Венчурлық кәсіпкерліктің теориялық және ғылыми-тәжірибелік проблемаларын зерттеу, Қазақстан экономикасындағы ұлттық инновациялық жүйенің басымдықтарын анықтау, елімізде венчурлық кәсіпкерліктің дамуы мен кәсіпорынның инновациялық қызметіне талдау жасау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Венчурлық капиталдың қалыптасу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 Венчурлық қаржыландырудың шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ..31
2. ҚАЗАҚСТАНДА ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .37
2.1 Қазақстанда венчурлық кәсіпкерліктің даму жағдайы, жаңашылдық принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Қазақстандағы даму институттарының жаңашылдық әрекеті, жалпы экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.3 «ҰИҚ» акционерлік қоғамының инновациялық қызметін талдау ... .60
3. ҚАЗАҚСТАНДА ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
3.1 Қазақстан Республикасында венчурлық кәсіпкерлікті қаржыландыру көздері және даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.2 « ҰИҚ» акционерлік қоғамының инновациялық даму перспективалары, инновациялық жобаларды қаржыландыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 100
1. ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2 Венчурлық капиталдың қалыптасу көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 Венчурлық қаржыландырудың шет елдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ..31
2. ҚАЗАҚСТАНДА ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .37
2.1 Қазақстанда венчурлық кәсіпкерліктің даму жағдайы, жаңашылдық принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Қазақстандағы даму институттарының жаңашылдық әрекеті, жалпы экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
2.3 «ҰИҚ» акционерлік қоғамының инновациялық қызметін талдау ... .60
3. ҚАЗАҚСТАНДА ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
3.1 Қазақстан Республикасында венчурлық кәсіпкерлікті қаржыландыру көздері және даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
3.2 « ҰИҚ» акционерлік қоғамының инновациялық даму перспективалары, инновациялық жобаларды қаржыландыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 100
Зерттеудің өзектілігі. Тәуелсiздiк алғаннан кейiн Қазақстан жаhандық экономикада әлемдiк тауар рыноктарына мұнай, газ, қара, түстi, жерде сирек кездесетiн және қымбат металдар мен уран өнiмдерiн шығаратын ел ретiнде қарастырылады. Қазiргi уақытта Қазақстанда пайдалы қазбалардың iрi қорларының болуы оның салыстырмалы экономикалық артықшылығы екені сөзсіз, дегенмен ол классикалық экономика сценарийiнен алысқа бармайды. Бұл экономиканың бір жақты дамып отырғанының белгісі. Экономиканың шикiзат секторларынан едәуiр табысқа иe болып, мемлекет пен жекe сектор экономиканың жаңа салаларын дамытуға ынталанбайды. Алайда ұзақ мерзiмдi келешекте шикiзат қоры сарқылады, бұл пайдалы қазбалардың кен орындары толықтай пайдаланылғаннан кейiн тұрақты даму тұрғысынан алғанда елеулi проблемалар туғызады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, шикiзат ресурстарына бай кейбiр дамушы елдер тұрақты экономикалық дамуға қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк тауар рыноктарындағы өзгерiстерге тым тәуелдi болып қала бередi. Қысқасы біз экономикамызды әртараптандармасақ, болашақта әлемдік жаһандану үрдісінде өзінің бірегей орнымен ерекшеленетін ұлттық экономикамызды қалыптастыра алмаймыз.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын алуда:
- экономиканың шикiзат бағыттылығы;
- әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
- ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;
- өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң төмендiгi;
- кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалуы;
- ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
- отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi;
- ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы.
Зерттеу мақсаты мен міндеті. Зерттеудің негізгі мақсатына венчурлық кәсіпкерліктің теориялық және ғылыми-тәжірибелік проблемаларын зерттеу, Қазақстан экономикасындағы Ұлттық инновациялық жүйенің басымдықтарын анықтау, елімізде венчурлық кәсіпкерліктің дамуы мен кәсіпорынның инновациялық қызметіне талдау жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін мына міндеттерді орындау қажет:
Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің экономикадағы рөлін анықтау;
Венчурлық капиталдың қалыптасу көздерін табу;
Венчурлық қаржыландырудың шет елдік тәжірибесін қарастыру;
Қазақстанда венчурлық кәсіпкерліктің даму жағдайы, жаңашылдық принциптерін анықтау;
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, шикiзат ресурстарына бай кейбiр дамушы елдер тұрақты экономикалық дамуға қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк тауар рыноктарындағы өзгерiстерге тым тәуелдi болып қала бередi. Қысқасы біз экономикамызды әртараптандармасақ, болашақта әлемдік жаһандану үрдісінде өзінің бірегей орнымен ерекшеленетін ұлттық экономикамызды қалыптастыра алмаймыз.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын алуда:
- экономиканың шикiзат бағыттылығы;
- әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
- ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;
- өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң төмендiгi;
- кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалуы;
- ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
- отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi;
- ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы.
Зерттеу мақсаты мен міндеті. Зерттеудің негізгі мақсатына венчурлық кәсіпкерліктің теориялық және ғылыми-тәжірибелік проблемаларын зерттеу, Қазақстан экономикасындағы Ұлттық инновациялық жүйенің басымдықтарын анықтау, елімізде венчурлық кәсіпкерліктің дамуы мен кәсіпорынның инновациялық қызметіне талдау жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін мына міндеттерді орындау қажет:
Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің экономикадағы рөлін анықтау;
Венчурлық капиталдың қалыптасу көздерін табу;
Венчурлық қаржыландырудың шет елдік тәжірибесін қарастыру;
Қазақстанда венчурлық кәсіпкерліктің даму жағдайы, жаңашылдық принциптерін анықтау;
1. «Венчурный бизнес» Кетрин Кембел
2. «Терминология венчурного финансирование» Воронцов А.С, Ивина И.К
3. Казахстанская правда 13.08.2004 «Венчур даст прибыль»
4. Journal of Financial Economics 1999 – v.51. – №2. – р. 6-10
5. Журнал «Саясат» ақпан 2003ж.
6. «Егемен Қазақстан» наурыз 2006ж.
7. «Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы» 2006ж.
8. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары» 2001ж.
9. Интернет сайттары
10. «Кәсіпорын экономикасы» Оразалин К.Ж. Алматы 2007ж.
11. «Кәсіпкерлік» Бисенғазиев М.Б.
12. ҚР үкіметінің 2007-2009 ж.ж арналған бағдарламасы
13. «Қазына» тұрақты даму қорының 2006 жылғы есебі.
14. Венчурное финансирование: теория и практика. – М., 1998
15. Фонштейн Н.М: Основы реализации результатов НИОКР и технологии. – М., 1999. – 272 стр.
16. Балабан А.М., Балабан М.А. Венчурное финансирование инновационных проектов. – М., 1999. – 248 стр.
17. Венчурный бизнес в странах СНГ (справочник) 1998. -147 стр. Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” // Егемен Қазсқстан, 24 наурыз, 2004 ж.
18. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
19. Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiз экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
20. Бердашкевич А.П Оподдержке инновационной деятельности в Японии // Инновации №7, 2002
21. Купешова С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны //Саясат №2, 2001
22. А.И.Никконен. Краткая история венчурного бизнеса в России // Инновации.№10 (67), 2003, с.16.
23. Инновационный менеджмент. Под ред. проф. В.А. Швандара, проф. В.Я. Горфинкеля // М.: Вузовский учебник, 2004. 384с.
24. Бизнес-план инвестиционного проекта. Под ред. И .А Иванниковой // М.: Экспертное бюро, 1997
25. Бизнес- планы: Полное справочное руководство. Под ред. И.М. Степнова // М.: Лаборатория Базовых Знаний, 2001
2. «Терминология венчурного финансирование» Воронцов А.С, Ивина И.К
3. Казахстанская правда 13.08.2004 «Венчур даст прибыль»
4. Journal of Financial Economics 1999 – v.51. – №2. – р. 6-10
5. Журнал «Саясат» ақпан 2003ж.
6. «Егемен Қазақстан» наурыз 2006ж.
7. «Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы» 2006ж.
8. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары» 2001ж.
9. Интернет сайттары
10. «Кәсіпорын экономикасы» Оразалин К.Ж. Алматы 2007ж.
11. «Кәсіпкерлік» Бисенғазиев М.Б.
12. ҚР үкіметінің 2007-2009 ж.ж арналған бағдарламасы
13. «Қазына» тұрақты даму қорының 2006 жылғы есебі.
14. Венчурное финансирование: теория и практика. – М., 1998
15. Фонштейн Н.М: Основы реализации результатов НИОКР и технологии. – М., 1999. – 272 стр.
16. Балабан А.М., Балабан М.А. Венчурное финансирование инновационных проектов. – М., 1999. – 248 стр.
17. Венчурный бизнес в странах СНГ (справочник) 1998. -147 стр. Әбдiжапар Сапарбаев “Инновация – негiзгi қозғаушы күш” // Егемен Қазсқстан, 24 наурыз, 2004 ж.
18. Н. Ә. Назарбаев. “Бәсеке қабiлеттi Қазақстан”, “Бәсекеқабiлеттi экономика” және “Бәсекеқабiлеттi халық” деген Қазақстан халқына Жолдауы. // Егемен Қазақстан, 19 наурыз, 2004 ж.
19. Қуат Бораш “Инновация, оның елiмiз экономикасы үшiн маңызы қандай” // Егемен Қазақстан, 23 ақпан, 2004 ж.
20. Бердашкевич А.П Оподдержке инновационной деятельности в Японии // Инновации №7, 2002
21. Купешова С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны //Саясат №2, 2001
22. А.И.Никконен. Краткая история венчурного бизнеса в России // Инновации.№10 (67), 2003, с.16.
23. Инновационный менеджмент. Под ред. проф. В.А. Швандара, проф. В.Я. Горфинкеля // М.: Вузовский учебник, 2004. 384с.
24. Бизнес-план инвестиционного проекта. Под ред. И .А Иванниковой // М.: Экспертное бюро, 1997
25. Бизнес- планы: Полное справочное руководство. Под ред. И.М. Степнова // М.: Лаборатория Базовых Знаний, 2001
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің
экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .6
1.2 Венчурлық капиталдың қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 Венчурлық қаржыландырудың шет елдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . .31
2. ҚАЗАҚСТАНДА ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ
ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .37
2.1 Қазақстанда венчурлық кәсіпкерліктің даму жағдайы, жаңашылдық
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Қазақстандағы даму институттарының жаңашылдық әрекеті, жалпы
экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48
2.3 ҰИҚ акционерлік қоғамының инновациялық қызметін талдау ... .60
3. ҚАЗАҚСТАНДА ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
3.1 Қазақстан Республикасында венчурлық кәсіпкерлікті қаржыландыру
көздері және даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 70
3.2 ҰИҚ акционерлік қоғамының инновациялық даму перспективалары,
инновациялық жобаларды қаржыландыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 98
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . 100
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Тәуелсiздiк алғаннан кейiн Қазақстан жаhандық
экономикада әлемдiк тауар рыноктарына мұнай, газ, қара, түстi, жерде сирек
кездесетiн және қымбат металдар мен уран өнiмдерiн шығаратын ел ретiнде
қарастырылады. Қазiргi уақытта Қазақстанда пайдалы қазбалардың iрi
қорларының болуы оның салыстырмалы экономикалық артықшылығы екені сөзсіз,
дегенмен ол классикалық экономика сценарийiнен алысқа бармайды. Бұл
экономиканың бір жақты дамып отырғанының белгісі. Экономиканың шикiзат
секторларынан едәуiр табысқа иe болып, мемлекет пен жекe сектор
экономиканың жаңа салаларын дамытуға ынталанбайды. Алайда ұзақ мерзiмдi
келешекте шикiзат қоры сарқылады, бұл пайдалы қазбалардың кен орындары
толықтай пайдаланылғаннан кейiн тұрақты даму тұрғысынан алғанда елеулi
проблемалар туғызады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, шикiзат ресурстарына бай кейбiр дамушы
елдер тұрақты экономикалық дамуға қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк тауар
рыноктарындағы өзгерiстерге тым тәуелдi болып қала бередi. Қысқасы біз
экономикамызды әртараптандармасақ, болашақта әлемдік жаһандану үрдісінде
өзінің бірегей орнымен ерекшеленетін ұлттық экономикамызды қалыптастыра
алмаймыз.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын
алуда:
- экономиканың шикiзат бағыттылығы;
- әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
- ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдығы;
- өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң төмендiгi;
- кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта
қалуы;
- ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
- отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi;
- ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды
тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық
ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы.
Зерттеу мақсаты мен міндеті. Зерттеудің негізгі мақсатына венчурлық
кәсіпкерліктің теориялық және ғылыми-тәжірибелік проблемаларын зерттеу,
Қазақстан экономикасындағы Ұлттық инновациялық жүйенің басымдықтарын
анықтау, елімізде венчурлық кәсіпкерліктің дамуы мен кәсіпорынның
инновациялық қызметіне талдау жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін мына міндеттерді орындау қажет:
✓ Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің
экономикадағы рөлін анықтау;
✓ Венчурлық капиталдың қалыптасу көздерін табу;
✓ Венчурлық қаржыландырудың шет елдік тәжірибесін қарастыру;
✓ Қазақстанда венчурлық кәсіпкерліктің даму жағдайы, жаңашылдық
принциптерін анықтау;
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы венчурлық
кәсіпкерлік субъектілері табылады.
ХХ-шы ғасырдың ортасынан бастап үлкен пайда алып келетін адами-
зияткерлік құндылықтырға бағытталған жаңа бизнестің түрі пайда болып,
тиісінше ҒТП-ң дамуына айтарлықтай үлесін қосты. Бүгінгі таңда бұл бизнес -
венчурлық қаржыландыру атымен танымал. Ол ғылыми сыйымды әрі жоғары
технологияларға негізделген шағын және орта кәсіпкерлікке тікелей
инвестиция салуымен ерекшеленеді. Венчурлықтың біздің ел үшін әлі де
белгісіздеу, жұмбақтау бизнестің түрі екендігінде дау жоқ. Өйткені оның
соншалықты дамып кететініндей уақыт та өте қойған жоқ. Венчурлық капиталдың
мақсаты – тәуекелге бел буған кәсіпорынның аяғынан тұруына сол кәсіпорын
акцияларының белгілі бір бөлігін иемдене отырып, қаржы жағынан көмектесу.
Зерттеу пәні: венчурлық кәсіпкерлікті дамыту механизмдері мен
құралдары, олардың венчурлық бизнестің дамуына ықпал ету мәселелері болып
табылады.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізі ретінде индустриялық-
инновациялық саясатты жүзеге асыру проблемасын қарастырған отандық және
шетел ғалым-экономистердің еңбектері алынды. Жұмыста индустриялық-
инновациялық процестің дамуы, оның қаржыландырылуы мен несиеленуі бойынша
Қазақстанның заң және нормативтік актілері аумақты түрде қолданылған.
Зерттеудің ақпараттық негізіне шетелдік әдістемелік және анықтау
материалдары, шетел статистикалық органдарының ресми ақпараты, Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистикалық агенттігінің және өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен компаниялардың мәліметтері, түрлі басылымдар, мақалалар
алынған.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы экономикалық дамудың қазіргі
сатысында венчурлық кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау көрсетудің жаңа
механизмдері мен құралдарын ұсыну болып табылады.
Зерттеу үрдісінде келесі нәтижелерге қол жеткізілді:
- венчурлық кәсіпкерліктің даму кезеңдеріне салыстырмалы талдау жасау
негізінде венчурлық кәсіпкерлікті дамытудың объективті қажеттілігі
негізделді;
- венчурлық кәсіпкерліктің қазіргі даму барысын талдау арқылы оның
болашақ даму бағыттары айқындалды;
- венчурлық кәсіпкерлікті дамытуға негіз болатын экономикалық,
әлеуметтік және ұйымдастырушылық мәселелер анықталынды;
- венчурлық кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін проблемалар
анықталып, оларды жоюдың жолдары белгіленді;
- шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде оның ел ерекшелігіне сәйкес
келетін тұстары анықталып, оны қолдану мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі танымал экономист-
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған венчурлық бизнесті қалыптастыру мен
дамыту мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және
монографиялық зерттеулерге сүйенеді. Сонымен қатар кәсіпкерліктің даму
теориялары жөніндегі танымал ғалымдардың ғылыми еңбектері, ғылыми –
тәжірибелік конференция материалдары, ғылыми және қолданбалы зерттеу
жұмыстары, шетелдік авторлардың, отандық экономистердің монографиялары, оқу
құралдары, сонымен қатар, заңды және нормативті-құқықтық актілер,
статистикалық жинақтар, құжатты материалдар құрайды.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында әр түрлі экономикалық зерттеу
әдістері қолданылды: талдау және синтез әдістері, салыстырмалы және
факторлық талдау тәсілдері, бағалау, жүйелілік талдау әдістері, логикалық
және статистикалық тәсілдер.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Венчур еліміздің экономикасына үлкен
пайда алып келетіні сөзсіз. Сонымен қатар бүкіл әлемдік деңгейде
Қазақстанды үшінші қатарлы елдер санатынан алып шығып, индустриялды
мемлекеттер қатарына қосып, бірегей ұлттық экономиканың негізін қалайтыны
сөзсіз.
Зерттеу нәтижесінің жариялымы. Диссертациялық жұмыс бойынша 2 ғылыми
мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 100 бет көлемінде
баяндалған, соның ішінде 11 кесте және 8 сурет бар. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен құрылған.
1. ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің
экономикадағы рөлі
ХХ-шы ғасырдың ортасына дейін мұнай, қару-жарақ, анаша саудасы, ірі
ойынханалар үлкен пайда алып келетін бизнестің түрлері болып есептелді. Бұл
бизнес түрлерінің бағыты мен табиғаты өте ауыр, әрі соңында адамдардың
физикалық, психологиялық, моральды құлдырауына алып келеді.
Алайда 50-ші жылдардан соң үлкен пайда алып келетін адами-зияткерлік
құндылықтырға бағытталған жаңа бизнестің түрі пайда болып, тиісінше ҒТП-ң
дамуына айтарлықтай үлесін қосты. Бүгінгі таңда бұл бизнес - венчурлық
қаржыландыру атымен танымал. Ол ғылыми сыйымды әрі жоғары технологияларға
негізделген шағын және орта кәсіпкерлікке тікелей инвестиция салуымен
ерекшеленеді. Венчур сөзі бір жағынан кәсіпорын, екінші жағынан тәуекел
деген мағынаны білдіреді. Венчурлық бизнес дегеніміз – пайда табу
мақсатында біреуі қаражатымен, екіншісі идеясымен инновациялық ғылыми
сыйымды өнім шығаруға бағытталған үлкен тәуекелге баратын кәсіпкерлердің
бірлескен жұмысы.
Венчурлық қаржыландыру акцияға қаражат салумен, биржалық ойынмен
байланысты болады.
Қаражат акциялары әлі қаржы нарығына шығарылмаған кәсіпорынға салынады.
Венчурлық капитал шағын жоғарытехнологиялық кәсіпорынға салынады.
Венчурлық капитал жаңа компанияларға орта және ұзақ мерзімге беріледі,
әрі өмірлік цикл аяқталғанға дейін венчурлық капиталистің қалауымен қаражат
қайта алынбайды.
Венчурлық қаржыландыру үлкен табыс алып келіп тұрған компанияға емес,
потенциялды даму мүмкіндігі бар жас компанияларға беріледі.
Венчурлық капитал дәстүрлі емес, жаңа компанияларды қолдауға жұмсалады.
Бұл бір жағынан тәуекелді арттырса, бір жағынан үлкен пайда алып келеді.
Венчурлық капиталист, 5-7 жылдан кейін өзінің қаражатын компаниядан
қалай алатынын анықтап алуы тиіс.
Қаржыландырудың жетістігі компанияның акциясының құнының өсуімен
анықталады.
Кәсіпорын 3-5 жылдан соң қор нарығына акциясын сатуына болады. Әдетте,
венчурлық капиталистер алғашында салған капиталын 5-10 есеге өсіруін
қалайды. Әрі олар сол мақсаттарына жетеді. Мысалы, Ресейде біраз ғалымдар
мықты имунитет қалыптастырушы Тимоген дәрілік препоратын ойлап тапқан үшін
аз ғана мыңдаған доллар жұмсалған. Бұған бірден бірнеше ел қызығушылық
танытты. Тіпті соңында таурды шығаруға рұқсат берілетін лицензиясының өзін
АҚШ бірнеше миллион долларға сатып алды. Сонымен қатар 1975-1979 жылдары
танымал емес шағын жоғарытехнологиялық Apple Computer атты американ
компаниясы біраз инвесторлардан 7 миллион доллар алған еді. 1980 жылы 12
желтоқсанда жоғары сұраныспен компьютер шығарып сататын кәсіпорын, өзінің
акциясын қор нарығына шығарғанда, бұл құнды қағаздардың бағасы бірақ күнде
шарықтап кеткені соншалық 1,7 миллиард долларға көтерілген. Кәсіпорынның
негізін қалаушы 25 жастағы Стивен Джобс 24 сағаттың ішінде акция пакеті 4
миллиард долларды құрайтын миллиардер болып шыға келді.
Бұдан біз мынадай тұжырымға келеміз венчурлық бизнес бұл жаңа
идеялармен инновациялық тауарлардың кілті болып табылады. Венчурлық
қаржыландырудың тағы бір ерекшелігі ол модамен бірге жүреді. Мысалы, 80-ші
жылдары сидиромдарға қатты қызығушылық пайда болған еді, дәл сол кезде
венчурлық капиталистер соған қаражатты көп бөлді. Кейін бұл сәннен кете
бастады, тиісінше қаржыландыру да азайды. Ұялы телефондар пайда болғанда
тура сондай көрініс байқалған (қазір ұялы телефондар шығаратын
кәсіпорындарға қиындық туды, тауар нарығы толы, сұраныс азайды, ал мұндай
кәсіпорындардың саны жетерлік). Уақыт өтумен дербес компьютерге деген
сұраныстың азаятыны сөзсіз. Сонымен бірге бұл салаға да венчурлық
қаржыландыруда қысқарады. Себебі венчурлық қаржыландыруды өмір бойы
қызықтыратын саланың болуы мүмкін емес. Тек венчурлық капиталистер
өздерінің активтерін ұлғайтуға мәңгі ұмтылуы мүмкін.
Венчурлық қаржыландыру басқа қаржыландырулардан, соның ішінде банктік
несиеден қандай айырмашылығы болуы мүмкін:
1. Инвестор өз қаржысын акцияға салады.
2. Инвестор жаңа кәсіпорынға көмектеседі (кеңес береді, тәжірибесімен
бөліседі, таныстар табады).
3. Тоқсандық, жылдық пайыздық төлем талап етпейді.
4. Банктер тәуекелі жоғары әрі ұзақ мерзімге қаржы беруден сақтанады.
5. Венчурлық капитал беруші акционері ретінде сәтсіздіктерді де,
жауапкершілікті өзінің мойнына алады. Кәсіпорынның негізін қалаушы мен
инвестор әріптес ретінде жұмыс істейді.
Егерде венчурлық инвестордың қаражаты жетпейтін болса, онда ол
компаниямен бірге бес тәуекелі жоғары деңгейлерді өткенше жаңа, қайта жаңа
қаржы көзерін іздейді. Бес даму деңгейінен кез келген жоғары технологиялы
компания өтеді:
1. Компанияның пайда болуы.
2. Алғашқы маңызды инвестициялық венчурлық капиталды тарту.
3. Ғылыми сыйымды өнім шығарған дейінгі компанияның дамуы.
4. Компанияның жоғары рентабельді болғанынша кеңеюі, жоғары пайда алып
келуі мен акцияларының қорбиржасында сатылуы пайдалы болғанынша.
5. Компанияның қор нарығында(немесе арнайы биржаларда) акцияларының
сатылуы және көп мөлшерде пайда алып келуі.
Әр деңгейде қаржыландыру тәуекелі әртүрлі. Ең алғашында кез келген
жоғары технологиялы компанияның негізін бір техник немесе ғалым қалайды.
Бұл кезде инновациялық идеядан басқа ештеңе жоқ. Не бұл адамның өзінің
бизнесі жоқ, не венчурлық компанияны басқару тәжірибесі жоқ, не бизнес
жоспары жоқ, өнімі үшін арнайы нарық жоқ, не өнімге деген сұраныс та жоқ,
ең маңыздысы өнімнің өзі жоқ, тек қана идея ғана. Әрине бұл деңгейде тәекел
өте жоғары болатыны сөзсіз. Осындай уақытта тек венчурлық капиталистер ғана
бұндай тәуекелге бара алады. Бұндай батыл адамдар болмағанда жоғары
технологиялы компаниялар тіпті болмаушы еді. Жақсылыққа орай, қайтпас
қайсар мінезді, өзіне деген сенімі мол, дәл венчурлық бизнесқа керекті
қабілеттері бар,белгілі бір категориялы іскер адамдар бар. Дәл осы
қасиеттер жаңа компаниялардың жұмысын жетістікке алып келеді және қазіргі
заманғы экономиканың дамуына өте керек болуымен ғана қоймай, оның дамуының
лакомативі болып табылады.
Жаңа жоғары технологиялы компанияларды қаржыландыру сөзсіз әрқашанда
жоғары тәуекелмен байланысты. Себебі инновациялық жбалардың барлығының
табыс алып келетінін ешкім көрегендікпен дәл 100% сенімділікпен айта
алмайды. Салмақты түрде қадам басу мен салиқалы тәуекел, тіпті 100%
сенімділік болмаған жағдайда да саналы тәуекел дамудың қайнар бұлағы болып
табылады. Жаңа құрылғалы жатқан компаниялар көбінесе ынталы дамдардың өз
қаржысына басталады, немесе біреуден қарызға алған қаражат болуы мүмкін.
Дегенмен көп жағдайларда бұндай компаниялар шектеулі қаржы көздеріне ие.
Сондықтан қосымша қомақты қаржысыз жаңа, жоба, жаңа жұмыс, жаңа бизнес ,
жаңа ғылыми – техникалық өнім болмаушы еді. Алғашқы қадамнан кейін ақ
компания негізін қалаушылардың жеке материялдық ресурстары біте бастайды,
сосын оларға жаңа қомақты көлемде инвесторлар іздеуге тура келеді. Бұл
деңгейдегі компанияны қаржыландырушылар тізімі өте аз болмақ. Банк несиесі
туралы айтсақ, жоғары дәрежедегі тәуекелден қорқып, әрине сонымен қатар
жаңа компанияның несиелік тарихы болмағандықтан да бір де бір банк несие
бермейді. Себебі банктер пайда болған жаңа компания тіпті болмайтын,
тұрақты кепілдемелерді талап етеді. Мұндай жағдайда жалғыз әрі нақты
қаржыландыру көзі венчурлық капитал болмақ. Дегенмен жаңа компанияларды
венчурлық капиталистер құшақ жая қарсы алмайды. Себебі венчурлық
капиталистерді жоғары технологиялы жас коипанияларды қаржыландыруға
тартудың өзі оңай емес. Мұндай капиталды алғаннан кейін шағын жоғары
технологиялы компаниялар мүлде басқа жаңа сапа деңгейіне өтеді. Осы сәттен
бастап венчурлық капитал есебінен дамып отыратын, венчурлық кәсіпорын болып
есептеледі. Жетістікке жеткен жағдайда бұл кісіпорындар жаңа
технологияларды еңгізу арқылы оның кең көлемде таралуын қамтамасыз ету
арқылы, өнім өндірудің аз уақыт аралығында өсу қарқынын көрсетеді, соның
ішінде экспортқа бағытталған өнім өндіру, жаңа жұмыс орындары мен салынған
қаржының жоғары табыстылығын қамтамасыз етеді. Мұндай жетістікке жету көп
компаниялардың күш-қуаты жете бермейді. Алғашында барлық венчурлық
компаниялар аз ғана штаттық әріптестері болады, активтерінің өтімділігі
тіптен болмайды. Мұндай компаниялардың болашағы белгісіз.
Мысал келтірсек, Хьюлетт пен Паккардтың тарихы көпке танымал. Олар
өздірінің өлшеуіш приборларын ескі гаражда ойлап тапқан. Бұл гаражды олар
таныстарынан аз ғана ақшаға жалдап отырған еді. Кейін олар осы приборды
өндіру үшін венчурлық капиталды тартқан болатын. Бұдан кейін бұл екеуі
активтері біршама млрд. долл. құрайтын, әлемге танымал компютерлік
компанияның негізін қалады.
Екі хатшының өмірі туралы айтсақ та болады. Стив Джобс пен Стив Возняк
Apple ІІ компютерін ойлап шығарған болатын. Алғашында мүлдем қаражаты
болмағаннан өз хатшыларына келісілген жалақыны бере алмағаннан, Компания
акцияларымен компенсация жасап отырған. Жұмыстары өрге қарай дамалай
бастағанда, бұл екі жас қыздар өздірінің бұрынғы жұмыстарын тастап кетті,
себебі олар миллионерлер болып кетті.
Бұған қарап отырып венчурлық қаржыландыру жоғары эффектілі бизнес және
жоғары технологиялы компанияларды қаржыландырушы ғана емес, сонымен қатар
қаржы жүйесі мен экономиканың нақты секторымен конструктивті арақатынасы
көрсетеді.
Венчурлық капиталдың басқа қаржыландыру көздерінен жоғары технологиялы
компаниялар үшін келесідей басымдық артықшылықтары бар:
❖ Компанияның болашақтағы дамуы үшін және барлық этаптардан сәтті өтуі
үшін, ол қаржылық база құрады.
❖ Ғылыми сыйымды өнімді өндіретін компаниялар үшін ұзақ мерзімді
қаржыландырылады.
❖ Компания брлық этаптардан өткенше венчурлық капиталистаер пайыздық
төлемдер талап етпейді.
❖ Жоғары технологиялы компанияларға инвестицияланған венчурлық капитал,
өте жоғары табыс алып келеді, тіпті кей жағдайларда 10 есеге көп
болады.
❖ Инвестор өз ақшасын сала отырып, нағыз іскер әріптес болады. Ол тек
қана қаржылық көмек көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар
консультативтік, эксперттік, ұйымдастырушылық көмегін тигізеді.
❖ Ең маңыздысы венчурлық капитал ғылыми-техникалық сфераның
коммерциялануына ықпал жасайды.
❖ Венчурлық капитал шағын жоғары технологиялы компаниялардың қызметі
үшін арнайы орта мен ыңғайлы жағдайлар жасайды.
❖ Жаңа жоғары технологиялы компанияның дамуының қай деңгейінде болса да
әсіресе венчурлық кәсіпорынның алғашқы деңгейінде венчурлық
қаржыландыру болады.
Венчурлық қаржыландырудың жарты ғасырлық тәжірибесі көрсе ткендей,
бизнестің бұл түрі кәсіпкерлерге де, венчурлық капиталисттерге де тиімді
әрі ыңғайлы.
Мұнда мынандай үш маңызды сұрақтар туады:
1. Шағын компаниялар дегеніміз не?
2. Венчурлық капитал не үшін шағын компанияларды қаржыландырады?
3. Не себепті венчурлық капитал жоғары технологиялы компанияларды
қаржыландыруды маңызды санайды?
Шағын кәсіпкерлік деген түсінік кәсіпкерліктің құрамдас бөлігінің бірі
ретінде, ең алдымен кәсіпорынның көлемділік сипатымен байланысты.
Кәсіпкерлік шағын кәсіпкерлікке, айналым көлеміне, жұмысбасытлар санына,
кіріс немесе табыс көлемінің бағасына қарай жатқызылуы мүмкін. Шаруашылық
есепке алу дамымаған және инфляция жоғары болған жағдайда жұмысбастылар
саны ең керекті критерий болып табылады.
Ресей Федерациясындағы шағын кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау
туралы заңында жұмысбастылар саны төмендегідей болып келетіндерді шағын
кәсіпорындарға жатқызуды ұсынады:
❖ өнеркәсіпте – 200 адамға дейін;
❖ құрылыста – 100 адамға дейін;
❖ көтерме саудада – 50 адамға дейін;
❖ ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін;
❖ ғылымда және өндірістік емес өрісте – 25 адамға дейін;
❖ бөлшек саудада – 15 адамға дейін.
Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар,
шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін
фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 50
адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын
фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылмайды.
Шағын кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және
ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ –
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге
қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау
керек.
Шағын бизнестің артықшылықтары мен ерекшеліктеріне көптеген адамдардың
ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар кәсіпорындар ғана қол жеткізулері
мүмкін, ал шағын кәсіпорындар үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын
бизнестің қуатты ірі компаниялармен бәсекелестікке түсе алмаитындығы. Ал,
егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының
бірнеше себебін көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 –
1 жыл ішінде өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмаиды, ал ірі
кәсіпорындар үшін 5 – 6 жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация
ірі кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші
Дүниежүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта
бизнес сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі
кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, және де
әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды.
Шағын жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты артықшылығын көрсету
қажет. Әсіресе, бұл елде кризис және жұмыссыздық кезеңі болған кезде
артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі экономикалық кризиске
байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына алмайды. Американ-
Экспресс ( 1987 ) мәліметтері бойынша шағын өнеркәсіптерде қалыптасатын
жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға қарағанда 3
есе көп.
Шағын бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке
ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген
жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады. Ірі
компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, ал олар акционерлердің барлық
талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде басқару проблемаларына
алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі менеджер, бір тұлға,
сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды
Ең маңыздысы шағын кәсіпорындар инновациялық үрдістің дамуында орны
ерекше. Себебі олар әрқашан новаторлық идеялармен жұмыс атқарады, осы жаңа
технологиялардың тез арада пайдалануына және таралуына септігін тигізеді.
Бұны әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Әрі бұл сондай заңдылық. Шағын бизнес
тез арада өндірісін инновациялық өнім шығаруға бейімдей алады.
Шағын венчурлық компаниялардың артықшылықтары:
□ Жұмыс орындарын тез көбейтеді.
□ Ғылым мен өнеркәсіп арасында байланысты күшейтеді. Ғылым –
технология - өнеркәсіп – нарық.
□ Елдің ғылыми-техникалық потенциялының дамуына қаржылық та рухани
тұрғыда да көмегін тигізеді.
□ Өнеркәсіптің инновациялық бағытталуын өрістетеді.
□ Ғылыми сыйымды тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін көтереді.
□ Аймақтарда өндіріс инфрақұрылымдарының дамуына, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың жақсаруына септігін тигізеді
□ Ғылыми білімге деген сұранысты жоғарлатады.
□ Шағын фирмалардың шығарған технологиялары, ірі фирмалар мен
корпорациялардың дамуына жағдай жасайды.
□ Жаңа тауарларға деген тұрғындардың сұранысын оперативті түрде
қанағаттандыруына жол ашады.
□ Экономиакалық, энергетикалық, ақпараттық, экологиялық, сатушылық,
сонымен қатар елдің қорғаныс қабілеттілігін жаңа бір деңгейге
көтереді.
Венчурлық компанияның өмірлік циклы.
Ғалымда немесе өнертапқышта идея туғаннан бастап, бәсекеге қабілетті
ғылыми сыйымды өнімінің нарыққа шыққанға дейін біраз жылдар өтетіні
белгілі, оны мынандай кезеңдерге бөлуге болады:
1) идеяның пайда болуы;
2) дән егетін кезең;
3) басталу кезеңі;
4) алғашқы ертерек кезеңі;
5) екінші ертерек кезеңі;
6) үшінші ертерек кезеңі;
7) өнімді комерциялау кезеңі;
8) тұрақты даму кезеңі;
9) өндірісті кеңейту және өсіп келе жат қан сұранысты қанағаттандыру
кезеңі;
10) акцияны сатуға дайындау кезеңі;
11) компанияның үлесін оның менеджменті мен әріптестерінің сатып алуы
немесе сырттан сатып алынуы;
12) компанияның сатылуы немесе оның көп бөлігінің инвесторға сатылуы
13) акциялардың ашық шығарылуы мен оның қор нарығында орналасуы;
14) акциялардың қор биржасында өтілуі;
15) компания басшларының инвесторларға венчулық капиталы мен табысын
қайтаруы;
16) стратегиялық әрі тактикалық жоспарлармен компанияның жаңа
иелерімен, компанияның ары қарай дамуы.
Шағын жоғары технолдогиялы компанияның графикалық өмірлік циклі 1-
суретте көрсетілген. Бұл сурет көрсетіп отырғандай компанияның негізгі
иелерінің ауысуынан кейінгі тағдыры әр түрлі болуы мүмкін. Кейбір
жағдайларда қосымша инвестициялар, модернизациялау мен компанияның жұмыс
стилінің өзгеруі оның ары қарай кеңеюіне жол ашады, тіпті бұрынғыдан да
рентабельді болады. Компанияның қызметіне өзгерістер еңгізбеген жағдайда да
сол күйі рентабельді болып қала береді. Қаржылық экономикалық жағдайының
құлдырауы, басшыларының қате стратегия қолдануынан немесе тұтынушыларда сол
тауарға деген сұраныстың төмендеуінен болуы мүмкін.
Кез келген шағын жоғары технологиялы компанияның дамуы венчурлық
қаржыландырумен тығыз байланысты. Венчурлық кәсіпорынның қаржылындырылуы
үш этаптан тұрады:
1) инвестицияға дейінгі;
2) инвестициялау кезіндегі;
3) инвестициядан кейінгі.
16
Өтімділікті қамтамасыз ету
кезеңі
12 13 14 15
11
10
Тұрақты даму кезеңі
9
8
7
Жаңа даму
кезеңі
6
5
4
Алғашқы қадамға Алғашқы
қадам
дейінгі кезең
3
1 2
1-сурет – Венчурлық компанияның өмірлік циклы
Бұлардың әр қайсысының өзінің құрылымы, ерекшеліктері бар.
Инвестицияға дейінгі кезең:
1) жобалық идеяны дайындау;
2) ұсынысты реттеп, қаржыны іздеу;
3) потенциялды инвесторларды іздеу;
4) бастапқы бизнес-жоспарды дайындау;
5) потенциялды инвесторлармен алдын-ала сұхбат жүргізу;
6) бизнес-жоспарды толық дайындау;
7) инвестиция көлемі туралы келісім-шартты дайындау, жобаны қаржыландыру
шарттары, инвестициядан шығу жолының нұсқасы мен табысты бөлісу туралы.
Инвестициялау кезіндегі:
а) инвестицияның алғашқы траншын қабылдау;
ә) компанияны ұйымдастырудың алғашқы этапы;
б) іскерлік моделін дайындау;
в) маркетингті ұйымдастыру;
г) өнімнің алғашқы партиясын шығару;
д) нарықтың белгілі бір сегментін жаулап алу;
е) өнімді жарнамалау;
ж) инвестициядан шығу үшін қаржы іздеу;
з ) инвестициядан шығуға дайындық;
и) инвестормен бірге инвестициядан шығудың ең ұтымды жолын таңдау;
к) таңдаған жолмен инвестициядан шығу;
л) инвестордың қаражаты мен табысын алуы, компания басшылығының ары
қарайғы жұмысын жоспарлау.
1-кесте – Инвестициядан шығу кезінде акцияларды жариялы түрде шығарудың
артықшылықтары мен кемшіліктері
Артықшылықтары Кемшіліктері
Сұраныс болған жағдайда, Инвестициядан шығудың басқа түрлеріне
жоспардан көп дәрежеде табыс қарағанда шығыны көп, оған заңгерлік
алуға болады. қызмет, қаржылық консультант, қор
Компанияның ары қарайғы дамуына биржасының жұмыскерлері, сонымен қатар
қосымша қаражаттың пайда болуы. белгілі бір жарнамалық компания болуы
Акцияны сатып алушы жаңа керек.
инвесторларға кең қолжетімді Компанияны бақылаудан үзіп алудың
болуы, кейін сұраныстың көбеюі. мүмкіндігі.
Компанияның статусын көтерумен Инвестор мен компания басшылығына
оған қоғамдық пікір қалыптастыру,жағымсыз мәмлелердің жасалып қалу
яғни компанияның өзіндік мүмкіндігі.
жарнамасын қалыптастыру. БАҚ өкілдерінің компания қызметін
Компания персоналдарын акция үздіксіз қадағалауы.
алуға мотивациялау, яғни Жаңа акционерлердің мүдделері мен
компанияның капиталын ұлғайту. талаптары.
Компания басшыларының мүдделерінеҚор нарығына орналастыру кезінде
сәйкес келуі. акцияның құнының түсіп кетуі .
Акцияларды жариялы түрде шығаруғаВенчурлық капиталисттің иннвестициядан
дайындаған кезде, компанияны бірден толық шығуын қамтамасыз
сатудың пайдалырақ ұсыныстың етпейді.
болуы мүмкін. Акцияның үздіксіз иегері болып жүруі,
Компания басшылығы мен капиталдың толық өсуіне кері әсер етуі
инвестордың белгілі бір пакет мүмкін.
акцияны сақтап ары қарай Шағын компаниялардың акциялары қор
бизнестің дамуына бірге қатысуынанарығында орналастырылмайды, сондықтан
болады. жаңа акционерлермен сатып алынбайды.
10) Компания жарнамасы, акцияны шығару
әрқашанда инвесторлар тарапынан
қосымша қаржыландыруды талап етеді.
Инвестициядан кейінгі кезең:
Бұл кезең инвестормен іскерлік қарым-қатынастың тоқтауымен
ерекшеленеді. Венчурлық бизнес субьектісіне әр қандай жағдаймен тиесілі
болады.
Кәсіпкер мен басшылары үшін:
а) компанияның өз бетімен дамуы немесе ірі кәсіпорынға мүше болуы;
ә) қыметінің сәл өзгеруімен жаңа компанияның құрылуы;
б) мүлдем жаңа компанияның құрылуына дайындық.
Бұрынғы инвестор үшін:
а) қайтып келген венчурлық капиталдың бағытталуы;
ә) одан да ірі жобаларды қаржыландыруға қатысуы;
б) жаңа технологияларға жеке инвестиция жасауы.
Инвестицияға дейінгі кезең үлкен көңіл бөлуді талап етеді, себебі дәл
осы кезеңде инвестор мен кәсіпкердің үйлесімді жұмыс істеуі компания
жұмысының алдағы уақытта эффектілі болуына жол салады.
2-кесте – Инвестициядан шығу кезінде компанияны сатудың артықшылықтары
мен кемшіліктері
Артықшылықтары Кемшіліктері
1. Сатып алушы компанияға төлем 1. Өз тәуелсіздігі мен жұмысын жоғалтып
берумен қоса, компанияның алатын менеджерлер аз емес.
нарықтағы үлесіне төлем беруге 2. Бизнестің бұл сферасындағы
дайын, тіпті жаңа нарыққа шығуына компанияны иемденуді қалайтын адамның
қолдау жасайды. болмай қалуы.
2. Инвестор бірден толық ақшалай 3. Компанияның ары қарайғы дамуына
түінде инвестициясын және табысын ешқандай кепілдіктің жоқтығы, яғни
қайтарып алады. сатып алушыға үлкен тәукелдің қалуы.
3. Сату және сатып алу актімен 4. Бір ғана капитал иегеріне үлкен
қосымша шарттардын басқа ешқандай қаражат көлемінің дәл сол уақытта
документ талап етілмейді. төленуі, акцияны сатып алған кезде
4. Сату және сатып алу процесі тезтәуекел көп сатып алушыларға түседі.
әрі ыңғайлы, акцияны қор нарығына
шығаруға қарағанда.
5. Бұл компанияның көп емес
активтерімен инветициядан
шығуының жалғыз нақты нұсқасы.
Демек, жоғары технологиялы компанияның өмірлік циклі жалғасып жататын
күделі этаптардан тұратын байланысты құрайды.(2-ші сурет) Әр этаптың
ұзақтығы кең көлемде тербелуі мүмкін, жобалардың жарыққа шығуы оның
күрделілігіне байланысты әр уақыт кезеңінде әр түрлі шығын жұмсалуын талап
етеді. Кейбір жағдайларда ғалым мен технологта идея пайда болғаннан бастап
бәсекеге қабілетті өнім шыққанға дейін бір жылда жетеді, ал шыққан өнім мен
қызмет үлкен сұраныспен қолданыла бастайды, бұл өз рнтінде компанияның
активтерінің тез өсуін және жоғары өтімділігін қамтамасыз етеді. Ал енді
келесі бір жағдайда жаңа өнімді шығаруға көп жылдар өтеді. Бұл үлкен
өндіріс талаптарына сәйкес лабораторияны қоюдың қиындығына, жаңа өнімді
шығаруда өнеркәсіпті ұйымдастыруға және жаңа өнімге үлкен дәрежеде
тұтынушылық сұранысты қалыптастыруға байланысты.
Белгілердің түсініктемесі:1) Алғашқы қадамға дейінгі кезең; 2) Алғашқы
қадам; 3) Жаңа даму кезеңі; 4) Тұрақты даму кезеңі; 5) Өтімділікті
қамтамасыз ету кезеңі; 6) Инвестициядан шығу кезеңі.
Үшінші бір жағдай – компанияны кеңейту үшін қаражат көздерін көп уақыт
іздеуге тура келеді, компания басшылығымен инвестор компанияны сату мен
инвестициядан шығуды немесе акцияны ашық жариялауы шарт. Соған қарамай әр
этаптың ұзақтығы қалыптасқан тәртіп бойынша 5-7 жылдан аспайды. Тек кейбір
жағдайларда венчурлық капиталистпен өзара келісімге байланысты он жылға
созылып кетуі мүмкін. Бірақ бұл өте сирек болады, себебі компанияның
рентабельді болып жоғары дәрежедегі өтімділігін қамтамасыз ету үшін 7 жыл
жеткілікті.
жылдар
5
4
3
2
1
0 1 2 3 4
5 6 этаптар
2-сурет – Шағын жоғары технологиялы компаниялардың өмірлік циклы
Жалпы венчур туралы айтқан кезде инновация ұғымынан алшақ кетуге
болмайды. Себебі бұл екеуі өмірлік кезеңдерінде бір-бірінен ажырамай
ұштасып жатады. Инновацияны кең ұғым ретінде қарастырсақ, ал венчур оны
тудырушы. Инновация магнитофон болса, венчур оның батарейкасы сияқты,
инновация үлкен машина болса, венчур оның аккумуляторы, инновация қоғамның
соғып тұрған жүрегі болса, венчур оның күре тамыры десем қателеспеспін.
Себебі, венчурсыз инновацияның дамуын елестету қиын, венчур инновацияның
дамуына өзіндік рең қосады, сонымен қатар ол базалық инновацияның негізі
болып саналады. Сонымен инновация дегеніміз не? Оның қандай экономикалық
мәні бар? Деген сұрақтарға жауап іздесек.
Инновация түсінігі алғаш рет XIX ғасырдың ғылыми зерттеу жұмыстарының
кейбір элементтерінің бір мәдениеттен екіншілеріне енгізулерін білдірген.
Мұндағы негізгі ой ол еуропа дәстүрін ұлттық африкалық және азиялық қоғамға
бағыттау болды. Тек XX ғасырда ғана техникалық инновация заңнамаларын
зерттей бастады.
Инновацияның негізгі фунцияларының бірі, ол революцияландыру және
реформалау арқылы өндірістегі мүмкіндіктерді жаңарту және әртараптандыру.
Осындай үлгілік даму үрдісі тауарлардың жаңа түрінің шығуына және ескі
тауарлардың жаңаруына себеп болады, ал ол өз тарапынан шикізат шығарудың
жаңа жолдарын табу, нарық өтімі, өндірістің жаңадан ұйымдастырылуы.
Й. Шумпетердің 1911 жылы шыққан Экономикалық теорияның дамуы
кітабында инновация түсінігін қамтамасыз ететін келесі бес жағдай
қарастырылған:
1) Жаңасын жасап шығару, яғни тұтынушыларға белгісіз жағдай, ол
игіліктер немесе осы игіліктерге жаңа сапа енгізу;
2) Жаңасын енгізу, яғни берілген өндіріс саласында практикалық
белгісіздік жағдай, оның негізінде жаңа ғылыми ашулар және коммерциялық
әдістердің тауарлардың сәйкесінше қолдануы;
3) Жаңа нарық өтімін игеру, яғни бұл нарықта берілген өндіріс саласы
әлі ешбір елде бұл нарықтың алдыңғы уақытта болды ма, болмады ма
белгісіздігіне тәуелсіз қамтылуы;
4) Жаңа шикізат көздерін шығару, яғни бұл бастаманың алдыңғы уақытта
қарастырылмағанына байланысты құру туралы мәселелер;
5) Сәйкесінше қайта ұйымдастырушылық жүргізу, мысалы, бір кәсіп
орындағы монополиялық жағдайдың үзілуі немесе басқа кәсіпорындағы
монополиялық жағдай.
Й. Шумпетер нақты инновациялық қызметті экономиканың динамикалық
мінездемесі ретінде өндірісті қолдайтын институтционалдық механизмді
инновациялық жүйе тұрғысында қарастыру. Инновация екі жағдайда экономикалық
динамикаға әсер етеді: бір шетінен экономиканың ашылуына жаңа жағдай
жасайды; екінші шетінен ұлттық бағытта мүмкін болмайтын ұсыныстар енгізеді.
Ф. Хайек көзқарасы бойынша инновацияның негізін анық емес білімдер
концепциясы құрады. Әрбір индивид білімнің ерекшелігімен қамтылған, ал ол
оны тек белгілі бір шешім шығарғанда ғана өзінің қатысуымен жүзеге асырады.
Ең тиімді координатор ретінде, яғни қамтылған ақпараттық жүйені қолданатын
орта - нарық. Хайек бойынша ақпараттық нарықта анықталмаған аймақты талдап
оны жүзеге асыру, ол келешекке бағдар алу ретіндегі бәсекелестікте
таңдамалы тұтынушылар және оларды қамтамасыз ететін жаңа құралдарды шығару.
Осыған орай экономикалық қызметтің екі түрін шығаруға болады – инновациялық
және репродуктивті. Инновациялық экономикалық қызмет тек экономикалық
бостандық кезінде ғана жүзеге асады.
Еуропалық зерттеулерде инновациялық мәселелер екі тұрғыда
қарастырылған. Біріншіден, инновация ол техникалық ғана емес, сонымен қатар
экономикалық және әлеуметтік құбылыс болып келеді. Инновациялық шешімдердің
негізгі мақсаты – құйылған ресурстан өнім шығарылымы деңгейін көтеру.
Қазіргі экономикалық түсінік бойынша инновация сұраныс ортасында жататын
құбылыс, яғни тұтынушылар ресурстарының бағалылығын және пайдалылығын
өзгертетін фактор. Екіншіден, инновация өндіріспен тығыз байланысты
экономикалық және әлеуметтік теориялар негізіндегі өзгерістерді нақты,
табиғи және де тиімді құбылыс ретінде қарастыру болып табылады. Бұл өзгеріс
жетістікке жету құралы ретінде қолдануға болады.
Инновациялық мәселелерге отандық ғылымда көптеген зерттеулер арналған,
бірақ мұнда айта кететін бір мәселе ол бұл инновациялық ғылымның аяғына
тұра бастауы ғылыми-техникалық прогресстің концепция шеңберінде жүргізуі.
Инновация сонымен қатар зерттеулердің іргетасы, теориясын қамтитын ғылыми-
техникалық саясат шеңберінде ғана емес, сонымен қатар инновацияның
аяқталушы міндеттері, ғылыми және инженерлік кадрларды даярлау және т.б.
Инновация термині қолдану аясына байланысты процесс немесе процес
шешімі. Заттық тұрғыда инновация – жүйедегі ойдың, қызметтің немесе
материалдық объектінің жаңаруы нәтижесінде қабылдаушы және қолданушы
белгілерінің жүзеге асуы.
Инновация – жаңа шыққан пайдалы шешімнің пайда болуы, қайта жасалуы,
бейімделуі және қолданылуы. Қабылданған кең ауқымды ойдың ерекшелігіне
байланысты инновациялық процесс жаңа тауарлардың, қызметтердің, өнімнің,
технологиялардың нарықта шығуы мен енгізілуі тұрғысында тоқтап қалмайды.
Бұл процесс енгізуден кейінде үзілмейді, яғни инновацияның таралу шегіне
байланысты жетілдіріледі, ал ол тиімділікке және жаңа қасиеттердің даму
нәтижесінде нарықтың, тұтынушылардың жаңа қолдану аумағын ашылуына әкеледі.
Инновация сонымен қатар ғылыми-техникалық жаңалықтармен мінезделеді. Ғылыми-
техникалық жаңалық ол тек жаңаның қасиеті емес, сонымен қатар жаңадан
шығару. Мұндай көрсеткіш тұтынушыларды қызықтыра бермейді, оларға тек
тиімді әсер алу керек. Өндіріске бұл жаңалық қызықтырақ, өйткені ғылыми-
техникалық білім өндірістің ерекше жағдайы ретінде қарастырылған.
Инновацияның жаңадан енгізілу түріне байланысты екі негізгі топқа
бөлуге болады: заттық (материалдық-техникалық) және әлеуметтік. Материалдық
жаңалық енгізуге техника (құралдар, саймандар), технология (өндірістік
процесстер), өнеркәсіп метериалдары (шикізат, соңғы өнім).
Инновацияның өндіріске әсер ету жаңалықтарын немесе инновациялық
потенциалын келесі түрге бөлуге болады:
1) ұлы инновациялар, нәтижесінде өндіріс салаларының, басқару
моделдерінің, экономикалық даму темпінің түбірлі өзгерісі орын
алды. Ол негізінен ғылыми зерттеулер нәтижесінде жасалған
жағдайлардың ғылыми ашылулармен тығыз байланысты. Әр түрлі
кезеңдерде оған көмір және темір, болат, электр энергиясы,
двигатель, атомдық физика;
2) радикалды (базалық) инновация, мұның негізінде технологиялық
жүйенің, жаңа өндіріс салаларының сапалы өзгеріс мүмкіндігі.
Мұндай инновациялар ғылыми зерттеулер мен ізденіс және
қолданбалы мінезде болады;
3) принципиальді инновация техника буынының ауысуына, бастапқы
ауқымды сақтай отырып жаңа технологиялардың пайда болуы;
4) жақсартылатын инновация, негізгі бағытталуы қолда бар техниканы,
технологияны, өнімді жақсартылуға, толықтырылуға бағыттау;
5) қарапайым инновациялар, мұнда техника мен технологияның негізгі
технико-экономикалық деңгейімен және жақсартылған екінші
дәрежелі техника-экономикалық шектерінің бағыттарын қолдау. Олар
қиын емес ойлап табылғандардың шешімдері, ұсыныстарды
рационализациялау.
Өзінің даму тұрғысына қарай инновацияларды келесі принціптерге бөлуге
болады:
□ байқалатын, яғни ескірген құралдардың толығымен шеттен шығару;
□ ашылатын, яғни өзіне теңдесі жоқ функционалдық құралдарға
жағдай жасау арқылы құру;
□ қайтатын, бірнеше рет қолданғаннан кейін оның жаңадан жасалған
жағдайларға дәрменсіздігі мен сәйкессіздігі байқалады, осының
нәтижесінде оны қайтару жолға қойылады;
□ жаңадан енгізу – жаңарту техниканың даму кезеңіне байланысты
жаңа деңгейде қалыптастыру, мысалы қолданылған жел энергиясы.
Зерттеу жұмыстарында инновациялық заңнамаларда мынадан шығады, ол жаңа
тауарлардың шығарылуы өздігінен технологиялар мен құралдардың өзгерісіне
алып келеді. Мұнымен қоса экономикалық стратегияның инноваторлары ауысады.
Осындай үлгідегі экономикалық динамиканың тұжырымдамасы әртүрлі тауарлар
түрінің пайда болуы мен кластеризациясы, бұл инновациялық технологиялардың
әртүрлі даму динамикаларының байланыстылығымен қолданылады. Осы орайда Ван-
Дейн келесідей класификация ұсынды, яғни инновацияның келесі түрлері
ұсынылды:
а) Базистік өнімді, жаңа сала негінде жатқан жаңа нарықтың құрылуы;
ә) Қолда бар салалардағы инновацияларды толықтыратын өнімділік;
б) Ірі технологиялық жүйеде құрылатын базис, базистік технологиялық
салалар;
в)Салалардағы инновациялардың технологиялық толықтырылулар, негізінен
табиғи ресурстарды өндіру және қайта өндіру.
Инновация басқарушылық іс-әрекеттің барлық салаларын қамтиды, яғни оның
сан-алуан менеджмент жүйелерінде өз орны бар. Қазіргі уақытта инновацияның
дамуының 3 сатысын бөліп көрсетуге болады:
1. Технология кезеңі. Төртінші толқын кезеңінде технологияға бетбұрыс
әрекетімен сипатталады. Бірақ-та көптеген ҒЗТКЖ саласындағы
шешімдердің тиімді іске аспауы олардың тек техникалық қасиетімен
қабылданып, оларға деген нақты қажеттіліктің бағаланбауы мен
зерттелмеуінде болды.
2. Маркетинг кезеңі. 1960 ж бәсеке мен сұраныстың қарқындауы маркетинг
пен диверсификациялауды талап етті. Осыдан зерртеудің бірқатар
функциялары маркетинг жүйесіне еніп дами түсті.
3. Технология мен маркетингтің теңгермелік (баланстық) қатынасы
кезеңінде. Технология мен маркетинг қатынас кезеңі 3:1 бөлікті
көрсетіп, бәсекелік басымдылықты жүйелі зерттеулер мен жаңа технология
арқылы мақсатқа қол жетуді дамытты.
Инновациялық қызмет мазмұнын оның процестік ұғымы анықтайды, және ол
төмендегідей позициямен сипатталады:
- Ғылыми зерттеулерді, ғылыми-техникалық, инновациялық,
өндірістік іс-әрекеттерді және маркетингті дәйектілікпен
іске асыру;
- Өмірлік циклде идеяның шығуы мен оның іске асырылуы мен
қолданылуының кезеңдік сипаты;
- Өнімнің немесе қызметтің жаңа түрін жасап шығару мен
қолдануды қаржыландыру және инвестициялау процесі. Бұл
жағдайда жаңалықты ендіру ірі инвестициялық проектінің бір
бөлігі болып келетін инновациялық жоба ретінде қаралады.
Инновациялық процесті ұйымдастырудың бір нысаны болып кәсіпорынның
негізгі қызмет аясымен байланысқан даму орталықтары табылады. Орталықтар
үшін жаңа өнімді өндірудің алғашқы кезендерінде сату көлемінің кеңеюін
ынталандыратын және нарықтық позицияларды жеңіп алуға ықпал ететін
шаруашылық қызметтің көрсеткіштері белгіленеді. Сонымен қатар орталықтың
басшылары мен персоналын ынталандыру жүзеге асырылады және қызметкерлердің
еңбек ақысы мен басшылардың сый ақылары орталық қызметінің коммерциялық
нәтижелеріне тікелей байланысты болады.
Инновациялық қызмет дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі болып ірі
фирмаларда зерттеу мен өндірісті бір процеске біріктіретін бірегей ғылыми-
техникалық кешендердің құрылуы болып табылады. Бұл ғылыми өндіріс
циклының барлық кезеңдерінің тығыз байланысын білдіреді. Бүтін ғылыми-
өндірістік-өткізушілік жүйені құру объективті заңдылық, ол ғылыми процесс
пен нарықтық бағыттардың қажеттілігімен түсіндіріледі және инновациялық
әзірлемелер процесінің негізгі мақсаттарын анықтайды.
Кәсіпорынның инновациялық саястында ең бастылары болып келесілер
табылады: негізгі мақсаттарды қалыптастыру, оларды орындау мерзімдерін
анықтау, нақты іс-жүзіндегі мақсаттар түріндегі нәтижелерді бағалау, жаңа
өнімдерді енгізу мерзімдерін қысқарту.
Жаңа өнім бойынша бағдарламада маңызды критерий оның енгізілуінің жалпы
фирманың мақсаттарының жүзеге асырылуына әсер етуін бағалау болып табылады.
Сондай-ақ, жаңа өнімді өндірудегі табыстылыққа жету уақыты, яғни жаңа
өнімді әзірлеуге, өндіруге және өткізуге кеткен шығындардың қайтарылу
мерзімдері бағаланады. Жаңа өнім бұрынғы өнімдерге технологиялық жағынан
жақын болса, онда ол бар қуаттылығын пайдалануға және сол арқылы оның
тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді. Маңызды артықшылықтар жаңа өнімді
өткізуге бұрынғы өткізу арналарын пайдаланғанда және өткізу әдістері
белгілі болғанда туындайды, сол кезде жаңа өнімнің өткізілуі тауарды өткізу
және жылжытуға қосымша шығындарды талап етпейді. Табысты жаңа өнімдер
ақпаратты жинау, жобалау, орындау бойынша жұмыстардың нәтижесі болып
табылады.
Кәсіпорынның инновациялық қызметінің күшейтіп келе жатқан нарықтық
бағытталуы инновациялық процестің түрлі кезеңдерінде маркетингтік
зерттеулер жүргізу, фокустоптарды ұйымдастыру жолмен тұтынушыларлың оларды
әзірлеу мен игеруіне қатысу тәжірибесінің таралуында көрініс алады. Бұл
өндірушілердің өткізудің тұрақты нарығын қамтамасыз ету ұмтылысымен
байланысты. Тұтынушыларды жаңа өнімді әзірлеуге тарту инновацияларды
ынталандырудың маңызды факторларының бірі болып табылады.
Инновацияларды басқарудың жаңа жүйесіндегі өндірістік бөлімшелердің
ғылыми-зерттеу және тәжірибелі әзірмелер бөлімдер маңызды рөл атқара
бастады. Олар жаңа перспективаларды жай іздеп және әзірлеп қана қоймай,
сондай-ақ оларды игеру, өндіру және өткізу кезеңдеріне жылдам жетуін жүзеге
асырады. Жаңа өнімнің өндіріске енгізілуін тездету үшін компания табысының
бір бөлігі есебінен инновацияларды ынталандырудың арнаулы
орталықтандырылған қорлары құрылады. Осы қаражаттардан кейінгі кездегі
енгізу қорлары (венчурлық қорлары) құрылады, олар тәуелсіз венчурлық
фирмаларға немесе корпарациялар фирмаларына инвестициялар ретінде
қолданылуы мүмкін.
Дамыған елдердің алдыңғы қатарлы фирмалардың тәжірибесі көрсетіп
отырғандай олардың табысқа жетуі инновацияларды басқарудың бүтіндей жүйесін
әзірлеумен байланысты. Осыған сәйкес технологиялық дамудың бағыттары жалпы
стратегиялық жоспарларға интеграцияланатын, өсу саясаты перспективті өнімді
үнемі әзірлеумен және бизнестің жаңа аяларына енумен байланысты болатын
инновациялық құрылым мен басқару мәдениеті құрылуы керек. Фирмаларда
техникалық саясатты дайындау бойынша маманданған бөлімшелер (кеңестер,
комитеттер жұмысшы топтар) құрылуы мүмкін, олардың міндеттері болып
инновациялық үрдістің басты бағыттарын анықтау және шешім қабылдау үшін
басшылыққа нақты ұсыныстар жасау болып табылады. Мұндай бөлімшелерге
өндірістік бөлімдердің басшылары, орталық қызметтердің, ғылыми-зерттеу және
өткізу қызметтерінің өкілдері кіруі мүмкін. Инновациялық қызметті
үйлестіруді жүзеге асыра отырып жаңа өнімді дамытудың орталық қызметтері
кешенді тәсілді қамтамасыз етеді және орталық техникалық саясатты
әзірлеуді, өндірістік бөлімдерге және басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің
экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .6
1.2 Венчурлық капиталдың қалыптасу
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
1.3 Венчурлық қаржыландырудың шет елдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . .31
2. ҚАЗАҚСТАНДА ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ КӘСІПОРЫННЫҢ
ИННОВАЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... .37
2.1 Қазақстанда венчурлық кәсіпкерліктің даму жағдайы, жаңашылдық
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
2.2 Қазақстандағы даму институттарының жаңашылдық әрекеті, жалпы
экономикалық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .48
2.3 ҰИҚ акционерлік қоғамының инновациялық қызметін талдау ... .60
3. ҚАЗАҚСТАНДА ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
3.1 Қазақстан Республикасында венчурлық кәсіпкерлікті қаржыландыру
көздері және даму
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 70
3.2 ҰИҚ акционерлік қоғамының инновациялық даму перспективалары,
инновациялық жобаларды қаржыландыру
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .84
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 98
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... . 100
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Тәуелсiздiк алғаннан кейiн Қазақстан жаhандық
экономикада әлемдiк тауар рыноктарына мұнай, газ, қара, түстi, жерде сирек
кездесетiн және қымбат металдар мен уран өнiмдерiн шығаратын ел ретiнде
қарастырылады. Қазiргi уақытта Қазақстанда пайдалы қазбалардың iрi
қорларының болуы оның салыстырмалы экономикалық артықшылығы екені сөзсіз,
дегенмен ол классикалық экономика сценарийiнен алысқа бармайды. Бұл
экономиканың бір жақты дамып отырғанының белгісі. Экономиканың шикiзат
секторларынан едәуiр табысқа иe болып, мемлекет пен жекe сектор
экономиканың жаңа салаларын дамытуға ынталанбайды. Алайда ұзақ мерзiмдi
келешекте шикiзат қоры сарқылады, бұл пайдалы қазбалардың кен орындары
толықтай пайдаланылғаннан кейiн тұрақты даму тұрғысынан алғанда елеулi
проблемалар туғызады.
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, шикiзат ресурстарына бай кейбiр дамушы
елдер тұрақты экономикалық дамуға қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк тауар
рыноктарындағы өзгерiстерге тым тәуелдi болып қала бередi. Қысқасы біз
экономикамызды әртараптандармасақ, болашақта әлемдік жаһандану үрдісінде
өзінің бірегей орнымен ерекшеленетін ұлттық экономикамызды қалыптастыра
алмаймыз.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын
алуда:
- экономиканың шикiзат бағыттылығы;
- әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
- ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың
босаңдығы;
- өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң төмендiгi;
- кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта
қалуы;
- ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
- отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi;
- ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды
тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық
ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы.
Зерттеу мақсаты мен міндеті. Зерттеудің негізгі мақсатына венчурлық
кәсіпкерліктің теориялық және ғылыми-тәжірибелік проблемаларын зерттеу,
Қазақстан экономикасындағы Ұлттық инновациялық жүйенің басымдықтарын
анықтау, елімізде венчурлық кәсіпкерліктің дамуы мен кәсіпорынның
инновациялық қызметіне талдау жасау.
Қойылған мақсатқа жету үшін мына міндеттерді орындау қажет:
✓ Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің
экономикадағы рөлін анықтау;
✓ Венчурлық капиталдың қалыптасу көздерін табу;
✓ Венчурлық қаржыландырудың шет елдік тәжірибесін қарастыру;
✓ Қазақстанда венчурлық кәсіпкерліктің даму жағдайы, жаңашылдық
принциптерін анықтау;
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасындағы венчурлық
кәсіпкерлік субъектілері табылады.
ХХ-шы ғасырдың ортасынан бастап үлкен пайда алып келетін адами-
зияткерлік құндылықтырға бағытталған жаңа бизнестің түрі пайда болып,
тиісінше ҒТП-ң дамуына айтарлықтай үлесін қосты. Бүгінгі таңда бұл бизнес -
венчурлық қаржыландыру атымен танымал. Ол ғылыми сыйымды әрі жоғары
технологияларға негізделген шағын және орта кәсіпкерлікке тікелей
инвестиция салуымен ерекшеленеді. Венчурлықтың біздің ел үшін әлі де
белгісіздеу, жұмбақтау бизнестің түрі екендігінде дау жоқ. Өйткені оның
соншалықты дамып кететініндей уақыт та өте қойған жоқ. Венчурлық капиталдың
мақсаты – тәуекелге бел буған кәсіпорынның аяғынан тұруына сол кәсіпорын
акцияларының белгілі бір бөлігін иемдене отырып, қаржы жағынан көмектесу.
Зерттеу пәні: венчурлық кәсіпкерлікті дамыту механизмдері мен
құралдары, олардың венчурлық бизнестің дамуына ықпал ету мәселелері болып
табылады.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізі ретінде индустриялық-
инновациялық саясатты жүзеге асыру проблемасын қарастырған отандық және
шетел ғалым-экономистердің еңбектері алынды. Жұмыста индустриялық-
инновациялық процестің дамуы, оның қаржыландырылуы мен несиеленуі бойынша
Қазақстанның заң және нормативтік актілері аумақты түрде қолданылған.
Зерттеудің ақпараттық негізіне шетелдік әдістемелік және анықтау
материалдары, шетел статистикалық органдарының ресми ақпараты, Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистикалық агенттігінің және өнеркәсіптік
кәсіпорындар мен компаниялардың мәліметтері, түрлі басылымдар, мақалалар
алынған.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы экономикалық дамудың қазіргі
сатысында венчурлық кәсіпкерлік субъектілеріне қолдау көрсетудің жаңа
механизмдері мен құралдарын ұсыну болып табылады.
Зерттеу үрдісінде келесі нәтижелерге қол жеткізілді:
- венчурлық кәсіпкерліктің даму кезеңдеріне салыстырмалы талдау жасау
негізінде венчурлық кәсіпкерлікті дамытудың объективті қажеттілігі
негізделді;
- венчурлық кәсіпкерліктің қазіргі даму барысын талдау арқылы оның
болашақ даму бағыттары айқындалды;
- венчурлық кәсіпкерлікті дамытуға негіз болатын экономикалық,
әлеуметтік және ұйымдастырушылық мәселелер анықталынды;
- венчурлық кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін проблемалар
анықталып, оларды жоюдың жолдары белгіленді;
- шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде оның ел ерекшелігіне сәйкес
келетін тұстары анықталып, оны қолдану мүмкіндіктері көрсетілді.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі танымал экономист-
ғалымдардың еңбектерінде баяндалған венчурлық бизнесті қалыптастыру мен
дамыту мәселелері жөніндегі пайымдаулар мен қорытындыларға және
монографиялық зерттеулерге сүйенеді. Сонымен қатар кәсіпкерліктің даму
теориялары жөніндегі танымал ғалымдардың ғылыми еңбектері, ғылыми –
тәжірибелік конференция материалдары, ғылыми және қолданбалы зерттеу
жұмыстары, шетелдік авторлардың, отандық экономистердің монографиялары, оқу
құралдары, сонымен қатар, заңды және нормативті-құқықтық актілер,
статистикалық жинақтар, құжатты материалдар құрайды.
Диссертациялық жұмысты жазу барысында әр түрлі экономикалық зерттеу
әдістері қолданылды: талдау және синтез әдістері, салыстырмалы және
факторлық талдау тәсілдері, бағалау, жүйелілік талдау әдістері, логикалық
және статистикалық тәсілдер.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Венчур еліміздің экономикасына үлкен
пайда алып келетіні сөзсіз. Сонымен қатар бүкіл әлемдік деңгейде
Қазақстанды үшінші қатарлы елдер санатынан алып шығып, индустриялды
мемлекеттер қатарына қосып, бірегей ұлттық экономиканың негізін қалайтыны
сөзсіз.
Зерттеу нәтижесінің жариялымы. Диссертациялық жұмыс бойынша 2 ғылыми
мақала жарияланды.
Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс 100 бет көлемінде
баяндалған, соның ішінде 11 кесте және 8 сурет бар. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен құрылған.
1. ВЕНЧУРЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Венчурлық кәсіпкерлік түсінігі, маңызы және инновациялық жүйенің
экономикадағы рөлі
ХХ-шы ғасырдың ортасына дейін мұнай, қару-жарақ, анаша саудасы, ірі
ойынханалар үлкен пайда алып келетін бизнестің түрлері болып есептелді. Бұл
бизнес түрлерінің бағыты мен табиғаты өте ауыр, әрі соңында адамдардың
физикалық, психологиялық, моральды құлдырауына алып келеді.
Алайда 50-ші жылдардан соң үлкен пайда алып келетін адами-зияткерлік
құндылықтырға бағытталған жаңа бизнестің түрі пайда болып, тиісінше ҒТП-ң
дамуына айтарлықтай үлесін қосты. Бүгінгі таңда бұл бизнес - венчурлық
қаржыландыру атымен танымал. Ол ғылыми сыйымды әрі жоғары технологияларға
негізделген шағын және орта кәсіпкерлікке тікелей инвестиция салуымен
ерекшеленеді. Венчур сөзі бір жағынан кәсіпорын, екінші жағынан тәуекел
деген мағынаны білдіреді. Венчурлық бизнес дегеніміз – пайда табу
мақсатында біреуі қаражатымен, екіншісі идеясымен инновациялық ғылыми
сыйымды өнім шығаруға бағытталған үлкен тәуекелге баратын кәсіпкерлердің
бірлескен жұмысы.
Венчурлық қаржыландыру акцияға қаражат салумен, биржалық ойынмен
байланысты болады.
Қаражат акциялары әлі қаржы нарығына шығарылмаған кәсіпорынға салынады.
Венчурлық капитал шағын жоғарытехнологиялық кәсіпорынға салынады.
Венчурлық капитал жаңа компанияларға орта және ұзақ мерзімге беріледі,
әрі өмірлік цикл аяқталғанға дейін венчурлық капиталистің қалауымен қаражат
қайта алынбайды.
Венчурлық қаржыландыру үлкен табыс алып келіп тұрған компанияға емес,
потенциялды даму мүмкіндігі бар жас компанияларға беріледі.
Венчурлық капитал дәстүрлі емес, жаңа компанияларды қолдауға жұмсалады.
Бұл бір жағынан тәуекелді арттырса, бір жағынан үлкен пайда алып келеді.
Венчурлық капиталист, 5-7 жылдан кейін өзінің қаражатын компаниядан
қалай алатынын анықтап алуы тиіс.
Қаржыландырудың жетістігі компанияның акциясының құнының өсуімен
анықталады.
Кәсіпорын 3-5 жылдан соң қор нарығына акциясын сатуына болады. Әдетте,
венчурлық капиталистер алғашында салған капиталын 5-10 есеге өсіруін
қалайды. Әрі олар сол мақсаттарына жетеді. Мысалы, Ресейде біраз ғалымдар
мықты имунитет қалыптастырушы Тимоген дәрілік препоратын ойлап тапқан үшін
аз ғана мыңдаған доллар жұмсалған. Бұған бірден бірнеше ел қызығушылық
танытты. Тіпті соңында таурды шығаруға рұқсат берілетін лицензиясының өзін
АҚШ бірнеше миллион долларға сатып алды. Сонымен қатар 1975-1979 жылдары
танымал емес шағын жоғарытехнологиялық Apple Computer атты американ
компаниясы біраз инвесторлардан 7 миллион доллар алған еді. 1980 жылы 12
желтоқсанда жоғары сұраныспен компьютер шығарып сататын кәсіпорын, өзінің
акциясын қор нарығына шығарғанда, бұл құнды қағаздардың бағасы бірақ күнде
шарықтап кеткені соншалық 1,7 миллиард долларға көтерілген. Кәсіпорынның
негізін қалаушы 25 жастағы Стивен Джобс 24 сағаттың ішінде акция пакеті 4
миллиард долларды құрайтын миллиардер болып шыға келді.
Бұдан біз мынадай тұжырымға келеміз венчурлық бизнес бұл жаңа
идеялармен инновациялық тауарлардың кілті болып табылады. Венчурлық
қаржыландырудың тағы бір ерекшелігі ол модамен бірге жүреді. Мысалы, 80-ші
жылдары сидиромдарға қатты қызығушылық пайда болған еді, дәл сол кезде
венчурлық капиталистер соған қаражатты көп бөлді. Кейін бұл сәннен кете
бастады, тиісінше қаржыландыру да азайды. Ұялы телефондар пайда болғанда
тура сондай көрініс байқалған (қазір ұялы телефондар шығаратын
кәсіпорындарға қиындық туды, тауар нарығы толы, сұраныс азайды, ал мұндай
кәсіпорындардың саны жетерлік). Уақыт өтумен дербес компьютерге деген
сұраныстың азаятыны сөзсіз. Сонымен бірге бұл салаға да венчурлық
қаржыландыруда қысқарады. Себебі венчурлық қаржыландыруды өмір бойы
қызықтыратын саланың болуы мүмкін емес. Тек венчурлық капиталистер
өздерінің активтерін ұлғайтуға мәңгі ұмтылуы мүмкін.
Венчурлық қаржыландыру басқа қаржыландырулардан, соның ішінде банктік
несиеден қандай айырмашылығы болуы мүмкін:
1. Инвестор өз қаржысын акцияға салады.
2. Инвестор жаңа кәсіпорынға көмектеседі (кеңес береді, тәжірибесімен
бөліседі, таныстар табады).
3. Тоқсандық, жылдық пайыздық төлем талап етпейді.
4. Банктер тәуекелі жоғары әрі ұзақ мерзімге қаржы беруден сақтанады.
5. Венчурлық капитал беруші акционері ретінде сәтсіздіктерді де,
жауапкершілікті өзінің мойнына алады. Кәсіпорынның негізін қалаушы мен
инвестор әріптес ретінде жұмыс істейді.
Егерде венчурлық инвестордың қаражаты жетпейтін болса, онда ол
компаниямен бірге бес тәуекелі жоғары деңгейлерді өткенше жаңа, қайта жаңа
қаржы көзерін іздейді. Бес даму деңгейінен кез келген жоғары технологиялы
компания өтеді:
1. Компанияның пайда болуы.
2. Алғашқы маңызды инвестициялық венчурлық капиталды тарту.
3. Ғылыми сыйымды өнім шығарған дейінгі компанияның дамуы.
4. Компанияның жоғары рентабельді болғанынша кеңеюі, жоғары пайда алып
келуі мен акцияларының қорбиржасында сатылуы пайдалы болғанынша.
5. Компанияның қор нарығында(немесе арнайы биржаларда) акцияларының
сатылуы және көп мөлшерде пайда алып келуі.
Әр деңгейде қаржыландыру тәуекелі әртүрлі. Ең алғашында кез келген
жоғары технологиялы компанияның негізін бір техник немесе ғалым қалайды.
Бұл кезде инновациялық идеядан басқа ештеңе жоқ. Не бұл адамның өзінің
бизнесі жоқ, не венчурлық компанияны басқару тәжірибесі жоқ, не бизнес
жоспары жоқ, өнімі үшін арнайы нарық жоқ, не өнімге деген сұраныс та жоқ,
ең маңыздысы өнімнің өзі жоқ, тек қана идея ғана. Әрине бұл деңгейде тәекел
өте жоғары болатыны сөзсіз. Осындай уақытта тек венчурлық капиталистер ғана
бұндай тәуекелге бара алады. Бұндай батыл адамдар болмағанда жоғары
технологиялы компаниялар тіпті болмаушы еді. Жақсылыққа орай, қайтпас
қайсар мінезді, өзіне деген сенімі мол, дәл венчурлық бизнесқа керекті
қабілеттері бар,белгілі бір категориялы іскер адамдар бар. Дәл осы
қасиеттер жаңа компаниялардың жұмысын жетістікке алып келеді және қазіргі
заманғы экономиканың дамуына өте керек болуымен ғана қоймай, оның дамуының
лакомативі болып табылады.
Жаңа жоғары технологиялы компанияларды қаржыландыру сөзсіз әрқашанда
жоғары тәуекелмен байланысты. Себебі инновациялық жбалардың барлығының
табыс алып келетінін ешкім көрегендікпен дәл 100% сенімділікпен айта
алмайды. Салмақты түрде қадам басу мен салиқалы тәуекел, тіпті 100%
сенімділік болмаған жағдайда да саналы тәуекел дамудың қайнар бұлағы болып
табылады. Жаңа құрылғалы жатқан компаниялар көбінесе ынталы дамдардың өз
қаржысына басталады, немесе біреуден қарызға алған қаражат болуы мүмкін.
Дегенмен көп жағдайларда бұндай компаниялар шектеулі қаржы көздеріне ие.
Сондықтан қосымша қомақты қаржысыз жаңа, жоба, жаңа жұмыс, жаңа бизнес ,
жаңа ғылыми – техникалық өнім болмаушы еді. Алғашқы қадамнан кейін ақ
компания негізін қалаушылардың жеке материялдық ресурстары біте бастайды,
сосын оларға жаңа қомақты көлемде инвесторлар іздеуге тура келеді. Бұл
деңгейдегі компанияны қаржыландырушылар тізімі өте аз болмақ. Банк несиесі
туралы айтсақ, жоғары дәрежедегі тәуекелден қорқып, әрине сонымен қатар
жаңа компанияның несиелік тарихы болмағандықтан да бір де бір банк несие
бермейді. Себебі банктер пайда болған жаңа компания тіпті болмайтын,
тұрақты кепілдемелерді талап етеді. Мұндай жағдайда жалғыз әрі нақты
қаржыландыру көзі венчурлық капитал болмақ. Дегенмен жаңа компанияларды
венчурлық капиталистер құшақ жая қарсы алмайды. Себебі венчурлық
капиталистерді жоғары технологиялы жас коипанияларды қаржыландыруға
тартудың өзі оңай емес. Мұндай капиталды алғаннан кейін шағын жоғары
технологиялы компаниялар мүлде басқа жаңа сапа деңгейіне өтеді. Осы сәттен
бастап венчурлық капитал есебінен дамып отыратын, венчурлық кәсіпорын болып
есептеледі. Жетістікке жеткен жағдайда бұл кісіпорындар жаңа
технологияларды еңгізу арқылы оның кең көлемде таралуын қамтамасыз ету
арқылы, өнім өндірудің аз уақыт аралығында өсу қарқынын көрсетеді, соның
ішінде экспортқа бағытталған өнім өндіру, жаңа жұмыс орындары мен салынған
қаржының жоғары табыстылығын қамтамасыз етеді. Мұндай жетістікке жету көп
компаниялардың күш-қуаты жете бермейді. Алғашында барлық венчурлық
компаниялар аз ғана штаттық әріптестері болады, активтерінің өтімділігі
тіптен болмайды. Мұндай компаниялардың болашағы белгісіз.
Мысал келтірсек, Хьюлетт пен Паккардтың тарихы көпке танымал. Олар
өздірінің өлшеуіш приборларын ескі гаражда ойлап тапқан. Бұл гаражды олар
таныстарынан аз ғана ақшаға жалдап отырған еді. Кейін олар осы приборды
өндіру үшін венчурлық капиталды тартқан болатын. Бұдан кейін бұл екеуі
активтері біршама млрд. долл. құрайтын, әлемге танымал компютерлік
компанияның негізін қалады.
Екі хатшының өмірі туралы айтсақ та болады. Стив Джобс пен Стив Возняк
Apple ІІ компютерін ойлап шығарған болатын. Алғашында мүлдем қаражаты
болмағаннан өз хатшыларына келісілген жалақыны бере алмағаннан, Компания
акцияларымен компенсация жасап отырған. Жұмыстары өрге қарай дамалай
бастағанда, бұл екі жас қыздар өздірінің бұрынғы жұмыстарын тастап кетті,
себебі олар миллионерлер болып кетті.
Бұған қарап отырып венчурлық қаржыландыру жоғары эффектілі бизнес және
жоғары технологиялы компанияларды қаржыландырушы ғана емес, сонымен қатар
қаржы жүйесі мен экономиканың нақты секторымен конструктивті арақатынасы
көрсетеді.
Венчурлық капиталдың басқа қаржыландыру көздерінен жоғары технологиялы
компаниялар үшін келесідей басымдық артықшылықтары бар:
❖ Компанияның болашақтағы дамуы үшін және барлық этаптардан сәтті өтуі
үшін, ол қаржылық база құрады.
❖ Ғылыми сыйымды өнімді өндіретін компаниялар үшін ұзақ мерзімді
қаржыландырылады.
❖ Компания брлық этаптардан өткенше венчурлық капиталистаер пайыздық
төлемдер талап етпейді.
❖ Жоғары технологиялы компанияларға инвестицияланған венчурлық капитал,
өте жоғары табыс алып келеді, тіпті кей жағдайларда 10 есеге көп
болады.
❖ Инвестор өз ақшасын сала отырып, нағыз іскер әріптес болады. Ол тек
қана қаржылық көмек көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар
консультативтік, эксперттік, ұйымдастырушылық көмегін тигізеді.
❖ Ең маңыздысы венчурлық капитал ғылыми-техникалық сфераның
коммерциялануына ықпал жасайды.
❖ Венчурлық капитал шағын жоғары технологиялы компаниялардың қызметі
үшін арнайы орта мен ыңғайлы жағдайлар жасайды.
❖ Жаңа жоғары технологиялы компанияның дамуының қай деңгейінде болса да
әсіресе венчурлық кәсіпорынның алғашқы деңгейінде венчурлық
қаржыландыру болады.
Венчурлық қаржыландырудың жарты ғасырлық тәжірибесі көрсе ткендей,
бизнестің бұл түрі кәсіпкерлерге де, венчурлық капиталисттерге де тиімді
әрі ыңғайлы.
Мұнда мынандай үш маңызды сұрақтар туады:
1. Шағын компаниялар дегеніміз не?
2. Венчурлық капитал не үшін шағын компанияларды қаржыландырады?
3. Не себепті венчурлық капитал жоғары технологиялы компанияларды
қаржыландыруды маңызды санайды?
Шағын кәсіпкерлік деген түсінік кәсіпкерліктің құрамдас бөлігінің бірі
ретінде, ең алдымен кәсіпорынның көлемділік сипатымен байланысты.
Кәсіпкерлік шағын кәсіпкерлікке, айналым көлеміне, жұмысбасытлар санына,
кіріс немесе табыс көлемінің бағасына қарай жатқызылуы мүмкін. Шаруашылық
есепке алу дамымаған және инфляция жоғары болған жағдайда жұмысбастылар
саны ең керекті критерий болып табылады.
Ресей Федерациясындағы шағын кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау
туралы заңында жұмысбастылар саны төмендегідей болып келетіндерді шағын
кәсіпорындарға жатқызуды ұсынады:
❖ өнеркәсіпте – 200 адамға дейін;
❖ құрылыста – 100 адамға дейін;
❖ көтерме саудада – 50 адамға дейін;
❖ ауыл шаруашылығында – 50 адамға дейін;
❖ ғылымда және өндірістік емес өрісте – 25 адамға дейін;
❖ бөлшек саудада – 15 адамға дейін.
Сондай-ақ шағын бизнес сферасына өздерінің тәуелсіз меншігі бар,
шаруашылық еркіндікке ие және өз қызметі сферасында үстемдік етпейтін
фирмалар жатады. Көптеген шетелдік зерттеулер шағын кәсіпорындарға 50
адамнан аспайтын жұмысшылар бар және сату көлемі 20 млн доллардан аспайтын
фирмаларды жатқызады. Бірақ бұл көрсеткіштер шартты болып табылмайды.
Шағын кәсіпорындар, үнемі жаңарып тұратын номенклатурасымен және
ассартиментімен, аз ғана партияда өнім дайындау, шектеулі тұтынушылар
жағдайында елеусіз материалдар мен шикі затты қолдану қажет болған жағдайда
пайда болады. Сонымен, шағын кәсіпорындар нарықтың салыстырмалы толған
кезінде жекелеген тапсырыстарды есепке алып өнімді аяқтайды, яғни ұсақ –
түйек өнімдер өндіріледі. Сонымен қатар, шағын кәсіпорындар қызметтің
барлық саласында нолдік нәтиже алумен байланысты жоғары тәуекелге ие болып
табылады. Бұл әрі инновациялық қызмет, әрі жаңа технологияны игеру. Өнімнің
жаңа түрін игеру. Шағын кәсіпорындардың капиталымен тәуекел, іріге
қарағанда қоғамға аз шығындар алып келеді, сондықтан мемлекет шағын
кәсіпорындарды құру және дамыту үшін арнайы жеңілдіктер тәртібін тағайындау
керек.
Шағын бизнестің артықшылықтары мен ерекшеліктеріне көптеген адамдардың
ойы бойынша, нарыққа тек ірі капиталы бар кәсіпорындар ғана қол жеткізулері
мүмкін, ал шағын кәсіпорындар үшін орын жоқ. Басты аргумент ретінде шағын
бизнестің қуатты ірі компаниялармен бәсекелестікке түсе алмаитындығы. Ал,
егер дұрыс тұрғыдан қарастырсақ, шағын бизнестің тиімді бәсекелес болуының
бірнеше себебін көрсетуге болады. Біріншіден, шағын кәсіпорындыр үшін 0,5 –
1 жыл ішінде өздерінің стратегияларын өзгерту қиындық тудырмаиды, ал ірі
кәсіпорындар үшін 5 – 6 жыл қажет. Екіншіден көпшілігі қателесіп инновация
ірі кәсіпорындардан жүреді деп ойлайды, ал статистика болса, Екінші
Дүниежүзілік соғыстан кейін 95 % инновациялық технология шағын және орта
бизнес сфераларынан шыққанын көрсетіп отыр. Шағын кәсіпорындардың ірі
кәсіпорындарға қарағанда капиталының күйіп кету тәуекелі төменірек, және де
әртүрлі инновациялық технологияларды енгізуден қорықпайды.
Шағын жаңа жұмыс орындарын қамтамасыз етуі сияқты артықшылығын көрсету
қажет. Әсіресе, бұл елде кризис және жұмыссыздық кезеңі болған кезде
артықшылыққа ие, өйткені ірі компаниялар қызметі экономикалық кризиске
байланысты болғандықтан, жаңа жұмыс орындарын ұсына алмайды. Американ-
Экспресс ( 1987 ) мәліметтері бойынша шағын өнеркәсіптерде қалыптасатын
жұмыс орындарының өсу қарқыны тұрып қалған ірі компанияларға қарағанда 3
есе көп.
Шағын бизнестің келесі бір тиімді ерекшелігі коллективті еңбекке
ұмтылуы, жұмыс орнын сақтап қалуға тырысу және пайдаға қатысуға негізделген
жұмыстың нәтижесінің максималды болуына мүдделілік болып табылады. Ірі
компаниялар кәсіби менеджерлерді жалдайды, ал олар акционерлердің барлық
талпыныстарының ерекшеліктерін білмейді, нәтижесінде басқару проблемаларына
алып келеді, ал шағын кәсіпорындарда құрушының өзі менеджер, бір тұлға,
сондықтан бұл жерде ешқандай түсініспеушілік мәселесі туындамайды
Ең маңыздысы шағын кәсіпорындар инновациялық үрдістің дамуында орны
ерекше. Себебі олар әрқашан новаторлық идеялармен жұмыс атқарады, осы жаңа
технологиялардың тез арада пайдалануына және таралуына септігін тигізеді.
Бұны әлемдік тәжірибе дәлелдеп отыр. Әрі бұл сондай заңдылық. Шағын бизнес
тез арада өндірісін инновациялық өнім шығаруға бейімдей алады.
Шағын венчурлық компаниялардың артықшылықтары:
□ Жұмыс орындарын тез көбейтеді.
□ Ғылым мен өнеркәсіп арасында байланысты күшейтеді. Ғылым –
технология - өнеркәсіп – нарық.
□ Елдің ғылыми-техникалық потенциялының дамуына қаржылық та рухани
тұрғыда да көмегін тигізеді.
□ Өнеркәсіптің инновациялық бағытталуын өрістетеді.
□ Ғылыми сыйымды тауарлардың бәсекеге қабілеттілігін көтереді.
□ Аймақтарда өндіріс инфрақұрылымдарының дамуына, әлеуметтік-
экономикалық жағдайдың жақсаруына септігін тигізеді
□ Ғылыми білімге деген сұранысты жоғарлатады.
□ Шағын фирмалардың шығарған технологиялары, ірі фирмалар мен
корпорациялардың дамуына жағдай жасайды.
□ Жаңа тауарларға деген тұрғындардың сұранысын оперативті түрде
қанағаттандыруына жол ашады.
□ Экономиакалық, энергетикалық, ақпараттық, экологиялық, сатушылық,
сонымен қатар елдің қорғаныс қабілеттілігін жаңа бір деңгейге
көтереді.
Венчурлық компанияның өмірлік циклы.
Ғалымда немесе өнертапқышта идея туғаннан бастап, бәсекеге қабілетті
ғылыми сыйымды өнімінің нарыққа шыққанға дейін біраз жылдар өтетіні
белгілі, оны мынандай кезеңдерге бөлуге болады:
1) идеяның пайда болуы;
2) дән егетін кезең;
3) басталу кезеңі;
4) алғашқы ертерек кезеңі;
5) екінші ертерек кезеңі;
6) үшінші ертерек кезеңі;
7) өнімді комерциялау кезеңі;
8) тұрақты даму кезеңі;
9) өндірісті кеңейту және өсіп келе жат қан сұранысты қанағаттандыру
кезеңі;
10) акцияны сатуға дайындау кезеңі;
11) компанияның үлесін оның менеджменті мен әріптестерінің сатып алуы
немесе сырттан сатып алынуы;
12) компанияның сатылуы немесе оның көп бөлігінің инвесторға сатылуы
13) акциялардың ашық шығарылуы мен оның қор нарығында орналасуы;
14) акциялардың қор биржасында өтілуі;
15) компания басшларының инвесторларға венчулық капиталы мен табысын
қайтаруы;
16) стратегиялық әрі тактикалық жоспарлармен компанияның жаңа
иелерімен, компанияның ары қарай дамуы.
Шағын жоғары технолдогиялы компанияның графикалық өмірлік циклі 1-
суретте көрсетілген. Бұл сурет көрсетіп отырғандай компанияның негізгі
иелерінің ауысуынан кейінгі тағдыры әр түрлі болуы мүмкін. Кейбір
жағдайларда қосымша инвестициялар, модернизациялау мен компанияның жұмыс
стилінің өзгеруі оның ары қарай кеңеюіне жол ашады, тіпті бұрынғыдан да
рентабельді болады. Компанияның қызметіне өзгерістер еңгізбеген жағдайда да
сол күйі рентабельді болып қала береді. Қаржылық экономикалық жағдайының
құлдырауы, басшыларының қате стратегия қолдануынан немесе тұтынушыларда сол
тауарға деген сұраныстың төмендеуінен болуы мүмкін.
Кез келген шағын жоғары технологиялы компанияның дамуы венчурлық
қаржыландырумен тығыз байланысты. Венчурлық кәсіпорынның қаржылындырылуы
үш этаптан тұрады:
1) инвестицияға дейінгі;
2) инвестициялау кезіндегі;
3) инвестициядан кейінгі.
16
Өтімділікті қамтамасыз ету
кезеңі
12 13 14 15
11
10
Тұрақты даму кезеңі
9
8
7
Жаңа даму
кезеңі
6
5
4
Алғашқы қадамға Алғашқы
қадам
дейінгі кезең
3
1 2
1-сурет – Венчурлық компанияның өмірлік циклы
Бұлардың әр қайсысының өзінің құрылымы, ерекшеліктері бар.
Инвестицияға дейінгі кезең:
1) жобалық идеяны дайындау;
2) ұсынысты реттеп, қаржыны іздеу;
3) потенциялды инвесторларды іздеу;
4) бастапқы бизнес-жоспарды дайындау;
5) потенциялды инвесторлармен алдын-ала сұхбат жүргізу;
6) бизнес-жоспарды толық дайындау;
7) инвестиция көлемі туралы келісім-шартты дайындау, жобаны қаржыландыру
шарттары, инвестициядан шығу жолының нұсқасы мен табысты бөлісу туралы.
Инвестициялау кезіндегі:
а) инвестицияның алғашқы траншын қабылдау;
ә) компанияны ұйымдастырудың алғашқы этапы;
б) іскерлік моделін дайындау;
в) маркетингті ұйымдастыру;
г) өнімнің алғашқы партиясын шығару;
д) нарықтың белгілі бір сегментін жаулап алу;
е) өнімді жарнамалау;
ж) инвестициядан шығу үшін қаржы іздеу;
з ) инвестициядан шығуға дайындық;
и) инвестормен бірге инвестициядан шығудың ең ұтымды жолын таңдау;
к) таңдаған жолмен инвестициядан шығу;
л) инвестордың қаражаты мен табысын алуы, компания басшылығының ары
қарайғы жұмысын жоспарлау.
1-кесте – Инвестициядан шығу кезінде акцияларды жариялы түрде шығарудың
артықшылықтары мен кемшіліктері
Артықшылықтары Кемшіліктері
Сұраныс болған жағдайда, Инвестициядан шығудың басқа түрлеріне
жоспардан көп дәрежеде табыс қарағанда шығыны көп, оған заңгерлік
алуға болады. қызмет, қаржылық консультант, қор
Компанияның ары қарайғы дамуына биржасының жұмыскерлері, сонымен қатар
қосымша қаражаттың пайда болуы. белгілі бір жарнамалық компания болуы
Акцияны сатып алушы жаңа керек.
инвесторларға кең қолжетімді Компанияны бақылаудан үзіп алудың
болуы, кейін сұраныстың көбеюі. мүмкіндігі.
Компанияның статусын көтерумен Инвестор мен компания басшылығына
оған қоғамдық пікір қалыптастыру,жағымсыз мәмлелердің жасалып қалу
яғни компанияның өзіндік мүмкіндігі.
жарнамасын қалыптастыру. БАҚ өкілдерінің компания қызметін
Компания персоналдарын акция үздіксіз қадағалауы.
алуға мотивациялау, яғни Жаңа акционерлердің мүдделері мен
компанияның капиталын ұлғайту. талаптары.
Компания басшыларының мүдделерінеҚор нарығына орналастыру кезінде
сәйкес келуі. акцияның құнының түсіп кетуі .
Акцияларды жариялы түрде шығаруғаВенчурлық капиталисттің иннвестициядан
дайындаған кезде, компанияны бірден толық шығуын қамтамасыз
сатудың пайдалырақ ұсыныстың етпейді.
болуы мүмкін. Акцияның үздіксіз иегері болып жүруі,
Компания басшылығы мен капиталдың толық өсуіне кері әсер етуі
инвестордың белгілі бір пакет мүмкін.
акцияны сақтап ары қарай Шағын компаниялардың акциялары қор
бизнестің дамуына бірге қатысуынанарығында орналастырылмайды, сондықтан
болады. жаңа акционерлермен сатып алынбайды.
10) Компания жарнамасы, акцияны шығару
әрқашанда инвесторлар тарапынан
қосымша қаржыландыруды талап етеді.
Инвестициядан кейінгі кезең:
Бұл кезең инвестормен іскерлік қарым-қатынастың тоқтауымен
ерекшеленеді. Венчурлық бизнес субьектісіне әр қандай жағдаймен тиесілі
болады.
Кәсіпкер мен басшылары үшін:
а) компанияның өз бетімен дамуы немесе ірі кәсіпорынға мүше болуы;
ә) қыметінің сәл өзгеруімен жаңа компанияның құрылуы;
б) мүлдем жаңа компанияның құрылуына дайындық.
Бұрынғы инвестор үшін:
а) қайтып келген венчурлық капиталдың бағытталуы;
ә) одан да ірі жобаларды қаржыландыруға қатысуы;
б) жаңа технологияларға жеке инвестиция жасауы.
Инвестицияға дейінгі кезең үлкен көңіл бөлуді талап етеді, себебі дәл
осы кезеңде инвестор мен кәсіпкердің үйлесімді жұмыс істеуі компания
жұмысының алдағы уақытта эффектілі болуына жол салады.
2-кесте – Инвестициядан шығу кезінде компанияны сатудың артықшылықтары
мен кемшіліктері
Артықшылықтары Кемшіліктері
1. Сатып алушы компанияға төлем 1. Өз тәуелсіздігі мен жұмысын жоғалтып
берумен қоса, компанияның алатын менеджерлер аз емес.
нарықтағы үлесіне төлем беруге 2. Бизнестің бұл сферасындағы
дайын, тіпті жаңа нарыққа шығуына компанияны иемденуді қалайтын адамның
қолдау жасайды. болмай қалуы.
2. Инвестор бірден толық ақшалай 3. Компанияның ары қарайғы дамуына
түінде инвестициясын және табысын ешқандай кепілдіктің жоқтығы, яғни
қайтарып алады. сатып алушыға үлкен тәукелдің қалуы.
3. Сату және сатып алу актімен 4. Бір ғана капитал иегеріне үлкен
қосымша шарттардын басқа ешқандай қаражат көлемінің дәл сол уақытта
документ талап етілмейді. төленуі, акцияны сатып алған кезде
4. Сату және сатып алу процесі тезтәуекел көп сатып алушыларға түседі.
әрі ыңғайлы, акцияны қор нарығына
шығаруға қарағанда.
5. Бұл компанияның көп емес
активтерімен инветициядан
шығуының жалғыз нақты нұсқасы.
Демек, жоғары технологиялы компанияның өмірлік циклі жалғасып жататын
күделі этаптардан тұратын байланысты құрайды.(2-ші сурет) Әр этаптың
ұзақтығы кең көлемде тербелуі мүмкін, жобалардың жарыққа шығуы оның
күрделілігіне байланысты әр уақыт кезеңінде әр түрлі шығын жұмсалуын талап
етеді. Кейбір жағдайларда ғалым мен технологта идея пайда болғаннан бастап
бәсекеге қабілетті өнім шыққанға дейін бір жылда жетеді, ал шыққан өнім мен
қызмет үлкен сұраныспен қолданыла бастайды, бұл өз рнтінде компанияның
активтерінің тез өсуін және жоғары өтімділігін қамтамасыз етеді. Ал енді
келесі бір жағдайда жаңа өнімді шығаруға көп жылдар өтеді. Бұл үлкен
өндіріс талаптарына сәйкес лабораторияны қоюдың қиындығына, жаңа өнімді
шығаруда өнеркәсіпті ұйымдастыруға және жаңа өнімге үлкен дәрежеде
тұтынушылық сұранысты қалыптастыруға байланысты.
Белгілердің түсініктемесі:1) Алғашқы қадамға дейінгі кезең; 2) Алғашқы
қадам; 3) Жаңа даму кезеңі; 4) Тұрақты даму кезеңі; 5) Өтімділікті
қамтамасыз ету кезеңі; 6) Инвестициядан шығу кезеңі.
Үшінші бір жағдай – компанияны кеңейту үшін қаражат көздерін көп уақыт
іздеуге тура келеді, компания басшылығымен инвестор компанияны сату мен
инвестициядан шығуды немесе акцияны ашық жариялауы шарт. Соған қарамай әр
этаптың ұзақтығы қалыптасқан тәртіп бойынша 5-7 жылдан аспайды. Тек кейбір
жағдайларда венчурлық капиталистпен өзара келісімге байланысты он жылға
созылып кетуі мүмкін. Бірақ бұл өте сирек болады, себебі компанияның
рентабельді болып жоғары дәрежедегі өтімділігін қамтамасыз ету үшін 7 жыл
жеткілікті.
жылдар
5
4
3
2
1
0 1 2 3 4
5 6 этаптар
2-сурет – Шағын жоғары технологиялы компаниялардың өмірлік циклы
Жалпы венчур туралы айтқан кезде инновация ұғымынан алшақ кетуге
болмайды. Себебі бұл екеуі өмірлік кезеңдерінде бір-бірінен ажырамай
ұштасып жатады. Инновацияны кең ұғым ретінде қарастырсақ, ал венчур оны
тудырушы. Инновация магнитофон болса, венчур оның батарейкасы сияқты,
инновация үлкен машина болса, венчур оның аккумуляторы, инновация қоғамның
соғып тұрған жүрегі болса, венчур оның күре тамыры десем қателеспеспін.
Себебі, венчурсыз инновацияның дамуын елестету қиын, венчур инновацияның
дамуына өзіндік рең қосады, сонымен қатар ол базалық инновацияның негізі
болып саналады. Сонымен инновация дегеніміз не? Оның қандай экономикалық
мәні бар? Деген сұрақтарға жауап іздесек.
Инновация түсінігі алғаш рет XIX ғасырдың ғылыми зерттеу жұмыстарының
кейбір элементтерінің бір мәдениеттен екіншілеріне енгізулерін білдірген.
Мұндағы негізгі ой ол еуропа дәстүрін ұлттық африкалық және азиялық қоғамға
бағыттау болды. Тек XX ғасырда ғана техникалық инновация заңнамаларын
зерттей бастады.
Инновацияның негізгі фунцияларының бірі, ол революцияландыру және
реформалау арқылы өндірістегі мүмкіндіктерді жаңарту және әртараптандыру.
Осындай үлгілік даму үрдісі тауарлардың жаңа түрінің шығуына және ескі
тауарлардың жаңаруына себеп болады, ал ол өз тарапынан шикізат шығарудың
жаңа жолдарын табу, нарық өтімі, өндірістің жаңадан ұйымдастырылуы.
Й. Шумпетердің 1911 жылы шыққан Экономикалық теорияның дамуы
кітабында инновация түсінігін қамтамасыз ететін келесі бес жағдай
қарастырылған:
1) Жаңасын жасап шығару, яғни тұтынушыларға белгісіз жағдай, ол
игіліктер немесе осы игіліктерге жаңа сапа енгізу;
2) Жаңасын енгізу, яғни берілген өндіріс саласында практикалық
белгісіздік жағдай, оның негізінде жаңа ғылыми ашулар және коммерциялық
әдістердің тауарлардың сәйкесінше қолдануы;
3) Жаңа нарық өтімін игеру, яғни бұл нарықта берілген өндіріс саласы
әлі ешбір елде бұл нарықтың алдыңғы уақытта болды ма, болмады ма
белгісіздігіне тәуелсіз қамтылуы;
4) Жаңа шикізат көздерін шығару, яғни бұл бастаманың алдыңғы уақытта
қарастырылмағанына байланысты құру туралы мәселелер;
5) Сәйкесінше қайта ұйымдастырушылық жүргізу, мысалы, бір кәсіп
орындағы монополиялық жағдайдың үзілуі немесе басқа кәсіпорындағы
монополиялық жағдай.
Й. Шумпетер нақты инновациялық қызметті экономиканың динамикалық
мінездемесі ретінде өндірісті қолдайтын институтционалдық механизмді
инновациялық жүйе тұрғысында қарастыру. Инновация екі жағдайда экономикалық
динамикаға әсер етеді: бір шетінен экономиканың ашылуына жаңа жағдай
жасайды; екінші шетінен ұлттық бағытта мүмкін болмайтын ұсыныстар енгізеді.
Ф. Хайек көзқарасы бойынша инновацияның негізін анық емес білімдер
концепциясы құрады. Әрбір индивид білімнің ерекшелігімен қамтылған, ал ол
оны тек белгілі бір шешім шығарғанда ғана өзінің қатысуымен жүзеге асырады.
Ең тиімді координатор ретінде, яғни қамтылған ақпараттық жүйені қолданатын
орта - нарық. Хайек бойынша ақпараттық нарықта анықталмаған аймақты талдап
оны жүзеге асыру, ол келешекке бағдар алу ретіндегі бәсекелестікте
таңдамалы тұтынушылар және оларды қамтамасыз ететін жаңа құралдарды шығару.
Осыған орай экономикалық қызметтің екі түрін шығаруға болады – инновациялық
және репродуктивті. Инновациялық экономикалық қызмет тек экономикалық
бостандық кезінде ғана жүзеге асады.
Еуропалық зерттеулерде инновациялық мәселелер екі тұрғыда
қарастырылған. Біріншіден, инновация ол техникалық ғана емес, сонымен қатар
экономикалық және әлеуметтік құбылыс болып келеді. Инновациялық шешімдердің
негізгі мақсаты – құйылған ресурстан өнім шығарылымы деңгейін көтеру.
Қазіргі экономикалық түсінік бойынша инновация сұраныс ортасында жататын
құбылыс, яғни тұтынушылар ресурстарының бағалылығын және пайдалылығын
өзгертетін фактор. Екіншіден, инновация өндіріспен тығыз байланысты
экономикалық және әлеуметтік теориялар негізіндегі өзгерістерді нақты,
табиғи және де тиімді құбылыс ретінде қарастыру болып табылады. Бұл өзгеріс
жетістікке жету құралы ретінде қолдануға болады.
Инновациялық мәселелерге отандық ғылымда көптеген зерттеулер арналған,
бірақ мұнда айта кететін бір мәселе ол бұл инновациялық ғылымның аяғына
тұра бастауы ғылыми-техникалық прогресстің концепция шеңберінде жүргізуі.
Инновация сонымен қатар зерттеулердің іргетасы, теориясын қамтитын ғылыми-
техникалық саясат шеңберінде ғана емес, сонымен қатар инновацияның
аяқталушы міндеттері, ғылыми және инженерлік кадрларды даярлау және т.б.
Инновация термині қолдану аясына байланысты процесс немесе процес
шешімі. Заттық тұрғыда инновация – жүйедегі ойдың, қызметтің немесе
материалдық объектінің жаңаруы нәтижесінде қабылдаушы және қолданушы
белгілерінің жүзеге асуы.
Инновация – жаңа шыққан пайдалы шешімнің пайда болуы, қайта жасалуы,
бейімделуі және қолданылуы. Қабылданған кең ауқымды ойдың ерекшелігіне
байланысты инновациялық процесс жаңа тауарлардың, қызметтердің, өнімнің,
технологиялардың нарықта шығуы мен енгізілуі тұрғысында тоқтап қалмайды.
Бұл процесс енгізуден кейінде үзілмейді, яғни инновацияның таралу шегіне
байланысты жетілдіріледі, ал ол тиімділікке және жаңа қасиеттердің даму
нәтижесінде нарықтың, тұтынушылардың жаңа қолдану аумағын ашылуына әкеледі.
Инновация сонымен қатар ғылыми-техникалық жаңалықтармен мінезделеді. Ғылыми-
техникалық жаңалық ол тек жаңаның қасиеті емес, сонымен қатар жаңадан
шығару. Мұндай көрсеткіш тұтынушыларды қызықтыра бермейді, оларға тек
тиімді әсер алу керек. Өндіріске бұл жаңалық қызықтырақ, өйткені ғылыми-
техникалық білім өндірістің ерекше жағдайы ретінде қарастырылған.
Инновацияның жаңадан енгізілу түріне байланысты екі негізгі топқа
бөлуге болады: заттық (материалдық-техникалық) және әлеуметтік. Материалдық
жаңалық енгізуге техника (құралдар, саймандар), технология (өндірістік
процесстер), өнеркәсіп метериалдары (шикізат, соңғы өнім).
Инновацияның өндіріске әсер ету жаңалықтарын немесе инновациялық
потенциалын келесі түрге бөлуге болады:
1) ұлы инновациялар, нәтижесінде өндіріс салаларының, басқару
моделдерінің, экономикалық даму темпінің түбірлі өзгерісі орын
алды. Ол негізінен ғылыми зерттеулер нәтижесінде жасалған
жағдайлардың ғылыми ашылулармен тығыз байланысты. Әр түрлі
кезеңдерде оған көмір және темір, болат, электр энергиясы,
двигатель, атомдық физика;
2) радикалды (базалық) инновация, мұның негізінде технологиялық
жүйенің, жаңа өндіріс салаларының сапалы өзгеріс мүмкіндігі.
Мұндай инновациялар ғылыми зерттеулер мен ізденіс және
қолданбалы мінезде болады;
3) принципиальді инновация техника буынының ауысуына, бастапқы
ауқымды сақтай отырып жаңа технологиялардың пайда болуы;
4) жақсартылатын инновация, негізгі бағытталуы қолда бар техниканы,
технологияны, өнімді жақсартылуға, толықтырылуға бағыттау;
5) қарапайым инновациялар, мұнда техника мен технологияның негізгі
технико-экономикалық деңгейімен және жақсартылған екінші
дәрежелі техника-экономикалық шектерінің бағыттарын қолдау. Олар
қиын емес ойлап табылғандардың шешімдері, ұсыныстарды
рационализациялау.
Өзінің даму тұрғысына қарай инновацияларды келесі принціптерге бөлуге
болады:
□ байқалатын, яғни ескірген құралдардың толығымен шеттен шығару;
□ ашылатын, яғни өзіне теңдесі жоқ функционалдық құралдарға
жағдай жасау арқылы құру;
□ қайтатын, бірнеше рет қолданғаннан кейін оның жаңадан жасалған
жағдайларға дәрменсіздігі мен сәйкессіздігі байқалады, осының
нәтижесінде оны қайтару жолға қойылады;
□ жаңадан енгізу – жаңарту техниканың даму кезеңіне байланысты
жаңа деңгейде қалыптастыру, мысалы қолданылған жел энергиясы.
Зерттеу жұмыстарында инновациялық заңнамаларда мынадан шығады, ол жаңа
тауарлардың шығарылуы өздігінен технологиялар мен құралдардың өзгерісіне
алып келеді. Мұнымен қоса экономикалық стратегияның инноваторлары ауысады.
Осындай үлгідегі экономикалық динамиканың тұжырымдамасы әртүрлі тауарлар
түрінің пайда болуы мен кластеризациясы, бұл инновациялық технологиялардың
әртүрлі даму динамикаларының байланыстылығымен қолданылады. Осы орайда Ван-
Дейн келесідей класификация ұсынды, яғни инновацияның келесі түрлері
ұсынылды:
а) Базистік өнімді, жаңа сала негінде жатқан жаңа нарықтың құрылуы;
ә) Қолда бар салалардағы инновацияларды толықтыратын өнімділік;
б) Ірі технологиялық жүйеде құрылатын базис, базистік технологиялық
салалар;
в)Салалардағы инновациялардың технологиялық толықтырылулар, негізінен
табиғи ресурстарды өндіру және қайта өндіру.
Инновация басқарушылық іс-әрекеттің барлық салаларын қамтиды, яғни оның
сан-алуан менеджмент жүйелерінде өз орны бар. Қазіргі уақытта инновацияның
дамуының 3 сатысын бөліп көрсетуге болады:
1. Технология кезеңі. Төртінші толқын кезеңінде технологияға бетбұрыс
әрекетімен сипатталады. Бірақ-та көптеген ҒЗТКЖ саласындағы
шешімдердің тиімді іске аспауы олардың тек техникалық қасиетімен
қабылданып, оларға деген нақты қажеттіліктің бағаланбауы мен
зерттелмеуінде болды.
2. Маркетинг кезеңі. 1960 ж бәсеке мен сұраныстың қарқындауы маркетинг
пен диверсификациялауды талап етті. Осыдан зерртеудің бірқатар
функциялары маркетинг жүйесіне еніп дами түсті.
3. Технология мен маркетингтің теңгермелік (баланстық) қатынасы
кезеңінде. Технология мен маркетинг қатынас кезеңі 3:1 бөлікті
көрсетіп, бәсекелік басымдылықты жүйелі зерттеулер мен жаңа технология
арқылы мақсатқа қол жетуді дамытты.
Инновациялық қызмет мазмұнын оның процестік ұғымы анықтайды, және ол
төмендегідей позициямен сипатталады:
- Ғылыми зерттеулерді, ғылыми-техникалық, инновациялық,
өндірістік іс-әрекеттерді және маркетингті дәйектілікпен
іске асыру;
- Өмірлік циклде идеяның шығуы мен оның іске асырылуы мен
қолданылуының кезеңдік сипаты;
- Өнімнің немесе қызметтің жаңа түрін жасап шығару мен
қолдануды қаржыландыру және инвестициялау процесі. Бұл
жағдайда жаңалықты ендіру ірі инвестициялық проектінің бір
бөлігі болып келетін инновациялық жоба ретінде қаралады.
Инновациялық процесті ұйымдастырудың бір нысаны болып кәсіпорынның
негізгі қызмет аясымен байланысқан даму орталықтары табылады. Орталықтар
үшін жаңа өнімді өндірудің алғашқы кезендерінде сату көлемінің кеңеюін
ынталандыратын және нарықтық позицияларды жеңіп алуға ықпал ететін
шаруашылық қызметтің көрсеткіштері белгіленеді. Сонымен қатар орталықтың
басшылары мен персоналын ынталандыру жүзеге асырылады және қызметкерлердің
еңбек ақысы мен басшылардың сый ақылары орталық қызметінің коммерциялық
нәтижелеріне тікелей байланысты болады.
Инновациялық қызмет дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі болып ірі
фирмаларда зерттеу мен өндірісті бір процеске біріктіретін бірегей ғылыми-
техникалық кешендердің құрылуы болып табылады. Бұл ғылыми өндіріс
циклының барлық кезеңдерінің тығыз байланысын білдіреді. Бүтін ғылыми-
өндірістік-өткізушілік жүйені құру объективті заңдылық, ол ғылыми процесс
пен нарықтық бағыттардың қажеттілігімен түсіндіріледі және инновациялық
әзірлемелер процесінің негізгі мақсаттарын анықтайды.
Кәсіпорынның инновациялық саястында ең бастылары болып келесілер
табылады: негізгі мақсаттарды қалыптастыру, оларды орындау мерзімдерін
анықтау, нақты іс-жүзіндегі мақсаттар түріндегі нәтижелерді бағалау, жаңа
өнімдерді енгізу мерзімдерін қысқарту.
Жаңа өнім бойынша бағдарламада маңызды критерий оның енгізілуінің жалпы
фирманың мақсаттарының жүзеге асырылуына әсер етуін бағалау болып табылады.
Сондай-ақ, жаңа өнімді өндірудегі табыстылыққа жету уақыты, яғни жаңа
өнімді әзірлеуге, өндіруге және өткізуге кеткен шығындардың қайтарылу
мерзімдері бағаланады. Жаңа өнім бұрынғы өнімдерге технологиялық жағынан
жақын болса, онда ол бар қуаттылығын пайдалануға және сол арқылы оның
тиімділігін көтеруге мүмкіндік береді. Маңызды артықшылықтар жаңа өнімді
өткізуге бұрынғы өткізу арналарын пайдаланғанда және өткізу әдістері
белгілі болғанда туындайды, сол кезде жаңа өнімнің өткізілуі тауарды өткізу
және жылжытуға қосымша шығындарды талап етпейді. Табысты жаңа өнімдер
ақпаратты жинау, жобалау, орындау бойынша жұмыстардың нәтижесі болып
табылады.
Кәсіпорынның инновациялық қызметінің күшейтіп келе жатқан нарықтық
бағытталуы инновациялық процестің түрлі кезеңдерінде маркетингтік
зерттеулер жүргізу, фокустоптарды ұйымдастыру жолмен тұтынушыларлың оларды
әзірлеу мен игеруіне қатысу тәжірибесінің таралуында көрініс алады. Бұл
өндірушілердің өткізудің тұрақты нарығын қамтамасыз ету ұмтылысымен
байланысты. Тұтынушыларды жаңа өнімді әзірлеуге тарту инновацияларды
ынталандырудың маңызды факторларының бірі болып табылады.
Инновацияларды басқарудың жаңа жүйесіндегі өндірістік бөлімшелердің
ғылыми-зерттеу және тәжірибелі әзірмелер бөлімдер маңызды рөл атқара
бастады. Олар жаңа перспективаларды жай іздеп және әзірлеп қана қоймай,
сондай-ақ оларды игеру, өндіру және өткізу кезеңдеріне жылдам жетуін жүзеге
асырады. Жаңа өнімнің өндіріске енгізілуін тездету үшін компания табысының
бір бөлігі есебінен инновацияларды ынталандырудың арнаулы
орталықтандырылған қорлары құрылады. Осы қаражаттардан кейінгі кездегі
енгізу қорлары (венчурлық қорлары) құрылады, олар тәуелсіз венчурлық
фирмаларға немесе корпарациялар фирмаларына инвестициялар ретінде
қолданылуы мүмкін.
Дамыған елдердің алдыңғы қатарлы фирмалардың тәжірибесі көрсетіп
отырғандай олардың табысқа жетуі инновацияларды басқарудың бүтіндей жүйесін
әзірлеумен байланысты. Осыған сәйкес технологиялық дамудың бағыттары жалпы
стратегиялық жоспарларға интеграцияланатын, өсу саясаты перспективті өнімді
үнемі әзірлеумен және бизнестің жаңа аяларына енумен байланысты болатын
инновациялық құрылым мен басқару мәдениеті құрылуы керек. Фирмаларда
техникалық саясатты дайындау бойынша маманданған бөлімшелер (кеңестер,
комитеттер жұмысшы топтар) құрылуы мүмкін, олардың міндеттері болып
инновациялық үрдістің басты бағыттарын анықтау және шешім қабылдау үшін
басшылыққа нақты ұсыныстар жасау болып табылады. Мұндай бөлімшелерге
өндірістік бөлімдердің басшылары, орталық қызметтердің, ғылыми-зерттеу және
өткізу қызметтерінің өкілдері кіруі мүмкін. Инновациялық қызметті
үйлестіруді жүзеге асыра отырып жаңа өнімді дамытудың орталық қызметтері
кешенді тәсілді қамтамасыз етеді және орталық техникалық саясатты
әзірлеуді, өндірістік бөлімдерге және басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz