Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының экологиялық жағдайына баға беру, аймақтың экологиялық жағдайының тәуекел факторларын және оны басқаруды талдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І.тарау. Қазақстан аймақтарының экологиялық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.1. Қазақстанның экологиялық проблемалары және оларды шешу ... ... ... ... .. 8
1.2 Жергілікті экологиялық проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағыттары мен негізгі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.4 Мемлекеттік экологиялық мониторинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ.тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел факторлары ... ... .. 19
2.2 Оңтүстік Қазақстан облыс елді мекен аймақтарының өнеркәсіп шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануы басқару ... ... ... ... ...
22
2.3 Шымкент қаласы атмосфералық ауасының ластануын басқару ... ... ... ... ... 39
2.4 Шымкент қаласы аймағының автокөлік шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.5 Оңтүстік Қазақстан облыс ауа бассейнінің ластану деңгейі қауіптілігімен топтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
3. Аймақтың экологиялық басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайданалынған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
І.тарау. Қазақстан аймақтарының экологиялық жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... . 8
1.1. Қазақстанның экологиялық проблемалары және оларды шешу ... ... ... ... .. 8
1.2 Жергілікті экологиялық проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.3 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағыттары мен негізгі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14
1.4 Мемлекеттік экологиялық мониторинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
ІІ.тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел факторлары ... ... .. 19
2.2 Оңтүстік Қазақстан облыс елді мекен аймақтарының өнеркәсіп шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануы басқару ... ... ... ... ...
22
2.3 Шымкент қаласы атмосфералық ауасының ластануын басқару ... ... ... ... ... 39
2.4 Шымкент қаласы аймағының автокөлік шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
2.5 Оңтүстік Қазақстан облыс ауа бассейнінің ластану деңгейі қауіптілігімен топтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
42
3. Аймақтың экологиялық басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
Пайданалынған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
XXI ғасыр кезеңінде адамдар мен табиғат арақатынастары жылдан жылға шиеленісіп, қоғамның дамуының табиғатпен үйлесімділігі өзекті мәселеге айналды. Бұған себеп жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен ғылыми- техникалық жаңалықтардың өнеркәсіп пен шаруашылыққа енгізілуі, мемлекеттердің жаппай өнеркәсіпті дамытуы. Соның салдарынан табиғат қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін зияны үнемі көбейіп келеді. Нәтижесінде пайдалы кендер қорының жақын арада таусылуы, өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлердің толықтай жоғалуы,қоршаған ортаның шамадан тыс ластану қауіпі төнуде. Өнеркәсібі дамыған бірқатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, тіпті адамдардың денсаулығына кесірін тигізе бастады.
Міне, сондықтан да табиғат қорларына құнтты болу, бұзылғандарын қалпына келтіріп отыру, оларды ұтымды пайдалану, ауаға, жерге, суға, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың борышы және абройлы міндеті болып саналады.
Табиғаттағы өзгерістер өте баяу жүретін болғандықтан қоршаған ортаға келген зиян көзге көріне бермейді, бірнеше жыл өткесін ғана біліне бастайды. Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған шаралар тым кеш болып нәтиже бермей , болмаса мезгіл өтіп кеткен соң көп күш, қаржы мен материал жұмсауға тура келеді. Олай болса қолда барды сақтау мен ұтымды пайдалану – бүгінгі күн талабы екенін есте ұстағанымыз жөн. Табиғи ортаны сақтауға оны сауықтыруға және өндіріс орындарының тұрақты дамуына бағытталған кешенді және үйлесімді табиғатты пайдалану жүйесін қалыптастыру өте өзекті мәселе. Өйткені бұрынғы кеңестік жүйе біржақты табиғат ресурстарын пайдалану саясатымен және әсери қару-жарақтар сынаумен біздің территориямызда көтеген экологялық апатты жағдайлар қалдырды. Өкінішке орай, табиғатпен арақатынаста бұл талап ұмыт болып, бүгінгі пайдаға қызығып, болашақты ойламайтын болдық.
Өндіріс орындарының күрт арту кезеңінде, ғылыми-техникалық жетілдірудің дамуына байланысты, қоршаған ортаны сақтау, қорғау және табиғи ресурстарды үнемді пайдалану қазіргі күннің актуалды проблемаларының бірі болып отыр. Бұл мәселелерге түсініксіздікпен селсоқ қарау мен техникалық экологиялық қате саясаттар, қоршаған ортаның ластануына және жер бетіндегі организмдердің қалыптасқан жағдайларына негативті әсерін тигізеді. Қордаланған негізгі проблемаларды шешуде, табиғат пен адамзат қоғамының арасындағы қарым-қатынастардың орны ерекше. Бұл қарым-қатынастардың дұрыс дамымауы адамзатқа үлкен қауіптер туғызуы мүмкін. Қуаты энергия көздерімен және қазіргі заманғы жетілген техникамен қаруланған адамзат табиғатқа елеулі әсерін тигізе алары сөзсіз. Егер бұл әрекеттер мен табиғат заңдарын бұзу фактілері миллиондаған жылдар бойы орныққан байланыстарды бұзса, оның соңы – апаттық әкелуі мүмкін. Түптеп келгенде, адамдар қазіргі уақытта өз іс - әрекеті нәтижесінде туындаған
апаттармен арпалысып жүр. Әсіресе, адамзаттың қоршаған ортаға әсері мен оған деген орныққан көзқарастарының биосферада қалыптасқан тепе – теңдіктерді сақтаудағы орны ерекше болып отыр.
Міне, сондықтан да табиғат қорларына құнтты болу, бұзылғандарын қалпына келтіріп отыру, оларды ұтымды пайдалану, ауаға, жерге, суға, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың борышы және абройлы міндеті болып саналады.
Табиғаттағы өзгерістер өте баяу жүретін болғандықтан қоршаған ортаға келген зиян көзге көріне бермейді, бірнеше жыл өткесін ғана біліне бастайды. Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған шаралар тым кеш болып нәтиже бермей , болмаса мезгіл өтіп кеткен соң көп күш, қаржы мен материал жұмсауға тура келеді. Олай болса қолда барды сақтау мен ұтымды пайдалану – бүгінгі күн талабы екенін есте ұстағанымыз жөн. Табиғи ортаны сақтауға оны сауықтыруға және өндіріс орындарының тұрақты дамуына бағытталған кешенді және үйлесімді табиғатты пайдалану жүйесін қалыптастыру өте өзекті мәселе. Өйткені бұрынғы кеңестік жүйе біржақты табиғат ресурстарын пайдалану саясатымен және әсери қару-жарақтар сынаумен біздің территориямызда көтеген экологялық апатты жағдайлар қалдырды. Өкінішке орай, табиғатпен арақатынаста бұл талап ұмыт болып, бүгінгі пайдаға қызығып, болашақты ойламайтын болдық.
Өндіріс орындарының күрт арту кезеңінде, ғылыми-техникалық жетілдірудің дамуына байланысты, қоршаған ортаны сақтау, қорғау және табиғи ресурстарды үнемді пайдалану қазіргі күннің актуалды проблемаларының бірі болып отыр. Бұл мәселелерге түсініксіздікпен селсоқ қарау мен техникалық экологиялық қате саясаттар, қоршаған ортаның ластануына және жер бетіндегі организмдердің қалыптасқан жағдайларына негативті әсерін тигізеді. Қордаланған негізгі проблемаларды шешуде, табиғат пен адамзат қоғамының арасындағы қарым-қатынастардың орны ерекше. Бұл қарым-қатынастардың дұрыс дамымауы адамзатқа үлкен қауіптер туғызуы мүмкін. Қуаты энергия көздерімен және қазіргі заманғы жетілген техникамен қаруланған адамзат табиғатқа елеулі әсерін тигізе алары сөзсіз. Егер бұл әрекеттер мен табиғат заңдарын бұзу фактілері миллиондаған жылдар бойы орныққан байланыстарды бұзса, оның соңы – апаттық әкелуі мүмкін. Түптеп келгенде, адамдар қазіргі уақытта өз іс - әрекеті нәтижесінде туындаған
апаттармен арпалысып жүр. Әсіресе, адамзаттың қоршаған ортаға әсері мен оған деген орныққан көзқарастарының биосферада қалыптасқан тепе – теңдіктерді сақтаудағы орны ерекше болып отыр.
1. Назарбаев Н.А. Послание Президента страны народу Казахстана: Казахстан-2030. Процветания, безопасность и улучшение благосостояния всех Казахстанцев. –Алматы. -1997.
2. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики Казахстан, - № 2 (10) -2004. –С. 117-118.
3. Үпішев Е.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық, -Алматы.: Экономика, -2007. -480 бет.
4. Искаков Б.С. Оценка внутреннего облученич населения региона с неблагополчной радиационной обстановкой. –Медицина. 2005. № 2, С.129-131.
5. Өтепов П.Д.,Медетов Ж.Б.,Алибеков А. Шу-Сарысу уран кен провинциясында мекендейтін тұрғындардың эколого-гигиеналық проблемалары // Вестник ЮКГМА, -2008. №1(34). –С.172-175.
6. Сравнительный анализ показателей имунитета у жителей экологический неблагоприятных регионов Казахстана. // Э.Т.Битана, А.А.Шортанбаев, А.К.Жанкулов и др. // Здоровье и болезнь -2005, -№8(36), -С.50-53.
7. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики казахстан, №2 (10) 2004. –С.117-118.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жер, жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Жарлығы. Алматы, 1996.
9. Қазақстан Республикасының кодекстері мен заңдары: Жер кодексі (2004); Су кодексі (2004); Орман кодексі (2004); Атмосфералық ауаны қорғау туралы заң (2003); Экологиялық сараптама туралы заң (1997): Жер қойнауы және минаралдық шикізатты ұқсату туралы заң (1992); Экологиялық сараптама туралы заң (1992); ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң (1997).
10. Қазақстан Республикасының 2005-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан, №320. 2004 ж. 10 желтоқсан.
11. Қоршаған ортаны қорғау. Нормативтік актілер жиынтығы. Алматы, 2005.
12. Мұқаев С. Байлығымызды дұрыс пайдалана білейік. Ақиқат 1995, № 2.
13. Мустакаев Е.А. Загрязненность атмосферного воздуха и его влияние на здоровье населения Республики Казахстан. // «Информационный экологический бюллетень», 2000, № 1. –С 110-113.
14. Шукпутов А. Устойчивое развитие в Центрально- Азиатском регионе: обзор прессы для РИО-10 // «Экология и устойчивое развитие». № 9, 2001. – С. 61-75.
15. Бигон М. и др. Экология. Особи, популяции, сообщества. М.,Мир,1989 2т.
16. Одум Ю. Экология. М.,Мир, 2-ое издание, 1986, 2 т.
17. Мэгарран Э. Экологическое разнообразие и его измерение. М.,Мир,1982.
18. Гиляров М.М. Популяционная экология. М.,МГУ, 1990.
19. Яблоков А.В. Популяционная экология.М.,Высшая школа, 1987.
20. ФурсовВ.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата,1991.
21. Бигалиев А.Б. Принципы организации биосферных резервов на территории Республики Казахстан. Биологическое и ландшафтное разнообразие Респулики Казахстан, МЭПР,Алматы, 1997.
22. Национальное программа действии по борьбе с опустыниванием в Респулике Казахстан. МЭПР, ЭНЕП, Алматы, 1997.
23. Сохранение биоразнообразия Центральной Азии. Казахстан. Под редакцией Брагиной Т.М.,Перелюдовой О.Б. Алматы 1997.
24. Оспанов Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология.- Алматы, Экономика, 2003 г.
25. Никаноров А.М.., Хоружая Т.А. Экология. –М. 1999 г.
26. Бейсенова Э.С. Экология. Алматы, 2001 г.
27. Сагымбаев Ғ. Экология негіздері. Алматы, 1995 ж.
28. www.ecos.@mail.ru
29. www.Ecologia.@rambler.ru
30. һttp//www.library.intra.ru- фонд электронных книг.
31. һttp//www.referat.kulicһku.net
32. һttp//www.NLRK.kz-IP Национальная библиотека
2. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики Казахстан, - № 2 (10) -2004. –С. 117-118.
3. Үпішев Е.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық, -Алматы.: Экономика, -2007. -480 бет.
4. Искаков Б.С. Оценка внутреннего облученич населения региона с неблагополчной радиационной обстановкой. –Медицина. 2005. № 2, С.129-131.
5. Өтепов П.Д.,Медетов Ж.Б.,Алибеков А. Шу-Сарысу уран кен провинциясында мекендейтін тұрғындардың эколого-гигиеналық проблемалары // Вестник ЮКГМА, -2008. №1(34). –С.172-175.
6. Сравнительный анализ показателей имунитета у жителей экологический неблагоприятных регионов Казахстана. // Э.Т.Битана, А.А.Шортанбаев, А.К.Жанкулов и др. // Здоровье и болезнь -2005, -№8(36), -С.50-53.
7. Абдуллин А.А. Прогноз развития минерально-сырьевой базы Казахстана- основа стабильного развития республики // Вестник инженерной академии Республики казахстан, №2 (10) 2004. –С.117-118.
8. Қазақстан Республикасы Президентінің «Жер, жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Жарлығы. Алматы, 1996.
9. Қазақстан Республикасының кодекстері мен заңдары: Жер кодексі (2004); Су кодексі (2004); Орман кодексі (2004); Атмосфералық ауаны қорғау туралы заң (2003); Экологиялық сараптама туралы заң (1997): Жер қойнауы және минаралдық шикізатты ұқсату туралы заң (1992); Экологиялық сараптама туралы заң (1992); ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң (1997).
10. Қазақстан Республикасының 2005-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан, №320. 2004 ж. 10 желтоқсан.
11. Қоршаған ортаны қорғау. Нормативтік актілер жиынтығы. Алматы, 2005.
12. Мұқаев С. Байлығымызды дұрыс пайдалана білейік. Ақиқат 1995, № 2.
13. Мустакаев Е.А. Загрязненность атмосферного воздуха и его влияние на здоровье населения Республики Казахстан. // «Информационный экологический бюллетень», 2000, № 1. –С 110-113.
14. Шукпутов А. Устойчивое развитие в Центрально- Азиатском регионе: обзор прессы для РИО-10 // «Экология и устойчивое развитие». № 9, 2001. – С. 61-75.
15. Бигон М. и др. Экология. Особи, популяции, сообщества. М.,Мир,1989 2т.
16. Одум Ю. Экология. М.,Мир, 2-ое издание, 1986, 2 т.
17. Мэгарран Э. Экологическое разнообразие и его измерение. М.,Мир,1982.
18. Гиляров М.М. Популяционная экология. М.,МГУ, 1990.
19. Яблоков А.В. Популяционная экология.М.,Высшая школа, 1987.
20. ФурсовВ.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата,1991.
21. Бигалиев А.Б. Принципы организации биосферных резервов на территории Республики Казахстан. Биологическое и ландшафтное разнообразие Респулики Казахстан, МЭПР,Алматы, 1997.
22. Национальное программа действии по борьбе с опустыниванием в Респулике Казахстан. МЭПР, ЭНЕП, Алматы, 1997.
23. Сохранение биоразнообразия Центральной Азии. Казахстан. Под редакцией Брагиной Т.М.,Перелюдовой О.Б. Алматы 1997.
24. Оспанов Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология.- Алматы, Экономика, 2003 г.
25. Никаноров А.М.., Хоружая Т.А. Экология. –М. 1999 г.
26. Бейсенова Э.С. Экология. Алматы, 2001 г.
27. Сагымбаев Ғ. Экология негіздері. Алматы, 1995 ж.
28. www.ecos.@mail.ru
29. www.Ecologia.@rambler.ru
30. һttp//www.library.intra.ru- фонд электронных книг.
31. һttp//www.referat.kulicһku.net
32. һttp//www.NLRK.kz-IP Национальная библиотека
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 62 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
І-тарау. Қазақстан аймақтарының экологиялық 8
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Қазақстанның экологиялық проблемалары және оларды 8
шешу ... ... ... ... ..
1.2 Жергілікті экологиялық 12
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағыттары мен
негізгі 14
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.4 Мемлекеттік экологиялық 17
мониторинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ-тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының қоршаған орта
жағдайының мониторингі және тәуекел 19
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел 19
факторлары ... ... ..
2.2 Оңтүстік Қазақстан облыс елді мекен аймақтарының өнеркәсіп
шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануы 22
басқару ... ... ... ... ...
2.3 Шымкент қаласы атмосфералық ауасының ластануын 39
басқару ... ... ... ... ...
Шымкент қаласы аймағының автокөлік шығарындыларымен атмосфералық
ауасының ластануын 40
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Оңтүстік Қазақстан облыс ауа бассейнінің ластану деңгейі
қауіптілігімен 42
топтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3. Аймақтың экологиялық басқаруды жетілдіру 45
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Пайданалынған 60
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Кіріспе
XXI ғасыр кезеңінде адамдар мен табиғат арақатынастары жылдан жылға
шиеленісіп, қоғамның дамуының табиғатпен үйлесімділігі өзекті мәселеге
айналды. Бұған себеп жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен ғылыми-
техникалық жаңалықтардың өнеркәсіп пен шаруашылыққа енгізілуі,
мемлекеттердің жаппай өнеркәсіпті дамытуы. Соның салдарынан табиғат
қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін
зияны үнемі көбейіп келеді. Нәтижесінде пайдалы кендер қорының жақын арада
таусылуы, өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлердің толықтай
жоғалуы,қоршаған ортаның шамадан тыс ластану қауіпі төнуде. Өнеркәсібі
дамыған бірқатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, тіпті
адамдардың денсаулығына кесірін тигізе бастады.
Міне, сондықтан да табиғат қорларына құнтты болу, бұзылғандарын
қалпына келтіріп отыру, оларды ұтымды пайдалану, ауаға, жерге, суға,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың
борышы және абройлы міндеті болып саналады.
Табиғаттағы өзгерістер өте баяу жүретін болғандықтан қоршаған ортаға
келген зиян көзге көріне бермейді, бірнеше жыл өткесін ғана біліне
бастайды. Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған
шаралар тым кеш болып нәтиже бермей , болмаса мезгіл өтіп кеткен соң көп
күш, қаржы мен материал жұмсауға тура келеді. Олай болса қолда барды
сақтау мен ұтымды пайдалану – бүгінгі күн талабы екенін есте ұстағанымыз
жөн. Табиғи ортаны сақтауға оны сауықтыруға және өндіріс орындарының
тұрақты дамуына бағытталған кешенді және үйлесімді табиғатты пайдалану
жүйесін қалыптастыру өте өзекті мәселе. Өйткені бұрынғы кеңестік жүйе
біржақты табиғат ресурстарын пайдалану саясатымен және әсери қару-жарақтар
сынаумен біздің территориямызда көтеген экологялық апатты жағдайлар
қалдырды. Өкінішке орай, табиғатпен арақатынаста бұл талап ұмыт болып,
бүгінгі пайдаға қызығып, болашақты ойламайтын болдық.
Өндіріс орындарының күрт арту кезеңінде, ғылыми-техникалық
жетілдірудің дамуына байланысты, қоршаған ортаны сақтау, қорғау және табиғи
ресурстарды үнемді пайдалану қазіргі күннің актуалды проблемаларының бірі
болып отыр. Бұл мәселелерге түсініксіздікпен селсоқ қарау мен техникалық
экологиялық қате саясаттар, қоршаған ортаның ластануына және жер бетіндегі
организмдердің қалыптасқан жағдайларына негативті әсерін тигізеді.
Қордаланған негізгі проблемаларды шешуде, табиғат пен адамзат қоғамының
арасындағы қарым-қатынастардың орны ерекше. Бұл қарым-қатынастардың дұрыс
дамымауы адамзатқа үлкен қауіптер туғызуы мүмкін. Қуаты энергия көздерімен
және қазіргі заманғы жетілген техникамен қаруланған адамзат табиғатқа
елеулі әсерін тигізе алары сөзсіз. Егер бұл әрекеттер мен табиғат заңдарын
бұзу фактілері миллиондаған жылдар бойы орныққан байланыстарды бұзса, оның
соңы – апаттық әкелуі мүмкін. Түптеп келгенде, адамдар қазіргі
уақытта өз іс - әрекеті нәтижесінде туындаған
апаттармен арпалысып жүр. Әсіресе, адамзаттың қоршаған ортаға әсері мен
оған деген орныққан көзқарастарының биосферада қалыптасқан тепе –
теңдіктерді сақтаудағы орны ерекше болып отыр. Егер адамзат қоғамы
биосферадағы тіршілікті сақтап қалғысы келсе, онда олар табиғат
байлықтарына және оларды пайдалануғу деген көзқарастарын күрт өзгертуі
қажет. Ғалымдарымыздың деректеріне көз жүгіртер болсақ, қазір жер бетінде
таза ауасы, топырағы және суы бар аймақ жоқтың қасы. Осыған орай, жаңа
эколгиялық көзқарастың мағынасы қоршаған орта және жаму жөніндегі
Халықаралық комиссияның Біздің ортақ болашағымыз атты баяндамасында
ашылды. Оның шешімдері мен ұсыныстары көптеген халықаралық конференциялрдың
(Рио-де-Жанейро – 1992, Киото – 1997, Йоханнесбург – 2003) өзегі болды.
Халықаралық қауымдастықтың және жеке елдердің табиғат ресурстарының оның
ішінде табиғат сыйымдылығының шектеулі екендігіне көздері жеткеннен кейін
тұрақты даму туралы ой-сана қалыптаса бастады және антропогендік апаттарды
болдырмайтын бірден-бір жолы деп танылды.
Қазақстанда, өткен ғасырдың 90 жылдарынан бастап табиғатты жоспарлы
түрде пайдалану мақсатына бағытталған экологиялық саясат қалыптасты. Бұл
мелекетіміздің табиғатты қорғау мен оның ресурстарын ұтымды пайдалануды
қолға алып отырғанын көрсетеді және дүниежүзілік қоғамға өзінің тұрақты
даму мен экологиялық қауіпсіздікті қолдайтынын әрдайым дәлелдеп келеді.
Ядролық қаруы бар мемлекеттер арасында бірінші болып олардан бас тартты.
Қалыптасқан экологиялық жағдайларды ескере отырып, табиғатты өз
қалпында тұрақтандыруды дамыту мақсатында табиғатты қорғау мен оның
ресурстарын ұтымды пайдалануды экономикалық басқару, реттеу және оған
табиғатты пайдаланушыларды ынталандыру жолдарын қарастыру мен халықтардың
табиғатпен бірлесе өмір сүру қағидаларын құру.
Бүгінге қалыптасқан экономикалық жүйеде табиғатты пайдалану
халықтардың әлеуметтік жағдайы мен денсаулығы және тән саулығымен тығыз
байланыста қарастырылмаған. Сондықтан экологиялық жағдайды халықтың
денсаулығын бағалап олардың өмір сүру әрекетімен қарастыру маңызды болып
отыр. Бұл орайда табиғатты пайдаланудың әлеуметтік қатынастарының көрінісі
болуы тиіс. Олар барлық деңгейде біртұтас қалыптасуы керек. Өнеркәсіп
аймағындағы елді мекендердің қоршаған ортаны ластануын төмендету және
оны қалпына келтіру әрекеттерін жоспарлау, қоршаған орта сапасының
көрсеткіштерін тұрақтандыру және табиғатты пайдалануға қойылатын
экологиялық талаптарды жетілдіру, қоршаған орта сапасын жақсарту және
қоғамның жоғарғы дәрежелі экологиялық тұрақты даму деңгейіне жеткізу
мәселелерін шешуде берілген мәліметтерді пайдалануға болады. Халықтардың
экологиялық жағдайда өмір сүру барысындағы тұрмыстық әлеуметтік
жағдайларын басқаруда сұқпаттасу арқылы обьективті және субьективті
әсерлерін зерттеу маңыздылығы айқындалады. Себебі, қоршаған ортаның
ластануынан экологиялық және әлеуметтік зияндар болуы мүмкін. Әлеуметтік
зиян- адамдардың денсаулығына, әлеуметтік тұрмысына, тіршілігіне келтіретін
зияндылық. Бүгінге, кеңес дәуірінен қалыптасып қалған жағдаймен,
елді
мекендер өнеркәсіп маңында бой көтерген, бұл елді мекеннің санитарлық
техникалық жағдайлары яғни, ауыз сумен, канализация, электр жүйелерімен,
автожолдармен т.б. қамтамасыз етуі ірі өнеркәсіптердің есебінен
жүргізілген. Бұған мысал, ретінде Қарағанды облысының қалалары: Қарағанды,
Саран, Шахтинск тас көмір өңдіру шахталарының, Теміртау, Жезқазған
қалалары металлургия комбинаттарының, Байқоңыр қаласы ғарыш кешені
маңында орналасқаны. Оңтүстік Қазақстан облысының бірқатар ірі өнеркәсіп
орындарының аумағында Шымкент, Кентау қалалары, Ащысай, Қыземшек, Таукент,
Сас-төбе елді мекендері бой көтерген. 600 мыңнан астам адамдар
мекендейтін Шымкент қаласының селитебтік зонасында, кеңестер одағы
тұсында фосфор заводы, қорғасын заводы толық жоба деңгейінде жұмыс
атқарған . Бүгінге Шымкентцемент ААҚ, Петро Казакстан Ойл Продакте
ААҚ, Энергоорталық-3 ААҚ жұмыс атқаруда. Шу-Сарысу уран кен провинциясы
аймағында Таукент, Қыземшек, Тайқоңыр елді мекендері бой көтерген. Аталған
елді мекендердің еңбекке жарамды халқының басым бөлігі өнеркәсіп саласында
кен өндіру және өңдеу саласында еңбек атқарады. Өнеркәсіп саласының
мамандарының бүгінгі күнге табиғатты қоғаудағы, оны сақтаудағы және ұтымды
пайдаланудағы жолдарын, басқа сала мамандарынан қарағанда жете білсе керек.
Алайда бүгінгі күнге, өнеркәсіп сала мамандарының, халықтың табиғатты
қорғаудағы шешілетін өзекті мәселелер жөнінде көзқарастары зерттеліп баға
берілмеген.
Ғылыми техникалық жетістіктер табиғатты қорғау, пайдалану, тиімділігін
арттыру жолында зор мүмкіншіліктер ашады. Бұл тенденция әсіресе, өткен
ғасырдың екінші жартысында және осы ғасырдың он тоғыз жылдық арасында
ғылыми техникалық жетістіктер арқасында табиғатты пайдалану, оның байлығын
игеру қарқыны асқан жылдамдықпен артты. Өнеркәсіп ьірнеше есе өсті,
шикізаттың жаңа түрлері іске қосылды, энергия қуатын, жер қойнауы
байлықтарын пайдалану көбейді. Осының арқасында адамдардың мүмкіншілігі,
табиғи ортаға тигізетін әсері артты. Ғылыми техникалық жетістіктердің
табиғатқа екі жақты әсер етеді. Бір жағынан, өндіріске көп мөлшерде шикізат
қолданылып, өндіріс қалдықтары көбеиіп, оның табиғи ортаға әсері артып,
табиғи орта ластанады. Екінші жағынан, өнімнің бір өлшеміне жұмсалатын
шикізат мөлшері азайды, технологиялық процестер жетілдірілді, олардың
табиғатқа зиянды әсері шектелді, шикізаттың бір түрі екіншісімен
алмастырылды, қалдықтар қайта қолданылды, сонымен бірге табиғатты қорғау
шараларын ауқымды жүргізуге мүмкіндіктер ашылды. Алайда, өнеркәсіп
орындарына ғылыми техникалық жетістіктерді кеңінен ендіру барысында
қоршаған ортаға келтірілетін зиянды шығындарды зерттеу, оларды анықтау
қажеттілігі туындайды.
Қоршаған ортаның ластануынан экологиялық және әлеуметтік зияндар болуы
мүмкін. Өнеркәсіп жұмысшылары мен елді мекен халықтарының денсаулығына
әсері бағалануы қажет. Бұл орайда халықтың аурушаңдығы, еңбекке
жарамсыздығы, денсаулығының обьективті және субьективті әсермен басқаруын
зерттеу жүргізу өз орнын табады. Экологиялық зиян қоршаған
ортаның, атмосфераның, гидросфераның, флора мен фауна жағдайының
нашарлауына әкеліп соғады. Бұл орайда қалыптасқан экологиялық жағдайға баға
беру маңыздылығын табады. Қоршаған ортаның атмосфералық ауасының,
гидросферасының жағдайын, бүгінгі күнге сыналған лабороториялық әдістермен
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оның қорытындысымен табиғатты қорғау
шараларының жобаларын жасау қажеттілігі туындайды.
Жұмыстың мақсаты:
Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының экологиялық жағдайына баға беру,
аймақтың экологиялық жағдайының тәуекел факторларын және оны басқаруды
талдау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оңтүстік Қазақстан облыс елді мекен аймақтарының өнеркәсіп
шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануына баға беру.
2. Шымкент қаласы аймағының автокөлік шығарындыларымен атмосфералық
ауасының ластануына баға беру.
3. Оңтүстік Қазақстан облыстық ауа бассейнінің ластаушы элементтерінің
динамикасы негізінде аймақтарды қауіптілігіне қарай топтау.
4. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша атмосфералық ауа қорғау шараларының
тиімділігіне баға беру.
Жұмыстың жаңалығы.
Оңтүстік Қазақстан облысының 2010-2010 жылдар бойынша экологиялық жағдайына
баға берілді және мониторинг жасалынды. Атмосфералық ауаның ластаушы
заттардың динамикасы құрастырылды. Халықтың әлеуметтік, тұрмыстық
жағдайымен аурушаңдығына атмосфералық ауаның ластануымен болған, өзіндік
субьективті әсерін басқару жұмыстары, сұқпаттасу арқылы жинақалған
мәлеметтермен қорытыланды.
Практикалық маңызы.
Оңтүстік Қазақстан облыстық экологиялық жағдайына баға берудегі
мәліметтердің қоршаған орта қорғау іс – шараларын ұйымдастыруда және
жүргізуде өз орнын алады. Өнеркәсіп аймақтарында орналасқан елді
мекендердің халықтарының әлеуметтік, тұтмыстық, денсаулық жағдайларын
шешуге бағытталған бағдарламаларда пайдаланылады. Берілген мәліметтерді:
экология, адам, жануар және өсімдіктер экологиясы пәндерін оқыту процесінде
қолдануға болады.
Зерттеу зерзаттары мен әдістері.
Зерттеу жүргізу нысандары ретінде Шымкент қаласының селитебтік
аймақтары, негізгі қала автожолдары, қала тұрғындары алынды.
Шымкент қаласы атмосфералық ауаның өнеркәсіп және автокөлік
шығыедыларымен ластауын лабороториялық зерттеу жұмыстарын Оңтүстік
Қазақстан облыстық санитарлық – эпидемиологиялық сараптау орталығы мен
Оңтүстік
Қазақстан облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасы
лабороторияларында жүргізілді. Атмосфералық ауаның лабороториялық
зерттеулерінде, 8 ауа ластаушы заттарының, атап айтқанда: күкіртті
ангидрид, күкірт сутегі, көміртек тотығы, азот тотықтары, аммиак,
көмірсутектер, ұшпалы органикалық қосылыстар, галогенденген қорғасынның
қосылыстары -800 зерттеулерде, менің жеке қатысуымда анықталды.
Облыс орталығы мен аудандардың атмосфералық ауасының химиялық
элементтермен ластану деңгейінің динамикасын басқару үшін, Оңтүстік
Қазақстан облысы аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының 2007-2010
жылдар аралығындағы статистикалық есеп мәліметтері пайдаланылды.
Халықтың әлеуметтік, тұрмыстық жағдайымен аурушаңдығына атмосфералық
ауаның ластануымен болған субьективті әсерін басқару үшін, сұқпаттасу
анкеталары құрастырылды. Қала тұрғындары арасында 250 респонденттерден
анкеталар жинастырылды.
Жүргізілген лабороториялық зерттеулер сынамаларының қорытындысы,
сұқпаттасу анкеталары жалпыға мәлім статистикалық әдістермен зерделенді.
І-тарау Жұмыстың өзектілігі: Қазақстан аймақтарының экологиялық жағдайлары
1. Қазақстанның экологиялық проблемалары және оларды шешу
Қазақстан Республикасында XX ғасырдың 90 жылдарынан бастап табиғатты
жоспарлы пайдалану мақсатына бағытталған экологиялық саясат қалыптасты.
Қазақстан өзінің тұрақты даму мен экологиялық қауіпсіздікті қолдайтынын
әрдайым дәлелдеп келеді. Ядролық қаруы бар мемлекеттер арасында бірінші
болып олардан бас тартты. БҰҰ қоршаған орта жөніндегі (Рио-92)
конференциясының қорытынды құжаттарына қол қойды, климаттың өзгеруі,
тақырлануымен күрес, биологиялық алуандықты сақтау жөніндегі маңызды
хлықаралық конвенцияларға қосылды. Орхус және Еуропа экономикалық
трансшекаралық конвенциясын бекітті.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер нәтижесі экологиялық
саясатпен тікелей байланысты. Экологиялық стратегияның негізгі мақсаты
экологиялық қолайлы орта құру үшін табиғат пен қоғамның арақатынасындағы
үйлесімділікке қол жеткізу болып табылады. Осыған байланысты төрт басым
бағыт айқындалды:
- Экологиялық қауіпсіз қоршаған орта құру.
- Табиғат ресуртарын теңдестікті сақтай отырып пайдалану.
- Өсімдіктер мен жануарлар әлемінің алуан түрлулугін сақтау.
- Экологиялық білім беру.
Экологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің негізгі стратегиялық
іргелі бөлігінің бірі болып табылады. Ол экологиялық теңдестіктің
тұрақтылыгымен, табиғи ортаға шектен артық антропогендік әсерлерден
қоғамның қорғалуымен анықталады. Қазақстанда табиғи ортаның жағдайы өте
күрделі, шешілмеген мәселелер көп. Негізгі экологиялық мәселелер –
қалаларда ауаның ластануы, өндірістік және тұрмыстық қалдықтьардың күннен-
күнге көбейіп жинақталуы, ауылшаруашылықжерлерінің азуы тақырлануы, жер
бетіндегі және оның қойнауындағы су көздерінің ластануы, территориялардың
радиоактивтік ластануы, Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле, Шу, Талас, өзендеріне
көршілес территориялардан лас сулардың құйылуы. Әмудария және Сырдария өзен
бассейндерінде жоғарғы қарқынмен суармалы егістіктерді дамыту Арла
қасіретін туғызды. Каспий теңізінің суының көтерілуі мұнай ұңғыларын су
астында қалдырып, теңіздің биологиялық ресурстарына қауіп
төндірді.Республикамыздың аумақтарының алты уранкен табиғи провинцияларының
болуы және ол жерлерде уранды өндіру, өңдеу жұмыстары жүргізілуі,
өнеркәсіптің жаңа орындарын ашу сонымен бірге, бұрынғы әскери және сынақ
полигондарының ( Сарышаған, Капустин Яр, Азғыр және т.б.) территориялары
радиоактивті және химиялық заттармен ластанды.
Қалалар мен елді мекендерде халықтың денсаулығына теріс әсер ететін
факторлар – ауаның ластануы және сапалы ауыз судың жеткіліксіздігі. Ауасы
аса ластанған қалалар – Балқаш, Теміртау, Риддер, Өскемен, Ақтөбе,
Алматы, Зырян, Шымкент, Тараз. Ауаны негізгі ластаушы заттар: шаң, күкірт,
және азот тотықтары, көмірсутектер, металл тотықтары және т.б. Олар
жылу-энегетика
кәсіпорындары жылына атмосфераға миллион тоннаға жуық зиянды заттар
шығарады. Атмосфераның ластануына өндіріс және тұрмыс қалдықтары, олардың
үйінділері, шлактары едәуір үлес қосады. Автокөлік Республикамыздың
бірнеше ірі қалаларда ауаны негізгі ластауш көздеріне айналды.
Қазақстанда су ресурстарының тапшылығы табиғат ресурстарын ұтымды
игеріп, өндіргіш күштерді дамытып, халықтың игілігін арттыруға негізгі
кедергілердің бірі болып отыр. Қазақстанның орташа жылдық өзен-су қоры 100
км3 астам, оның 56 км3 территориямызда қалыптасады. Өзен ағыстары көлемі
бойынша Қазақстан әлемдегі сумен аз қамтамасыз етілген елдер қатарына
кіреді. Елімізде таза экологиялық ахуалды қалыптастыру үшін: су көздеріне
тазартылмаған ақаба, кәріз суларды төгуді және басқа жағымсыз әрекеттерді
тоқтату керек. Пайдаланылатын су көздерін (қоймаларын, өзендерді көлдерді
және т.б. су нысандарын) қажетті деңгейде судың тазалығын сақтайтын
құрылыстармен , құрылымдармен қамтамасыз ету керек. Халықты сапалы ауыз
сумен қамтамасыз ету үшін суды тұтынуға дайындау технологиясын жаңартып,
тиімді су тазарту құрылымдарын қолданып, су жүйелерін жетілдіру қажет
болада. Жер асты суларын пайдаланып, жайылымдарды суландыруды қолға алу
керек.
Республика территориясының жартысына жуығы (48,2 %) ауыл шаруашылығы
мақсатында пайдаланылады. Оның басым бөлігі жайылым. Өнеркәсіп аймақтарында
такен өндірісінің қалдықтары үйілген территориялар, мұнай ұңғыларының
орындары 60 мың га ауданды ластап жатыр. Еліміздің территориясының 6 %
астамын алып жатқан әскери полигондар, ғарыш айлағы, бұрынғы атом қаруын
сынаған аймақтар әр түрлі зиянды заттармен ластанған.
Қоршаған ортаны ластауға өндіріс және тұрмыстық қалдықтар да үлес
қосуда. Қазір 20 млрд. т астам қалдықтар жиналған. 14 млрд.т қара және
түсті металлургия қалдықтары 50 мың га жерді алып жатыр. Жыл сайын 14 млн.м
3 тұрмыстық және 500-700 млн.т өндірістік қалдықтар шығарылады, оның 92 млн
т улы қалдықтар. Жан басына есептегенде елімізде жылына 50 тонна тау
жыныстары өнделіп және өңделеді. Оның 95 % қалдыққа шығады.
Қазақстанның көп бөлігі қуаң аймақта орналасқан және оның аумағының
шамамен 66 % -і түрлі деңгейде шөлейттену процестеріне бейім. Алдын ала
есептер бойынша жайылымның тозуынан залал, егістік эрозиясынан, қайталама
тұзданудан және басқа да себептен алынбаған кіріс шамамен 300 миллиард
теңгені құрайды. Қазақстан үшін елеулі ішкі қатерді білдіретін жердің
шөлейттенуі мен тозуы прблемасы шаң-тұз дауылының пайда болуы және ауа
массаларының ластаушы заттарды алыс қашықтыққа жеткізуі нәтижесінде
біртіндеп трансшекаралық проблемаға айналуы мүмкін. 2005 жылдың барысында
шөлейттенудің көлемі мен құрғақшылықтың теріс әсерінің алдын алуға және
қысқартуға,тозған жерлерді және топырақтың құнарлылығын қалпына келтіруге,
ресурстық базаны сақтауды және немесе қалпына келтіруді қамтамасыз
ететін, халықтың экологиялық қауіпсіздігін нығайтатын тұрақты жер
пайдаланудың экономикалық тетіктерін әзірлеу мен енгізуге, сондай-ақ
шөлейттенумен күрес процесінде халықтың кең қауымынын хабардар болуы мен
қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған шөлейттенумен күрес жөнінде
бағдарлама әзірлеу және бекіту қажет. Бағдарламаның негізгі нәтижелері
шөлейттену процестерін болдырмау және жердің тозуы ауқымын қысқарту,
шөлейттенумен күрестің экономикалық тетіктерін енгізу. Ауылшаруашылығы
жерлерінің өнімділігін арттыру болмақ.
Қазақстан су ресурстарының үлкен жетіспеушілігі елдерінің санатына
жатады. Қазіргі уақытта су обьектілерін тау-кен өндіру, металлургия және
химия өнеркәсібі кәсіпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтері қарқында
ластауда және ол нақты экологиялық қатер төндіреді. Ертіс, Нұра, Сырдария,
Іле өзендері, Балқаш көлі неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз
етудің негізгі көзі болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған.
Су обьектілеріне антропогендік салмақ пен олардың калпына келтіру
қабілетінің арасындағы теңгерімсіздік экологиялық қолайсыздықты іс-жүзінде
баолық ірі өзен бассейіндеріне тән етті, ал су шаруашылығының мұқтаждарын
жеткілікті қаржыландырмау су шаруашылық обьектілерінің барынша
қанағаттанғысыз (кей жерде апаттық) техникалық жай-күйіне және халықты ауыз
сумен қамтамасыз ету проблемаларының тым шиеленісуіне себеп болды. Бұл
проблемаларды шешу үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 21
қаңтарындағы № 71 қаулысымен су ресуртарын сақтау және ұтымды пайдалану
проблемаларын шешудің негізгі жолдары айқындалған. Экономиканың су секторын
дамытудың және Қазақстан Республикасы су шаруашылығ саясатының 2010 жылға
дейінгі тұжырымдамасы қабылданды. Сондай-ақ халықты жеткілікті көлемде
және кепілді сападағы ауыз сумен тұрақты қамтамасыз ету үшін Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 23 қаңтардағы № 93 қаулысымен Ауыз су
салалық бағдарламасы бекітілді, Қазақстан Республикасының Су кодексі және
Су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативтері туралы Қазақстан
Республикасы Заңы қабылданды, 2006-2010 жылдары негізгі су бассейндерінің
су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың схемаларын әзірлеу
жөніндегі жұмыстар жүргізілетін болады. Қабылданған бағдарламалық
құжаттардың шеңберінде 2006 жылы іске асырылуы суды қажет ететін
өндірістер дамуының қарқыны мен көлемін шектеуге, су үнемдейтін
технологияларды, су пайдаланудың айналымы және тұйық жүйелерін жаппай
енгізуге, өнім бірлігіне және пайдалану шығындарына жекелей су пайдалануды
азайтуға, су шаруашылық жүйелерін есепке алу мен реттеудің казіргі заманғы
құралдарымен жарақтандыруға мүмкіндік беретін сумен қамтамасыз ету
жөніндегі республикалық мақсатты бағдарлама әзірлеу қажет. Бағдарлама су
ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемнің қолданыстағы ставкаларын саралау ,
су шаруашылық обьектілерін ұстау мен жөндеу жөніндегі шығыстарды өзін-өзі
ақтауға кезең-кезеңмен көшіре отырып, су пайдаланушыға су жеткізу жөніндегі
қызмет үшін баға белгілеуді оңтайландыру жөніндеі іс-
шараларды да дамытуға тиіс. Өзен экожүйелеріне ауырпалықты азайту
мақсатында және олардың ластануы мен қоқыстануы мен қоқыстануының алдын
алу үшін 2006-2010 жылдар барысында пайдаланылатын барлық су обьектілері
үшін су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобалары әзірленетін болады, 2006-
2007 зиянды әсердің мүмкін болатын шекті нормативтерін және судың жай-
күйінің мақсатты көрсеткіштерін әзірлеу жөніндегі ғылыми-қолданбалы
зерттеулердің кешені жүргізіледі, ол су обьектілеріне ластаушы заттар
төгінділерін таңбалыдан жиынтық нормалауға кезекң-кезеңмен көшіруді жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Осының бәрі вғынды суларды тазартатын
құрылыстарды салу мен қайта жаңғырту кезінде жаңа технологияларды енгізуді
жеделдетеді. Қолда бар су ресурстарының санын ұлғайту мен сапасын жақсарту
үшін су жетіспеушілігін тартып отырған өңірлерде өзен ағынын реттеу
жөніндегі, оның ішінде бассейн аралық қайта бөлу, сондай-ақ жер асты ауыз
суларын пайдалануды жеделдету жөніндегі жұмыстарды жалғастыру қажет.
Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су
обьектілерін, атмосфералық ауа мен топырақты ластау, қауіпті
технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткізу, пайдалы қазбалардың шектес
жатқан кен орындарын игеру, бірегей табиғи кешендерді сақтау мәселелері
жатады. Трансшекаралық экологиялық проблемалар елдің экологиялық
қауіпсіздігіне нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық
шарттар шеңбернде көршілес мемлекеттердің бірлескен іс-қимылдарымен
қамтамасыз етіледі. 2004 жылдың басында Қазақстан Қауіпті қалдықтарды
трансшекаралық тасымалдау мен оларда аулаққа шығаруды бақылау туралы
Базель конвенциясына қосылды, бұл қауіпті қалдықтарды декларациялау
жөніндегі жаңа кеден ережелерін белгілеуге және кейіннен олардың қайталама
шикізат пен өнім түрінде республика аумағна олардың қайтадан түсуін
болдырмауға және қорғау проблемасын шешуге бірыңғай құқықтық тәсілдерді
қалыптастыруға мүмкіндік беретін Трансшекаралық ағын сулар мен халықаралық
өзендерді қорғау мен пайдалану жөніндегі Хельсинки конвенциясына қосылды.
Алайда, Отралық Азия өңірінің қалған елдері бұл конвенцияға
қосылмағандақтан, траншекаралық ағын сулар ағыны дұрыс та әділ пайдалануды
қамтамасыз ету, қауіпті заттардың құйылуынан ықтимал трансшекаралық әсердің
алдын алу, ластаушы төлейді қағидатын орындау жөнінде шаралар қолданған
жоқ. Бүгінге, бұл жағдай шешуге, яғни Траншекаралық сипаттағы экологиялық
қатерлердің алдын алу және жою үшін: 2006-2007 жылдары Қазақстан мен
іргелес мемлекеттердің шекаралас аудандарын экологиялық басқару жөніндегі
бірлескен зерттеулер жүргізу; Орталық Азия мемлекеттерінің Хельсинки
конвенциясына қосылуы жөніндегі Қазақстанның бастамасын өткізу арқылы
трансшекаралық су проблемаларын шешу, бірегей табиғи кешендерді сақтау
мақсатында 2006-2007 жылдар барысында ішінде Батыс Тянь-Шань мен Алтай-Саян
өңірінде трансшекаралық биосфералық аумақтар құру қажет. Қабылданған
шаралардың нәтижелері ықтимал трансшекаралық экологиялық қатерлерді
анықтауға, азайтуға және жоюға жәрдемдесетін болады.
1.2 Жергілікті экологиялық проблемалар.
Атмосфераның негізгі ластануы түсті металлургия, жылу энергетикасы,
қара металлургия, мұнай-газ кешені кәсіпорындары мен көлік шығарындыларымен
байланысты. Атмосфералық ауаның ластануынан қатердің нақтылығы халық
денсаулығының нашарлауына да және қоршаған ортаның тозуына әсер етеді.
Атмосфералық ауаның проблемасы негізінен республика халқының жартысына
жуығы өмір сүретін ірі қалалар мен өнеркәсіптік агломераттарға тән.
Барынша ластанғандар қатарына 10 қала, оның ішінде 8 қала ауасы жоғары
деңгейде ластанған қалаға жатқызылады. Қалаларда ауа ластануының жоғары
деңгейінің себебі - өндірістің ескірген технологиялары, тиімсіз тазартқыш
құрылыстар, қолданылатын отынның төмен сапасы, қуаттың жаңғыртылатын және
дәстүрлі емес көздерінің аз пайдаланылуы болып табылады. Кәсіпорындардың
20% -тен астамының нормативтік санитарлық-қорғау аймағының болмауы себепті
өндіріс орталықтары халқының басым бөлігі зиянды шығарындылардың әсері
жоғары аймақта тұрып жатыр. Автомобиль санының күрт көбеюі ірі қалаларда
(Алматы, Өскемен, Шымкент) көміртегі оксиді мен азот диоксиді жиналуын
ұлғайтады, мұндай заттардың орташа жалдық шоғырлануы бұл қалаларда шекті
мөлшерден асып түседі. Ауа бассейнінің ластануы, сондай-ақ көмірсутегі
шикізатының бұрынғы кен орындарын дамытумен және жаңа кен орындарын
дамытумен және кен орындарын игерумен де байланысты, бұл атмосфераның
күкіртсутегімен, меркаптандармен ластануын ұлғайта түседі. Алауларда ілеспе
газдың жағылуы қызған газдардың, күкірт пен азот оксидтердің едәуір көлемін
атмосфераға шығарумен қатар жүреді, кен орындарының төңірегінде жоғары жылу
аясы қалыптасады. 1993 жылдан 2000 жыдға дейін зиянды заттардың атмосфераға
шығарылуы негізінен өндіріс құлдырауының есебінен 5,1 млн. тоннадан 3,2
млн.тоннаға дейін кеміді. Соңғы жылдары экономиканың өрлеу жағдайларының
өзінде атмосфераға зиянды заттардың шығарылуын 3,2-3,4 млн.тонна деңгейінде
тұрақтандыруға міндетті мемлекеттік экологиялық сараптаманың жаппай
енгізудің және қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік бақылау
жүргізудің нәтижесінде қол жеткізілді. Мүндай тетіктерді одан әрі жетілдіру
2010 жылдан кейін қоршаған ортаны мөлшерден тыс ластайтын кәсіпорындарға
қойылатын экологиялық талаптарды күшейту арқылы шығарындыларды жоспарлы
түрде төмендетуге кірісуге мүмкіндік береді. Ауа бассейнінің ластануының
жоғарылау қаупін болдырмау жөніндегі қажетті шаралар қоршаған ортаны қорғау
жөніндегі қысқа мерзімді бағдармаларда көзделетін болады.
Радиоактивті ластану Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігіне елеулі
нақтылы қатер төндіреді. Олардың көздері мынадай негізгі төрт топқа
бөлінеді: -жұмыс істемей тұрған уран өндіруші және уран өңдеуші
кәсіпорындардың қалдықтары (уран кен орындарының үйінділері, өздігінен
төгілетін ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желілердің
бөлшектелген жабдығы);
-ядролық қаруды сынау нәтижесінде ластанған аумақтар;
-мұнай өндіру өнеркәсібі мен мұнай жабдығының қалдықтары;
-ядролық реакторлардың жұмысістеуі нәтижесінде пайда болған қалдықтар мен
радиоизотоптық өнім (иондаушы сәулеленудің пайдаланудан шыққан көздері).
Қазақстанда табиғи радиоактивтіліктің жоғары деңгейін беретін уран беруші
алты ірі геологиялық өңір, көптеген шағын кен орындары мен уран байқалатын
кеніштер, уран өндіруші кәсіпорындар мен ядролық жарылыстар жасалған
жерлерде шоғырланған қалдықтар бар. Қазақстан аумағының 30 % -інде адам
денсаулығына айтарлықтай қауіп төндіретін табиғи радиоактивті газ-радонның
жоғары бөлінуінің ықтимал мүмкіндігі орын алған. Радионуклидтермен
ластанған суды ауыз су мен шаруашылық мұқтаждар үшін пайдалану қауіпті
болып табылады. Қазақстанның кәсіпорындарында иондаушы сәулелердің
пайдаланудан қалған 50 мыңнан астам көздері бар және радиациялық зерттеу
барысында 16-сы адам үшін өте қауіпті болған 700-ден астам бақылаусыз
көздер анықталып, жойылды. Халықтың радиоактивті улануын және қоршаған
ортаның ластану қаупінің алдын алу үшін: радиоактивті ластану көздерін
түгендеу жөніндегі жұмысты аяқтау және 2006 жылға дейін табиғи
радиоактивтіліктің хадықтың денсаулығына теріс әсерін зерттеуді қамтитын
бағдарлама әзірлеу, сондай-ақ құрылысқа арналған алаңдарды таңдау мен
табиғи құрылыс материалдарын пайдалану кезінде шектеу шараларын қабылдау;
ауыз судың табиғи көздерінің радиоактивті ластануына бақылау жүргізу және
Мұнай ұңғымалары мен өздігінен төгілетін және өздігінен ағатын
гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және конвервациялау бағдарламасының
шеңберінде радионуклидтердің жоғары құрамы бар гидрогеологиялық ұңғымаларды
жою; жоғары радиациялық сәуле алу қаупі туралы халықты уақытылы хабардар
ету жөнінде шаралар әзірлеу; 2006 жылға қарай Уран өндіру өнеркәсібінің
радиоактивті үйінділерін түгендеу және олардың қоршаған орта мен халықтың
денсаулығына әсерін айқындау жөніндегі жұмысты аяқтау қажет. Проблеманың
кешенді шешілуі радиоактивті қалдықтарды ұқсату мен көму жөнінде
мамандандарылған ұйым құруды көзделуі тиіс. Аталған іс-шараларды
жүргізудің нәтижесі халықтың сәуле алуы мен қоршаған ортаның радиоактивтік
ластануын төмендету болмақ.
Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың туындауы елдің
экологиялық қауіпсіздігіне нақты қатер төндіреді. Қауіп апатты жер
сілкінісі, көшкін, сел, сырғыма, су тасқыны, өрт, өндірістік обьектілердегі
қауіпті өнеркәсіп және басқа да авариялардың нәтижесінде адамның өміріне,
денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келуіне байланысты. 1994 жылдан
бастап төтенше жағдайлар салдарынан Қазақстанда шамамен 40 мың адам қайтыс
болды және 250 мыңнан астам адам зардап шекті. Сараптамалық басқару бойынша
төтенше жағдайлардан (жаһандақ дүлей апаттар болмаған кезде) келетін
тікелей және жанама зиян жыл сайын шамамен 25 миллиард теңгені құрайды.
Орман өрттерінің экожүйелерге елеулі зиян тигізуі жалғасып отыр. Бұл
орайда оларды уақтылы анықтау проблемасы шешілмеген. Орман өрттермен
күресудің сенімді және экономикалық жағынан тиімді авиациялық құралдары
жоқ. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың салдарларын
азайту үшін: өрт және өнеркәсіп қауіпсіздігі саласындағы
мемлекеттік бақылау мен қадағалау жүйесін, болжау қызметтерінің жұмысын
жетілдіруге мемлекеттік материалдық резервті, елдің авариялық-құтқару
күштерін және жедел әрекет ету күштерін қалыптастырудың негіздерін қайта
қарауға бағытталған. Төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды жоюдың
мемлекеттік жүйесін 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасын әзірлеу;
2007 жылға дейін көмірсутегі кен орындарын игерудің геодинамикалық
қауіпсіздігінің бағдарламасын қабылдау және геодинамикалық мониторинг
жүйесін құру; 2006-2007 жылдары орман өрттерін жою жөніндегі қымбат тұратын
шаралардан жеңіл ұшақтардың жеке паркі бар мамандандырылған бөлімшелер
құрумен әуе патрулінің көмегі арқылы уақытылы ерте табу мен оларды бастапқы
сатысында сөндіру жөніндегі алдын алу шараларына көшу үшін орман өрттері
туралы хабарландырудың бірыңғай жүйесін құру қажет. Төтенше жағдайлардың
алдын алу және оларды жою жөніндегі іс-шаралардың орындалуы зардап шеккен
санын төмендетуге және келеңсіз салдарлардан материалдық зиянды азайтуға
мүмкіндік береді.
1.3 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағыттары мен негізгі
қағидалары.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы экологиялық мониторингті
дамытудың деңгейі қазіргі заманғы талаптарға жауап бермейді. Өлшеу
аппаратурасымен жарақтануы қажетті деңгейдің 40-тан 80 %-іне дейін бола
отырып, бақылау пункттерінің мемлекеттік желісі олардың оңтайлы санының 20%
- ін ғана құрайды. Бақылау және өлшеу техникалық құралдарының тозуы
алынатын ақпараттың көлемі мен растығының азаюына әкеледі. Түрлі
министрліктер мен ведомстволар мониторингі және тәуекел факторларынің
жүйесін жеткіліксіз ведомствоаралық үйлестіру қоршаған ортаның жай-күйін
толық көлемде әділ басқаруды жүзеге асыруға және уақтылы жедел ақпарат
алуға мүмкіндік бермейді.
Ведомстволық мониторингтің барлық кәсіпорындары мен мекемелерін,
сондай-ақ өндірістік мониторинг жүйелерін енгізе отырып, геоақпараттық
жүйелер негізінде қоршаған орта мен табиғи ресурстардың экологиялық
мониторингі және тәуекел факторларынің бірыңғай мемлекеттік жүйесін құру
жөніндегі шараларды шұғыл түрде қабылдау талап етіледі. Оның жұмыс істеуі
үшін ақпаратты жинау, жүйелеу, сақтау және тарату үшін экологиялық ақпарат
қорын құру, бақылау және өлшеу жүйелерінің қазіргі материалдық-техникалдық
базасын жағғырту, барлық мүдделі мемлекеттік органдардың өзара іс-қимылын
ұйымдастыру үшін нормативтік құқықтық актілерді қабылдау қажет.
2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасын іске асыру бойынша 2005-2008 жылдары атқарылатын
шаралар Жоспары Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 19 сәуірдегі
№316 Қаулысымен бекітілген 2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы Қазақстан-2030
Стратегиясының шеңберінен шыға отырып жасалған. Қоршаған орта жағдайының
нормативтік көрсеткішіне жетумен қатар
экологиялық қауіпсіздіктің оптимальді деңгейін қамтамасыз ету аталмыш
тұжырымдама ережелерінің кезеңмен жүзеге асырылуын ұсынады. Бірінші кезең
(2005-2008 жылдар) – қошаған ортаның ластануын төмендету және оны қалыпқа
келтіру әрекеттерінің жоспарын жасау. Екінші кезең (2010-2010 жылдар) –
қоршаған орта сапасының көрсеткіштерін тұрқтандыру және табиғатты
пайдалануға қойылатын эколгиялық талаптарды жетілдіру.
Үшінші кезең (2011-2015 жылдар) – қоршаған орта сапасын жақсарту және
қоғамның жоғары дәрежелі экологиялық тұрақты даму деңгейіне жету.
Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің мүлде жаңа мемлекеттік жүйесінің құрылуының және қалыптасуының,
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы
органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесін – қоршаған
ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Қоршаған
ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы
мемлекеттік саясатты қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды қамтамасыз
етті. Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше
жоғары техногендік салмақ түсіретін, табиғат пайдаланудың көбінесе шикізат
жүйесі қалыптасты. Сондықтан әзірге экологиялық жағдайдың түбегейлі
жақсаруы әзір бола қойған жоқ әлі ол бұрынғысынша биосфераның
тұрақсыздануына, оның қоғамның тіршілік әрекеті үшін қажетті қоршаған
ортаның сапасын оның қолдау қабілетін жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердің
тозуымен сипатталады. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік
саясаттың негіздері Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 30
сәуірдегі өкімімен мақұлданған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасына
енгізіліп, онда өтпелі кезеңнің эколгиялық басымдықтары, атап айтқанда,
жекешелендірудің экологиялық проблемалары, табиғат қорғау заңнамасының,
мемлекеттік бақылау және сараптаманың, табиғат пайдаланудың экономикалық
тетіктерінің, қоршаған орта мониторингі және тәуекел факторларынің жүйесін
құру қажеттілігінің мәселелері қарастырылған болатын.Ұлттық экономиканың
барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды пайдалануға көзқарастардың
өзгеруіне, қоршаған ортаны сақтауды ескере отырып, әлеуметтік- экономикалық
дамуды жүзеге асыруға негіз болды.
Аталған Тұжырымдаманы қабылдаған сәттен бастап Қазақстан
Республикасында қоғамдық дамуда елеулі өзгерістер болды. Мемлекет дамуының
стратегиялық құжаттары әзірленді, табиғат қорғау заңнамасының негізі
құрылды, қоршаған ортаны қорғау қызметін басқару жүйесі құрылды. Мысалы
1997 жылы Қоршаған ортаны қорғау туралы, Ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар туралы, Экологиялық сараптама туралы, 1998 жылы - Радиациялық
қауіпсіздік туралы Заңдар, ал 2003 жылы Атмосфералық ауаны қорғау туралы
Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында Президенттің Жер
қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы (1996 жыл) және Мұнай туралы
(1995 жыл) заң күші бар Жарлықтары, 2004 – Орман, Су және Жер кодекстері
қабылданды. Заңға тәуелді қажетті нормативтік құқықтық актілердің
көпшілігі әзірленіп, бекітілді. Заңнаманы жетілдіру
мақсатында
республикада оны дамыған елдердің заңнамасына жетілдіру және халықаралық
стандарттарды енгізу бағыты алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық
конвенцияға қол қойды және оларды іске асыру жөніндегі іс-қимылды ұлттық
жоспарлары әзірледі. Экологиялық сараптау жүйесі, рұқсат ету және бақылау-
инспекциялық жұмыс жолға қойылды. Тұжырымдаманың міндеттерін орындау
нәтижесінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік бақылауды
күшейту және міндетті экологиялық сараптаманы енгізу есебінен 90 жылдардың
басымен салыстырғанда қоршаған ортаны ластаудың қарқыны едәуір төмендеді.
Алайда, мемлекеттің экологиялық осал аумақ және шешілмеген экологиялық
проблемалар мәртебесі сол күйінде қалып отыр. Жоғарыда айтылғандармен
байланысты елдің стратегиялық басымдықтарына сәйкес қазіргі жағдайдағы
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің міндеттерін түбегейлі қайта
қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде .
Жаңа Тұжырымдамада іске асырылмаған міндеттерді шешу ұсынылады.
Олардың ішінде: экологиялық қауіпсіздік пен табиғат пайдаланудың аса
маңызды проблемалары бойынша зерттеулердің, оның ішінде іргелі ғылыми
зерттеулердің ілгерілемелі дамуын қамтамасыз ету; қоршаған ортаның жай-
күйіне мониторингтің бірыңғай жүйесін енгізу; Қазақстан Республикасының
аумағын экологиялық аудандарға бөлу және аталған аймақтарды арнаулы
картографиялау ұсынылады. Осыған орай, Мемлекеттің экологиялық қауіпсіз
дамуы мынадай қағидаттарға негізделеді олар;
-Табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық мүмкінді шектерін айқындайтын
және қоршаған ортаны сапалы теңгермелі басқаруды қамтамасыз ететін
шектеулердің, нормативтердің және шаруашылық әрі өзге де қызмет жүргізу
ережелерінің ғылыми-негізделген кешенін енгізу жолымен мемлекеттің тұрақты
дамуы үшін барлық қоғамдық қатынастарды реттеуге экожүйелік тәсіл;
-Экологиялық қауіпсіздіктің өңірлік және жергілікті міндеттерінің
экологиялық қатерлердің алдын алудың жаһандақ және ұлттық мақсаттарына
бағыныштылығы;
-Қоршаған орта мен адамның денсаулығына келтірілген залалды өтеудің
міндеттілігі (табиғат пайдаланушылар мен ластаушылар төлейді);
-Өндірістік күштерді дамыту мен орналастырудың экологиялық-экономикалық
теңгермелі (экологиялық сыйымдылық пен аумақтық жоспарлау қағидаттары);
-Шаруашылық және өзге де қызметінің қоршаған ортаға әсерін одан кейінгі
экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалармен басқарудың
міндеттілігі;
-Халықтың экологиялық ақпаратқа қол жетімділігін қамтамасыз ету және оның
эколгиялық проблемаларды шешуге қатысуы;
-Халықаралық ынтымақтастықтағы әріптестік және халықаралық құқық нормаларын
сақтау.
Мемлекеттің экологиялық қауіпсіздік шолымен дамыуымыз, Қазақстан
Республикамыздың дүние жүзілік деңгейде өз орнын алады.
1.4 Мемлекеттік экологиялық мониторинг және тәуекел факторлары
Бүгінгі күнге, Қазақстан Республикасында мемлекеттік экологиялық
мониторинг (қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингі және тәуекел
факторлары) – табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған
ортаның, табиғи ресурстардың жай-күйінің өзгерістерін басқару, болжау және
бақылау мақсатында олардың жай-күйін қадағалаудың кешенді жүйесі мен
атмосфералық ауа, жер, жер үсті мен жер асты сулары, жер қойнауы, жануарлар
және өсімдіктер дүниесі, сондай-ақ климат пен Жердің озон қабаты,
экологиялық жүйелер, қоршаған ортаның халықтың денсаулығына әсер ететін
факторлары мемлекеттік экологиялық мониторинг обьектілері болып табылады.
Табиғи ресурстар мониторингі және тәуекел факторлары мынадай түрлерді
қамтиды:
1) жер мониторингі және тәуекел факторлары;
2) су обьектілері және оларды пайдалану мониторингі және тәуекел
факторлары;
3) жер қойнауы мониторингі және тәуекел факторлары;
4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мониторингі және тәуекел
факторлары;
5) таулы экожүйелер мен шөлейттену мониторингі және тәуекел
факторлары;
6) орман мониторингі және тәуекел факторлары;
7) жануарлар дүниесі мониторингі және тәуекел факторлары;
8) өсімдіктер дүниесі мониторингі және тәуекел факторлары.
Табиғи ресурстар мониторингі және тәуекел факторларын Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес арнайы уәкілетті мемлекеттік
органдар жүзеге асырады.
Жер мониторингі және тәуекел факторлары болып жатқан өзгерістерді
уақтылы анықтау, оларды басқару, олардың одан әрі қанат жаюын болжау және
теріс процестер салдарының алдын алу және жою жөнінде ұсыныстар әзірлеу
мақсатында жүргізілетін жер қорының сандық және сапалық жай-күйіне базалық
(бастапқы), жедел, мерзімді бақылау жасау жүйесі болып табылады. Жер
мониторингі және тәуекел факторларынің деректері Мемлекеттік жер
кадастрында қорытылады.
Су обьектілерінің мониторингі және тәуекел факторлары олардың жай-
күйінің гидрологиялық, гидрогеологиялық, санитарлық-химиялық,
гидрогеохимиялық. микробиологиялық,паразитологиялық, радиологиялық және
уыттылық көрсеткіштерін тұрақты бақылау, теріс процестерді уақтылы анықтау,
олардың қанат жаюын басқару және болжау мақсатында алынған ақпаратты жинау,
өңдеу және беру, жүзеге асырылатын су шаруашылығы іс-шараларының зиянды
салдарларын болғызбау және тиімділік дәрежесін айқындау жөнінде ұсынымдар
әзірлеу болып табылады.
Жер қойнауының мониторингі және тәуекел факторлары мемлекеттік жер
қойнауы қорының ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету және олардың
өзгерістерін уақтылы анықтау, теріс процестерді басқару, олардың алдын алу
және салдарларын жою үшін жер қойнауының жай-күйіне бақылау жасау жүйесі
болып табылады. Жер қойнауы мониторингі және тәуекел факторларынің
деректері Мемлекеттік жер қойнауы кадастрында қорытылады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың мониторингі және тәуекел
факторлары – табиғи процестердің қалыпты өтуі мен қоршаған ортаның жай-
күйіндегі өзгерістердің ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың экологиялық
жүйелеріне әсерін зерттеу үшін бақылау жасау жүйесі. Ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар мониторингі және тәуекел факторларынің деректері Ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың Мемлекеттік кадастрында қорытылады.
Таулы экожүйелер мен шөлейттену мониторингі және тәуекел факторлары –
шөлейттену мен оның зардаптарына және таулы экожүйелердің жай-күйіне
бақылау жасау.
Орман мониторингі және тәуекел факторлары орман қорын күзету, қорғау
және ормандарды молықтыру, орман қорын пайдалану, биологиялық әралуандықты
және ормандардың экологиялық функцияларын сақтау саласындағы мемлекеттік
басқару мақсатында орман қорының жай-күйі мен серпінін бақылау, басқару
және болжау жүйесін білдіреді. Орман мониторингі және тәуекел факторларынің
декректері Мемлекеттік орман кадастрында қорытылады.
Жануарлар дүниесінің мониторингі және тәуекел факторлары жануарлар
дүниесін қорғау, молықтыру мен пайдалану және биологиялық әралуандықты
сақтау саласындағы мемлекеттік басқару мақсатында жануарлар дүниесі
обьектілерінің жй-күйі мен динамикасын бақылау, басқару және болжау жүйесі
болып табылады. Жануарлар дүниесі мониторингі және тәуекел
факторларынің деректері Жануарлар дүниесінің Мемлекеттік кадастрында
қорытылады.
Өсімдіктер дүниесінің мониторингі және тәуекел факторлары өсімдіктер
дүниесін зерттеу, қорғау, молықтыру және тұрақты пайдалану мақсатында
олардың обьектілері жай-күйінің бағалануын бақылау жүйесін білдіреді.
Экологиялық ғылыми зерттеулер қоршаған ортаны қорғауды ғылыми тұрғыдан
қамтамасыз ету, табиғи экологиялық жүйелерді жақсарту , қалпына келтіру,
орнықты жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі ғылыми негізделген іс-
шараларды әзірлеу, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен молайту,
Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі мен әлеуметтік,
экономикалық және экологиялық теңгерімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында
жүргізілуде.
ІІ-тарау Зерттеу нәтижелері: Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының
қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел факторлары
2.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел факторлары
Республикамыздың халықтың ең көп қоныстанған аймағының бірі, Оңтүстік
Қазақстан облысын. Бүгінге, 2010 жылдың 1 желтоқсанына облыс халық саны
2502601 адамға жеріп отыр, оның ішінде қала тұрғындары 909584 адам және
ауыл тұрғындары 1470348 адам. Бұл орайда, табиғатты қорғау шараларын
кешенді ұйымдастыру арқылы, екі жарым миллионнан астам адамдарымыздың
тұтмыстық-әлеуметтік жағдайын, олардың тән және дене саулығын жақсартуға
бағытталған шараларды ұйымдастыру өз орнын табады. Соңғы жылдары Оңтүстік
Қазақстан облысында Шымкент қаласындағы автокөлік санының және өндіріс
секторының қарқынды өсуінен шығындылардың артуына, өндіріс және тұтыныс
қалдықтарын залалсыздандыруға қатысты, сондай-ақ қазіргі заман талабына сай
іркінді суларды тазалау қондырғыларын салуға қаржының жетіспеушілігінен,
облыс орталығында, кішігірім қалаларда және аудан орталықтарында халықтың
көбеюінен облыстағы іркінді суларды залалсыздандыруға байланысты туындайтын
экологиялық проблемалар бұрынғысынша орын алуда. Облыста табиғатты қорғау
шараларының орындалуына, халықтың қоғамдық көзқарасын анықтау мақсатында
жүргізілген сұқпаттасу нәтижелерімен, респондентердің 62,9 пайызы, облыс
бойынша табиғаты қорғауға байланысты жүргізіліп жатқан шараларына
қанағаттанбайтынын көрсетіп отыр, ал респонденттердің 23,8 пайызы іс-шараға
қанағаттанып, алайда оларды жетілдіруді орынды санайды. Бұл орайда,
халықтың басым көпшілігі, атмосфералық ауаны өнеркәсіп және автокөлік
шығарындыларынан, қаланың тұрмыстық және өнеркәсіп қалдықтарымен, сонымен
бірге су көздерінің сарқынды сулармен ластануының жылдан жылға артып
келетініне алаңдатушылық тудырып отыр.
Қазіргі кезеңде, Шымкент қаласының іркінді суларын залалсыздандыруға
арналған, қаламен шекаралас Ордабасы ауданының аумағында 2093 га ауданға
созылған суармалы егістік жер орналасқан.
Суармалы егістік жер қаланың тазалау қондырғыларының технологиялық
процесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Суармалы егістік жерді дайындау
белгілі шаралардың орындалуын талап етеді, яғни топырақта, ауылшаруашылық
дақылдарында улы заттар жинақталмауы керек. Сөйте тұра, суармалы геістік
жердің барлық ауданы шаруаларға бөлініп берілген, олардың көпшілігі жер
пайдалану құқығының мемлекеттік актісін алып үлгерген. Бұл жерлер көкөніс,
жеміс-жидек, бақша дақылдарын егуге жарамсыз болса да, суармалы статусы
бойынша бөлінген.
Жоғарыда айтылғандай, Шымкент қаласының сарқынды суларын толығымен
залалсыздандыру мәселесін шешу және экологиялық-эпидемиялық жағдайды
жақсчарту үшін суармалы егістік жер ауданын және магистралдық жүйені
бірыңғай технологиялық процестердің соңғы сатысы ретінде бір қолға- арнайы
су шаруашылық ұйымына берген пайдалы. Аталмыш сұрақ бойынша
ағымдағы маусым
айында өткен күн тәртібінде Республиканың ірі қалаларында іркінді суларды
тазалау тиімділігін арттыру жағдайы мен шаралары жөінде қоршаған орта
сапасын тұрақтандру мәселелерін қарастыратын Комиссияның кезекті мәжілісіне
мәліметтер дайындалған.
Облыстағы кішігірім қалалардың су шығару мәселесі өткір мәнге ие.
Мәселен, Түркістан, Шардара, Кентау, Ленгір, Ақсу қалараының су тазалау
қондырғылары бүгінгі күнге, техникалық жағынан ескіріп, өндірістік сапасы
жөнінен ақаулық танытады. Қарстырылған іс-шаралар қаржыландырудың
жеткіліксіздігіне байланысты жүзеге асырылмай қалып отыр.
Іркінді су қабылдағыштарының жағдайын жақсартуда комплексті шаралар
қажет. Жаңа тазалау қондырғырларын және іркінді су жинағыштарды жабдықтау
және салуда инвестициялық бағдармаларды қарастыру сұрағы туындайды. Осыған
байланысты, іркінді сулардың түзілу және заласыздандыру зонасында
экологиялық қауіпсіз жағдаймен қамтамасыз ету мақсатында 90-шы жылдардың
Қазақстанның іркінді сулары комплекстік бағдарламасын және ОҚО
қалаларының іркінді сулары бағдарламасын қайтадан жүзеге асыру керек деп
санаймыз.
Трансшекаралық Сырдария өзені Өзбекстан республикасынан Сульфаттар,
нитраттар, мыс және магниимен ластанып келеді. Судың жалпы ластану индексін
2,03 құрайды және 3-сыныпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
І-тарау. Қазақстан аймақтарының экологиялық 8
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Қазақстанның экологиялық проблемалары және оларды 8
шешу ... ... ... ... ..
1.2 Жергілікті экологиялық 12
проблемалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағыттары мен
негізгі 14
қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
1.4 Мемлекеттік экологиялық 17
мониторинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІ-тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының қоршаған орта
жағдайының мониторингі және тәуекел 19
факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел 19
факторлары ... ... ..
2.2 Оңтүстік Қазақстан облыс елді мекен аймақтарының өнеркәсіп
шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануы 22
басқару ... ... ... ... ...
2.3 Шымкент қаласы атмосфералық ауасының ластануын 39
басқару ... ... ... ... ...
Шымкент қаласы аймағының автокөлік шығарындыларымен атмосфералық
ауасының ластануын 40
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Оңтүстік Қазақстан облыс ауа бассейнінің ластану деңгейі
қауіптілігімен 42
топтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
3. Аймақтың экологиялық басқаруды жетілдіру 45
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
Пайданалынған 60
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Кіріспе
XXI ғасыр кезеңінде адамдар мен табиғат арақатынастары жылдан жылға
шиеленісіп, қоғамның дамуының табиғатпен үйлесімділігі өзекті мәселеге
айналды. Бұған себеп жер жүзіндегі халықтар санының тез өсуі мен ғылыми-
техникалық жаңалықтардың өнеркәсіп пен шаруашылыққа енгізілуі,
мемлекеттердің жаппай өнеркәсіпті дамытуы. Соның салдарынан табиғат
қорларын пайдалану бірнеше есе өсіп, адамдардың қоршаған ортаға тигізетін
зияны үнемі көбейіп келеді. Нәтижесінде пайдалы кендер қорының жақын арада
таусылуы, өсімдіктер мен жануарлардың кейбір түрлердің толықтай
жоғалуы,қоршаған ортаның шамадан тыс ластану қауіпі төнуде. Өнеркәсібі
дамыған бірқатар елдерде қоршаған ортаның нашарлағаны сонша, тіпті
адамдардың денсаулығына кесірін тигізе бастады.
Міне, сондықтан да табиғат қорларына құнтты болу, бұзылғандарын
қалпына келтіріп отыру, оларды ұтымды пайдалану, ауаға, жерге, суға,
өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне қамқорлықты күшейту барлық азаматтардың
борышы және абройлы міндеті болып саналады.
Табиғаттағы өзгерістер өте баяу жүретін болғандықтан қоршаған ортаға
келген зиян көзге көріне бермейді, бірнеше жыл өткесін ғана біліне
бастайды. Осыған байланысты зиянды өзгерістерді тоқтату үшін алынған
шаралар тым кеш болып нәтиже бермей , болмаса мезгіл өтіп кеткен соң көп
күш, қаржы мен материал жұмсауға тура келеді. Олай болса қолда барды
сақтау мен ұтымды пайдалану – бүгінгі күн талабы екенін есте ұстағанымыз
жөн. Табиғи ортаны сақтауға оны сауықтыруға және өндіріс орындарының
тұрақты дамуына бағытталған кешенді және үйлесімді табиғатты пайдалану
жүйесін қалыптастыру өте өзекті мәселе. Өйткені бұрынғы кеңестік жүйе
біржақты табиғат ресурстарын пайдалану саясатымен және әсери қару-жарақтар
сынаумен біздің территориямызда көтеген экологялық апатты жағдайлар
қалдырды. Өкінішке орай, табиғатпен арақатынаста бұл талап ұмыт болып,
бүгінгі пайдаға қызығып, болашақты ойламайтын болдық.
Өндіріс орындарының күрт арту кезеңінде, ғылыми-техникалық
жетілдірудің дамуына байланысты, қоршаған ортаны сақтау, қорғау және табиғи
ресурстарды үнемді пайдалану қазіргі күннің актуалды проблемаларының бірі
болып отыр. Бұл мәселелерге түсініксіздікпен селсоқ қарау мен техникалық
экологиялық қате саясаттар, қоршаған ортаның ластануына және жер бетіндегі
организмдердің қалыптасқан жағдайларына негативті әсерін тигізеді.
Қордаланған негізгі проблемаларды шешуде, табиғат пен адамзат қоғамының
арасындағы қарым-қатынастардың орны ерекше. Бұл қарым-қатынастардың дұрыс
дамымауы адамзатқа үлкен қауіптер туғызуы мүмкін. Қуаты энергия көздерімен
және қазіргі заманғы жетілген техникамен қаруланған адамзат табиғатқа
елеулі әсерін тигізе алары сөзсіз. Егер бұл әрекеттер мен табиғат заңдарын
бұзу фактілері миллиондаған жылдар бойы орныққан байланыстарды бұзса, оның
соңы – апаттық әкелуі мүмкін. Түптеп келгенде, адамдар қазіргі
уақытта өз іс - әрекеті нәтижесінде туындаған
апаттармен арпалысып жүр. Әсіресе, адамзаттың қоршаған ортаға әсері мен
оған деген орныққан көзқарастарының биосферада қалыптасқан тепе –
теңдіктерді сақтаудағы орны ерекше болып отыр. Егер адамзат қоғамы
биосферадағы тіршілікті сақтап қалғысы келсе, онда олар табиғат
байлықтарына және оларды пайдалануғу деген көзқарастарын күрт өзгертуі
қажет. Ғалымдарымыздың деректеріне көз жүгіртер болсақ, қазір жер бетінде
таза ауасы, топырағы және суы бар аймақ жоқтың қасы. Осыған орай, жаңа
эколгиялық көзқарастың мағынасы қоршаған орта және жаму жөніндегі
Халықаралық комиссияның Біздің ортақ болашағымыз атты баяндамасында
ашылды. Оның шешімдері мен ұсыныстары көптеген халықаралық конференциялрдың
(Рио-де-Жанейро – 1992, Киото – 1997, Йоханнесбург – 2003) өзегі болды.
Халықаралық қауымдастықтың және жеке елдердің табиғат ресурстарының оның
ішінде табиғат сыйымдылығының шектеулі екендігіне көздері жеткеннен кейін
тұрақты даму туралы ой-сана қалыптаса бастады және антропогендік апаттарды
болдырмайтын бірден-бір жолы деп танылды.
Қазақстанда, өткен ғасырдың 90 жылдарынан бастап табиғатты жоспарлы
түрде пайдалану мақсатына бағытталған экологиялық саясат қалыптасты. Бұл
мелекетіміздің табиғатты қорғау мен оның ресурстарын ұтымды пайдалануды
қолға алып отырғанын көрсетеді және дүниежүзілік қоғамға өзінің тұрақты
даму мен экологиялық қауіпсіздікті қолдайтынын әрдайым дәлелдеп келеді.
Ядролық қаруы бар мемлекеттер арасында бірінші болып олардан бас тартты.
Қалыптасқан экологиялық жағдайларды ескере отырып, табиғатты өз
қалпында тұрақтандыруды дамыту мақсатында табиғатты қорғау мен оның
ресурстарын ұтымды пайдалануды экономикалық басқару, реттеу және оған
табиғатты пайдаланушыларды ынталандыру жолдарын қарастыру мен халықтардың
табиғатпен бірлесе өмір сүру қағидаларын құру.
Бүгінге қалыптасқан экономикалық жүйеде табиғатты пайдалану
халықтардың әлеуметтік жағдайы мен денсаулығы және тән саулығымен тығыз
байланыста қарастырылмаған. Сондықтан экологиялық жағдайды халықтың
денсаулығын бағалап олардың өмір сүру әрекетімен қарастыру маңызды болып
отыр. Бұл орайда табиғатты пайдаланудың әлеуметтік қатынастарының көрінісі
болуы тиіс. Олар барлық деңгейде біртұтас қалыптасуы керек. Өнеркәсіп
аймағындағы елді мекендердің қоршаған ортаны ластануын төмендету және
оны қалпына келтіру әрекеттерін жоспарлау, қоршаған орта сапасының
көрсеткіштерін тұрақтандыру және табиғатты пайдалануға қойылатын
экологиялық талаптарды жетілдіру, қоршаған орта сапасын жақсарту және
қоғамның жоғарғы дәрежелі экологиялық тұрақты даму деңгейіне жеткізу
мәселелерін шешуде берілген мәліметтерді пайдалануға болады. Халықтардың
экологиялық жағдайда өмір сүру барысындағы тұрмыстық әлеуметтік
жағдайларын басқаруда сұқпаттасу арқылы обьективті және субьективті
әсерлерін зерттеу маңыздылығы айқындалады. Себебі, қоршаған ортаның
ластануынан экологиялық және әлеуметтік зияндар болуы мүмкін. Әлеуметтік
зиян- адамдардың денсаулығына, әлеуметтік тұрмысына, тіршілігіне келтіретін
зияндылық. Бүгінге, кеңес дәуірінен қалыптасып қалған жағдаймен,
елді
мекендер өнеркәсіп маңында бой көтерген, бұл елді мекеннің санитарлық
техникалық жағдайлары яғни, ауыз сумен, канализация, электр жүйелерімен,
автожолдармен т.б. қамтамасыз етуі ірі өнеркәсіптердің есебінен
жүргізілген. Бұған мысал, ретінде Қарағанды облысының қалалары: Қарағанды,
Саран, Шахтинск тас көмір өңдіру шахталарының, Теміртау, Жезқазған
қалалары металлургия комбинаттарының, Байқоңыр қаласы ғарыш кешені
маңында орналасқаны. Оңтүстік Қазақстан облысының бірқатар ірі өнеркәсіп
орындарының аумағында Шымкент, Кентау қалалары, Ащысай, Қыземшек, Таукент,
Сас-төбе елді мекендері бой көтерген. 600 мыңнан астам адамдар
мекендейтін Шымкент қаласының селитебтік зонасында, кеңестер одағы
тұсында фосфор заводы, қорғасын заводы толық жоба деңгейінде жұмыс
атқарған . Бүгінге Шымкентцемент ААҚ, Петро Казакстан Ойл Продакте
ААҚ, Энергоорталық-3 ААҚ жұмыс атқаруда. Шу-Сарысу уран кен провинциясы
аймағында Таукент, Қыземшек, Тайқоңыр елді мекендері бой көтерген. Аталған
елді мекендердің еңбекке жарамды халқының басым бөлігі өнеркәсіп саласында
кен өндіру және өңдеу саласында еңбек атқарады. Өнеркәсіп саласының
мамандарының бүгінгі күнге табиғатты қоғаудағы, оны сақтаудағы және ұтымды
пайдаланудағы жолдарын, басқа сала мамандарынан қарағанда жете білсе керек.
Алайда бүгінгі күнге, өнеркәсіп сала мамандарының, халықтың табиғатты
қорғаудағы шешілетін өзекті мәселелер жөнінде көзқарастары зерттеліп баға
берілмеген.
Ғылыми техникалық жетістіктер табиғатты қорғау, пайдалану, тиімділігін
арттыру жолында зор мүмкіншіліктер ашады. Бұл тенденция әсіресе, өткен
ғасырдың екінші жартысында және осы ғасырдың он тоғыз жылдық арасында
ғылыми техникалық жетістіктер арқасында табиғатты пайдалану, оның байлығын
игеру қарқыны асқан жылдамдықпен артты. Өнеркәсіп ьірнеше есе өсті,
шикізаттың жаңа түрлері іске қосылды, энергия қуатын, жер қойнауы
байлықтарын пайдалану көбейді. Осының арқасында адамдардың мүмкіншілігі,
табиғи ортаға тигізетін әсері артты. Ғылыми техникалық жетістіктердің
табиғатқа екі жақты әсер етеді. Бір жағынан, өндіріске көп мөлшерде шикізат
қолданылып, өндіріс қалдықтары көбеиіп, оның табиғи ортаға әсері артып,
табиғи орта ластанады. Екінші жағынан, өнімнің бір өлшеміне жұмсалатын
шикізат мөлшері азайды, технологиялық процестер жетілдірілді, олардың
табиғатқа зиянды әсері шектелді, шикізаттың бір түрі екіншісімен
алмастырылды, қалдықтар қайта қолданылды, сонымен бірге табиғатты қорғау
шараларын ауқымды жүргізуге мүмкіндіктер ашылды. Алайда, өнеркәсіп
орындарына ғылыми техникалық жетістіктерді кеңінен ендіру барысында
қоршаған ортаға келтірілетін зиянды шығындарды зерттеу, оларды анықтау
қажеттілігі туындайды.
Қоршаған ортаның ластануынан экологиялық және әлеуметтік зияндар болуы
мүмкін. Өнеркәсіп жұмысшылары мен елді мекен халықтарының денсаулығына
әсері бағалануы қажет. Бұл орайда халықтың аурушаңдығы, еңбекке
жарамсыздығы, денсаулығының обьективті және субьективті әсермен басқаруын
зерттеу жүргізу өз орнын табады. Экологиялық зиян қоршаған
ортаның, атмосфераның, гидросфераның, флора мен фауна жағдайының
нашарлауына әкеліп соғады. Бұл орайда қалыптасқан экологиялық жағдайға баға
беру маңыздылығын табады. Қоршаған ортаның атмосфералық ауасының,
гидросферасының жағдайын, бүгінгі күнге сыналған лабороториялық әдістермен
зерттеу жұмыстарын жүргізіп, оның қорытындысымен табиғатты қорғау
шараларының жобаларын жасау қажеттілігі туындайды.
Жұмыстың мақсаты:
Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының экологиялық жағдайына баға беру,
аймақтың экологиялық жағдайының тәуекел факторларын және оны басқаруды
талдау.
Зерттеудің міндеттері:
1. Оңтүстік Қазақстан облыс елді мекен аймақтарының өнеркәсіп
шығарындыларымен атмосфералық ауасының ластануына баға беру.
2. Шымкент қаласы аймағының автокөлік шығарындыларымен атмосфералық
ауасының ластануына баға беру.
3. Оңтүстік Қазақстан облыстық ауа бассейнінің ластаушы элементтерінің
динамикасы негізінде аймақтарды қауіптілігіне қарай топтау.
4. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша атмосфералық ауа қорғау шараларының
тиімділігіне баға беру.
Жұмыстың жаңалығы.
Оңтүстік Қазақстан облысының 2010-2010 жылдар бойынша экологиялық жағдайына
баға берілді және мониторинг жасалынды. Атмосфералық ауаның ластаушы
заттардың динамикасы құрастырылды. Халықтың әлеуметтік, тұрмыстық
жағдайымен аурушаңдығына атмосфералық ауаның ластануымен болған, өзіндік
субьективті әсерін басқару жұмыстары, сұқпаттасу арқылы жинақалған
мәлеметтермен қорытыланды.
Практикалық маңызы.
Оңтүстік Қазақстан облыстық экологиялық жағдайына баға берудегі
мәліметтердің қоршаған орта қорғау іс – шараларын ұйымдастыруда және
жүргізуде өз орнын алады. Өнеркәсіп аймақтарында орналасқан елді
мекендердің халықтарының әлеуметтік, тұтмыстық, денсаулық жағдайларын
шешуге бағытталған бағдарламаларда пайдаланылады. Берілген мәліметтерді:
экология, адам, жануар және өсімдіктер экологиясы пәндерін оқыту процесінде
қолдануға болады.
Зерттеу зерзаттары мен әдістері.
Зерттеу жүргізу нысандары ретінде Шымкент қаласының селитебтік
аймақтары, негізгі қала автожолдары, қала тұрғындары алынды.
Шымкент қаласы атмосфералық ауаның өнеркәсіп және автокөлік
шығыедыларымен ластауын лабороториялық зерттеу жұмыстарын Оңтүстік
Қазақстан облыстық санитарлық – эпидемиологиялық сараптау орталығы мен
Оңтүстік
Қазақстан облыстық аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасы
лабороторияларында жүргізілді. Атмосфералық ауаның лабороториялық
зерттеулерінде, 8 ауа ластаушы заттарының, атап айтқанда: күкіртті
ангидрид, күкірт сутегі, көміртек тотығы, азот тотықтары, аммиак,
көмірсутектер, ұшпалы органикалық қосылыстар, галогенденген қорғасынның
қосылыстары -800 зерттеулерде, менің жеке қатысуымда анықталды.
Облыс орталығы мен аудандардың атмосфералық ауасының химиялық
элементтермен ластану деңгейінің динамикасын басқару үшін, Оңтүстік
Қазақстан облысы аумақтық қоршаған ортаны қорғау басқармасының 2007-2010
жылдар аралығындағы статистикалық есеп мәліметтері пайдаланылды.
Халықтың әлеуметтік, тұрмыстық жағдайымен аурушаңдығына атмосфералық
ауаның ластануымен болған субьективті әсерін басқару үшін, сұқпаттасу
анкеталары құрастырылды. Қала тұрғындары арасында 250 респонденттерден
анкеталар жинастырылды.
Жүргізілген лабороториялық зерттеулер сынамаларының қорытындысы,
сұқпаттасу анкеталары жалпыға мәлім статистикалық әдістермен зерделенді.
І-тарау Жұмыстың өзектілігі: Қазақстан аймақтарының экологиялық жағдайлары
1. Қазақстанның экологиялық проблемалары және оларды шешу
Қазақстан Республикасында XX ғасырдың 90 жылдарынан бастап табиғатты
жоспарлы пайдалану мақсатына бағытталған экологиялық саясат қалыптасты.
Қазақстан өзінің тұрақты даму мен экологиялық қауіпсіздікті қолдайтынын
әрдайым дәлелдеп келеді. Ядролық қаруы бар мемлекеттер арасында бірінші
болып олардан бас тартты. БҰҰ қоршаған орта жөніндегі (Рио-92)
конференциясының қорытынды құжаттарына қол қойды, климаттың өзгеруі,
тақырлануымен күрес, биологиялық алуандықты сақтау жөніндегі маңызды
хлықаралық конвенцияларға қосылды. Орхус және Еуропа экономикалық
трансшекаралық конвенциясын бекітті.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер нәтижесі экологиялық
саясатпен тікелей байланысты. Экологиялық стратегияның негізгі мақсаты
экологиялық қолайлы орта құру үшін табиғат пен қоғамның арақатынасындағы
үйлесімділікке қол жеткізу болып табылады. Осыған байланысты төрт басым
бағыт айқындалды:
- Экологиялық қауіпсіз қоршаған орта құру.
- Табиғат ресуртарын теңдестікті сақтай отырып пайдалану.
- Өсімдіктер мен жануарлар әлемінің алуан түрлулугін сақтау.
- Экологиялық білім беру.
Экологиялық қауіпсіздік ұлттық қауіпсіздіктің негізгі стратегиялық
іргелі бөлігінің бірі болып табылады. Ол экологиялық теңдестіктің
тұрақтылыгымен, табиғи ортаға шектен артық антропогендік әсерлерден
қоғамның қорғалуымен анықталады. Қазақстанда табиғи ортаның жағдайы өте
күрделі, шешілмеген мәселелер көп. Негізгі экологиялық мәселелер –
қалаларда ауаның ластануы, өндірістік және тұрмыстық қалдықтьардың күннен-
күнге көбейіп жинақталуы, ауылшаруашылықжерлерінің азуы тақырлануы, жер
бетіндегі және оның қойнауындағы су көздерінің ластануы, территориялардың
радиоактивтік ластануы, Ертіс, Жайық, Сырдария, Іле, Шу, Талас, өзендеріне
көршілес территориялардан лас сулардың құйылуы. Әмудария және Сырдария өзен
бассейндерінде жоғарғы қарқынмен суармалы егістіктерді дамыту Арла
қасіретін туғызды. Каспий теңізінің суының көтерілуі мұнай ұңғыларын су
астында қалдырып, теңіздің биологиялық ресурстарына қауіп
төндірді.Республикамыздың аумақтарының алты уранкен табиғи провинцияларының
болуы және ол жерлерде уранды өндіру, өңдеу жұмыстары жүргізілуі,
өнеркәсіптің жаңа орындарын ашу сонымен бірге, бұрынғы әскери және сынақ
полигондарының ( Сарышаған, Капустин Яр, Азғыр және т.б.) территориялары
радиоактивті және химиялық заттармен ластанды.
Қалалар мен елді мекендерде халықтың денсаулығына теріс әсер ететін
факторлар – ауаның ластануы және сапалы ауыз судың жеткіліксіздігі. Ауасы
аса ластанған қалалар – Балқаш, Теміртау, Риддер, Өскемен, Ақтөбе,
Алматы, Зырян, Шымкент, Тараз. Ауаны негізгі ластаушы заттар: шаң, күкірт,
және азот тотықтары, көмірсутектер, металл тотықтары және т.б. Олар
жылу-энегетика
кәсіпорындары жылына атмосфераға миллион тоннаға жуық зиянды заттар
шығарады. Атмосфераның ластануына өндіріс және тұрмыс қалдықтары, олардың
үйінділері, шлактары едәуір үлес қосады. Автокөлік Республикамыздың
бірнеше ірі қалаларда ауаны негізгі ластауш көздеріне айналды.
Қазақстанда су ресурстарының тапшылығы табиғат ресурстарын ұтымды
игеріп, өндіргіш күштерді дамытып, халықтың игілігін арттыруға негізгі
кедергілердің бірі болып отыр. Қазақстанның орташа жылдық өзен-су қоры 100
км3 астам, оның 56 км3 территориямызда қалыптасады. Өзен ағыстары көлемі
бойынша Қазақстан әлемдегі сумен аз қамтамасыз етілген елдер қатарына
кіреді. Елімізде таза экологиялық ахуалды қалыптастыру үшін: су көздеріне
тазартылмаған ақаба, кәріз суларды төгуді және басқа жағымсыз әрекеттерді
тоқтату керек. Пайдаланылатын су көздерін (қоймаларын, өзендерді көлдерді
және т.б. су нысандарын) қажетті деңгейде судың тазалығын сақтайтын
құрылыстармен , құрылымдармен қамтамасыз ету керек. Халықты сапалы ауыз
сумен қамтамасыз ету үшін суды тұтынуға дайындау технологиясын жаңартып,
тиімді су тазарту құрылымдарын қолданып, су жүйелерін жетілдіру қажет
болада. Жер асты суларын пайдаланып, жайылымдарды суландыруды қолға алу
керек.
Республика территориясының жартысына жуығы (48,2 %) ауыл шаруашылығы
мақсатында пайдаланылады. Оның басым бөлігі жайылым. Өнеркәсіп аймақтарында
такен өндірісінің қалдықтары үйілген территориялар, мұнай ұңғыларының
орындары 60 мың га ауданды ластап жатыр. Еліміздің территориясының 6 %
астамын алып жатқан әскери полигондар, ғарыш айлағы, бұрынғы атом қаруын
сынаған аймақтар әр түрлі зиянды заттармен ластанған.
Қоршаған ортаны ластауға өндіріс және тұрмыстық қалдықтар да үлес
қосуда. Қазір 20 млрд. т астам қалдықтар жиналған. 14 млрд.т қара және
түсті металлургия қалдықтары 50 мың га жерді алып жатыр. Жыл сайын 14 млн.м
3 тұрмыстық және 500-700 млн.т өндірістік қалдықтар шығарылады, оның 92 млн
т улы қалдықтар. Жан басына есептегенде елімізде жылына 50 тонна тау
жыныстары өнделіп және өңделеді. Оның 95 % қалдыққа шығады.
Қазақстанның көп бөлігі қуаң аймақта орналасқан және оның аумағының
шамамен 66 % -і түрлі деңгейде шөлейттену процестеріне бейім. Алдын ала
есептер бойынша жайылымның тозуынан залал, егістік эрозиясынан, қайталама
тұзданудан және басқа да себептен алынбаған кіріс шамамен 300 миллиард
теңгені құрайды. Қазақстан үшін елеулі ішкі қатерді білдіретін жердің
шөлейттенуі мен тозуы прблемасы шаң-тұз дауылының пайда болуы және ауа
массаларының ластаушы заттарды алыс қашықтыққа жеткізуі нәтижесінде
біртіндеп трансшекаралық проблемаға айналуы мүмкін. 2005 жылдың барысында
шөлейттенудің көлемі мен құрғақшылықтың теріс әсерінің алдын алуға және
қысқартуға,тозған жерлерді және топырақтың құнарлылығын қалпына келтіруге,
ресурстық базаны сақтауды және немесе қалпына келтіруді қамтамасыз
ететін, халықтың экологиялық қауіпсіздігін нығайтатын тұрақты жер
пайдаланудың экономикалық тетіктерін әзірлеу мен енгізуге, сондай-ақ
шөлейттенумен күрес процесінде халықтың кең қауымынын хабардар болуы мен
қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған шөлейттенумен күрес жөнінде
бағдарлама әзірлеу және бекіту қажет. Бағдарламаның негізгі нәтижелері
шөлейттену процестерін болдырмау және жердің тозуы ауқымын қысқарту,
шөлейттенумен күрестің экономикалық тетіктерін енгізу. Ауылшаруашылығы
жерлерінің өнімділігін арттыру болмақ.
Қазақстан су ресурстарының үлкен жетіспеушілігі елдерінің санатына
жатады. Қазіргі уақытта су обьектілерін тау-кен өндіру, металлургия және
химия өнеркәсібі кәсіпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтері қарқында
ластауда және ол нақты экологиялық қатер төндіреді. Ертіс, Нұра, Сырдария,
Іле өзендері, Балқаш көлі неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз
етудің негізгі көзі болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған.
Су обьектілеріне антропогендік салмақ пен олардың калпына келтіру
қабілетінің арасындағы теңгерімсіздік экологиялық қолайсыздықты іс-жүзінде
баолық ірі өзен бассейіндеріне тән етті, ал су шаруашылығының мұқтаждарын
жеткілікті қаржыландырмау су шаруашылық обьектілерінің барынша
қанағаттанғысыз (кей жерде апаттық) техникалық жай-күйіне және халықты ауыз
сумен қамтамасыз ету проблемаларының тым шиеленісуіне себеп болды. Бұл
проблемаларды шешу үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 21
қаңтарындағы № 71 қаулысымен су ресуртарын сақтау және ұтымды пайдалану
проблемаларын шешудің негізгі жолдары айқындалған. Экономиканың су секторын
дамытудың және Қазақстан Республикасы су шаруашылығ саясатының 2010 жылға
дейінгі тұжырымдамасы қабылданды. Сондай-ақ халықты жеткілікті көлемде
және кепілді сападағы ауыз сумен тұрақты қамтамасыз ету үшін Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 23 қаңтардағы № 93 қаулысымен Ауыз су
салалық бағдарламасы бекітілді, Қазақстан Республикасының Су кодексі және
Су пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативтері туралы Қазақстан
Республикасы Заңы қабылданды, 2006-2010 жылдары негізгі су бассейндерінің
су ресурстарын кешенді пайдалану мен қорғаудың схемаларын әзірлеу
жөніндегі жұмыстар жүргізілетін болады. Қабылданған бағдарламалық
құжаттардың шеңберінде 2006 жылы іске асырылуы суды қажет ететін
өндірістер дамуының қарқыны мен көлемін шектеуге, су үнемдейтін
технологияларды, су пайдаланудың айналымы және тұйық жүйелерін жаппай
енгізуге, өнім бірлігіне және пайдалану шығындарына жекелей су пайдалануды
азайтуға, су шаруашылық жүйелерін есепке алу мен реттеудің казіргі заманғы
құралдарымен жарақтандыруға мүмкіндік беретін сумен қамтамасыз ету
жөніндегі республикалық мақсатты бағдарлама әзірлеу қажет. Бағдарлама су
ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемнің қолданыстағы ставкаларын саралау ,
су шаруашылық обьектілерін ұстау мен жөндеу жөніндегі шығыстарды өзін-өзі
ақтауға кезең-кезеңмен көшіре отырып, су пайдаланушыға су жеткізу жөніндегі
қызмет үшін баға белгілеуді оңтайландыру жөніндеі іс-
шараларды да дамытуға тиіс. Өзен экожүйелеріне ауырпалықты азайту
мақсатында және олардың ластануы мен қоқыстануы мен қоқыстануының алдын
алу үшін 2006-2010 жылдар барысында пайдаланылатын барлық су обьектілері
үшін су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобалары әзірленетін болады, 2006-
2007 зиянды әсердің мүмкін болатын шекті нормативтерін және судың жай-
күйінің мақсатты көрсеткіштерін әзірлеу жөніндегі ғылыми-қолданбалы
зерттеулердің кешені жүргізіледі, ол су обьектілеріне ластаушы заттар
төгінділерін таңбалыдан жиынтық нормалауға кезекң-кезеңмен көшіруді жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Осының бәрі вғынды суларды тазартатын
құрылыстарды салу мен қайта жаңғырту кезінде жаңа технологияларды енгізуді
жеделдетеді. Қолда бар су ресурстарының санын ұлғайту мен сапасын жақсарту
үшін су жетіспеушілігін тартып отырған өңірлерде өзен ағынын реттеу
жөніндегі, оның ішінде бассейн аралық қайта бөлу, сондай-ақ жер асты ауыз
суларын пайдалануды жеделдету жөніндегі жұмыстарды жалғастыру қажет.
Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су
обьектілерін, атмосфералық ауа мен топырақты ластау, қауіпті
технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткізу, пайдалы қазбалардың шектес
жатқан кен орындарын игеру, бірегей табиғи кешендерді сақтау мәселелері
жатады. Трансшекаралық экологиялық проблемалар елдің экологиялық
қауіпсіздігіне нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық
шарттар шеңбернде көршілес мемлекеттердің бірлескен іс-қимылдарымен
қамтамасыз етіледі. 2004 жылдың басында Қазақстан Қауіпті қалдықтарды
трансшекаралық тасымалдау мен оларда аулаққа шығаруды бақылау туралы
Базель конвенциясына қосылды, бұл қауіпті қалдықтарды декларациялау
жөніндегі жаңа кеден ережелерін белгілеуге және кейіннен олардың қайталама
шикізат пен өнім түрінде республика аумағна олардың қайтадан түсуін
болдырмауға және қорғау проблемасын шешуге бірыңғай құқықтық тәсілдерді
қалыптастыруға мүмкіндік беретін Трансшекаралық ағын сулар мен халықаралық
өзендерді қорғау мен пайдалану жөніндегі Хельсинки конвенциясына қосылды.
Алайда, Отралық Азия өңірінің қалған елдері бұл конвенцияға
қосылмағандақтан, траншекаралық ағын сулар ағыны дұрыс та әділ пайдалануды
қамтамасыз ету, қауіпті заттардың құйылуынан ықтимал трансшекаралық әсердің
алдын алу, ластаушы төлейді қағидатын орындау жөнінде шаралар қолданған
жоқ. Бүгінге, бұл жағдай шешуге, яғни Траншекаралық сипаттағы экологиялық
қатерлердің алдын алу және жою үшін: 2006-2007 жылдары Қазақстан мен
іргелес мемлекеттердің шекаралас аудандарын экологиялық басқару жөніндегі
бірлескен зерттеулер жүргізу; Орталық Азия мемлекеттерінің Хельсинки
конвенциясына қосылуы жөніндегі Қазақстанның бастамасын өткізу арқылы
трансшекаралық су проблемаларын шешу, бірегей табиғи кешендерді сақтау
мақсатында 2006-2007 жылдар барысында ішінде Батыс Тянь-Шань мен Алтай-Саян
өңірінде трансшекаралық биосфералық аумақтар құру қажет. Қабылданған
шаралардың нәтижелері ықтимал трансшекаралық экологиялық қатерлерді
анықтауға, азайтуға және жоюға жәрдемдесетін болады.
1.2 Жергілікті экологиялық проблемалар.
Атмосфераның негізгі ластануы түсті металлургия, жылу энергетикасы,
қара металлургия, мұнай-газ кешені кәсіпорындары мен көлік шығарындыларымен
байланысты. Атмосфералық ауаның ластануынан қатердің нақтылығы халық
денсаулығының нашарлауына да және қоршаған ортаның тозуына әсер етеді.
Атмосфералық ауаның проблемасы негізінен республика халқының жартысына
жуығы өмір сүретін ірі қалалар мен өнеркәсіптік агломераттарға тән.
Барынша ластанғандар қатарына 10 қала, оның ішінде 8 қала ауасы жоғары
деңгейде ластанған қалаға жатқызылады. Қалаларда ауа ластануының жоғары
деңгейінің себебі - өндірістің ескірген технологиялары, тиімсіз тазартқыш
құрылыстар, қолданылатын отынның төмен сапасы, қуаттың жаңғыртылатын және
дәстүрлі емес көздерінің аз пайдаланылуы болып табылады. Кәсіпорындардың
20% -тен астамының нормативтік санитарлық-қорғау аймағының болмауы себепті
өндіріс орталықтары халқының басым бөлігі зиянды шығарындылардың әсері
жоғары аймақта тұрып жатыр. Автомобиль санының күрт көбеюі ірі қалаларда
(Алматы, Өскемен, Шымкент) көміртегі оксиді мен азот диоксиді жиналуын
ұлғайтады, мұндай заттардың орташа жалдық шоғырлануы бұл қалаларда шекті
мөлшерден асып түседі. Ауа бассейнінің ластануы, сондай-ақ көмірсутегі
шикізатының бұрынғы кен орындарын дамытумен және жаңа кен орындарын
дамытумен және кен орындарын игерумен де байланысты, бұл атмосфераның
күкіртсутегімен, меркаптандармен ластануын ұлғайта түседі. Алауларда ілеспе
газдың жағылуы қызған газдардың, күкірт пен азот оксидтердің едәуір көлемін
атмосфераға шығарумен қатар жүреді, кен орындарының төңірегінде жоғары жылу
аясы қалыптасады. 1993 жылдан 2000 жыдға дейін зиянды заттардың атмосфераға
шығарылуы негізінен өндіріс құлдырауының есебінен 5,1 млн. тоннадан 3,2
млн.тоннаға дейін кеміді. Соңғы жылдары экономиканың өрлеу жағдайларының
өзінде атмосфераға зиянды заттардың шығарылуын 3,2-3,4 млн.тонна деңгейінде
тұрақтандыруға міндетті мемлекеттік экологиялық сараптаманың жаппай
енгізудің және қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік бақылау
жүргізудің нәтижесінде қол жеткізілді. Мүндай тетіктерді одан әрі жетілдіру
2010 жылдан кейін қоршаған ортаны мөлшерден тыс ластайтын кәсіпорындарға
қойылатын экологиялық талаптарды күшейту арқылы шығарындыларды жоспарлы
түрде төмендетуге кірісуге мүмкіндік береді. Ауа бассейнінің ластануының
жоғарылау қаупін болдырмау жөніндегі қажетті шаралар қоршаған ортаны қорғау
жөніндегі қысқа мерзімді бағдармаларда көзделетін болады.
Радиоактивті ластану Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігіне елеулі
нақтылы қатер төндіреді. Олардың көздері мынадай негізгі төрт топқа
бөлінеді: -жұмыс істемей тұрған уран өндіруші және уран өңдеуші
кәсіпорындардың қалдықтары (уран кен орындарының үйінділері, өздігінен
төгілетін ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желілердің
бөлшектелген жабдығы);
-ядролық қаруды сынау нәтижесінде ластанған аумақтар;
-мұнай өндіру өнеркәсібі мен мұнай жабдығының қалдықтары;
-ядролық реакторлардың жұмысістеуі нәтижесінде пайда болған қалдықтар мен
радиоизотоптық өнім (иондаушы сәулеленудің пайдаланудан шыққан көздері).
Қазақстанда табиғи радиоактивтіліктің жоғары деңгейін беретін уран беруші
алты ірі геологиялық өңір, көптеген шағын кен орындары мен уран байқалатын
кеніштер, уран өндіруші кәсіпорындар мен ядролық жарылыстар жасалған
жерлерде шоғырланған қалдықтар бар. Қазақстан аумағының 30 % -інде адам
денсаулығына айтарлықтай қауіп төндіретін табиғи радиоактивті газ-радонның
жоғары бөлінуінің ықтимал мүмкіндігі орын алған. Радионуклидтермен
ластанған суды ауыз су мен шаруашылық мұқтаждар үшін пайдалану қауіпті
болып табылады. Қазақстанның кәсіпорындарында иондаушы сәулелердің
пайдаланудан қалған 50 мыңнан астам көздері бар және радиациялық зерттеу
барысында 16-сы адам үшін өте қауіпті болған 700-ден астам бақылаусыз
көздер анықталып, жойылды. Халықтың радиоактивті улануын және қоршаған
ортаның ластану қаупінің алдын алу үшін: радиоактивті ластану көздерін
түгендеу жөніндегі жұмысты аяқтау және 2006 жылға дейін табиғи
радиоактивтіліктің хадықтың денсаулығына теріс әсерін зерттеуді қамтитын
бағдарлама әзірлеу, сондай-ақ құрылысқа арналған алаңдарды таңдау мен
табиғи құрылыс материалдарын пайдалану кезінде шектеу шараларын қабылдау;
ауыз судың табиғи көздерінің радиоактивті ластануына бақылау жүргізу және
Мұнай ұңғымалары мен өздігінен төгілетін және өздігінен ағатын
гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және конвервациялау бағдарламасының
шеңберінде радионуклидтердің жоғары құрамы бар гидрогеологиялық ұңғымаларды
жою; жоғары радиациялық сәуле алу қаупі туралы халықты уақытылы хабардар
ету жөнінде шаралар әзірлеу; 2006 жылға қарай Уран өндіру өнеркәсібінің
радиоактивті үйінділерін түгендеу және олардың қоршаған орта мен халықтың
денсаулығына әсерін айқындау жөніндегі жұмысты аяқтау қажет. Проблеманың
кешенді шешілуі радиоактивті қалдықтарды ұқсату мен көму жөнінде
мамандандарылған ұйым құруды көзделуі тиіс. Аталған іс-шараларды
жүргізудің нәтижесі халықтың сәуле алуы мен қоршаған ортаның радиоактивтік
ластануын төмендету болмақ.
Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың туындауы елдің
экологиялық қауіпсіздігіне нақты қатер төндіреді. Қауіп апатты жер
сілкінісі, көшкін, сел, сырғыма, су тасқыны, өрт, өндірістік обьектілердегі
қауіпті өнеркәсіп және басқа да авариялардың нәтижесінде адамның өміріне,
денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келуіне байланысты. 1994 жылдан
бастап төтенше жағдайлар салдарынан Қазақстанда шамамен 40 мың адам қайтыс
болды және 250 мыңнан астам адам зардап шекті. Сараптамалық басқару бойынша
төтенше жағдайлардан (жаһандақ дүлей апаттар болмаған кезде) келетін
тікелей және жанама зиян жыл сайын шамамен 25 миллиард теңгені құрайды.
Орман өрттерінің экожүйелерге елеулі зиян тигізуі жалғасып отыр. Бұл
орайда оларды уақтылы анықтау проблемасы шешілмеген. Орман өрттермен
күресудің сенімді және экономикалық жағынан тиімді авиациялық құралдары
жоқ. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың салдарларын
азайту үшін: өрт және өнеркәсіп қауіпсіздігі саласындағы
мемлекеттік бақылау мен қадағалау жүйесін, болжау қызметтерінің жұмысын
жетілдіруге мемлекеттік материалдық резервті, елдің авариялық-құтқару
күштерін және жедел әрекет ету күштерін қалыптастырудың негіздерін қайта
қарауға бағытталған. Төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды жоюдың
мемлекеттік жүйесін 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасын әзірлеу;
2007 жылға дейін көмірсутегі кен орындарын игерудің геодинамикалық
қауіпсіздігінің бағдарламасын қабылдау және геодинамикалық мониторинг
жүйесін құру; 2006-2007 жылдары орман өрттерін жою жөніндегі қымбат тұратын
шаралардан жеңіл ұшақтардың жеке паркі бар мамандандырылған бөлімшелер
құрумен әуе патрулінің көмегі арқылы уақытылы ерте табу мен оларды бастапқы
сатысында сөндіру жөніндегі алдын алу шараларына көшу үшін орман өрттері
туралы хабарландырудың бірыңғай жүйесін құру қажет. Төтенше жағдайлардың
алдын алу және оларды жою жөніндегі іс-шаралардың орындалуы зардап шеккен
санын төмендетуге және келеңсіз салдарлардан материалдық зиянды азайтуға
мүмкіндік береді.
1.3 Экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің бағыттары мен негізгі
қағидалары.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасындағы экологиялық мониторингті
дамытудың деңгейі қазіргі заманғы талаптарға жауап бермейді. Өлшеу
аппаратурасымен жарақтануы қажетті деңгейдің 40-тан 80 %-іне дейін бола
отырып, бақылау пункттерінің мемлекеттік желісі олардың оңтайлы санының 20%
- ін ғана құрайды. Бақылау және өлшеу техникалық құралдарының тозуы
алынатын ақпараттың көлемі мен растығының азаюына әкеледі. Түрлі
министрліктер мен ведомстволар мониторингі және тәуекел факторларынің
жүйесін жеткіліксіз ведомствоаралық үйлестіру қоршаған ортаның жай-күйін
толық көлемде әділ басқаруды жүзеге асыруға және уақтылы жедел ақпарат
алуға мүмкіндік бермейді.
Ведомстволық мониторингтің барлық кәсіпорындары мен мекемелерін,
сондай-ақ өндірістік мониторинг жүйелерін енгізе отырып, геоақпараттық
жүйелер негізінде қоршаған орта мен табиғи ресурстардың экологиялық
мониторингі және тәуекел факторларынің бірыңғай мемлекеттік жүйесін құру
жөніндегі шараларды шұғыл түрде қабылдау талап етіледі. Оның жұмыс істеуі
үшін ақпаратты жинау, жүйелеу, сақтау және тарату үшін экологиялық ақпарат
қорын құру, бақылау және өлшеу жүйелерінің қазіргі материалдық-техникалдық
базасын жағғырту, барлық мүдделі мемлекеттік органдардың өзара іс-қимылын
ұйымдастыру үшін нормативтік құқықтық актілерді қабылдау қажет.
2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының экологиялық
қауіпсіздік тұжырымдамасын іске асыру бойынша 2005-2008 жылдары атқарылатын
шаралар Жоспары Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 19 сәуірдегі
№316 Қаулысымен бекітілген 2005-2015 жылдарға арналған Қазақстан
Республикасының экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы Қазақстан-2030
Стратегиясының шеңберінен шыға отырып жасалған. Қоршаған орта жағдайының
нормативтік көрсеткішіне жетумен қатар
экологиялық қауіпсіздіктің оптимальді деңгейін қамтамасыз ету аталмыш
тұжырымдама ережелерінің кезеңмен жүзеге асырылуын ұсынады. Бірінші кезең
(2005-2008 жылдар) – қошаған ортаның ластануын төмендету және оны қалыпқа
келтіру әрекеттерінің жоспарын жасау. Екінші кезең (2010-2010 жылдар) –
қоршаған орта сапасының көрсеткіштерін тұрқтандыру және табиғатты
пайдалануға қойылатын эколгиялық талаптарды жетілдіру.
Үшінші кезең (2011-2015 жылдар) – қоршаған орта сапасын жақсарту және
қоғамның жоғары дәрежелі экологиялық тұрақты даму деңгейіне жету.
Қазақстандағы тәуелсіздік жылдары экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің мүлде жаңа мемлекеттік жүйесінің құрылуының және қалыптасуының,
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы
органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесін – қоршаған
ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Қоршаған
ортаны қорғау мен табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы
мемлекеттік саясатты қалыптастыруды және дәйекті іске асыруды қамтамасыз
етті. Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше
жоғары техногендік салмақ түсіретін, табиғат пайдаланудың көбінесе шикізат
жүйесі қалыптасты. Сондықтан әзірге экологиялық жағдайдың түбегейлі
жақсаруы әзір бола қойған жоқ әлі ол бұрынғысынша биосфераның
тұрақсыздануына, оның қоғамның тіршілік әрекеті үшін қажетті қоршаған
ортаның сапасын оның қолдау қабілетін жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердің
тозуымен сипатталады. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік
саясаттың негіздері Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 30
сәуірдегі өкімімен мақұлданған экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасына
енгізіліп, онда өтпелі кезеңнің эколгиялық басымдықтары, атап айтқанда,
жекешелендірудің экологиялық проблемалары, табиғат қорғау заңнамасының,
мемлекеттік бақылау және сараптаманың, табиғат пайдаланудың экономикалық
тетіктерінің, қоршаған орта мониторингі және тәуекел факторларынің жүйесін
құру қажеттілігінің мәселелері қарастырылған болатын.Ұлттық экономиканың
барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды пайдалануға көзқарастардың
өзгеруіне, қоршаған ортаны сақтауды ескере отырып, әлеуметтік- экономикалық
дамуды жүзеге асыруға негіз болды.
Аталған Тұжырымдаманы қабылдаған сәттен бастап Қазақстан
Республикасында қоғамдық дамуда елеулі өзгерістер болды. Мемлекет дамуының
стратегиялық құжаттары әзірленді, табиғат қорғау заңнамасының негізі
құрылды, қоршаған ортаны қорғау қызметін басқару жүйесі құрылды. Мысалы
1997 жылы Қоршаған ортаны қорғау туралы, Ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар туралы, Экологиялық сараптама туралы, 1998 жылы - Радиациялық
қауіпсіздік туралы Заңдар, ал 2003 жылы Атмосфералық ауаны қорғау туралы
Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында Президенттің Жер
қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы (1996 жыл) және Мұнай туралы
(1995 жыл) заң күші бар Жарлықтары, 2004 – Орман, Су және Жер кодекстері
қабылданды. Заңға тәуелді қажетті нормативтік құқықтық актілердің
көпшілігі әзірленіп, бекітілді. Заңнаманы жетілдіру
мақсатында
республикада оны дамыған елдердің заңнамасына жетілдіру және халықаралық
стандарттарды енгізу бағыты алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық
конвенцияға қол қойды және оларды іске асыру жөніндегі іс-қимылды ұлттық
жоспарлары әзірледі. Экологиялық сараптау жүйесі, рұқсат ету және бақылау-
инспекциялық жұмыс жолға қойылды. Тұжырымдаманың міндеттерін орындау
нәтижесінде қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік бақылауды
күшейту және міндетті экологиялық сараптаманы енгізу есебінен 90 жылдардың
басымен салыстырғанда қоршаған ортаны ластаудың қарқыны едәуір төмендеді.
Алайда, мемлекеттің экологиялық осал аумақ және шешілмеген экологиялық
проблемалар мәртебесі сол күйінде қалып отыр. Жоғарыда айтылғандармен
байланысты елдің стратегиялық басымдықтарына сәйкес қазіргі жағдайдағы
экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің міндеттерін түбегейлі қайта
қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде .
Жаңа Тұжырымдамада іске асырылмаған міндеттерді шешу ұсынылады.
Олардың ішінде: экологиялық қауіпсіздік пен табиғат пайдаланудың аса
маңызды проблемалары бойынша зерттеулердің, оның ішінде іргелі ғылыми
зерттеулердің ілгерілемелі дамуын қамтамасыз ету; қоршаған ортаның жай-
күйіне мониторингтің бірыңғай жүйесін енгізу; Қазақстан Республикасының
аумағын экологиялық аудандарға бөлу және аталған аймақтарды арнаулы
картографиялау ұсынылады. Осыған орай, Мемлекеттің экологиялық қауіпсіз
дамуы мынадай қағидаттарға негізделеді олар;
-Табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық мүмкінді шектерін айқындайтын
және қоршаған ортаны сапалы теңгермелі басқаруды қамтамасыз ететін
шектеулердің, нормативтердің және шаруашылық әрі өзге де қызмет жүргізу
ережелерінің ғылыми-негізделген кешенін енгізу жолымен мемлекеттің тұрақты
дамуы үшін барлық қоғамдық қатынастарды реттеуге экожүйелік тәсіл;
-Экологиялық қауіпсіздіктің өңірлік және жергілікті міндеттерінің
экологиялық қатерлердің алдын алудың жаһандақ және ұлттық мақсаттарына
бағыныштылығы;
-Қоршаған орта мен адамның денсаулығына келтірілген залалды өтеудің
міндеттілігі (табиғат пайдаланушылар мен ластаушылар төлейді);
-Өндірістік күштерді дамыту мен орналастырудың экологиялық-экономикалық
теңгермелі (экологиялық сыйымдылық пен аумақтық жоспарлау қағидаттары);
-Шаруашылық және өзге де қызметінің қоршаған ортаға әсерін одан кейінгі
экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалармен басқарудың
міндеттілігі;
-Халықтың экологиялық ақпаратқа қол жетімділігін қамтамасыз ету және оның
эколгиялық проблемаларды шешуге қатысуы;
-Халықаралық ынтымақтастықтағы әріптестік және халықаралық құқық нормаларын
сақтау.
Мемлекеттің экологиялық қауіпсіздік шолымен дамыуымыз, Қазақстан
Республикамыздың дүние жүзілік деңгейде өз орнын алады.
1.4 Мемлекеттік экологиялық мониторинг және тәуекел факторлары
Бүгінгі күнге, Қазақстан Республикасында мемлекеттік экологиялық
мониторинг (қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингі және тәуекел
факторлары) – табиғи және антропогендік факторлардың әсерінен қоршаған
ортаның, табиғи ресурстардың жай-күйінің өзгерістерін басқару, болжау және
бақылау мақсатында олардың жай-күйін қадағалаудың кешенді жүйесі мен
атмосфералық ауа, жер, жер үсті мен жер асты сулары, жер қойнауы, жануарлар
және өсімдіктер дүниесі, сондай-ақ климат пен Жердің озон қабаты,
экологиялық жүйелер, қоршаған ортаның халықтың денсаулығына әсер ететін
факторлары мемлекеттік экологиялық мониторинг обьектілері болып табылады.
Табиғи ресурстар мониторингі және тәуекел факторлары мынадай түрлерді
қамтиды:
1) жер мониторингі және тәуекел факторлары;
2) су обьектілері және оларды пайдалану мониторингі және тәуекел
факторлары;
3) жер қойнауы мониторингі және тәуекел факторлары;
4) ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мониторингі және тәуекел
факторлары;
5) таулы экожүйелер мен шөлейттену мониторингі және тәуекел
факторлары;
6) орман мониторингі және тәуекел факторлары;
7) жануарлар дүниесі мониторингі және тәуекел факторлары;
8) өсімдіктер дүниесі мониторингі және тәуекел факторлары.
Табиғи ресурстар мониторингі және тәуекел факторларын Қазақстан
Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес арнайы уәкілетті мемлекеттік
органдар жүзеге асырады.
Жер мониторингі және тәуекел факторлары болып жатқан өзгерістерді
уақтылы анықтау, оларды басқару, олардың одан әрі қанат жаюын болжау және
теріс процестер салдарының алдын алу және жою жөнінде ұсыныстар әзірлеу
мақсатында жүргізілетін жер қорының сандық және сапалық жай-күйіне базалық
(бастапқы), жедел, мерзімді бақылау жасау жүйесі болып табылады. Жер
мониторингі және тәуекел факторларынің деректері Мемлекеттік жер
кадастрында қорытылады.
Су обьектілерінің мониторингі және тәуекел факторлары олардың жай-
күйінің гидрологиялық, гидрогеологиялық, санитарлық-химиялық,
гидрогеохимиялық. микробиологиялық,паразитологиялық, радиологиялық және
уыттылық көрсеткіштерін тұрақты бақылау, теріс процестерді уақтылы анықтау,
олардың қанат жаюын басқару және болжау мақсатында алынған ақпаратты жинау,
өңдеу және беру, жүзеге асырылатын су шаруашылығы іс-шараларының зиянды
салдарларын болғызбау және тиімділік дәрежесін айқындау жөнінде ұсынымдар
әзірлеу болып табылады.
Жер қойнауының мониторингі және тәуекел факторлары мемлекеттік жер
қойнауы қорының ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету және олардың
өзгерістерін уақтылы анықтау, теріс процестерді басқару, олардың алдын алу
және салдарларын жою үшін жер қойнауының жай-күйіне бақылау жасау жүйесі
болып табылады. Жер қойнауы мониторингі және тәуекел факторларынің
деректері Мемлекеттік жер қойнауы кадастрында қорытылады.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың мониторингі және тәуекел
факторлары – табиғи процестердің қалыпты өтуі мен қоршаған ортаның жай-
күйіндегі өзгерістердің ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың экологиялық
жүйелеріне әсерін зерттеу үшін бақылау жасау жүйесі. Ерекше қорғалатын
табиғи аумақтар мониторингі және тәуекел факторларынің деректері Ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың Мемлекеттік кадастрында қорытылады.
Таулы экожүйелер мен шөлейттену мониторингі және тәуекел факторлары –
шөлейттену мен оның зардаптарына және таулы экожүйелердің жай-күйіне
бақылау жасау.
Орман мониторингі және тәуекел факторлары орман қорын күзету, қорғау
және ормандарды молықтыру, орман қорын пайдалану, биологиялық әралуандықты
және ормандардың экологиялық функцияларын сақтау саласындағы мемлекеттік
басқару мақсатында орман қорының жай-күйі мен серпінін бақылау, басқару
және болжау жүйесін білдіреді. Орман мониторингі және тәуекел факторларынің
декректері Мемлекеттік орман кадастрында қорытылады.
Жануарлар дүниесінің мониторингі және тәуекел факторлары жануарлар
дүниесін қорғау, молықтыру мен пайдалану және биологиялық әралуандықты
сақтау саласындағы мемлекеттік басқару мақсатында жануарлар дүниесі
обьектілерінің жй-күйі мен динамикасын бақылау, басқару және болжау жүйесі
болып табылады. Жануарлар дүниесі мониторингі және тәуекел
факторларынің деректері Жануарлар дүниесінің Мемлекеттік кадастрында
қорытылады.
Өсімдіктер дүниесінің мониторингі және тәуекел факторлары өсімдіктер
дүниесін зерттеу, қорғау, молықтыру және тұрақты пайдалану мақсатында
олардың обьектілері жай-күйінің бағалануын бақылау жүйесін білдіреді.
Экологиялық ғылыми зерттеулер қоршаған ортаны қорғауды ғылыми тұрғыдан
қамтамасыз ету, табиғи экологиялық жүйелерді жақсарту , қалпына келтіру,
орнықты жұмыс істеуін қамтамасыз ету жөніндегі ғылыми негізделген іс-
шараларды әзірлеу, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мен молайту,
Қазақстан Республикасының экологиялық қауіпсіздігі мен әлеуметтік,
экономикалық және экологиялық теңгерімді дамуын қамтамасыз ету мақсатында
жүргізілуде.
ІІ-тарау Зерттеу нәтижелері: Оңтүстік Қазақстан облысы аймақтарының
қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел факторлары
2.1 Қоршаған орта жағдайының мониторингі және тәуекел факторлары
Республикамыздың халықтың ең көп қоныстанған аймағының бірі, Оңтүстік
Қазақстан облысын. Бүгінге, 2010 жылдың 1 желтоқсанына облыс халық саны
2502601 адамға жеріп отыр, оның ішінде қала тұрғындары 909584 адам және
ауыл тұрғындары 1470348 адам. Бұл орайда, табиғатты қорғау шараларын
кешенді ұйымдастыру арқылы, екі жарым миллионнан астам адамдарымыздың
тұтмыстық-әлеуметтік жағдайын, олардың тән және дене саулығын жақсартуға
бағытталған шараларды ұйымдастыру өз орнын табады. Соңғы жылдары Оңтүстік
Қазақстан облысында Шымкент қаласындағы автокөлік санының және өндіріс
секторының қарқынды өсуінен шығындылардың артуына, өндіріс және тұтыныс
қалдықтарын залалсыздандыруға қатысты, сондай-ақ қазіргі заман талабына сай
іркінді суларды тазалау қондырғыларын салуға қаржының жетіспеушілігінен,
облыс орталығында, кішігірім қалаларда және аудан орталықтарында халықтың
көбеюінен облыстағы іркінді суларды залалсыздандыруға байланысты туындайтын
экологиялық проблемалар бұрынғысынша орын алуда. Облыста табиғатты қорғау
шараларының орындалуына, халықтың қоғамдық көзқарасын анықтау мақсатында
жүргізілген сұқпаттасу нәтижелерімен, респондентердің 62,9 пайызы, облыс
бойынша табиғаты қорғауға байланысты жүргізіліп жатқан шараларына
қанағаттанбайтынын көрсетіп отыр, ал респонденттердің 23,8 пайызы іс-шараға
қанағаттанып, алайда оларды жетілдіруді орынды санайды. Бұл орайда,
халықтың басым көпшілігі, атмосфералық ауаны өнеркәсіп және автокөлік
шығарындыларынан, қаланың тұрмыстық және өнеркәсіп қалдықтарымен, сонымен
бірге су көздерінің сарқынды сулармен ластануының жылдан жылға артып
келетініне алаңдатушылық тудырып отыр.
Қазіргі кезеңде, Шымкент қаласының іркінді суларын залалсыздандыруға
арналған, қаламен шекаралас Ордабасы ауданының аумағында 2093 га ауданға
созылған суармалы егістік жер орналасқан.
Суармалы егістік жер қаланың тазалау қондырғыларының технологиялық
процесінің ажырамас бөлігі болып табылады. Суармалы егістік жерді дайындау
белгілі шаралардың орындалуын талап етеді, яғни топырақта, ауылшаруашылық
дақылдарында улы заттар жинақталмауы керек. Сөйте тұра, суармалы геістік
жердің барлық ауданы шаруаларға бөлініп берілген, олардың көпшілігі жер
пайдалану құқығының мемлекеттік актісін алып үлгерген. Бұл жерлер көкөніс,
жеміс-жидек, бақша дақылдарын егуге жарамсыз болса да, суармалы статусы
бойынша бөлінген.
Жоғарыда айтылғандай, Шымкент қаласының сарқынды суларын толығымен
залалсыздандыру мәселесін шешу және экологиялық-эпидемиялық жағдайды
жақсчарту үшін суармалы егістік жер ауданын және магистралдық жүйені
бірыңғай технологиялық процестердің соңғы сатысы ретінде бір қолға- арнайы
су шаруашылық ұйымына берген пайдалы. Аталмыш сұрақ бойынша
ағымдағы маусым
айында өткен күн тәртібінде Республиканың ірі қалаларында іркінді суларды
тазалау тиімділігін арттыру жағдайы мен шаралары жөінде қоршаған орта
сапасын тұрақтандру мәселелерін қарастыратын Комиссияның кезекті мәжілісіне
мәліметтер дайындалған.
Облыстағы кішігірім қалалардың су шығару мәселесі өткір мәнге ие.
Мәселен, Түркістан, Шардара, Кентау, Ленгір, Ақсу қалараының су тазалау
қондырғылары бүгінгі күнге, техникалық жағынан ескіріп, өндірістік сапасы
жөнінен ақаулық танытады. Қарстырылған іс-шаралар қаржыландырудың
жеткіліксіздігіне байланысты жүзеге асырылмай қалып отыр.
Іркінді су қабылдағыштарының жағдайын жақсартуда комплексті шаралар
қажет. Жаңа тазалау қондырғырларын және іркінді су жинағыштарды жабдықтау
және салуда инвестициялық бағдармаларды қарастыру сұрағы туындайды. Осыған
байланысты, іркінді сулардың түзілу және заласыздандыру зонасында
экологиялық қауіпсіз жағдаймен қамтамасыз ету мақсатында 90-шы жылдардың
Қазақстанның іркінді сулары комплекстік бағдарламасын және ОҚО
қалаларының іркінді сулары бағдарламасын қайтадан жүзеге асыру керек деп
санаймыз.
Трансшекаралық Сырдария өзені Өзбекстан республикасынан Сульфаттар,
нитраттар, мыс және магниимен ластанып келеді. Судың жалпы ластану индексін
2,03 құрайды және 3-сыныпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz