Сарысу өзені алабының зерттелмеген өзендерінің ағындысын есептеу
КІРІСПЕ
1 САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Климаты
1.1.1 Ауа және топырақ температурасы
1.1.2 Жел және ауа ылғалдылығы
1.1.3 Жауын .шашын және қар жамылғысы
1.1.4 Булану
2 САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТЕЛГЕНДІЛІГІ
2.1 Сарысу өзені алабының гидрографиясы
2.1.1 Өзен және арналық желінің жалпы сипаттамалары
2.1.2 Өзендер режимінің жалпы сипаты
2.2 Сарысу алабы өзендерінің гидрографиялық сипаттамасы
2.3 Сарысу өзені алабының гидрологиялық зерттелгенділігі
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫ
3.1 Бақылау деректері жеткілікті болған жағдайда қалыпты ағындыны анықтау
3.2 Гидрометриялық бақылау деректері жеткіліксіз болған жағдайда қалыпты жылдық ағындыны анықтау
3.3 Сарысу өзені алабының ағындысы
3.4 Нақты деректер бойынша қалыпты жыддық ағындыны есептеу
3.5 Бақылау деректері жоқ болған жағдайда қалыпты ағындыны анықтау
3.6 Сарысу алабы өзендерінің жылдық ағынды модулдерінің су жинау алаптары ауданына тәуелділігі
3.7 Өзендердің жылдық ағындысының тербелу заңдылықтары
3.8 Сарысу алабы өзендерінің жылдық ағындысының өзгергіштігі
3.9 Бақылау деректері жеткілікті және жеткіліксіз болған жағдайларда қамтамасыздық қисығының параметрлерін анықтау
3.10 Қамтамасыздық қисығының параметрлерін есептеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1 САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Климаты
1.1.1 Ауа және топырақ температурасы
1.1.2 Жел және ауа ылғалдылығы
1.1.3 Жауын .шашын және қар жамылғысы
1.1.4 Булану
2 САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТЕЛГЕНДІЛІГІ
2.1 Сарысу өзені алабының гидрографиясы
2.1.1 Өзен және арналық желінің жалпы сипаттамалары
2.1.2 Өзендер режимінің жалпы сипаты
2.2 Сарысу алабы өзендерінің гидрографиялық сипаттамасы
2.3 Сарысу өзені алабының гидрологиялық зерттелгенділігі
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫ
3.1 Бақылау деректері жеткілікті болған жағдайда қалыпты ағындыны анықтау
3.2 Гидрометриялық бақылау деректері жеткіліксіз болған жағдайда қалыпты жылдық ағындыны анықтау
3.3 Сарысу өзені алабының ағындысы
3.4 Нақты деректер бойынша қалыпты жыддық ағындыны есептеу
3.5 Бақылау деректері жоқ болған жағдайда қалыпты ағындыны анықтау
3.6 Сарысу алабы өзендерінің жылдық ағынды модулдерінің су жинау алаптары ауданына тәуелділігі
3.7 Өзендердің жылдық ағындысының тербелу заңдылықтары
3.8 Сарысу алабы өзендерінің жылдық ағындысының өзгергіштігі
3.9 Бақылау деректері жеткілікті және жеткіліксіз болған жағдайларда қамтамасыздық қисығының параметрлерін анықтау
3.10 Қамтамасыздық қисығының параметрлерін есептеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қарастырылып отыраған аудан Орталық Қазақстанның Сарысу өзені алабына жатады. Сарысу алабы ылғалдың жеткіліксіздігімен сипатталады. Пайдалы қазбаларға бай жер. Елді мекендерді, өндіріс орындарын сумен қамтамасыз ету үшін ауданның гидрологиялық режимін жан-жақты зерттеу қажет. Бұл тұрғыдан алғанда Сарысу алабы өте аз зерттелген ауданға жатады. Гидрологиялық бақылау бекеттері өте аз. Кейінгі жылдары көптеген бекеттердің жабылып қалуына байланысты, зерттелмеген өзендердің ағындысын бағлау үшін ағындының су жинау алабының ауданына, су жинау алабының орташа биіктігіне тәуелділігін айқындаудың практикалық маңызы зор. Біздің таңдап алған тақырыбымыздың өзектілігі де осында.
Дипломдық жұмыста төмендегі мәселелер қарастырылды:
Бірінші тарауда аумақтың физикалық-географиялық жағдайы, яғни ауа температурасы, ауа ылғалдығы, жауын-шашын және қар жамылғысы булану сияты жағдайлар қаралды.
Екінші тарауда аумақтағы гидрологиялық зерттеулердің жүргізілу тарихы, аумақтағы су обьектілері қаралды.
Үшінші таруда түрлі жағдайда жылдық ағндыны анықтау сонымен бірге бақылау деректері бойынша бағалау жақтары қарастырылды.
Төртінші таруда Сарысу өзені алабының зерттелмеген өзендерінің ағындысын анықтаудың әдістемесі жан-жақты қарастырылып, соңғы жылдардың материалдарын қолдану арқылы осыған дейін айқындалған ағынды модулінің түрлі жанама факторларға тәуелділігіне түзетулер енгізілді.
Бесінші тарауда Сарысу өзені алабның зерттелмеген өзендерінің ағындысын айқындауға нұсқаулар берілді.
Дипломдық жүмыстың маңызы экономикалық тұрғдан тұрақты дамудың кепілі болған аумақтың су ресурыстарын тиімді пайдалану үшін, берілген әдістеме, алаптың ішкі ресурстарын бағалауға мүмкіндік береді.
Дипломдық жұмыста төмендегі мәселелер қарастырылды:
Бірінші тарауда аумақтың физикалық-географиялық жағдайы, яғни ауа температурасы, ауа ылғалдығы, жауын-шашын және қар жамылғысы булану сияты жағдайлар қаралды.
Екінші тарауда аумақтағы гидрологиялық зерттеулердің жүргізілу тарихы, аумақтағы су обьектілері қаралды.
Үшінші таруда түрлі жағдайда жылдық ағндыны анықтау сонымен бірге бақылау деректері бойынша бағалау жақтары қарастырылды.
Төртінші таруда Сарысу өзені алабының зерттелмеген өзендерінің ағындысын анықтаудың әдістемесі жан-жақты қарастырылып, соңғы жылдардың материалдарын қолдану арқылы осыған дейін айқындалған ағынды модулінің түрлі жанама факторларға тәуелділігіне түзетулер енгізілді.
Бесінші тарауда Сарысу өзені алабның зерттелмеген өзендерінің ағындысын айқындауға нұсқаулар берілді.
Дипломдық жүмыстың маңызы экономикалық тұрғдан тұрақты дамудың кепілі болған аумақтың су ресурыстарын тиімді пайдалану үшін, берілген әдістеме, алаптың ішкі ресурстарын бағалауға мүмкіндік береді.
1. Гальперин Р.И. Материалы по гидрографии Казахстана. Части 1,2 и 3. (Учебное пособие). Алматы: КазГУ, 1997. - 88 с.
2. Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание отдельных рек, водохранилищ и озер. - Т.13. - Вып. 1. -Алма-Ата. – 1971.
3. Беркалиев З.Т. Гидрологический режим рек Центрального, Северного и Западного Казахстана. – Алма-Ата. АН КазССР, 1959. – 278 с.
4. Кузин П.С. Режим рек Южных районов Западной Сибири, Северного и Центрального Казахстана. -– Л., 1953. -
5. Шульц В.Л. Реки Средней Азии. – Л.: Гидрометеоиздат. – 1963. -
6. Филонец П.П., Омаров Т.Р. Озера Центрального и Южного Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1973. – 198 с.
7. Пальгов Н.Н. Реки Казахстана. – Алма-Ата: Ан Каз ССР, 1959. – 99 с.
8. Доманицкий А.П., Дубровина Р.Г., Исаева А.И. Реки и озера Советского Союза (Справочные данные). – Л.: гидрометеоиздат, 1971 – 104 с.
9. Рыбин Н.Г., Юнусов Г.Р. Реки Казахстана \ Очерки по физической географии Казахстана. Алма-Ата: АН КазССР, 1952. – С. 197-243.
10. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т.13. – Вып.1. – Карагандинская область. – Л.: Гидрометеоиздат, 1966. - 482 с.
11. Научно-приклодной справочник по климату СССР. Сер. 3. Многолетние данные. Ч. 1-6, Вып 18. Кн. 1-2. – Л.:Гидрометеоиздат, 1989.
12. Климат Казахстана. Под ред. А.С. Утешова. – Л.: Гидрометоиздат. – 1959. – 366 с.
13. Гальперин Р.И. Высокие уровни воды на реках равнинного Казахстана. – Алматы, КазГУ, 1994. - 171 с.
14. Бейлинсон М.М. Формирование и разрушение ледяного покрова. – Алма-Ата: Наука,1989. – 216 с.
15. Атлас Карагандинской области. ГУГК СССР. М., 1969. – 48 с.
16. Гальперин Р.И., Молдахметов М.М. Оценка расчетных характеристик стока в равнинном Казахстане по ограниченной информации // Вестник КазГУ. Сер. геогр. – 1997. - №4. – С. 73-76.
17. Молдахметов М.М. Роль природных и антропогенных факторов в формировании стока рек Центрального Казахстана (на примере рек Торгай и Сарысу) // автореферет на соиск. Степ. Канд. Географ наук. Алматы 1999. – 24 с.
18. Скоцеляс И.И. Весенний приток воды в верхнетобольские водохранилища и его антропогенные изменения // Гидрометеорология и экология. – 1995. - № 2. – С. 34-56.
19. Воскресенский К.П. Норма и изменчивость годового стока рек Советского Союза. - Л.: Гидрометеоиздат, 1962. – 545 с.
20. Рождественский А.В., Ежов А.В., Сахарюк А.В. Оценка точности гидрологических расчетов. – Л.: Гидрометеоиздат, 1990. – 276 с.
2. Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание отдельных рек, водохранилищ и озер. - Т.13. - Вып. 1. -Алма-Ата. – 1971.
3. Беркалиев З.Т. Гидрологический режим рек Центрального, Северного и Западного Казахстана. – Алма-Ата. АН КазССР, 1959. – 278 с.
4. Кузин П.С. Режим рек Южных районов Западной Сибири, Северного и Центрального Казахстана. -– Л., 1953. -
5. Шульц В.Л. Реки Средней Азии. – Л.: Гидрометеоиздат. – 1963. -
6. Филонец П.П., Омаров Т.Р. Озера Центрального и Южного Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1973. – 198 с.
7. Пальгов Н.Н. Реки Казахстана. – Алма-Ата: Ан Каз ССР, 1959. – 99 с.
8. Доманицкий А.П., Дубровина Р.Г., Исаева А.И. Реки и озера Советского Союза (Справочные данные). – Л.: гидрометеоиздат, 1971 – 104 с.
9. Рыбин Н.Г., Юнусов Г.Р. Реки Казахстана \ Очерки по физической географии Казахстана. Алма-Ата: АН КазССР, 1952. – С. 197-243.
10. Ресурсы поверхностных вод СССР. Т.13. – Вып.1. – Карагандинская область. – Л.: Гидрометеоиздат, 1966. - 482 с.
11. Научно-приклодной справочник по климату СССР. Сер. 3. Многолетние данные. Ч. 1-6, Вып 18. Кн. 1-2. – Л.:Гидрометеоиздат, 1989.
12. Климат Казахстана. Под ред. А.С. Утешова. – Л.: Гидрометоиздат. – 1959. – 366 с.
13. Гальперин Р.И. Высокие уровни воды на реках равнинного Казахстана. – Алматы, КазГУ, 1994. - 171 с.
14. Бейлинсон М.М. Формирование и разрушение ледяного покрова. – Алма-Ата: Наука,1989. – 216 с.
15. Атлас Карагандинской области. ГУГК СССР. М., 1969. – 48 с.
16. Гальперин Р.И., Молдахметов М.М. Оценка расчетных характеристик стока в равнинном Казахстане по ограниченной информации // Вестник КазГУ. Сер. геогр. – 1997. - №4. – С. 73-76.
17. Молдахметов М.М. Роль природных и антропогенных факторов в формировании стока рек Центрального Казахстана (на примере рек Торгай и Сарысу) // автореферет на соиск. Степ. Канд. Географ наук. Алматы 1999. – 24 с.
18. Скоцеляс И.И. Весенний приток воды в верхнетобольские водохранилища и его антропогенные изменения // Гидрометеорология и экология. – 1995. - № 2. – С. 34-56.
19. Воскресенский К.П. Норма и изменчивость годового стока рек Советского Союза. - Л.: Гидрометеоиздат, 1962. – 545 с.
20. Рождественский А.В., Ежов А.В., Сахарюк А.В. Оценка точности гидрологических расчетов. – Л.: Гидрометеоиздат, 1990. – 276 с.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ
ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Құрлық гидрологиясы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛМЕГЕН ӨЗЕНДЕРІНІҢ АҒЫНДЫСЫН ЕСЕПТЕУ
Орындаған
4 курс студенті
И. Асылханов
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы
Л.К. Махмудова
Норма бақылаушы
С.Р. Жанпеисова
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., доцент
Р.Г. Абдрахимов
Алматы 2008
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, 9 сурет, 11 кестеден,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы
көлемі 50 беттен тұрады.
Жұмыстың мақсаты Сарысу өзені алабының зерттелмеген өзендері ағындысын
есептеу бойынша аймақтық формулаларды нақытлау. Ауданды гидрологиялық
аудандыстыруды негіздеу. Есептеулерді жүргізу бойынша нұсқаулар беру.
Негізгі сөздер: қалыпты ағынды, құбылмалылық коэффициенті,
қамтамасыздық қисығының параметрлері, аймақтық тәуелділіктер, гидрологиялық
аудандастыру.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Климаты
1.1.1 Ауа және топырақ температурасы
1.1.2 Жел және ауа ылғалдылығы
1.1.3 Жауын –шашын және қар жамылғысы
1.1.4 Булану
2 САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ
ЗЕРТЕЛГЕНДІЛІГІ
2.1 Сарысу өзені алабының гидрографиясы
2.1.1 Өзен және арналық желінің жалпы сипаттамалары
2.1.2 Өзендер режимінің жалпы сипаты
2.2 Сарысу алабы өзендерінің гидрографиялық сипаттамасы
2.3 Сарысу өзені алабының гидрологиялық зерттелгенділігі
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫ
3.1 Бақылау деректері жеткілікті болған жағдайда қалыпты ағындыны
анықтау
3.2 Гидрометриялық бақылау деректері жеткіліксіз болған жағдайда
қалыпты жылдық ағындыны анықтау
3.3 Сарысу өзені алабының ағындысы
3.4 Нақты деректер бойынша қалыпты жыддық ағындыны есептеу
3.5 Бақылау деректері жоқ болған жағдайда қалыпты ағындыны анықтау
3.6 Сарысу алабы өзендерінің жылдық ағынды модулдерінің су жинау
алаптары ауданына тәуелділігі
3.7 Өзендердің жылдық ағындысының тербелу заңдылықтары
3.8 Сарысу алабы өзендерінің жылдық ағындысының өзгергіштігі
3.9 Бақылау деректері жеткілікті және жеткіліксіз болған
жағдайларда қамтамасыздық қисығының параметрлерін анықтау
3.10 Қамтамасыздық қисығының параметрлерін есептеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қарастырылып отыраған аудан Орталық Қазақстанның Сарысу өзені алабына
жатады. Сарысу алабы ылғалдың жеткіліксіздігімен сипатталады. Пайдалы
қазбаларға бай жер. Елді мекендерді, өндіріс орындарын сумен қамтамасыз ету
үшін ауданның гидрологиялық режимін жан-жақты зерттеу қажет. Бұл тұрғыдан
алғанда Сарысу алабы өте аз зерттелген ауданға жатады. Гидрологиялық
бақылау бекеттері өте аз. Кейінгі жылдары көптеген бекеттердің жабылып
қалуына байланысты, зерттелмеген өзендердің ағындысын бағлау үшін ағындының
су жинау алабының ауданына, су жинау алабының орташа биіктігіне
тәуелділігін айқындаудың практикалық маңызы зор. Біздің таңдап алған
тақырыбымыздың өзектілігі де осында.
Дипломдық жұмыста төмендегі мәселелер қарастырылды:
Бірінші тарауда аумақтың физикалық-географиялық жағдайы, яғни ауа
температурасы, ауа ылғалдығы, жауын-шашын және қар жамылғысы булану сияты
жағдайлар қаралды.
Екінші тарауда аумақтағы гидрологиялық зерттеулердің жүргізілу тарихы,
аумақтағы су обьектілері қаралды.
Үшінші таруда түрлі жағдайда жылдық ағндыны анықтау сонымен бірге
бақылау деректері бойынша бағалау жақтары қарастырылды.
Төртінші таруда Сарысу өзені алабының зерттелмеген өзендерінің
ағындысын анықтаудың әдістемесі жан-жақты қарастырылып, соңғы жылдардың
материалдарын қолдану арқылы осыған дейін айқындалған ағынды модулінің
түрлі жанама факторларға тәуелділігіне түзетулер енгізілді.
Бесінші тарауда Сарысу өзені алабның зерттелмеген өзендерінің
ағындысын айқындауға нұсқаулар берілді.
Дипломдық жүмыстың маңызы экономикалық тұрғдан тұрақты дамудың кепілі
болған аумақтың су ресурыстарын тиімді пайдалану үшін, берілген әдістеме,
алаптың ішкі ресурстарын бағалауға мүмкіндік береді.
1 CАРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Сарысу өзенінің алабы Қазақ ұсақ шоқысының солтүстік-батысында
орналасқан (сурет 1).
Алаптың беті, басым бөлігі ұсақ шоқыға тән қыратты. Шыңдары конус
немесе күмбез тәрізді шоқылар, айналасындағы іргелес жазықтықтан 30-90 м
көтеріңкі. Көбінесе шоқылар тізбек бойлай топтаса орналасқан. Су жинау
алабының көтеріңкі бөлігі өзен аңғарларымен, кең шоқы аралық ойпаттармен
және созыла орналасқан қыраттың құлама етегі айқын білінбейтін
жазықтықтармен бөлінген. Тізбектер мен шоқылардың шындарында жалаңаштанған
түпкі жыныстар көптеп кездеседі.
Сарысу өзенінің алабында полезойға дейінгі кезеңнен бастап төрттік
кезеңге дейінгі тау жыныстарының барлық түрлері кеңінен кездеседі. Шөгінді
және эффузиялық тау жыныстары кешені басым, ал интрузивті түзілімдер мен
ежелгі метаморфтық түзілімдер аз кездеседі.
Ұлытау таулары полезой және полезей кезеңіне дейінгі тау жыныстарынан
кұралған. Бұл жерде тақтатас, гнейс, мәрмөр, әктас, құмдақтар мен
конгломераттар молынан таралған. Олардың көбісі барынша метаморфтанған.
Карбон актастары үлкен жарықшақтығы және оқпалануымен ерекшеленеді. Кенгір
бөгені маңында түзды куполдар кең таралған [1].
1. Климаты
Сарысу өзені алабы аумағының климаты өте контитенталді және құрғақ.
Бұл аймақтың айтарлықтай үлкен су кеңістіктерінен жырақ орналасқандығымен
және суық арктикалық және шөлді даланың құрғақ субтропиктік ауасының еркін
келіп жетуімен түсіндіріледі. Көктем наурыздың аяғында сәуір айының басында
шығады және орта есеппен 1,5 айға созьлады. Жаз айларының ұзақтығы шамамен
4-5 ай. Қыс қарашада түседі. Алаптың климаттық сипаттамасы Жезқазған және
Қарсақпай метеостанцияларында жүргізілген көпжылдық байқау деректерінің
негізінде құрастырылды. Негізінен климат бойынша ғылыми-қолданбалы
анықтамалықта (1989 ж) [2] келтірілген мәліметтер пайдаланылды.
Жезқазған метеостанциясында (теңіз бетінен биіктігі 345 м)
метеорологиялық байқау 1935 жылдан бастап жүргізіліп келеді. Бұл бекеттің
деректері Кенгір өзенінің төменгі бөлігі үшін репрезентативті. Қарсақпай
метеостанциясы (биікгігі 505 м) 1927 жыл ашылған, алаптың жоғарғы бөлігінің
климатын айқындайды.
Метеоэлементтердің көпжылдық орташа мәндері орташа айлық және орташа
жылдық мәндердің катары бойынша 1936-1980 жж. есептелген (1-кесте).
Сурет 1 - Сарысу өзені алабының карта – сұлбасы
Кесте 1- Аумақтың айлар бойынша метеорологиялық сипаттамалары
СипаттӨлшем Айлар бойынша мәндер Жыл
ама бірлік
t ср
T сағ. 80 124
Ең кіші 10 1541 4700
10-25 228 3558
Кіші 26-50 51 1736
51-100 22 1512
Орташа 101-200 9 1223
201-300 1 295
Үлкен 301-500 - -
501-1000 1 761
Барлығы 1853 13815
Кесте 4 – Гидрологиялық бекет тұстамаларындағы өзендердің және олардың
су жинау алаптарының морфометриялық сипаттамалары
№ Өзен-бекет ГидрометриялыӨзеннің
қ тұстамаға еңістігі, ‰
дейіңгі Су жинау
қашықтық алабының
орташа
Су жинауСу жинауеңістігі
алабыныңалабының, ‰
ауданы, орташа
км2 биіктігі
, м
өзен жүйесінің ең өзеннің
қашық нүктесінен бастауынан
Жақсы-Сарысу – с. Сарысу 570 1932-1985, 1988-1990 57
Қаракенгір-(5)12 км Жыланды өз. 9860 1932, 1938-1960, 48
сағасынан жоғары 1984-1987
Жыланды – 1,9 км сағадан жоғары 2160 1938-1942, 1944-1982 44
Сарысу – рзд. 57 2510 1941-1960 20
Сарысу – рзд. 189 2690 1963, 1965-1985, 28
1987-1992
Сарысу өзені – рзд. 57 және Сарысу өзені – рзд. 189 бекеттерінің
арасында ірі салалар жоқ, Су жинау алаптарының арасындағы айырмашылық 8 %
аспайды, сондықтан бұл екі бекетті бір қатарға біріктіруге болады.
Жақсы-Сарысу-с. Сарысу бекеті. Жоқ жылдардың ағындысы Жаман-Сарысу
өзені -рзд. Айса ұқсас-бекеті бойынша қалпына келтірілді. Есептік бекет пен
ұқсас бекеттің ағындыларының арасындағы байланыстың тығыздығын сипаттайтын
корреляция коэффициенті r = 0,87 ± 0,03.
Регрессия теңдеуі: У = 0,61Х + 0,22.
мұндағы У - Жақсы-Сарысу-с. Сарысу бекетінің орташа жылдық су өтімі,
м3с; Х - Жаман-Сарысу өзені -рзд. Айса ұқсас-бекетінің орташа жылдық су
өтімі, м3с; Осының нәтижесінде сипаттық 30-шы және 40-шы жылдардың сондай-
ақ соңғы жылдардың деректерінен тұратын 73 жылдық бақылау қатары алынды.
Бақылау қатарына статистикалық талдама жүргізілді. Орташа жылдық су
өтімдерінің деректері бойынша жиынтық интеграл қисығы тұрғызылды. Интеграл
қисығы табиғи ағындының 1965 жылдан бастап бұзылғанын көрсетті. Табиғи
ағындыны қалпына келтіру үшін төмендегі алынған су мөлшері есепке алынды:
Унрек бөгені 1953 жылдан бастап жұмыс істейді. Оның қазаншұңқырының
толық көлемі 1,144 млн м3; Шортанды бөгені, көлемі 0,700 млн м3, 1975
жылдан бері жұмыс істейді; тоғандардың жиынтық көлемі 0,549 млн м3;
Көлтабандап суару көлемі 1965 жылдан бері 1250 га, 1972 жылдан бастап
– 1300 га.
Сонымен, тікелей су алу жылдық ағындыны 1953 жылдан 0,036 м3с, 1965
жылдан 0,12 м3с, 1972 жылдан 0,14 м3с, ал 1975 жылдан 0,16 м3с
төмендетіп отырған. Нәтижесінде 1932-204 жылдар бойынша қалпына келтірілген
қалыпты ағынды 0,68 м3с. 1966-2004 жылдары жүргізілген бақылау нәтижесінде
тіркелеген орташа көпжылдық су өтімі – 0,40 м3с. Ағындының төмендеу
коэффициенті 0,59. Тиісінше табиғи ағындыға көшу коэффициенті 1,70.
Қаракенгір өзені – Жыланды өзені сағасынан 5(12) км жоғары бекеті.
Бақылау қатары біртекті. Ол жөнінде интеграл қисығын тұрғызу арқылы көз
жеткізуге болады. 1988-1992 жылдар бойынша ағынды Торғай-Тосын құбы бекеті
бойынша қалпына келтірілді. Есептік бекет пен ұқсас бекеттің ағындыларының
арасындағы байланыстың тығыздығын сипаттайтын корреляция коэффициенті r =
0,87 ± 0,03.
Регресия теңдеуі У = 0,95Х+ 1,46.
Жыланды өзені – 1,9 км сағадан жоғары бекеті. Бақылау қатары
біртектілікке Стьюдент, Фишер критерилері бойынша тексерілді, сондай-ақ
интеграл қисығы тұрғызылды. Осы амалдардың барлығы бақылау қатарының
біртекті екендігін дәлелдеді. 1932-1937, 1943, 1983-1992 жылдар бойынша
ағынды жоғарыда аталған тірек бекетінің деректері бойыншга қалпына
келтірілді.
Біріктірілген Сарысу өзені -57 және 189 рзд. Бекеттер. 1961-1962, 1964
және 1986 жылдар бойынша деректер Жақсы-Сарысу – с. Сарысу бекеті бойынша
қалпына келтірілді. Корреляция коэффициенті r = 0,82 ± 0,05. регрессия
теңдеуі У = 5,5Х - 0,78. Қалпына келтірілген ағынды 2,56 м3с.
3.4 Нақты деректер бойынша қалыпты жыддық ағындыны есептеу
Сарысу өзені алабы бойынша анағұрлым ұзақ бақылау қатары 42-51 жылды
құрайды (1932-1966; 1969-1982; 1984-1985 жж.). Қарастырып отырған аумақтың
өзендерінің ағындысының құбылмалылығы өте үлкен болғандықтан, ұзақтығы
мұндай бақылау қатары бойынша қалыпты жылдық ағындыны бағалауға болмайды.
Өзендердің жылдық ағындысының өзгергіштік коэффициенті Cv = 1,0-1,4 болып,
аталған бақылау қатарының ұзақтығы жағдайында орташа квадраттық қателік 21-
24 % құрайды. Бүл қателік ағындының циклдік тербелісінің нәтижесінде
бүданда артық болуы мүмкін. Сондықтан қолда бар қатарды анағұрлым ұзақ
көпжылдық катарға келтіріп, қалыпты жыддық ағындыны бағалау қажет.
Тандалған уақыт кезеңінде жылдық ағындының циклдік тербелісінің салдарынан
болатын сулылықтың біржақты өзгеруі болмауы тиіс. Қатар суы мол жылдар мен
қатар суы аз жылдарды да қамтуы керек.
Жылдық ағындының көпжылдық тербелісін талдау үшін жылдық ағындының
модулдік коэффициентінің бірден ауытқуының интегралдық қисығы тұрғызылды.
Сулылықтың көпжылдық жүргісін таддау кезінде ұқсас өзен ретінде
Қаракенгір өзені — Жыланды өзенінің сағасынан 12 км жоғары гидробекеті және
Торғай өзені Тосын қүмы бекеті тандалынып алынды.
Қалыпты ағынды үш нұсқада қалыпына келтірілді.
Біріншіден 1932-2004 көпжылдық кезең бойынша орташа ағынды есептелді.
Екіншіден, антропогендік өзгеріске ұшыраған 196-2004 жылдар аралығындағы
ағынды есептелді. Ақыр соңында 1966-2004 жылдар аралығы бойынша қалпына
келтірілген табиғи қалыпты ағынды есептелді.
1966 жылдардан кейінгі ағындыны қалпына келтіру кезінде Сарысу өзені
алабының жоғарғы бөлігі үшін қабылданған 1,70, ал төменгі бөлігі үшін 1,80
келтіру коэффициенті пайдаланылды.
Салыстырмалы түрде қысқа бақылау қатарлары 1932-2004 жж. есептік
кезеңге келесі бекеттер бойынша келтірілді:
Сарысу өзені Қызылжар бекеті. Бақылау қатарының ұзақтығы 25 жыл, 1960
жылдан басталады. Бұл қатарды қалпына келтіру үшін 1,80 келтіру
коэффициенті есепке алынды. Тірек бекет ретінде Сарысу өзені рзд 189 бекеті
алынды. Екі бекеттеің орташа жылдық су өтімдерінің арасындағы байланыс
тығыздығы 0,99 ± 0,01. Қалпына келтірілген қалыпты су өтімінің шамасы 4,18
м3с.
Сарысу өзені Қаражал бекеті бойынша бақылау деректері 1933-1958
аралығын қамтиды. Қатардың ұзақтығы 26 жыл. Көпжылдық орташа су өтімі
Қаракенгір өзені 12 км жыланды өзенінің сағасынан жоғары бекеті бойынша
қалпына келтірілді. Корреляция коэффициенті 0,94 ± 0,02. Регрессия теңдеуі
У = 1,99+0,02. Қалыпты ағынды 7,98 м3с тең.
Кенгір өзені алабы бойынша анағұрлым ұзақ бақылау қатары 42-51 жылды
құрайды (1932-1966; 1969-1982; 1984-1985 жж.). Қарастырып отырған аумақтың
өзендерінің ағындысының құбылмалылығы өте үлкен болғандықтан, ұзақтығы
мұндай бақылау қатары бойынша қалыпты жылдық ағындыны бағалауға болмайды.
Өзендердің жылдық ағындысының өзгергіштік коэффициенті Cv = 1,0-1,4 болып,
аталған бақылау қатарының ұзақтығы жағдайында орташа квадраттық қателік 21-
24 % құрайды. Бүл қателік ағындының циклдік тербелісінің нәтижесінде
бүданда артық болуы мүмкін. Сондықтан қолда бар қатарды анағұрлым ұзақ
көпжылдық катарға келтіріп, қалыпты жыддық ағындыны бағалау қажет.
Тандалған уақыт кезеңінде жылдық ағындының циклдік тербелісінің салдарынан
болатын сулылықтың біржақты өзгеруі болмауы тиіс. Қатар суы мол жылдар мен
қатар суы аз жылдарды да қамтуы керек.
Жылдық ағындының көпжылдық тербелісін талдау үшін жылдық ағындының
модулдік коэффициентінің бірден ауытқуының интегралдық қисығы тұрғызылды.
Сулылықтың көпжылдық жүргісін таддау кезінде ұқсас өзен ретінде
Қаракенгір өзені — Жыланды өзенінің сағасынан 12 км жоғары гидробекеті және
Торғай өзені Тосын қүмы бекеті тандалынып алынды.
Торғай өзені — Тосын құмы бекеті. Кенгір өзені - Жыланды өзенінің
сағасынан 12 км жоғары орналасқан бекеттің бос қалған жылдарын қалпына
келтіру үшін тандалған тірек бекет бойынша гидрометриялық бакылау 1940
жылдан бастап жүргізілген. Біз 2001 жылға дейінгі деректерді жинақтауға
мүмкінді алдық. Қатар 1940-1981 жылға дейін үзіксіз. Кейінгі жылдары 1982,
1986, 1989, 1992 және 1994-1998 жылдар бойынша деректер жоқ. 1986, 1994
жөне 1996 жылдардың ағындысы ең жоғары су өтімімен байланысы бойынша
калпына келтірілді. Байланыстың корреляция коэффициенті г = 0,95 ±0,01.
Регрессия теңдеуі Q=0.49Q+1.36 1994 жьл мен 1996 жылдардың ағындысы
тиісінше 2,68 және 11,7 м3с шамаларымен бағаланды. 1995, 1997 және 1998
жылдардың ағындысы тікелей қалпына келтіру мүмкін болмағандықтан аралық
келтіру әдісі арқылы қалпына келтіріледі. Өйткені ол жылдары Орталық
Қазақстанның өзендерінде гидрометриялық бақылау өте сапасыз жүргізілген.
Бекеттердің басым көпшілігінде ағынның үлкен бөлігі өтетін көктемгі
кезендер бойынша деректер жоқ, амалсыздан аралық әдісін пайдалануға мәжбүр
болдық. Аралық ұқсас бекеттер ретінде Жаман-Сарысу-раз. Айса және Жаман-
Сарысу - Жаңаарқа ауылы алынды.
Қаракенгір өзені — Жылаңды өзені сағасынан 12 км жоғары бекеті. Қолда
бар деректер 1932 жылдан 1987 жылға дейін. 1983 жылы бақылау жүргізілмеген.
1983, 1988-2001 жылдардың жылдық су өтімдері Торғай өзені - Тосын құмы
бекеті бойынша қалпына келтірілді. Байланыстың корреляция коэффициенті r =
0,87 0,03. Регрессия тендеуі У = 0,95Х +1,46 . Бұл бекет тірек бекет
ретінде алынды. Тірек бекеттердің сипаттамалары келесі 6-кестеде
келтірілді.
Кесте - 6 Тірек бекеттердің сипаттамасы
Өзен-гидробекет бақылау Су жинау алабы Қалыпты жылдық ағынды
Аудан кмораташа Су Ағынды Ағынды
биіктігіөтімі, модулі, қабаты
, м м3с лс км2 км
Торғай- Тосын құмы 54 55500 228 10,9 0,20 6
Қаракенгір-Жыланды 51 9860 536 3,73 0,38 12
сағ-нан жоғары 12км
Кенгір өзені алабының өзендерінің қалыпты жыддық ағындысын көпжылдық
кезеңге келтіру негізінен қарастырылып отырған гидрологиялық бекеттер
ағындысы мен тірек бекеттің жылдық ағындысының арасындағы тәуелділікті
сипаттайтын байланыс графиктері бойынша жүзге асырылды. Бүл графиктер 2-5
суреттерде берілді. Бұл келтірілген тәуелділіктердің нүктелерінің аздаған
шашыраңқылығына қарамастан жеткілікті деңгейде сенімді. Корреляция
коэффициенттерінің мәні 0,86-дан 0,90-ға дейінгі аралықта өзгереді. Бұл
тәуелділіктер қалыпты жылдық ағындыны 15 % аспайтын қателікпен бағалауға
мүмкіндік береді. Аздап үлкендеу қателік 20 % дейін бақылау қатары 5-7 жыл
болған кезде кездеседі.
Жыланды өзені - сағадан 1,9 км жоғары бекеті. Гидромтериялық бақылау
қатары 1938 жылдан басталып 1983 жылмен аяқталады. 1932-1937, 1943 және
1983-2001 жыддар бойынша орташа жылдық су өтімі Кенгір өзенінің тірек
бекеті бойынша қалпына келтірілді. Байланыс графигі тұрғызылды. Корреляция
коэффициенті r = 0,88 ± 0,02. Регрессия тендеуі Ү = 0,16Х + 0,01. Қалыпты
1932-2001 жылдар бойынша қалпына келтірілген ағындысы 0,64 м3с. Қолда бар
деректер 1932-1938 жылдарды қамтиды, небары 7 жыл. Тірек бекет ретінде
Қаракенгір өзені - Жыланды өзенінің сағасынан 12 км жоғары бекеті алынды.
Қалыпты ағындысы 4,17 м3с.
Сарыкенгір - клх. "Алғабас" бекеті. Гидрометриялық деректер 1958-1979
жылдарды қамтиды, барлығы 20 жыл. Көпжылдық ағындының орташа шамасы
Қаракенгір өзені бойынша қалпына келтірілді. Корреляция коэффициент! r =
0,91 ± 0,02 . Регрессия тендеуі Ү = 0,14Х + 0,15 .
Жезді өзені - Жезді разъезді бекеті бойынша қолда 30 жылдық
гидрологиялық бақылау деректері бар. Деректер 1952-1981 жж. аралығын
қамтыйды. Көпжылдық орташа жылдық ағынды Қаракенгір өзенінің Жыланды
өзенінің сағасынан 12 км жоғары орналасқан гидробекетінің жылдық
ағындысының арасындағы байланыс бойынша қалпына келтірілді. Жұп корреляция
коэффициенті r = 0,90 0,02. Регрессия тендеуі Ү = 0,37X -0,31.
Жезді өзені - 1,2 км сағадан жоғары бекеті бойынша қолда бар деректер
18 жылды, яғни 1939-1961 жылдарды қамтыйды. Бұл қысқа кезеңді 1932-2000
жылдар кезеңіне келтіру үшін тірек бекет ретінде сол Кенгір өзенінің
Жыланды өзені сағасынан 12 км жоғары орналасқан гидрологиялық бекеті
алынды. Бұл екі тұстаманың жылдық орташа су өтімдерінің арасындағы
байланыстың тығыздығы корреляция коэффициенті бойынша анықталды. r = 0,87 ±
0,04. Регрессия тендеуі келесі өрнек бойынша өрнектеледі: Ү = 0,28Х + 0,24
.
Нарсай өзені - пгт Жезді бекеті бойынша қодда бар деректер 1956 жылдан
бастап 1985 жылдар арасынағы 27 жылды қамтыйды. Көпжылдық орташа жылдық
ағынды Жезді өзені - Жезді разъезді бекетінің жылдық ағындысымен байланысы
бойынша қалпына келтірілді. Байланыс графигі 8-суретте келтірілді. Жұп
корреляция коэффициенті r = 0,86 ± 0,04 . Регрессия теңдеуі: Ү = 0,020Х-
0,007.
Бақылау қатары 2-7 жылды құрайтын ағын сулардың орташа жылдық ағындысын
бағалау бақылау қатары ұзақ ұқсас-өзеннің көмегімен анықталған модулдік
коэффициенттің көмегімен жүзеге асырылды. Мүндай есептеуді қолданудың
мүмкіндігі іргелес жатқан кіші жөне үлкен өзендердің ағындысының
жүргілерінің синхрондылығына және вариация коэффициенттерінің жуықтығына
негізделеді. Бұл әдіс бойынша Үлкенжезді -Қарабұлақ ауылы және Қарабұлақ
жылғасы - Қарабұлақ ауылы бекеттерінің жылдық ағындылары бағаланды. Бұардан
басқа Жаман-Сарысу рзд. Айса, Жаман-Сарысу – с. Жаңаарқа, Талды-Манака-
рзд. Атасу тағы да басқа бекеттердің қылыпты жылдық ағындысы қалпына
келтірілді. Бақылау қатарларының ұзақтығы әртүрлі, барлығы 56 бекет бойынша
қалыпты жылдық ағынды шамалары бағаланды. Есептеу нәтижелері төмедегі
кестеге енгізілді (Кесте 7).
Кесте 7 – Сарысу өзені алабының гидробекеттерінің тұстамалары бойынша
есептелген көпжылдық орташа су өтімдері
№ Өзен-бекет F, км2 БақылауОрташа су өтімі, м3с
рр жылдары
саны
Бақылау1932-21966-21966-20
кезеңі 004 004 04
бойынша (бақыл(қалпын
орташа анған)а
келтірі
лген)
1 2 3 4 5 6 7 8
1 Сарысу–рзд.189(57) 26900 48 2,39 2,70 1,42 2,70
2 Сарысу - ст. Монадырь 25800 4 3,61 2,73 1,50 1,46
3 Сарысу – ст. Қызылжар 34600 25 3,14 4,18 3,05 4,38
4 Сарусу – свх. Сарысу 40300 2 4,69 4,06 2,74 4,20
5 Сарысу – с. Төменарык 40300 2 4,32 3,69 2,74 3,86
6 Сарысу - 21 км 46300 2 2,65 3,88 2,89 4,07
Қаракенгір сағасынан
жоғары
7 Сарысу – 2,0 және 0,8 46700 4 3,34 4,10 3,57 5,03
км Қаракенгір сағасынан
жоғары
8 Сарысу –Қаражар шатқалы65000 26 7,28 7,98 5,94 8,38
9 Сарысу – Қаркенгірден 66500 2 1,92 7,21 5,36 7,57
27 км төмен
10 Сарысу – Тасөткел 72700 3 0,26 0,33 0,26 0,36
11 Сарысу – Сингертек 75200 3 0,60 0,76 0,60 0,84
шатқалы
12 Жаман-Сарысу – рзд. 5910 32 0,58 0,69 0,40 0,64
Айса
13 Жаман-Сарысу –пос. 8480 6 1,46 1,15 0,66 1,06
Жыланды
14 Жаман-Сарысу – 8950 6 1,14 1,04 0,60 0,96
Көкетенкол
15 Жаман-Сарысу –с. 9200 30 0,24 0,38 0,22 0,37
Жанаарка
16 Кайракты – Бесбалдак 76,0 2 0,26 0,065 0,038 0,060
өзені сағасынан жоғары
17 Кайракты – клх. Карасаз276 1 0,13 0,13 0,075 0,12
7 Кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7 8
18 Кайракты – пос Кайракты500 6 0,44 0,26 0,15 0,24
19 Қызылтеңдік – фер. 70,0 1 0,19 0,063
Қызылтендік
20 Бесбалдак – пост ГТК 60,0 1 0,10 0,050 0,036 0,058
21 Карасаз – Қарасаз 104 3 0,27 0,084 0,029 0,046
көлінен 1,0 км жоғары
22 Жақсы-Сарысу-с. Сарысу 570 55 0,55 0,68 0,049 0,078
23 Жақсы-Сарысу – с. 2560 4 1,13 0,86 0,40 0,68
Возрождение
24 Жақсы-Сарысу - пикет 2920 2 0,55 0,90 0,50 0,86
Нарбак
25 Жақсы-Сарысу – Новое 3230 1 0,42 0,82 0,53 0,90
бөлімі
26 Нарбак-с. Төменгі 91,0 3 0,054 0,11 0,48 0,82
Нарбак
27 Аксу – с. Нурсаки 155 1 0,12 0,18 0,034 0,058
28 Аксу – с. Возрождение 766 1 0,22 0,35 0,11 0,18
29 Батык- Байшегір аулынан101 1 0,053 0,16 0,21 0,35
төмен
30 Батык – саға 250 1 0,019 0,12 0,049 0,083
31 Шотам – саға 82,0 1 0,007 0,072 0,071 0,12
32 Актасты – с. Бірлік 246 5 0,11 0,13 0,042 0,072
33 Талды –Манака – рзд. 3900 14 0,18 0,61 0,070 0,13
Атасу
34 Атасу – свх. Актауский 1500 18 0,39 0,42 0,24 0,61
35 Атасу – Қосағал шоқысы 2790 22 0,70 0,69 0,28 0,42
36 Құдайменде – клх. 567 7 0,41 0,37 0,43 0,69
Өндіріс
37 Сыртсу – раз № 58 6280 22 1,62 1,48 0,22 0,37
38 Қаракенгір -Калинин 3410 1 2,07 2,70 1,25 1,48
клх.
39 Қаракенгір – аул. Айдос9690 1 1,88 4,14 2,97 2,97
40 Қаракенгір – 5(12) км 9860 48 4,00 4,00 4,34 4,34
жыланды өзені сағасынан
жоғары
41 Қаракенгір – Жезқазған 13000 7 1,75 4,17 4,40 4,40
қ-сы
42 Қарағанды – Ұлытау (3,52,0 3 0,019 0,015 4,59 4,59
км сағадан жоғары)
43 Қарағанды – Ұлытау 9,0 15 0,056 0,062 0,009 0,015
44 Қарақұдықсай – Баскағыл9,4 2 0,007 0,08 0,062 0,062
тауы
45 Сарыбұлақ – Сарықамыс 136 3 0,033 0,034 0,080 0,080
46 Сарыкенгір клх – 1490 20 0,75 0,75 0,34 0,34
Алғабас
47 Ұрынсай – фер. Түгіскен216 2 0,082 0,052 0,79 0,79
48 Жыланды – Үлкенбұлақ 166 3 0,23 0,17 0,052 0,052
49 Жыланды пос. Сатпаева 1280 3 0,80 0,58 0,19 0,19
50 Жыланды 1,9 км сағадан 2160 45 0,65 0,64 0,54 0,54
жоғары
51 Сорқұдықсай – 1,5 км 670 1 0,053 0,30 0,77 0,77
сағадан жоғары
52 Жезді – раз. Жезді 2410 29 1,72 1,76 2,04 2,04
53 Жезді – 1,2 км сағадан 3780 18 1,18 1,40 1,54 1,54
жоғары
54 Үлкен Жезді – пос. 1140 3 1,42 1,00 1,16 1,16
Қарабұлақ
55 Нарсай – пгт Жезді 93,6 26 0,020 0,028 0,035 0,035
56 Коктас – Мыңлы тауы 2960 31 0,16 0,17 0,16 0,16
3.5 Бақылау деректері жоқ болған жағдайда қалыпты ағындыны анықтау
Гидрологиялық практикада көбінесе зерттелмеген өзендер ағындысын
есептеуге тура келеді. Бұл жағдайда аумақты аудандау әдісі қолданылады.
Аумақты аудандау география ғылымының ең маңызды тәсілдерінің бірі.
Аудандастыру аумақтық жүйені, оның реттілігін, ұйымдастырымдылығын және
иерархиялық тәуелділігін айқындау және зерттеу процесі болып табылады.
Сонымен қандайда бір аудан өз кезегінде жер бетінің анағұрлым ірі аумақтық
бөлігінің бір бөлшег болып саналады.
Аудандау гидрологиялық сипраттамаларды сандық және сапалық тұрғыдан
айқындау мақсатында, гидрологиялық зерттеулерде жинақтап қорыту амалдарының
бірі ретінде кеңінен қолданылады. Аудандау гидрологиялық объектілерді түрлі
белгілері бойынша жіктеуге мүмкіндік береді. Аудандаудың көмегімен өзен
ағындысы мен тасындылар ағындысы есептеледі. Аудандау ағынды изосызығы
картасын қолдану мүмкін болмаған жағдайда қолданылады. Аудандау қағидалары.
Аумақты аудандарға бөлудің типологиялық, генетикалық және функционалдық
қағидалары қолданылады.
Типологиялық аудандау кезінде нақты белгілері, негізінен морфологиялық
көрсеткіштері ұқсас объектілер біріктіріледі. Мысалы, аумақ көлді немесе
батпақты аудандарға немесе өсімдік жамылғысының сипаты бойынша ұқсас
аудандарға бөлінеді. Генетикалық аудандау кезінде, ұқсас факторлар
әрекетінің ықпалында болатын объектілер біріктіріледі. Мысалы, өзендер
жүйесін қоректену көздері бойынша бірыңғай аудандарға біріктіреді.
Функционалды аудандау кезінде объектілердің арасындағы өзара байланыс,
олардың механизмдері зерттеледі. Бұл тәсіл, әртүрлі бірақ өзара байланысты
(бірін-бірі толықтыратын) біртұтас табиғи кешен болып табылатын табиғи
объектілерді біріктіреді. Гидрологиялық аудандау кезінде бірмезгілде барлық
тәсілдер, болмаса солардың ішінен біреуі пайдаланылуы мүмкін. Бұл алдыға
қойған міндет, зерттеудің көлемі және пайдаланылатын деректердің сипатымен
анықталады.
Аудандау кезінде аудандарды бөлу қағидаларымен қатар аудандардың
шекараларын айқындау тәсілдері үлкен маңызға ие. Өйткені іргелес
аудандардың арасындағы шекара қарастырылып отырған гидрологиялық
сипаттамалардың күрт өзгеретіндігін көрсетеді. Сондықтан ауданның шекарасы
физикалық географиялық жағдай айтарлықтай ауысатын, нақтырақ айтсақ аумақты
біртекті учаскелерге бөлу кезінде негізге алынған факторлар айтарлықтай
дәрежеде өзгеретін жерден жүргізіледі. Аудандарды бөлу кезінде жер бетінің
сипаты, жазық аймақтардың таулы аймақтарға ауысуы, климаттық жағдайдың
өзгерісі айтарлықтай мәнге ие болады. Көбінесе өзендердің суайрық сызығы
шекара ретінде қызмет жасайды. Су айрық сызықтары жауын-шашынның таралуына,
жергілікті жердің жалпы ылғалдылығына ықпалын тигізетін жер бедерінің
қыратты жерлерімекн өтеді. Сондықтан аудан шекараларын үлкен немесе орташа
өзендердің су айрық сызықтарының бойымен жүргізуге болады.
Өлшенген су өтімдері жөнінде деректер жоқ болған жағдайда қалыпты
жылдық ағындыны анықтау келесі тәсілдердің бірі бойынша жүзеге асырылады:
тірек бекеттерді пайдалана отырып, түзу сызықты интерполяциялау жолымен;
жылдық ағынды изосызықтары карталары бойынша; жылдық ағындының оны
анықтаушы факторларға аудандық тәуелділігі бойынша; су теңдестігі теңдеуі
бойынша.
Бірінші әдіс барынша қарапайым. Оны ең алдымен есептік тұстама есептік
өзен бойында орналасқан екі тұстаманың ортасында жатқан жағдайда
пайдаланған орынды. Басқа жағдайларда интерполяциялау үшін есептік тұстама
ортасында жатқан көршілес өзендердің екі-үш немесе одан да көп бекеттері
пайдаланылады. Жер бедері күрделі және тірек бекеттері ағындысының
айырмашылығы айтарлықтай болған жағдайда пайдаланылатын бекеттер саны
артады. Интерполяция пайдаланылатын өзендер алабтарының центрлерінің
арасында жүргізіледі. Жазықтық өзендерде сызықтық интерполяция, ал қыратты
немесе таулы аудандарда ағындының биіктік бойынша градиенті есепке алынады.
Орталық Қазақстанда бақылау қатары ұзақ бекеттер аз болғандықтан, бұл
әдісті қолдану үлкен қиыншылықтар туғызады. Бұл жағдайда зерттелмеген
өзендердің жылдық ағындысын есептеу үшін жылдық ағындының негізгі ағынды
қалыптастырушы немесе географиялық факторларға тәуелділігін айқындау үлкен
маңызға ие. Аталған факторлардың белдеулік заңдылығы бұзылатын таулы
аудандарда өзендер сулылығының (q) су жинау алабының орташа биіктігіне
тәуелділігіне негізделген ағынды есептеу әдісі кеңінен қолданылады. q
=f(Нор) тәуелділігі жазықтық Қазақстан жағдайында да кеңінен пайдаланылады.
Аталған әдісті [1] -де Қарағанды облысының су жинау алабының ауданы
3000 км2 артық зерттелмеген өзендерінің қалыпты ағындысын есептеу үшін
қалыпты жылдық ағындының су жинау алабының орташа биіктігіне тәуелділігі
жүйесін пайдалану арқылы қолдану ұсынылды.
Бұл зерттеулердің өткен ғасырдың 60-шы жылдары жүргізілгені белгілі.
Ол кезде қарастырылып отырған Сарысу өзені алабының гидрологиялық тұрғыдан
зерттелу деңгейі әлсіз болатын. Кеңес үкіметінің тарап кетер алдында, яғни
1990 жылдардың басында бұл ауданның зерттелу деңгейі әжептәуір жақсарды.
Бірақ, еліміз егемендігін алған алғашқы жылдары экономикалық дағдарыстың
салдарынан Казгидромет мекемесіне қарасты көптеген гидрологиялық бекеттер
жабылып қалды. Сарысу өзені алабында 1 ғана бекет қалды. Дегенмен 1990
жылдарға дейін айтарлықтай гидрометеорологиялық ақпарат жинақталғандықтан,
осы деректерді аудандық тәуелділіктерді нақтылау мақсатында қайтадан
қарастырудың қажеттілігі туындады. Шындығында гидрологиялық сипаттамалардың
аумақ бойынша таралуы аудандастыру кезінде берілетін түрлі сұлбаларда
ұсынылатын үлестірімдерге қарағанда әдетте күрделірек болуы керек. Аумақтық
зерттелу деңгейі жақсарған сайын аудандық тәуелділіктердің
дифференциациалануының ұлғаюы да сөзсіз орын алады. Екінші жағынан,
шектеулі нүктелер бойынша (әсіресе 3-4) жүргізілген тәуелділіктер жуық
мәндерді береді, бірақ, олардың байланысы, әдетте формалды және
пайдаланылатын ақпараттар көлемі мол болғанға қарағанда тығызырақ болады.
Осы зерттеулердің негізінде ағындыны ағынды изосызықтары картасы
(географиялық интерполяция әдісін пайдаланып) параметр мәндерінің аудандық
карталары немесе аудандық есептік тәуелділіктер түрінде аумақтық жинақтап-
қорыту жүзеге асырылады.
Диплом жұмысын орындау барысында Сарысу алабы өзендерінің 56
тұстамасында жүргізілген бақылау деректері бойынша қалыпты жылдық ағынды
модулінің (q) орташа биіктікке (Нор) тәуелділігі зерттелді. Ол үшін Сарысу
алабында жатқан өзен-бекеттердің қалыпты жылдық ағынды модулі, су жинау
алабының орташа биіктіктері енгізіліп көмекші кесте құрастырылды. Осы
кестенің деректері бойынша q =f(Нор) тәуелділігі тұрғызылды (сурет 6).
1-3 – гидрологиялық аудандар
Сурет 6 - Сарысу алабында жатқан өзен-бекеттердің қалыпты жылдық
ағынды модулінің су жинау алабының орташа биіктіктеріне тәуелділігі
Тәуелділікті сараптаудың нәтижесінде қалыпты жылдық ағындының су жинау
алабының орташа биіктігіне тәуелділігінің жүйесі айқындалды. Айқындалған
аудандарды 6 келтірілген q =f(Нор) тәуелділіг аудандарымен салыстыру
мынан көрсетті – аудандардың орналасу реті сақталғанымен, олардың
шекараларының толық сәйкестігі байқалмайды. Сарысу өзені алабының шегінде
q =f(Нор) тәуелділігінің үш ауданы анықталды: 1-ші аудан – Қаракенгір,
Жезді өзендерінің алаптары; 2-ші аудан – Жақсы-Сарысу өзенінің алабы; 3-ші
аудан – Жаман-Сарысу, Сарысу өзендерінің алаптары.
Жазықтық аудандардың ылғалдылығы жеткіліксіз зоналарының шегінде
өзендердің ағынды модулінің шамасы су жинау алабы ауданының ұлғаюына қарай
азаяды. Бал су жинау алабында тұйық аудандардың бар болуымен түсіндіріледі,
ол су жинау алабының жалпы ауданының ұлғаюына қарай ағындының үлестік
шамасының төмендеуіне алып келеді. Сондықтан ылғалдылығы жеткіліксіз кіші
өзендер мен уақытша ағынсулардың ағындысын есептеу әдістеріне жасақтау
кезінде ағындының аудан бойынша өзгеруін, яғни редукциясын анықтауға басты
назар аударады.
Сонымен, үлкен кеңістікте су жинау алабының ұлғаюына байланысты өзен
ағындысының заңды түрде, түрлі географиялық зоналарда әртүрлі өзгеруі орын
алады. Су жинау алабының ауданы бойынша ағындының редукциясы негізінен
түрлі географиялық зоналарда су теңдестігі элементтерінің қатынасына
тәуелді. Құрғақ аудандарда су жинау алабының ұлғаюына қарай булануға және
инфильтрацияға кететін шығын ұлғаяды. Ағынды қалыптасу жағдайының өзгеруі
редукция сипатының өзгеріске ұшырауына алып келеді.
Кеңес үкіметінің кезіндегі МГИ зерттеулері Солтүстік Қазақстанның және
Алтайдың жазықтық аймағының жекелеген физикалық-географиялық аудандары үшін
редукцияның 3000 км2 ауданға дейін байқалатынын, содан кейін ағынды
модулінің су жинау алабының қаншалықты ұлғайғанымен өзгермейтіндігін
көрсетті. Су жинау алабының бұл шекті мәнін кейіннен Қарағанды облысының
батыс бөлігінің кіші өзендерінің қалыпты ағындысын есептеу әдістемесін
әзірлеу кезінде ҚазГМҒЗИ пайдаланды.
Біздің ойымызша, q=f(F) шамасын 10 пайдалану МГИ зерттеулерінің
нәтижелерін автоматты түрде осы ауданға көшіру болып саналады.
Қарастырылырп отырған ауданда су жинау алабының ұлғаюы геологиясы ағынды
қалыптастыруға және тасымалдауға қолайсыз көптеген тұйық ойстары бар
жазықтық учаскелердің үлесінің ұлғаюын білдіреді. Орталық Қазақстан
өзендерінің төменгі ағыстарында ағынды шығынының келетін ағыннан басым
болуы кездейсоқ емес. Осының салдарынан ағынды азаяды, тіпті мүлдем
сарқылады. Сонымен аудан бойынша ағынды редукциясы үлкен аудандар үшін де
жұмыс істейді, кіші өзендерге қарағанда анағұрлым үлкен болуы да мүмкін.
Қуаңшылық жылдары ағынды өзеннің ұзына бойымен, тіпті өзеннің ең
жоғарғы басынан бастап мүлдем көбеймейді және редукция көрсеткіші 1-ге
жақындайды [18]. Суы мол жылдары оның шамасы кіші болады. Жалпы алғанда
оның шамасы ғылыми дерек көздерінің деректерімен салыстырғанда жоғары (су
өтімінің өсуіне ауданның тигізетін ықпалы үлкен емес), және бұл жағдай
нақты деректермен толықтай расталады.
Сонымен, Сарысу өзені алабында су жинау алабының ауданы өзендердің
ағындысының қалыптасуының жергілікті жағдайының интегралдық көрсеткіші
болып табылады. Су жинау алабының ұлғаюына қарай ағынды модулінің шамасы
азаюы тиіс және ауданның жоғарғы шегі мүлдем жоқ.
Қарастырылып отырған ауданда орташа ағынды модулінің су жинау алабының
ауданына тәуелдідігін зерттеу үшін Сарысу өзенінің алабы бойынша 55
гидролоиялық бекеттің деректері қолданылды. Жылдық ағындының көпжылдық
орташа мәндері бұл бекеттер үшін алдын ала анықталды.
Тұстамалардың су жинау алабының ауданы мен осыған сәйкес тиісінше
жылдық ағынды модулінің көпжылдық орташа мәндері логарифмденіп төмендегі
кесте 8 де келтірілді.
Кесте 8 – Сарысу алабы өзендерінің қалыпты ағындысын q=f(F)
тәуелділігі бойынша есептеу
№ Өзен - бекет Су жинау lgF Қалыпты lgq1 Теңдеу Теңдеу
р.р алабының жылдық бойынша бойынша
ауданы, ағынды есептелгеесептелге
км2 q1, н қалыптын қалыпты
лс.км2 жылдық жылдық
ағынды ағындының
q2, нақты
лс.км2 ағындыдан
ауытқуы,
%
1 2 3 4 5 6 7 8
1-ші аудан үшін q2 =9,50F0,35
1 Қаракенгір 3410 3,53 0,74 -0,13 0,56 24,3
-Калинин клх.
2 Қаракенгір – 9690 3,99 0,41 -0,39 0,38 7,3
аул. Айдос
3 Қаракенгір – 9860 3,99 0,40 -0,40 0,38 5,0
5(12) км жыланды
өзені сағасынан
жоғары
4 Қаракенгір – 13000 3,99 0,32 -0,49 0,34 -6,2
Жезқазған қ-сы
5 Қарағанды - 2,0 4,11 7,50 0,88 7,45 0,66
Ұлытау
6 Қарағанды – 9,0 0,30 6,89 0,84 4,40 ... жалғасы
ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
Құрлық гидрологиясы кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛМЕГЕН ӨЗЕНДЕРІНІҢ АҒЫНДЫСЫН ЕСЕПТЕУ
Орындаған
4 курс студенті
И. Асылханов
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы
Л.К. Махмудова
Норма бақылаушы
С.Р. Жанпеисова
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., доцент
Р.Г. Абдрахимов
Алматы 2008
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, 9 сурет, 11 кестеден,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыстың жалпы
көлемі 50 беттен тұрады.
Жұмыстың мақсаты Сарысу өзені алабының зерттелмеген өзендері ағындысын
есептеу бойынша аймақтық формулаларды нақытлау. Ауданды гидрологиялық
аудандыстыруды негіздеу. Есептеулерді жүргізу бойынша нұсқаулар беру.
Негізгі сөздер: қалыпты ағынды, құбылмалылық коэффициенті,
қамтамасыздық қисығының параметрлері, аймақтық тәуелділіктер, гидрологиялық
аудандастыру.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Климаты
1.1.1 Ауа және топырақ температурасы
1.1.2 Жел және ауа ылғалдылығы
1.1.3 Жауын –шашын және қар жамылғысы
1.1.4 Булану
2 САРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ГИДРОГРАФИЯСЫ МЕН ГИДРОЛОГИЯЛЫҚ
ЗЕРТЕЛГЕНДІЛІГІ
2.1 Сарысу өзені алабының гидрографиясы
2.1.1 Өзен және арналық желінің жалпы сипаттамалары
2.1.2 Өзендер режимінің жалпы сипаты
2.2 Сарысу алабы өзендерінің гидрографиялық сипаттамасы
2.3 Сарысу өзені алабының гидрологиялық зерттелгенділігі
3 ҚАЛЫПТЫ ЖЫЛДЫҚ АҒЫНДЫ
3.1 Бақылау деректері жеткілікті болған жағдайда қалыпты ағындыны
анықтау
3.2 Гидрометриялық бақылау деректері жеткіліксіз болған жағдайда
қалыпты жылдық ағындыны анықтау
3.3 Сарысу өзені алабының ағындысы
3.4 Нақты деректер бойынша қалыпты жыддық ағындыны есептеу
3.5 Бақылау деректері жоқ болған жағдайда қалыпты ағындыны анықтау
3.6 Сарысу алабы өзендерінің жылдық ағынды модулдерінің су жинау
алаптары ауданына тәуелділігі
3.7 Өзендердің жылдық ағындысының тербелу заңдылықтары
3.8 Сарысу алабы өзендерінің жылдық ағындысының өзгергіштігі
3.9 Бақылау деректері жеткілікті және жеткіліксіз болған
жағдайларда қамтамасыздық қисығының параметрлерін анықтау
3.10 Қамтамасыздық қисығының параметрлерін есептеу
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қарастырылып отыраған аудан Орталық Қазақстанның Сарысу өзені алабына
жатады. Сарысу алабы ылғалдың жеткіліксіздігімен сипатталады. Пайдалы
қазбаларға бай жер. Елді мекендерді, өндіріс орындарын сумен қамтамасыз ету
үшін ауданның гидрологиялық режимін жан-жақты зерттеу қажет. Бұл тұрғыдан
алғанда Сарысу алабы өте аз зерттелген ауданға жатады. Гидрологиялық
бақылау бекеттері өте аз. Кейінгі жылдары көптеген бекеттердің жабылып
қалуына байланысты, зерттелмеген өзендердің ағындысын бағлау үшін ағындының
су жинау алабының ауданына, су жинау алабының орташа биіктігіне
тәуелділігін айқындаудың практикалық маңызы зор. Біздің таңдап алған
тақырыбымыздың өзектілігі де осында.
Дипломдық жұмыста төмендегі мәселелер қарастырылды:
Бірінші тарауда аумақтың физикалық-географиялық жағдайы, яғни ауа
температурасы, ауа ылғалдығы, жауын-шашын және қар жамылғысы булану сияты
жағдайлар қаралды.
Екінші тарауда аумақтағы гидрологиялық зерттеулердің жүргізілу тарихы,
аумақтағы су обьектілері қаралды.
Үшінші таруда түрлі жағдайда жылдық ағндыны анықтау сонымен бірге
бақылау деректері бойынша бағалау жақтары қарастырылды.
Төртінші таруда Сарысу өзені алабының зерттелмеген өзендерінің
ағындысын анықтаудың әдістемесі жан-жақты қарастырылып, соңғы жылдардың
материалдарын қолдану арқылы осыған дейін айқындалған ағынды модулінің
түрлі жанама факторларға тәуелділігіне түзетулер енгізілді.
Бесінші тарауда Сарысу өзені алабның зерттелмеген өзендерінің
ағындысын айқындауға нұсқаулар берілді.
Дипломдық жүмыстың маңызы экономикалық тұрғдан тұрақты дамудың кепілі
болған аумақтың су ресурыстарын тиімді пайдалану үшін, берілген әдістеме,
алаптың ішкі ресурстарын бағалауға мүмкіндік береді.
1 CАРЫСУ ӨЗЕНІ АЛАБЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Сарысу өзенінің алабы Қазақ ұсақ шоқысының солтүстік-батысында
орналасқан (сурет 1).
Алаптың беті, басым бөлігі ұсақ шоқыға тән қыратты. Шыңдары конус
немесе күмбез тәрізді шоқылар, айналасындағы іргелес жазықтықтан 30-90 м
көтеріңкі. Көбінесе шоқылар тізбек бойлай топтаса орналасқан. Су жинау
алабының көтеріңкі бөлігі өзен аңғарларымен, кең шоқы аралық ойпаттармен
және созыла орналасқан қыраттың құлама етегі айқын білінбейтін
жазықтықтармен бөлінген. Тізбектер мен шоқылардың шындарында жалаңаштанған
түпкі жыныстар көптеп кездеседі.
Сарысу өзенінің алабында полезойға дейінгі кезеңнен бастап төрттік
кезеңге дейінгі тау жыныстарының барлық түрлері кеңінен кездеседі. Шөгінді
және эффузиялық тау жыныстары кешені басым, ал интрузивті түзілімдер мен
ежелгі метаморфтық түзілімдер аз кездеседі.
Ұлытау таулары полезой және полезей кезеңіне дейінгі тау жыныстарынан
кұралған. Бұл жерде тақтатас, гнейс, мәрмөр, әктас, құмдақтар мен
конгломераттар молынан таралған. Олардың көбісі барынша метаморфтанған.
Карбон актастары үлкен жарықшақтығы және оқпалануымен ерекшеленеді. Кенгір
бөгені маңында түзды куполдар кең таралған [1].
1. Климаты
Сарысу өзені алабы аумағының климаты өте контитенталді және құрғақ.
Бұл аймақтың айтарлықтай үлкен су кеңістіктерінен жырақ орналасқандығымен
және суық арктикалық және шөлді даланың құрғақ субтропиктік ауасының еркін
келіп жетуімен түсіндіріледі. Көктем наурыздың аяғында сәуір айының басында
шығады және орта есеппен 1,5 айға созьлады. Жаз айларының ұзақтығы шамамен
4-5 ай. Қыс қарашада түседі. Алаптың климаттық сипаттамасы Жезқазған және
Қарсақпай метеостанцияларында жүргізілген көпжылдық байқау деректерінің
негізінде құрастырылды. Негізінен климат бойынша ғылыми-қолданбалы
анықтамалықта (1989 ж) [2] келтірілген мәліметтер пайдаланылды.
Жезқазған метеостанциясында (теңіз бетінен биіктігі 345 м)
метеорологиялық байқау 1935 жылдан бастап жүргізіліп келеді. Бұл бекеттің
деректері Кенгір өзенінің төменгі бөлігі үшін репрезентативті. Қарсақпай
метеостанциясы (биікгігі 505 м) 1927 жыл ашылған, алаптың жоғарғы бөлігінің
климатын айқындайды.
Метеоэлементтердің көпжылдық орташа мәндері орташа айлық және орташа
жылдық мәндердің катары бойынша 1936-1980 жж. есептелген (1-кесте).
Сурет 1 - Сарысу өзені алабының карта – сұлбасы
Кесте 1- Аумақтың айлар бойынша метеорологиялық сипаттамалары
СипаттӨлшем Айлар бойынша мәндер Жыл
ама бірлік
t ср
T сағ. 80 124
Ең кіші 10 1541 4700
10-25 228 3558
Кіші 26-50 51 1736
51-100 22 1512
Орташа 101-200 9 1223
201-300 1 295
Үлкен 301-500 - -
501-1000 1 761
Барлығы 1853 13815
Кесте 4 – Гидрологиялық бекет тұстамаларындағы өзендердің және олардың
су жинау алаптарының морфометриялық сипаттамалары
№ Өзен-бекет ГидрометриялыӨзеннің
қ тұстамаға еңістігі, ‰
дейіңгі Су жинау
қашықтық алабының
орташа
Су жинауСу жинауеңістігі
алабыныңалабының, ‰
ауданы, орташа
км2 биіктігі
, м
өзен жүйесінің ең өзеннің
қашық нүктесінен бастауынан
Жақсы-Сарысу – с. Сарысу 570 1932-1985, 1988-1990 57
Қаракенгір-(5)12 км Жыланды өз. 9860 1932, 1938-1960, 48
сағасынан жоғары 1984-1987
Жыланды – 1,9 км сағадан жоғары 2160 1938-1942, 1944-1982 44
Сарысу – рзд. 57 2510 1941-1960 20
Сарысу – рзд. 189 2690 1963, 1965-1985, 28
1987-1992
Сарысу өзені – рзд. 57 және Сарысу өзені – рзд. 189 бекеттерінің
арасында ірі салалар жоқ, Су жинау алаптарының арасындағы айырмашылық 8 %
аспайды, сондықтан бұл екі бекетті бір қатарға біріктіруге болады.
Жақсы-Сарысу-с. Сарысу бекеті. Жоқ жылдардың ағындысы Жаман-Сарысу
өзені -рзд. Айса ұқсас-бекеті бойынша қалпына келтірілді. Есептік бекет пен
ұқсас бекеттің ағындыларының арасындағы байланыстың тығыздығын сипаттайтын
корреляция коэффициенті r = 0,87 ± 0,03.
Регрессия теңдеуі: У = 0,61Х + 0,22.
мұндағы У - Жақсы-Сарысу-с. Сарысу бекетінің орташа жылдық су өтімі,
м3с; Х - Жаман-Сарысу өзені -рзд. Айса ұқсас-бекетінің орташа жылдық су
өтімі, м3с; Осының нәтижесінде сипаттық 30-шы және 40-шы жылдардың сондай-
ақ соңғы жылдардың деректерінен тұратын 73 жылдық бақылау қатары алынды.
Бақылау қатарына статистикалық талдама жүргізілді. Орташа жылдық су
өтімдерінің деректері бойынша жиынтық интеграл қисығы тұрғызылды. Интеграл
қисығы табиғи ағындының 1965 жылдан бастап бұзылғанын көрсетті. Табиғи
ағындыны қалпына келтіру үшін төмендегі алынған су мөлшері есепке алынды:
Унрек бөгені 1953 жылдан бастап жұмыс істейді. Оның қазаншұңқырының
толық көлемі 1,144 млн м3; Шортанды бөгені, көлемі 0,700 млн м3, 1975
жылдан бері жұмыс істейді; тоғандардың жиынтық көлемі 0,549 млн м3;
Көлтабандап суару көлемі 1965 жылдан бері 1250 га, 1972 жылдан бастап
– 1300 га.
Сонымен, тікелей су алу жылдық ағындыны 1953 жылдан 0,036 м3с, 1965
жылдан 0,12 м3с, 1972 жылдан 0,14 м3с, ал 1975 жылдан 0,16 м3с
төмендетіп отырған. Нәтижесінде 1932-204 жылдар бойынша қалпына келтірілген
қалыпты ағынды 0,68 м3с. 1966-2004 жылдары жүргізілген бақылау нәтижесінде
тіркелеген орташа көпжылдық су өтімі – 0,40 м3с. Ағындының төмендеу
коэффициенті 0,59. Тиісінше табиғи ағындыға көшу коэффициенті 1,70.
Қаракенгір өзені – Жыланды өзені сағасынан 5(12) км жоғары бекеті.
Бақылау қатары біртекті. Ол жөнінде интеграл қисығын тұрғызу арқылы көз
жеткізуге болады. 1988-1992 жылдар бойынша ағынды Торғай-Тосын құбы бекеті
бойынша қалпына келтірілді. Есептік бекет пен ұқсас бекеттің ағындыларының
арасындағы байланыстың тығыздығын сипаттайтын корреляция коэффициенті r =
0,87 ± 0,03.
Регресия теңдеуі У = 0,95Х+ 1,46.
Жыланды өзені – 1,9 км сағадан жоғары бекеті. Бақылау қатары
біртектілікке Стьюдент, Фишер критерилері бойынша тексерілді, сондай-ақ
интеграл қисығы тұрғызылды. Осы амалдардың барлығы бақылау қатарының
біртекті екендігін дәлелдеді. 1932-1937, 1943, 1983-1992 жылдар бойынша
ағынды жоғарыда аталған тірек бекетінің деректері бойыншга қалпына
келтірілді.
Біріктірілген Сарысу өзені -57 және 189 рзд. Бекеттер. 1961-1962, 1964
және 1986 жылдар бойынша деректер Жақсы-Сарысу – с. Сарысу бекеті бойынша
қалпына келтірілді. Корреляция коэффициенті r = 0,82 ± 0,05. регрессия
теңдеуі У = 5,5Х - 0,78. Қалпына келтірілген ағынды 2,56 м3с.
3.4 Нақты деректер бойынша қалыпты жыддық ағындыны есептеу
Сарысу өзені алабы бойынша анағұрлым ұзақ бақылау қатары 42-51 жылды
құрайды (1932-1966; 1969-1982; 1984-1985 жж.). Қарастырып отырған аумақтың
өзендерінің ағындысының құбылмалылығы өте үлкен болғандықтан, ұзақтығы
мұндай бақылау қатары бойынша қалыпты жылдық ағындыны бағалауға болмайды.
Өзендердің жылдық ағындысының өзгергіштік коэффициенті Cv = 1,0-1,4 болып,
аталған бақылау қатарының ұзақтығы жағдайында орташа квадраттық қателік 21-
24 % құрайды. Бүл қателік ағындының циклдік тербелісінің нәтижесінде
бүданда артық болуы мүмкін. Сондықтан қолда бар қатарды анағұрлым ұзақ
көпжылдық катарға келтіріп, қалыпты жыддық ағындыны бағалау қажет.
Тандалған уақыт кезеңінде жылдық ағындының циклдік тербелісінің салдарынан
болатын сулылықтың біржақты өзгеруі болмауы тиіс. Қатар суы мол жылдар мен
қатар суы аз жылдарды да қамтуы керек.
Жылдық ағындының көпжылдық тербелісін талдау үшін жылдық ағындының
модулдік коэффициентінің бірден ауытқуының интегралдық қисығы тұрғызылды.
Сулылықтың көпжылдық жүргісін таддау кезінде ұқсас өзен ретінде
Қаракенгір өзені — Жыланды өзенінің сағасынан 12 км жоғары гидробекеті және
Торғай өзені Тосын қүмы бекеті тандалынып алынды.
Қалыпты ағынды үш нұсқада қалыпына келтірілді.
Біріншіден 1932-2004 көпжылдық кезең бойынша орташа ағынды есептелді.
Екіншіден, антропогендік өзгеріске ұшыраған 196-2004 жылдар аралығындағы
ағынды есептелді. Ақыр соңында 1966-2004 жылдар аралығы бойынша қалпына
келтірілген табиғи қалыпты ағынды есептелді.
1966 жылдардан кейінгі ағындыны қалпына келтіру кезінде Сарысу өзені
алабының жоғарғы бөлігі үшін қабылданған 1,70, ал төменгі бөлігі үшін 1,80
келтіру коэффициенті пайдаланылды.
Салыстырмалы түрде қысқа бақылау қатарлары 1932-2004 жж. есептік
кезеңге келесі бекеттер бойынша келтірілді:
Сарысу өзені Қызылжар бекеті. Бақылау қатарының ұзақтығы 25 жыл, 1960
жылдан басталады. Бұл қатарды қалпына келтіру үшін 1,80 келтіру
коэффициенті есепке алынды. Тірек бекет ретінде Сарысу өзені рзд 189 бекеті
алынды. Екі бекеттеің орташа жылдық су өтімдерінің арасындағы байланыс
тығыздығы 0,99 ± 0,01. Қалпына келтірілген қалыпты су өтімінің шамасы 4,18
м3с.
Сарысу өзені Қаражал бекеті бойынша бақылау деректері 1933-1958
аралығын қамтиды. Қатардың ұзақтығы 26 жыл. Көпжылдық орташа су өтімі
Қаракенгір өзені 12 км жыланды өзенінің сағасынан жоғары бекеті бойынша
қалпына келтірілді. Корреляция коэффициенті 0,94 ± 0,02. Регрессия теңдеуі
У = 1,99+0,02. Қалыпты ағынды 7,98 м3с тең.
Кенгір өзені алабы бойынша анағұрлым ұзақ бақылау қатары 42-51 жылды
құрайды (1932-1966; 1969-1982; 1984-1985 жж.). Қарастырып отырған аумақтың
өзендерінің ағындысының құбылмалылығы өте үлкен болғандықтан, ұзақтығы
мұндай бақылау қатары бойынша қалыпты жылдық ағындыны бағалауға болмайды.
Өзендердің жылдық ағындысының өзгергіштік коэффициенті Cv = 1,0-1,4 болып,
аталған бақылау қатарының ұзақтығы жағдайында орташа квадраттық қателік 21-
24 % құрайды. Бүл қателік ағындының циклдік тербелісінің нәтижесінде
бүданда артық болуы мүмкін. Сондықтан қолда бар қатарды анағұрлым ұзақ
көпжылдық катарға келтіріп, қалыпты жыддық ағындыны бағалау қажет.
Тандалған уақыт кезеңінде жылдық ағындының циклдік тербелісінің салдарынан
болатын сулылықтың біржақты өзгеруі болмауы тиіс. Қатар суы мол жылдар мен
қатар суы аз жылдарды да қамтуы керек.
Жылдық ағындының көпжылдық тербелісін талдау үшін жылдық ағындының
модулдік коэффициентінің бірден ауытқуының интегралдық қисығы тұрғызылды.
Сулылықтың көпжылдық жүргісін таддау кезінде ұқсас өзен ретінде
Қаракенгір өзені — Жыланды өзенінің сағасынан 12 км жоғары гидробекеті және
Торғай өзені Тосын қүмы бекеті тандалынып алынды.
Торғай өзені — Тосын құмы бекеті. Кенгір өзені - Жыланды өзенінің
сағасынан 12 км жоғары орналасқан бекеттің бос қалған жылдарын қалпына
келтіру үшін тандалған тірек бекет бойынша гидрометриялық бакылау 1940
жылдан бастап жүргізілген. Біз 2001 жылға дейінгі деректерді жинақтауға
мүмкінді алдық. Қатар 1940-1981 жылға дейін үзіксіз. Кейінгі жылдары 1982,
1986, 1989, 1992 және 1994-1998 жылдар бойынша деректер жоқ. 1986, 1994
жөне 1996 жылдардың ағындысы ең жоғары су өтімімен байланысы бойынша
калпына келтірілді. Байланыстың корреляция коэффициенті г = 0,95 ±0,01.
Регрессия теңдеуі Q=0.49Q+1.36 1994 жьл мен 1996 жылдардың ағындысы
тиісінше 2,68 және 11,7 м3с шамаларымен бағаланды. 1995, 1997 және 1998
жылдардың ағындысы тікелей қалпына келтіру мүмкін болмағандықтан аралық
келтіру әдісі арқылы қалпына келтіріледі. Өйткені ол жылдары Орталық
Қазақстанның өзендерінде гидрометриялық бақылау өте сапасыз жүргізілген.
Бекеттердің басым көпшілігінде ағынның үлкен бөлігі өтетін көктемгі
кезендер бойынша деректер жоқ, амалсыздан аралық әдісін пайдалануға мәжбүр
болдық. Аралық ұқсас бекеттер ретінде Жаман-Сарысу-раз. Айса және Жаман-
Сарысу - Жаңаарқа ауылы алынды.
Қаракенгір өзені — Жылаңды өзені сағасынан 12 км жоғары бекеті. Қолда
бар деректер 1932 жылдан 1987 жылға дейін. 1983 жылы бақылау жүргізілмеген.
1983, 1988-2001 жылдардың жылдық су өтімдері Торғай өзені - Тосын құмы
бекеті бойынша қалпына келтірілді. Байланыстың корреляция коэффициенті r =
0,87 0,03. Регрессия тендеуі У = 0,95Х +1,46 . Бұл бекет тірек бекет
ретінде алынды. Тірек бекеттердің сипаттамалары келесі 6-кестеде
келтірілді.
Кесте - 6 Тірек бекеттердің сипаттамасы
Өзен-гидробекет бақылау Су жинау алабы Қалыпты жылдық ағынды
Аудан кмораташа Су Ағынды Ағынды
биіктігіөтімі, модулі, қабаты
, м м3с лс км2 км
Торғай- Тосын құмы 54 55500 228 10,9 0,20 6
Қаракенгір-Жыланды 51 9860 536 3,73 0,38 12
сағ-нан жоғары 12км
Кенгір өзені алабының өзендерінің қалыпты жыддық ағындысын көпжылдық
кезеңге келтіру негізінен қарастырылып отырған гидрологиялық бекеттер
ағындысы мен тірек бекеттің жылдық ағындысының арасындағы тәуелділікті
сипаттайтын байланыс графиктері бойынша жүзге асырылды. Бүл графиктер 2-5
суреттерде берілді. Бұл келтірілген тәуелділіктердің нүктелерінің аздаған
шашыраңқылығына қарамастан жеткілікті деңгейде сенімді. Корреляция
коэффициенттерінің мәні 0,86-дан 0,90-ға дейінгі аралықта өзгереді. Бұл
тәуелділіктер қалыпты жылдық ағындыны 15 % аспайтын қателікпен бағалауға
мүмкіндік береді. Аздап үлкендеу қателік 20 % дейін бақылау қатары 5-7 жыл
болған кезде кездеседі.
Жыланды өзені - сағадан 1,9 км жоғары бекеті. Гидромтериялық бақылау
қатары 1938 жылдан басталып 1983 жылмен аяқталады. 1932-1937, 1943 және
1983-2001 жыддар бойынша орташа жылдық су өтімі Кенгір өзенінің тірек
бекеті бойынша қалпына келтірілді. Байланыс графигі тұрғызылды. Корреляция
коэффициенті r = 0,88 ± 0,02. Регрессия тендеуі Ү = 0,16Х + 0,01. Қалыпты
1932-2001 жылдар бойынша қалпына келтірілген ағындысы 0,64 м3с. Қолда бар
деректер 1932-1938 жылдарды қамтиды, небары 7 жыл. Тірек бекет ретінде
Қаракенгір өзені - Жыланды өзенінің сағасынан 12 км жоғары бекеті алынды.
Қалыпты ағындысы 4,17 м3с.
Сарыкенгір - клх. "Алғабас" бекеті. Гидрометриялық деректер 1958-1979
жылдарды қамтиды, барлығы 20 жыл. Көпжылдық ағындының орташа шамасы
Қаракенгір өзені бойынша қалпына келтірілді. Корреляция коэффициент! r =
0,91 ± 0,02 . Регрессия тендеуі Ү = 0,14Х + 0,15 .
Жезді өзені - Жезді разъезді бекеті бойынша қолда 30 жылдық
гидрологиялық бақылау деректері бар. Деректер 1952-1981 жж. аралығын
қамтыйды. Көпжылдық орташа жылдық ағынды Қаракенгір өзенінің Жыланды
өзенінің сағасынан 12 км жоғары орналасқан гидробекетінің жылдық
ағындысының арасындағы байланыс бойынша қалпына келтірілді. Жұп корреляция
коэффициенті r = 0,90 0,02. Регрессия тендеуі Ү = 0,37X -0,31.
Жезді өзені - 1,2 км сағадан жоғары бекеті бойынша қолда бар деректер
18 жылды, яғни 1939-1961 жылдарды қамтыйды. Бұл қысқа кезеңді 1932-2000
жылдар кезеңіне келтіру үшін тірек бекет ретінде сол Кенгір өзенінің
Жыланды өзені сағасынан 12 км жоғары орналасқан гидрологиялық бекеті
алынды. Бұл екі тұстаманың жылдық орташа су өтімдерінің арасындағы
байланыстың тығыздығы корреляция коэффициенті бойынша анықталды. r = 0,87 ±
0,04. Регрессия тендеуі келесі өрнек бойынша өрнектеледі: Ү = 0,28Х + 0,24
.
Нарсай өзені - пгт Жезді бекеті бойынша қодда бар деректер 1956 жылдан
бастап 1985 жылдар арасынағы 27 жылды қамтыйды. Көпжылдық орташа жылдық
ағынды Жезді өзені - Жезді разъезді бекетінің жылдық ағындысымен байланысы
бойынша қалпына келтірілді. Байланыс графигі 8-суретте келтірілді. Жұп
корреляция коэффициенті r = 0,86 ± 0,04 . Регрессия теңдеуі: Ү = 0,020Х-
0,007.
Бақылау қатары 2-7 жылды құрайтын ағын сулардың орташа жылдық ағындысын
бағалау бақылау қатары ұзақ ұқсас-өзеннің көмегімен анықталған модулдік
коэффициенттің көмегімен жүзеге асырылды. Мүндай есептеуді қолданудың
мүмкіндігі іргелес жатқан кіші жөне үлкен өзендердің ағындысының
жүргілерінің синхрондылығына және вариация коэффициенттерінің жуықтығына
негізделеді. Бұл әдіс бойынша Үлкенжезді -Қарабұлақ ауылы және Қарабұлақ
жылғасы - Қарабұлақ ауылы бекеттерінің жылдық ағындылары бағаланды. Бұардан
басқа Жаман-Сарысу рзд. Айса, Жаман-Сарысу – с. Жаңаарқа, Талды-Манака-
рзд. Атасу тағы да басқа бекеттердің қылыпты жылдық ағындысы қалпына
келтірілді. Бақылау қатарларының ұзақтығы әртүрлі, барлығы 56 бекет бойынша
қалыпты жылдық ағынды шамалары бағаланды. Есептеу нәтижелері төмедегі
кестеге енгізілді (Кесте 7).
Кесте 7 – Сарысу өзені алабының гидробекеттерінің тұстамалары бойынша
есептелген көпжылдық орташа су өтімдері
№ Өзен-бекет F, км2 БақылауОрташа су өтімі, м3с
рр жылдары
саны
Бақылау1932-21966-21966-20
кезеңі 004 004 04
бойынша (бақыл(қалпын
орташа анған)а
келтірі
лген)
1 2 3 4 5 6 7 8
1 Сарысу–рзд.189(57) 26900 48 2,39 2,70 1,42 2,70
2 Сарысу - ст. Монадырь 25800 4 3,61 2,73 1,50 1,46
3 Сарысу – ст. Қызылжар 34600 25 3,14 4,18 3,05 4,38
4 Сарусу – свх. Сарысу 40300 2 4,69 4,06 2,74 4,20
5 Сарысу – с. Төменарык 40300 2 4,32 3,69 2,74 3,86
6 Сарысу - 21 км 46300 2 2,65 3,88 2,89 4,07
Қаракенгір сағасынан
жоғары
7 Сарысу – 2,0 және 0,8 46700 4 3,34 4,10 3,57 5,03
км Қаракенгір сағасынан
жоғары
8 Сарысу –Қаражар шатқалы65000 26 7,28 7,98 5,94 8,38
9 Сарысу – Қаркенгірден 66500 2 1,92 7,21 5,36 7,57
27 км төмен
10 Сарысу – Тасөткел 72700 3 0,26 0,33 0,26 0,36
11 Сарысу – Сингертек 75200 3 0,60 0,76 0,60 0,84
шатқалы
12 Жаман-Сарысу – рзд. 5910 32 0,58 0,69 0,40 0,64
Айса
13 Жаман-Сарысу –пос. 8480 6 1,46 1,15 0,66 1,06
Жыланды
14 Жаман-Сарысу – 8950 6 1,14 1,04 0,60 0,96
Көкетенкол
15 Жаман-Сарысу –с. 9200 30 0,24 0,38 0,22 0,37
Жанаарка
16 Кайракты – Бесбалдак 76,0 2 0,26 0,065 0,038 0,060
өзені сағасынан жоғары
17 Кайракты – клх. Карасаз276 1 0,13 0,13 0,075 0,12
7 Кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7 8
18 Кайракты – пос Кайракты500 6 0,44 0,26 0,15 0,24
19 Қызылтеңдік – фер. 70,0 1 0,19 0,063
Қызылтендік
20 Бесбалдак – пост ГТК 60,0 1 0,10 0,050 0,036 0,058
21 Карасаз – Қарасаз 104 3 0,27 0,084 0,029 0,046
көлінен 1,0 км жоғары
22 Жақсы-Сарысу-с. Сарысу 570 55 0,55 0,68 0,049 0,078
23 Жақсы-Сарысу – с. 2560 4 1,13 0,86 0,40 0,68
Возрождение
24 Жақсы-Сарысу - пикет 2920 2 0,55 0,90 0,50 0,86
Нарбак
25 Жақсы-Сарысу – Новое 3230 1 0,42 0,82 0,53 0,90
бөлімі
26 Нарбак-с. Төменгі 91,0 3 0,054 0,11 0,48 0,82
Нарбак
27 Аксу – с. Нурсаки 155 1 0,12 0,18 0,034 0,058
28 Аксу – с. Возрождение 766 1 0,22 0,35 0,11 0,18
29 Батык- Байшегір аулынан101 1 0,053 0,16 0,21 0,35
төмен
30 Батык – саға 250 1 0,019 0,12 0,049 0,083
31 Шотам – саға 82,0 1 0,007 0,072 0,071 0,12
32 Актасты – с. Бірлік 246 5 0,11 0,13 0,042 0,072
33 Талды –Манака – рзд. 3900 14 0,18 0,61 0,070 0,13
Атасу
34 Атасу – свх. Актауский 1500 18 0,39 0,42 0,24 0,61
35 Атасу – Қосағал шоқысы 2790 22 0,70 0,69 0,28 0,42
36 Құдайменде – клх. 567 7 0,41 0,37 0,43 0,69
Өндіріс
37 Сыртсу – раз № 58 6280 22 1,62 1,48 0,22 0,37
38 Қаракенгір -Калинин 3410 1 2,07 2,70 1,25 1,48
клх.
39 Қаракенгір – аул. Айдос9690 1 1,88 4,14 2,97 2,97
40 Қаракенгір – 5(12) км 9860 48 4,00 4,00 4,34 4,34
жыланды өзені сағасынан
жоғары
41 Қаракенгір – Жезқазған 13000 7 1,75 4,17 4,40 4,40
қ-сы
42 Қарағанды – Ұлытау (3,52,0 3 0,019 0,015 4,59 4,59
км сағадан жоғары)
43 Қарағанды – Ұлытау 9,0 15 0,056 0,062 0,009 0,015
44 Қарақұдықсай – Баскағыл9,4 2 0,007 0,08 0,062 0,062
тауы
45 Сарыбұлақ – Сарықамыс 136 3 0,033 0,034 0,080 0,080
46 Сарыкенгір клх – 1490 20 0,75 0,75 0,34 0,34
Алғабас
47 Ұрынсай – фер. Түгіскен216 2 0,082 0,052 0,79 0,79
48 Жыланды – Үлкенбұлақ 166 3 0,23 0,17 0,052 0,052
49 Жыланды пос. Сатпаева 1280 3 0,80 0,58 0,19 0,19
50 Жыланды 1,9 км сағадан 2160 45 0,65 0,64 0,54 0,54
жоғары
51 Сорқұдықсай – 1,5 км 670 1 0,053 0,30 0,77 0,77
сағадан жоғары
52 Жезді – раз. Жезді 2410 29 1,72 1,76 2,04 2,04
53 Жезді – 1,2 км сағадан 3780 18 1,18 1,40 1,54 1,54
жоғары
54 Үлкен Жезді – пос. 1140 3 1,42 1,00 1,16 1,16
Қарабұлақ
55 Нарсай – пгт Жезді 93,6 26 0,020 0,028 0,035 0,035
56 Коктас – Мыңлы тауы 2960 31 0,16 0,17 0,16 0,16
3.5 Бақылау деректері жоқ болған жағдайда қалыпты ағындыны анықтау
Гидрологиялық практикада көбінесе зерттелмеген өзендер ағындысын
есептеуге тура келеді. Бұл жағдайда аумақты аудандау әдісі қолданылады.
Аумақты аудандау география ғылымының ең маңызды тәсілдерінің бірі.
Аудандастыру аумақтық жүйені, оның реттілігін, ұйымдастырымдылығын және
иерархиялық тәуелділігін айқындау және зерттеу процесі болып табылады.
Сонымен қандайда бір аудан өз кезегінде жер бетінің анағұрлым ірі аумақтық
бөлігінің бір бөлшег болып саналады.
Аудандау гидрологиялық сипраттамаларды сандық және сапалық тұрғыдан
айқындау мақсатында, гидрологиялық зерттеулерде жинақтап қорыту амалдарының
бірі ретінде кеңінен қолданылады. Аудандау гидрологиялық объектілерді түрлі
белгілері бойынша жіктеуге мүмкіндік береді. Аудандаудың көмегімен өзен
ағындысы мен тасындылар ағындысы есептеледі. Аудандау ағынды изосызығы
картасын қолдану мүмкін болмаған жағдайда қолданылады. Аудандау қағидалары.
Аумақты аудандарға бөлудің типологиялық, генетикалық және функционалдық
қағидалары қолданылады.
Типологиялық аудандау кезінде нақты белгілері, негізінен морфологиялық
көрсеткіштері ұқсас объектілер біріктіріледі. Мысалы, аумақ көлді немесе
батпақты аудандарға немесе өсімдік жамылғысының сипаты бойынша ұқсас
аудандарға бөлінеді. Генетикалық аудандау кезінде, ұқсас факторлар
әрекетінің ықпалында болатын объектілер біріктіріледі. Мысалы, өзендер
жүйесін қоректену көздері бойынша бірыңғай аудандарға біріктіреді.
Функционалды аудандау кезінде объектілердің арасындағы өзара байланыс,
олардың механизмдері зерттеледі. Бұл тәсіл, әртүрлі бірақ өзара байланысты
(бірін-бірі толықтыратын) біртұтас табиғи кешен болып табылатын табиғи
объектілерді біріктіреді. Гидрологиялық аудандау кезінде бірмезгілде барлық
тәсілдер, болмаса солардың ішінен біреуі пайдаланылуы мүмкін. Бұл алдыға
қойған міндет, зерттеудің көлемі және пайдаланылатын деректердің сипатымен
анықталады.
Аудандау кезінде аудандарды бөлу қағидаларымен қатар аудандардың
шекараларын айқындау тәсілдері үлкен маңызға ие. Өйткені іргелес
аудандардың арасындағы шекара қарастырылып отырған гидрологиялық
сипаттамалардың күрт өзгеретіндігін көрсетеді. Сондықтан ауданның шекарасы
физикалық географиялық жағдай айтарлықтай ауысатын, нақтырақ айтсақ аумақты
біртекті учаскелерге бөлу кезінде негізге алынған факторлар айтарлықтай
дәрежеде өзгеретін жерден жүргізіледі. Аудандарды бөлу кезінде жер бетінің
сипаты, жазық аймақтардың таулы аймақтарға ауысуы, климаттық жағдайдың
өзгерісі айтарлықтай мәнге ие болады. Көбінесе өзендердің суайрық сызығы
шекара ретінде қызмет жасайды. Су айрық сызықтары жауын-шашынның таралуына,
жергілікті жердің жалпы ылғалдылығына ықпалын тигізетін жер бедерінің
қыратты жерлерімекн өтеді. Сондықтан аудан шекараларын үлкен немесе орташа
өзендердің су айрық сызықтарының бойымен жүргізуге болады.
Өлшенген су өтімдері жөнінде деректер жоқ болған жағдайда қалыпты
жылдық ағындыны анықтау келесі тәсілдердің бірі бойынша жүзеге асырылады:
тірек бекеттерді пайдалана отырып, түзу сызықты интерполяциялау жолымен;
жылдық ағынды изосызықтары карталары бойынша; жылдық ағындының оны
анықтаушы факторларға аудандық тәуелділігі бойынша; су теңдестігі теңдеуі
бойынша.
Бірінші әдіс барынша қарапайым. Оны ең алдымен есептік тұстама есептік
өзен бойында орналасқан екі тұстаманың ортасында жатқан жағдайда
пайдаланған орынды. Басқа жағдайларда интерполяциялау үшін есептік тұстама
ортасында жатқан көршілес өзендердің екі-үш немесе одан да көп бекеттері
пайдаланылады. Жер бедері күрделі және тірек бекеттері ағындысының
айырмашылығы айтарлықтай болған жағдайда пайдаланылатын бекеттер саны
артады. Интерполяция пайдаланылатын өзендер алабтарының центрлерінің
арасында жүргізіледі. Жазықтық өзендерде сызықтық интерполяция, ал қыратты
немесе таулы аудандарда ағындының биіктік бойынша градиенті есепке алынады.
Орталық Қазақстанда бақылау қатары ұзақ бекеттер аз болғандықтан, бұл
әдісті қолдану үлкен қиыншылықтар туғызады. Бұл жағдайда зерттелмеген
өзендердің жылдық ағындысын есептеу үшін жылдық ағындының негізгі ағынды
қалыптастырушы немесе географиялық факторларға тәуелділігін айқындау үлкен
маңызға ие. Аталған факторлардың белдеулік заңдылығы бұзылатын таулы
аудандарда өзендер сулылығының (q) су жинау алабының орташа биіктігіне
тәуелділігіне негізделген ағынды есептеу әдісі кеңінен қолданылады. q
=f(Нор) тәуелділігі жазықтық Қазақстан жағдайында да кеңінен пайдаланылады.
Аталған әдісті [1] -де Қарағанды облысының су жинау алабының ауданы
3000 км2 артық зерттелмеген өзендерінің қалыпты ағындысын есептеу үшін
қалыпты жылдық ағындының су жинау алабының орташа биіктігіне тәуелділігі
жүйесін пайдалану арқылы қолдану ұсынылды.
Бұл зерттеулердің өткен ғасырдың 60-шы жылдары жүргізілгені белгілі.
Ол кезде қарастырылып отырған Сарысу өзені алабының гидрологиялық тұрғыдан
зерттелу деңгейі әлсіз болатын. Кеңес үкіметінің тарап кетер алдында, яғни
1990 жылдардың басында бұл ауданның зерттелу деңгейі әжептәуір жақсарды.
Бірақ, еліміз егемендігін алған алғашқы жылдары экономикалық дағдарыстың
салдарынан Казгидромет мекемесіне қарасты көптеген гидрологиялық бекеттер
жабылып қалды. Сарысу өзені алабында 1 ғана бекет қалды. Дегенмен 1990
жылдарға дейін айтарлықтай гидрометеорологиялық ақпарат жинақталғандықтан,
осы деректерді аудандық тәуелділіктерді нақтылау мақсатында қайтадан
қарастырудың қажеттілігі туындады. Шындығында гидрологиялық сипаттамалардың
аумақ бойынша таралуы аудандастыру кезінде берілетін түрлі сұлбаларда
ұсынылатын үлестірімдерге қарағанда әдетте күрделірек болуы керек. Аумақтық
зерттелу деңгейі жақсарған сайын аудандық тәуелділіктердің
дифференциациалануының ұлғаюы да сөзсіз орын алады. Екінші жағынан,
шектеулі нүктелер бойынша (әсіресе 3-4) жүргізілген тәуелділіктер жуық
мәндерді береді, бірақ, олардың байланысы, әдетте формалды және
пайдаланылатын ақпараттар көлемі мол болғанға қарағанда тығызырақ болады.
Осы зерттеулердің негізінде ағындыны ағынды изосызықтары картасы
(географиялық интерполяция әдісін пайдаланып) параметр мәндерінің аудандық
карталары немесе аудандық есептік тәуелділіктер түрінде аумақтық жинақтап-
қорыту жүзеге асырылады.
Диплом жұмысын орындау барысында Сарысу алабы өзендерінің 56
тұстамасында жүргізілген бақылау деректері бойынша қалыпты жылдық ағынды
модулінің (q) орташа биіктікке (Нор) тәуелділігі зерттелді. Ол үшін Сарысу
алабында жатқан өзен-бекеттердің қалыпты жылдық ағынды модулі, су жинау
алабының орташа биіктіктері енгізіліп көмекші кесте құрастырылды. Осы
кестенің деректері бойынша q =f(Нор) тәуелділігі тұрғызылды (сурет 6).
1-3 – гидрологиялық аудандар
Сурет 6 - Сарысу алабында жатқан өзен-бекеттердің қалыпты жылдық
ағынды модулінің су жинау алабының орташа биіктіктеріне тәуелділігі
Тәуелділікті сараптаудың нәтижесінде қалыпты жылдық ағындының су жинау
алабының орташа биіктігіне тәуелділігінің жүйесі айқындалды. Айқындалған
аудандарды 6 келтірілген q =f(Нор) тәуелділіг аудандарымен салыстыру
мынан көрсетті – аудандардың орналасу реті сақталғанымен, олардың
шекараларының толық сәйкестігі байқалмайды. Сарысу өзені алабының шегінде
q =f(Нор) тәуелділігінің үш ауданы анықталды: 1-ші аудан – Қаракенгір,
Жезді өзендерінің алаптары; 2-ші аудан – Жақсы-Сарысу өзенінің алабы; 3-ші
аудан – Жаман-Сарысу, Сарысу өзендерінің алаптары.
Жазықтық аудандардың ылғалдылығы жеткіліксіз зоналарының шегінде
өзендердің ағынды модулінің шамасы су жинау алабы ауданының ұлғаюына қарай
азаяды. Бал су жинау алабында тұйық аудандардың бар болуымен түсіндіріледі,
ол су жинау алабының жалпы ауданының ұлғаюына қарай ағындының үлестік
шамасының төмендеуіне алып келеді. Сондықтан ылғалдылығы жеткіліксіз кіші
өзендер мен уақытша ағынсулардың ағындысын есептеу әдістеріне жасақтау
кезінде ағындының аудан бойынша өзгеруін, яғни редукциясын анықтауға басты
назар аударады.
Сонымен, үлкен кеңістікте су жинау алабының ұлғаюына байланысты өзен
ағындысының заңды түрде, түрлі географиялық зоналарда әртүрлі өзгеруі орын
алады. Су жинау алабының ауданы бойынша ағындының редукциясы негізінен
түрлі географиялық зоналарда су теңдестігі элементтерінің қатынасына
тәуелді. Құрғақ аудандарда су жинау алабының ұлғаюына қарай булануға және
инфильтрацияға кететін шығын ұлғаяды. Ағынды қалыптасу жағдайының өзгеруі
редукция сипатының өзгеріске ұшырауына алып келеді.
Кеңес үкіметінің кезіндегі МГИ зерттеулері Солтүстік Қазақстанның және
Алтайдың жазықтық аймағының жекелеген физикалық-географиялық аудандары үшін
редукцияның 3000 км2 ауданға дейін байқалатынын, содан кейін ағынды
модулінің су жинау алабының қаншалықты ұлғайғанымен өзгермейтіндігін
көрсетті. Су жинау алабының бұл шекті мәнін кейіннен Қарағанды облысының
батыс бөлігінің кіші өзендерінің қалыпты ағындысын есептеу әдістемесін
әзірлеу кезінде ҚазГМҒЗИ пайдаланды.
Біздің ойымызша, q=f(F) шамасын 10 пайдалану МГИ зерттеулерінің
нәтижелерін автоматты түрде осы ауданға көшіру болып саналады.
Қарастырылырп отырған ауданда су жинау алабының ұлғаюы геологиясы ағынды
қалыптастыруға және тасымалдауға қолайсыз көптеген тұйық ойстары бар
жазықтық учаскелердің үлесінің ұлғаюын білдіреді. Орталық Қазақстан
өзендерінің төменгі ағыстарында ағынды шығынының келетін ағыннан басым
болуы кездейсоқ емес. Осының салдарынан ағынды азаяды, тіпті мүлдем
сарқылады. Сонымен аудан бойынша ағынды редукциясы үлкен аудандар үшін де
жұмыс істейді, кіші өзендерге қарағанда анағұрлым үлкен болуы да мүмкін.
Қуаңшылық жылдары ағынды өзеннің ұзына бойымен, тіпті өзеннің ең
жоғарғы басынан бастап мүлдем көбеймейді және редукция көрсеткіші 1-ге
жақындайды [18]. Суы мол жылдары оның шамасы кіші болады. Жалпы алғанда
оның шамасы ғылыми дерек көздерінің деректерімен салыстырғанда жоғары (су
өтімінің өсуіне ауданның тигізетін ықпалы үлкен емес), және бұл жағдай
нақты деректермен толықтай расталады.
Сонымен, Сарысу өзені алабында су жинау алабының ауданы өзендердің
ағындысының қалыптасуының жергілікті жағдайының интегралдық көрсеткіші
болып табылады. Су жинау алабының ұлғаюына қарай ағынды модулінің шамасы
азаюы тиіс және ауданның жоғарғы шегі мүлдем жоқ.
Қарастырылып отырған ауданда орташа ағынды модулінің су жинау алабының
ауданына тәуелдідігін зерттеу үшін Сарысу өзенінің алабы бойынша 55
гидролоиялық бекеттің деректері қолданылды. Жылдық ағындының көпжылдық
орташа мәндері бұл бекеттер үшін алдын ала анықталды.
Тұстамалардың су жинау алабының ауданы мен осыған сәйкес тиісінше
жылдық ағынды модулінің көпжылдық орташа мәндері логарифмденіп төмендегі
кесте 8 де келтірілді.
Кесте 8 – Сарысу алабы өзендерінің қалыпты ағындысын q=f(F)
тәуелділігі бойынша есептеу
№ Өзен - бекет Су жинау lgF Қалыпты lgq1 Теңдеу Теңдеу
р.р алабының жылдық бойынша бойынша
ауданы, ағынды есептелгеесептелге
км2 q1, н қалыптын қалыпты
лс.км2 жылдық жылдық
ағынды ағындының
q2, нақты
лс.км2 ағындыдан
ауытқуы,
%
1 2 3 4 5 6 7 8
1-ші аудан үшін q2 =9,50F0,35
1 Қаракенгір 3410 3,53 0,74 -0,13 0,56 24,3
-Калинин клх.
2 Қаракенгір – 9690 3,99 0,41 -0,39 0,38 7,3
аул. Айдос
3 Қаракенгір – 9860 3,99 0,40 -0,40 0,38 5,0
5(12) км жыланды
өзені сағасынан
жоғары
4 Қаракенгір – 13000 3,99 0,32 -0,49 0,34 -6,2
Жезқазған қ-сы
5 Қарағанды - 2,0 4,11 7,50 0,88 7,45 0,66
Ұлытау
6 Қарағанды – 9,0 0,30 6,89 0,84 4,40 ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz