
негізге алады және Қазақстан Республикасының кеден заңдарының сақталуын
қамтамасыз ету үшін жеткілікті нысандармен шектеледі.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы арқылы тауарларды
және көлік құралдарын өткізу пункттерінде радиациялық бақылау жүргізу
тәртібін тиісті уәкілетті мемлекеттік органдармен келісім бойынша уәкілетті
орган белгілейді.
Тауарлар мен көлік құралдарын тексеру, және кедендік тексеріп
қарау арқылы кедендік бақылауды жүзеге асыру, оларды сақтау және кедендік
қадағалаумен өткізу мақсаттары үшін Қазақстан Республикасының кедендік
шекарасы бойында, кедендік ресімдеу, алдын ала операцияларды жүргізу
орындарында, тауарларды қайта тиеу, оларды тексеру және кедендік тексеріп
қарау орындарында, кедендік бақылаудағы тауарларды тасымалдайтын көлік
құралдарын уақытша сақтау, тұрақ орындарында, кеден қоймаларында, арнайы
экономикалық аймақ аумағында, еркін қоймаларда, бажсыз сауда дүкендерінде,
кеден органдары орналасқан орындарда кедендік бақылау аймақтары құрылады.
Кедендік бақылау аймақтары оларда кедендік бақылауға жататын
тауарлар ұдайы болған жағдайларда - тұрақты, немесе тауарларды тексеру
немесе кедендік тексеріп қарау қажет болған жағдайда уақытша және осындай
операцияларды жүргізу кезіне құрылатын болуы мүмкін.
Кедендік бақылау аймақтарын құру мен белгілеудің тәртібін, сондай-ақ
кедендік бақылау аймағына жіберу тәртібін уәкілетті орган айқындайды.
Адамдарды кедендік бақылау аймағына жіберу - тек кеден органының рұқсатымен
жүзеге асырылады, ал құқық қорғау органдары мен арнаулы қызметтер үшін осы
органдардың қаулысын көрсету бойынша рұқсат етіледі.
Өндірістік және өзге кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға, тауарлар мен
көлік құралдарын осындай аймақтардың шекарасы арқылы және солардың шегінде
өткізуге кеден органының рұқсатымен ғана жол беріледі.
Кедендік бақылау үшін қажетті құжаттар мен мәліметтер берудің
міндеттілігі. Қазақстан Республикасының кедендік шекарасы арқылы тауарлар
мен көлік құралдарын өткізуші не бақылауы кеден органдарына жүктелетін
қызметті жүзеге асырушы тұлғалар кедендік бақылау үшін қажетті құжаттар мен
мәліметтерді ауызша және (немесе) жазбаша, және (немесе) электронды нысанда
кеден органдарына беруге міндетті.
Кеден органы кедендік бақылау үшін қажетті құжаттар мен мәліметтерді
жазбаша және (немесе) электронды нысанда сұратып алуға құқылы .
Кедендік бақылауды жүргізу үшін кеден органдары Қазақстан Республикасының
заңдарына сәйкес банктер мен банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан жүзеге асырылатын экспорттық және (немесе) импорттық
мәліметтер бойынша ақша операциялары туралы мәліметтер мен анықтамалар
алуға құқылы.
Тауарлар мен көлік құралдары шығарылғаннан кейін кедендік
бақылауды жүзеге асыру мақсатында кеден органдары осы тауарлармен және
көлік құралдарымен жасалатын сыртқы экономикалық операцияларға қатысты, ал
Қазақстан Республикасының кедендік аумағына әкелінетін тауарлар мен көлік
құралдарына, сондай-ақ осы тауарлармен және көлік құралдарымен жасалатын
кейінгі операцияларға қатысты коммерциялық құжаттарды, бухгалтерлiк
құжаттаманы және басқа да ақпаратты, оның ішінде электронды нысандағы
ақпаратты декларанттан және көлік құралдарымен жасалатын операцияларға
қатысы бар құжаттар мен мәліметтерге иелік етуші кез келген тұлғадан
сұратуға және алуға құқылы.
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары, салық қызметі
органдары және өзге де бақылаушы органдары, банктер мен банк
операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар, ұйымдарды
тіркеуді жүзеге асыратын органдар, нотариустар кеден органдарының сұрау
салуы бойынша оларға Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген
жағдайларда және тәртіппен кедендік бақылау үшін қажетті қолда бар
мәліметтер туралы хабарлауға міндетті.
Тұлғалар және кеден органдары кедендік бақылау үшін қажетті құжаттарды
Кеден Кодексінің 431-бабына сәйкес тауарлар мен көлік құралдарының кедендік
бақылауда болуы аяқталған кезден бастап кемінде бес жыл сақтауға тиіс [8].
Кеден брокерлері мен кедендік бақылаудағы тауарларға қатысты кәсіпкерлік
қызметті жүзеге асыратын тұлғалар құжаттарды осындай тауарлармен кедендік
операциялар жүргізілген жылдан кейін бес жыл бойы сақтауға тиіс.
Мемлекет Басшысы Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру –
мемлекеттік саясаттың басты мақсаты деген өз Жолдауында Үкімет және
мемлекеттік органдар үшін жұмыстың басымды бағыттарының бірі ретінде
бизнеске арналған әкімшілік ауыртпалықты азайтуды, рұқсат беру жүйесін, ең
алдымен, әсіресе кіші және орта бизнес үшін лицензиялауды,
сертификаттауды, аккредитациялауды одан әрі оңайлатуды атап өтті. Осыған
байланысты, сондай-ақ жүргізіліп отырған Кеден – адал сұхбат акциясының
шеңберінде ҚР ҚМ Кедендік бақылау комитеті өткізу пункттеріндегі бақылау
рәсімдерін оңайлату, көлік құралдарының шекарадан өту уақытын жаңа
енгізілімдерді іске асыру жолымен қысқарту туралы бастамашылық жасады.
Олардың негізгі мәні ықпалдасқан бақылауды енгізуде, ҚР ҚМ КБК Жедел
бақылау орталығы базасында мониторингтің ведомствоаралық жүйесін құруда,
сондай-ақ рұқсат беру құжаттарының санын және оларды беру мерзімдерін
қысқартуда. Бақылау функцияларын өткізу пункттерінен (шекаралық бақылауды
қоспағанда) тораптағы терминалдар мен Кедендік ресімдеу орталықтарына
көшіру де ұсынылып отыр.
Шекарада ықпалдасқан бақылауды енгізуді халықаралық институттар
ұсынған, “бір терезе” қағидатын қамтамасыз ету және өткізу пункттерінде
олардың функцияларын кеден органдарына бере отырып, бақылаушы органдардың
санын қысқарту оның нәтижесі болып табылады.
Бұл ретте, заңнамаға тиісті өзгерістерді енгізуден басқа, жаңа
енгізілімдерді іске асыру үшін елдің периметрі бойынша автомобильдік өткізу
пункттері арқылы жүктерді өткізудің жалпы мониторингін жүргізу мақсатында
мүдделі министрліктер мен ведомстволардың қызметкерлерін ҚР ҚМ КБК-нің
Жедел бақылау орталығында орналастыру жоспарланып отыр.
ЖБО функцияларын кеңейту, өз кезегінде “электрондық үкімет”
шеңберінде мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерін ықпалдастыруды,
бақылаудан өтудің барлық кезеңдерін барынша автоматтандыруды, шекарада
кеден құжаттарын (жеткізуді бақылау құжаты) толтыру практикасын жоюды
көздейді. Бұдан басқа, ЖБО спутниктік навигация құралдарының көмегімен
кедендік бақылаудағы автокөлік құралдарын көретін болады.
Сонымен, ҚР ҚМ Кедендік бақылау комитетінің ЖБО-ын барлық
бақылаушы органдар үшін қашықтықтағы мониторингтің бірыңғай орталығы
ретінде пайдалану ұсынылады, бұл өткізу пункттерінде кеден рәсімдерін шын
мәнінде жеделдетуге, бизнес үшін шығыстарды азайтуға мүмкіндік береді,
сыбайлас жемқорлық деңгейін азайтады.
Бұдан басқа, бизнестің дамуы үшін әкімшілік тосқауылдарды азайту
мақсатында, сондай-ақ әлемдік саудада Қазақстан Республикасының халықаралық
рейтингін арттыру үшін ҚР ҚМ КБК тауарларды кедендік ресімдеу үшін қажетті
құжатардың санын азайту, сондай-ақ рұқсат беру құжатарын беру мерзімін
қысқартуды ұсынды. Себебі, Бизнес ортасын жақсарту жөніндегі АҚШ (USAID)
халықаралық даму агенттігінің жобасымен бірлесіп Дүниежүілік банк жүргізген
зерттеулердің қорытындысы бойынша барлық елдер арасында халықаралық сауданы
жүргізу бойынша Қазақстан соңғы орында болды. Бұл ретте, кедендік
ресімдеуге ұсынылатын қажетті құжаттардың саны және оларды беруге
ұсынылатын өтініштерді министрліктер мен ведомстволарда қаралу мерзімінің
дәлелсіз ұзақтығы теріс роль атқарды. Мысалға, импорттық мәміле бойынша
кедендік операцияларды жүзеге асыру кезінде құжаттың 18 түрін ұсыну қажет.
Сонымен қатар, ҚР ҚМ КБК өткізу пунктінде мемлекеттік органдар
жүзеге асыратын бақылауларды елдің ішіне ауыстыру туралы ұсынысты енгізді.
Аталған шара тек бизнесті жүргізу үшін қосымша қолайлы жағдай жасауды ғана
қамтып қоймай, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейтуге жұмылдыруға
мүмкіндік береді.
Бұл ретте, шекара маңындағы аймақта кешенді қызмет көрсетуді ұсыну үшін
бірыңғай кедендік терминалдарды салу бизнесмендердің өзіне ұсынылатын
болады. Бұл тұтастай алғанда, Қазақстанда жүктерді өңдеу жөніндегі
қызметтердің деңгейін көтеруге мүмкіндік береді.
Барлық шекараларда кедендердiң бар екендiгi және олардың
жұмысының жалпы сипаты ескерiле отырып, бақылаудың басқа да түрлерiн
ұйымдастыру мүмкiндiгiнше қарай кедендiк бақылауымен үйлестiрiледi.
Осы қағидатты орындау үшiн қажет болған жағдайларда пайдаланылатын
рәсiмдердiң жүктердi халықаралық тасымалдауларды жеңiлдетуге ықпал етуi
шартымен, бақылаудың барлық немесе жекелеген түрлерiн шекарадан тыс
жерлерде жүргiзуге жол берiледi. Кеденде кедендiк бақылаудан ерекшеленетiн
басқа да түрлерiн жүзеге асыруды талап ететiн заңды ұйғарымдар немесе
ережелер туралы толық ақпараты болуы тиiс. Егер бақылаудың басқа да
түрлерiн жүзеге асыру қажеттiлiгi белгiленген болса, кеден оған қатысы бар
қызметтерге ол туралы хабарлауды қамтамасыз етедi және олармен
ынтымақтасады.
Бiр жерде бақылаудың бiрнеше түрiн өткiзу қажет болған жағдайда
құзыреттi қызметтер оларды мүмкiндiгiне қарай бiр мезгiлде немесе
мүмкiндiгiнше қысқа мерзiмде жүргiзу үшiн барлық тиiстi шараларды
қолданады. Олар құжаттар мен ақпараттарға деген өздерiнiң қажеттiлiктерiн
үйлестiру үшiн бар күш-жiгердi жұмсайды.
Атап айтқанда, құзыреттi қызметтер бақылау жүргiзiлетiн жерде
қажеттi қызметшiлер мен жабдықтардың болуы үшiн барлық тиiстi шараларды
қабылдайды.
Кедендер өздерiне құзыреттi қызметтер тiкелей нысанда өкiлеттiлiктер
берген кезде олардың атынан бақылаудың жүргiзiлуi үшiн осы қызметтер
жауаптылықта болатын барлық немесе кейбiр түрлерiн жүргiзе алады. Мұндай
жағдайда бұл қызметтер кеденге барлық керектi құралдардың берiлуiн
қамтамасыз етедi. Бақылау қызметтерi мен кедендер осы Конвенция қамтитын
барлық мәселелер бойынша бақылаудың тиiстi түрлерiнiң тиiмдiлiгiн
қамтамасыз ету мақсатында дереу барлық тиiстi ақпараттармен алмасады.
Құзыреттi қызмет жүргiзiлген бақылаудың нәтижелерiнiң негiзiнде
аталған жүкпен одан әрi не iстеу керектiгi туралы шешiм қабылдайды және
қажет болған жағдайда ол туралы бақылаудың басқа түрлерiн жүзеге асыратын
құзыреттi қызметтерге хабарлайды. Осы шешiмнiң негiзiнде кеден мұндай жүк
үшiн тиiстi кедендiк режимдi белгiлейдi.
Біздің ұлан байтақ еліміздің шекарасы көптеген шетелдермен
іргелес жатыр. Соған орай кеден қызметкерлеріне түсер салмақ та аз емес.
Оның үстіне, заманның бүгінгі ағымына сай кедендегі қызмет түрлері де біраз
өзгеріске ұшырауда. “Бір терезе” қағидаты негізінде кеденнен өтушілерге
неғұрлым тез әрі сапалы қызмет көрсету жолға қойылды. Бұрын өз беттерінше
әрекет еткен кеден, МАИ, фитосанитария, радиология, салық, брокерлік
компаниялар, полиция қызметтері енді бір орталыққа тоғыстырылды.
Кеденде сыбайлас жемқорлық болып келгені жасырын емес. Сол
себепті оның жолын кесу үшін кешенді жұмыстар алынуда. Қытаймен,
Қырғызстанмен шекаралас Құлжа, Қордай, Майқапшағай, Ұлытау, Достық сияқты
толып жатқан кеден бекеттері болды. Төраға өздерінің бастамасы бойынша
Үкіметтің қаулысымен бұл бекеттер қысқартылғанын айтты. Қатардағы бекеттер
облыстық әкімшіліктер қарауына берілді.
Кеден қызметкерлеріне деген талап та күшейді. Бүгінде кеденде 270 орын бос
дегенге сену де қиын шығар. Дегенмен сыбайластықтың жолы кесіліп, қармап
қалам дегендер жазаларын алып жатқанда бұндай жайттың шындық екені рас.
Бүгінде кеденшілер тек тексеру, бақылау жұмыстарымен ғана
айналысып қоймауда. Олар есірткі бизнесінің етек алмауына да тосқауыл бола
білуде. Шекарадан есірткі заттарын алып өту әрекеттері әлі де кездесуде.
Соған орай қырағылық күшейтілген. Соңғы төрт айда нашақорлық заттары мен
оны тасымалдаушылар бұрынғыға қарағанда екі есе көп ұсталды. Сол сияқты
соңғы төрт-бес жылда шекарадан мөлшерден тыс ақша алып өтетін қалталы
азаматтар көбеюіне орай заңсыз ақша айналымына жол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz