Бюджеттік болжау мен жоспарлау
Кіріспе
І бөлім. Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаудың басым бөлігі
1.1. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың мәні мен маңызы
1.2. Үкіметтің 2008 . 2010 жылдарға арналған орта мерзімді
фискалдық саясаты
ІІ бөлім. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың қазіргі
жағдайын қарастыру
2.1. Бюджет түсімдері мен шығыстарын жоспарлау
2.2. Бюджеттік жоспарлау мен болжауда қолданатын әдістерді жетілдіру
ІІІ бөлім. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау
жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
І бөлім. Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаудың басым бөлігі
1.1. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың мәні мен маңызы
1.2. Үкіметтің 2008 . 2010 жылдарға арналған орта мерзімді
фискалдық саясаты
ІІ бөлім. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың қазіргі
жағдайын қарастыру
2.1. Бюджет түсімдері мен шығыстарын жоспарлау
2.2. Бюджеттік жоспарлау мен болжауда қолданатын әдістерді жетілдіру
ІІІ бөлім. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау
жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Дипломдық жұмыстың тақырыбы "Бюджеттік жоспарлау мен болжау".
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы - бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы - ол жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24 жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып, 2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын көрсетеді. Осы Бюджеттік кодекс, нормативтік құқықтық құжаттар және де алдағы кезеңге жоспарланған стратегиялар бюджеттік жоспарлау мен болжауда қолданылады.
Бұл тақырыпта бюджетті алдағы кезеңде жоспарланатын, болжауды және фискалдық саясатты қамтыды. Үкімет экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің сапалы жаңа деңгейіне және экспорттық мүмкіндіктеріне қол жеткізу стратегиясын әзірлейді және Бәсекеге қабілеттілік пен экспорт жөніндегі ұлттық кеңес құрады.
Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі әзірленетін және енгізілетін болады.
Бұл әрбір мемлекеттік органның өзінің дамуының стратегиялық жоспарын (5 жылға арналған) және оның негізінде мемлекеттік органдардың мақсатты бағдарламаларын, операциялық (жылдық) жоспарларын әзірлеуін көздейді. Үкімет пен мемлекеттік органдардың басшылары арасында нысаналы индикаторларды белгілей отырып, үш жылдық кезеңге арналған меморандум жасалатын болды. Жыл сайын мемлекеттік органдардың қызметі туралы есептер жарияланатын болады. Өңірлерде осыған ұқсас жүйе енгізілетін болды.
Мемлекеттік жоспарлауға жаңа тәсілдер енгізу кезең-кезеңмен жүзеге асырылатын болады. 2007 – 2008 жылдары олар екі-үш пилоттық мемлекеттік органдарда және екі пилоттық өңірде енгізілетін болады. 2009 жылдан бастап барлық мемлекеттік органдар мен өңірлердің мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесіне көшуі жоспарланып отыр.
Жоспарлаудың жаңа жүйесін іс жүзінде іске асыру үшін тиісті нормативтік құқықтық база жасалатын болады.
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін реформалау, оның негізгі тармағы - бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы - ол жаңа бюджеттік заңнама жасау және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24 жұлдызында Қазақстан Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып, 2005 жылы қаңтар айының 1 жұлдызында қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі күнгі қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын көрсетеді. Осы Бюджеттік кодекс, нормативтік құқықтық құжаттар және де алдағы кезеңге жоспарланған стратегиялар бюджеттік жоспарлау мен болжауда қолданылады.
Бұл тақырыпта бюджетті алдағы кезеңде жоспарланатын, болжауды және фискалдық саясатты қамтыды. Үкімет экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің сапалы жаңа деңгейіне және экспорттық мүмкіндіктеріне қол жеткізу стратегиясын әзірлейді және Бәсекеге қабілеттілік пен экспорт жөніндегі ұлттық кеңес құрады.
Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі әзірленетін және енгізілетін болады.
Бұл әрбір мемлекеттік органның өзінің дамуының стратегиялық жоспарын (5 жылға арналған) және оның негізінде мемлекеттік органдардың мақсатты бағдарламаларын, операциялық (жылдық) жоспарларын әзірлеуін көздейді. Үкімет пен мемлекеттік органдардың басшылары арасында нысаналы индикаторларды белгілей отырып, үш жылдық кезеңге арналған меморандум жасалатын болды. Жыл сайын мемлекеттік органдардың қызметі туралы есептер жарияланатын болады. Өңірлерде осыған ұқсас жүйе енгізілетін болды.
Мемлекеттік жоспарлауға жаңа тәсілдер енгізу кезең-кезеңмен жүзеге асырылатын болады. 2007 – 2008 жылдары олар екі-үш пилоттық мемлекеттік органдарда және екі пилоттық өңірде енгізілетін болады. 2009 жылдан бастап барлық мемлекеттік органдар мен өңірлердің мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесіне көшуі жоспарланып отыр.
Жоспарлаудың жаңа жүйесін іс жүзінде іске асыру үшін тиісті нормативтік құқықтық база жасалатын болады.
1. С.Құлпыбаев.Қаржы: Оқулық – Алматы – 2007 ж.
2. Өтебаев.Б.С. Мемлекеттік бюджет: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006ж.
3. Орта мерзiмдi фискалдық саясатты әзiрлеу ережелерi
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі Қазақстан Республикасы
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған
орта мерзімді фискалдық саясаты
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 тамыздағы
№ 754 қаулысымен бекітілген
5. Елисеева И.И., Юзбашев М.М Общая теория статистики. Москва: \Финансы и статистика,\ 2004 год. 656с.
6. Грицюк Т.В. Фискальный федерализм и межбюджетные отношения \Финансы и статистика,\ 2004 год. 318с.
7. Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы "Егемен Қазақстан"
2008 жыл 7 ақпан, N 36 (25008)
8. ҚР Қаржы министрлігі Статистикалық Бюллетень.
Алматы,2007ж. №12\96
9. Қазақстан өңірлері (қысқаша статистикалық анықтамалық)
\Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі.Алматы,2007 жыл.
10. Елубаева Ж.М Бюджетная система РК: становление и
перспективы развития. Алматы:2005г.40с.
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға
арналған бағдарламасының басым бағыттары. www.minplan.kz
12. Орта мерзiмдi фискалдық саясатты әзiрлеу ережелерi
Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі
№ 548 «Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі»;
13. "Мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін жетілдіру
жөніндегі зерттеулердің қорытындылары туралы"
Есеп комитетінің каулысы. www.esep.kz
14. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін
енгізу жөніндегі Концепциясы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 26 желтоқсандағы
№ 1297 қаулысы. www.google.kz
15. “Министрліктің 2007 жылғы қызметінің қорытындылары,
2008 жылға және таяу болашаққа арналған басым міндеттері туралы”
Алқа мәжілісінде Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрі Бақыт Сұлтанов баяндамасы (07.04.2008 ж.) www.e.gov.kz
16. "Бюджетаралық қатынастар мен Бюджет кодексті жетілдіру туралы"
- Қаржы бірінші вице-министрі
Қ. Келімбетовтың баяндамасы (14.06.2002 ж.). www.e.gov.kz
2. Өтебаев.Б.С. Мемлекеттік бюджет: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006ж.
3. Орта мерзiмдi фискалдық саясатты әзiрлеу ережелерi
Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі Қазақстан Республикасы
4. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған
орта мерзімді фискалдық саясаты
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 29 тамыздағы
№ 754 қаулысымен бекітілген
5. Елисеева И.И., Юзбашев М.М Общая теория статистики. Москва: \Финансы и статистика,\ 2004 год. 656с.
6. Грицюк Т.В. Фискальный федерализм и межбюджетные отношения \Финансы и статистика,\ 2004 год. 318с.
7. Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың
Қазақстан халқына Жолдауы "Егемен Қазақстан"
2008 жыл 7 ақпан, N 36 (25008)
8. ҚР Қаржы министрлігі Статистикалық Бюллетень.
Алматы,2007ж. №12\96
9. Қазақстан өңірлері (қысқаша статистикалық анықтамалық)
\Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі.Алматы,2007 жыл.
10. Елубаева Ж.М Бюджетная система РК: становление и
перспективы развития. Алматы:2005г.40с.
11. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға
арналған бағдарламасының басым бағыттары. www.minplan.kz
12. Орта мерзiмдi фискалдық саясатты әзiрлеу ережелерi
Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 24 сәуірдегі
№ 548 «Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі»;
13. "Мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесін жетілдіру
жөніндегі зерттеулердің қорытындылары туралы"
Есеп комитетінің каулысы. www.esep.kz
14. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау жүйесін
енгізу жөніндегі Концепциясы.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 26 желтоқсандағы
№ 1297 қаулысы. www.google.kz
15. “Министрліктің 2007 жылғы қызметінің қорытындылары,
2008 жылға және таяу болашаққа арналған басым міндеттері туралы”
Алқа мәжілісінде Экономика және бюджеттік жоспарлау
министрі Бақыт Сұлтанов баяндамасы (07.04.2008 ж.) www.e.gov.kz
16. "Бюджетаралық қатынастар мен Бюджет кодексті жетілдіру туралы"
- Қаржы бірінші вице-министрі
Қ. Келімбетовтың баяндамасы (14.06.2002 ж.). www.e.gov.kz
Мазмұны
Кіріспе
І бөлім. Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаудың басым бөлігі
1.1. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың мәні мен маңызы
1.2. Үкіметтің 2008 - 2010 жылдарға арналған орта мерзімді
фискалдық саясаты
ІІ бөлім. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың қазіргі
жағдайын қарастыру
2.1. Бюджет түсімдері мен шығыстарын жоспарлау
2.2. Бюджеттік жоспарлау мен болжауда қолданатын әдістерді жетілдіру
ІІІ бөлім. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау
жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы "Бюджеттік жоспарлау мен болжау".
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы
ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық
курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне
жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін реформалау,
оның негізгі тармағы - бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр
етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы - ол жаңа бюджеттік заңнама жасау
және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24 жұлдызында Қазақстан
Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып, 2005 жылы қаңтар айының
1 жұлдызында қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі күнгі
қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын
көрсетеді. Осы Бюджеттік кодекс, нормативтік құқықтық құжаттар және де
алдағы кезеңге жоспарланған стратегиялар бюджеттік жоспарлау мен болжауда
қолданылады.
Бұл тақырыпта бюджетті алдағы кезеңде жоспарланатын, болжауды және
фискалдық саясатты қамтыды. Үкімет экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің
сапалы жаңа деңгейіне және экспорттық мүмкіндіктеріне қол жеткізу
стратегиясын әзірлейді және Бәсекеге қабілеттілік пен экспорт жөніндегі
ұлттық кеңес құрады.
Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі әзірленетін
және енгізілетін болады.
Бұл әрбір мемлекеттік органның өзінің дамуының стратегиялық жоспарын (5
жылға арналған) және оның негізінде мемлекеттік органдардың мақсатты
бағдарламаларын, операциялық (жылдық) жоспарларын әзірлеуін көздейді.
Үкімет пен мемлекеттік органдардың басшылары арасында нысаналы
индикаторларды белгілей отырып, үш жылдық кезеңге арналған меморандум
жасалатын болды. Жыл сайын мемлекеттік органдардың қызметі туралы есептер
жарияланатын болады. Өңірлерде осыған ұқсас жүйе енгізілетін болды.
Мемлекеттік жоспарлауға жаңа тәсілдер енгізу кезең-кезеңмен жүзеге
асырылатын болады. 2007 – 2008 жылдары олар екі-үш пилоттық мемлекеттік
органдарда және екі пилоттық өңірде енгізілетін болады. 2009 жылдан бастап
барлық мемлекеттік органдар мен өңірлердің мемлекеттік жоспарлаудың жаңа
жүйесіне көшуі жоспарланып отыр.
Жоспарлаудың жаңа жүйесін іс жүзінде іске асыру үшін тиісті нормативтік
құқықтық база жасалатын болады.
Бүгінгі таңда бюджеттік құқықтық қатынастарды реттейтін бірқатар
заңнамалық және басқа нормативтік құқықтық кесімдер бар. Алайда, бұл
жағдайда бірыңғай заңнамалық кесім, барлық қатысушыларына бюджеттік
құқықтық қатынастарда қолданылатын барлық ұғымдарды қамтитын және оның
қатысушыларының функцияларын, құқықтары мен міндеттерін, жауапкершілігін
нақты бөліп беретін бірыңғай принциптері мен ережелері бар бюджеттік өзара
қарым-қатынастардың біртұтас жүйесін көру мүмкіндігі жоқ.
Бюджет кодексін әзірлеу мақсаттары, ең алдымен, бюджеттік қатынастарды
реттейтін қолданылатын нормативтік құқықтық кесімдердің құқықтық нормаларын
біріктіру және жүйелендіру, бюджеттік қатынастар жүйесінің бірыңғай
принциптермен және ережелермен тұтастығын белгілеу, бюджет саласының
шекараларын нақты анықтау, бюджет процесінің қатысушыларын және олардың
өкілеттіктерін анықтау, бюджет құрылғысын және бюджет процесін жүйелендіру,
бюджет заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілік нормаларын енгізу болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың І бөлімінде Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаудың
басым бөлігі. Оның 1.1 - тармағында Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың мәні
мен маңызы ашылды. 1.2 - тармағында1.2. Үкіметтің 2008 - 2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы анықтама берілді, және де
2008-2010 жылғы арналған фискалдық саясат туралы қамтылған. ІІ бөлімінде
Бюджеттік жоспарлаудың қазіргі жағдайын қарастыру жүргізілді. Оның 2.1.
тармағында Бюджет түсімдері мен шығыстарын жоспарлау жүргізілді.
2.2. тармағында Бюджеттік жоспарлау мен болжауда қолданатын әдістерді
жетілдіру қарастырылды. Қазіргі кезде қолданып жүрген, және де келешекте
іске асыру керек деген әдіс-тәсілдерді қарастырдым.
Соңғы ІІІ бөлімге келетін болсақ - Мұнда Нәтижелерге бағдарланған
мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама туралы жазылды.
Осы тұжырымдама туралы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Бақыт
Сұлтанов “Министрліктің 2007 жылғы қызметінің қорытындылары, 2008 жылға
және таяу болашаққа арналған басым міндеттері туралы” баяндамасында
тұжырымдама туралы айтқан сөздерін қарастырдым. Бюджетаралық қатынастар мен
Бюджет кодексті жетілдіру туралы" - Қаржы бірінші вице-министрі Қ.
Келімбетовтың баяндамасы (14.06.2002 ж.) да қарастырылды.
I бөлім. Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаудың
басым бөлігі
1.1. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың мәні мен маңызы
Бюджеттік жоспарлау мен болжау - бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі,
саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-
экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және
тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық
буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық
жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық-
заттай элементтері турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен
шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал
етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылықты жүргізудің
барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын ала
үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті)
анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін
жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті нысандарын қолдануды
қажет етеді.
Қаржылық көрсеткіштерді, белгіленетін қаржы операцияларың негіздеп
дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің нәтижелілігі сияқты, қаржылық
жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас ұғымдар
экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңестіріледі. Іс жүзінде қаржылық
болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген нұсқаларды бағалауды жүзеге
асыруы тиіс (тиісінше макро-және микродеңгейлерде қаржы ресурстарының
қозғалысын басқарудың мүмкіндіктерін анықтауы тиіс). Қаржылық жоспарлаудың
көмегімен белгіленетін болжамдар нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер,
өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай-ақ
таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін әдістер анықталады.
Қаржылық жоспарлау - бұл қаржы жоспарларын (тапсырмаларын) әзірлеу,
қаралған мерзімде оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге
бағытталған процесі. Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржы саясаты
құралдарының бірі болып табылады. Ол ірі шаруашылық өзгерістерді байсалды
және елеусіз жасауға мүмкіндік туғызады.
Қаржылық жоспарлаудың объектісі шаруашылық жүргізуші субъектілері мен
мемлекеттің қаржылық қызметі, ал қорытынды нәтижесі қаржы жоспарлары мен
жеке мекеменің сметаларынан бастап мемлекеттің жиынтық қаржы жоспарына
дейінгі қаржы жоспарларын жасау болып табылады. Әрбір жоспарда белгілі бір
мерзімге белгіленген кірістер мен шығыстар, қаржы және кредит жүйелерінің
буындары мен байланыстары анықталады. Қаржылық жоспарлаудың нақтылы
міндеттері қаржы саясатымен айқындалады. Бұл: жоспарлы тапсырмаларды
орындауға қажетті ақшаның көлемі мен олардың көздерін анықтау; кірістерді
өсірудің, шығыстарды үнемдеудің резервтерін анықтау; орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған қорлар арасында қаражаттарды бөлуде оңтайлы
үйлесімдерді белгілеу және басқалары.
Жоспарлау:
- экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық құбылыстардың
кең шеңберін қамтиды);
- қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды түсінеді);
- тиімділігімен (қорытындысында қаржыны басқару қойған міндеттерге
жетудің қажеттілігін білдіреді) сипатталады.
Қаржылық жоспарлауда мына тәсілдемелер пайдаланады:
а) автоматтық (өткен жылдың деректері келесі жылға көшіріледі. Инфляция
кезінде деректер инфляцияның коэффициенттеріне көбейтіледі. Бұл әдіс ең
қарапайым әдіс болып табылады және, әдеттегідей, уақыт жетіспеушілігі
кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып, өткен жылдардың
санына бөледі);
б) нөлдік база тәсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі тиіс бұл
әдіс нақтылы қажеттіліктерді есепке алады және оларды мүмкіндіктерімен
үйлестіріледі).
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың функциясы ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтің барлық жақтарын жалпыға бірдей қамту
нысанын алуы тиіс. Егер жоспарлы экономикада қаржыны жоспарлауда сүйеніш
бөлгіштік процестерге жасалынса, нарықтық экономикада айырбас сферасына
сүйенеді, бұл сфера арқылы тауарлар мен қызметтерді өткізу және оларды
өндіру мен өткізу кезінде қоғамдық қажетті шығындарды тану (мойындау)
жүзеге асырылады.
Демек, нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді өндіру мен өткізу
процесіндегі байланыстың үстемдік және айқындаушы әдісі ақшаны, бағаны, құн
заңын, сұраным мен ұсыным заңын кіріктіретін өзінің механизмі бар рынок
болады. Нарықтық механизмнің мұндай табиғаты өндіріс пен айырбас
нәтижелерін анықтаудың әдісі ретінде, бірақ жоспарлаудың элементтері
болатын болжаудың қажеттігін анықтайды.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды жасау,
бөлу және қайта бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бұрын
анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру
және пайдалану.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса маңызды
функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың органдары,
мекемелері және олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.
Шаруашылықты жүргізудің рыноктық жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық
жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген
факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.
Қаржылық болжау - мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала
көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу).
Болжамдар орташа мерзімді (5 -10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдан астам)
болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бұрын
болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының
тұжырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты - болжанған кезеңдегі қаржы
ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың
көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің
органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі
нұсқаларын, қаржы саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін белгілеуге
мүмкіндік береді.
Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
экономикалық үдерістерді анықтайтын факторларға қарай қаржы жоспарлары
көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық үлгілерді
жасау;
корреляциялық-региссиялық талдау;
тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Әлеуметтік-экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау белсенді рөл
атқарады. Қаржы жоспарларын әзірлеу кезінде өндірістік тапсырмалардың
қауырттылығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен оның сапасын жақсарту
бойынша өндірістік қуаттылықтарды неғұрлым толық пайдалану есебінен,
шығындарды төмендету және өнімсіз шығыстарды қысқарту резервтері есебінен
қаржы ресурстарын көбейтудің мүмкіндіктері анықталады. Өндіріске қолда бар
материалдық ресурстарды тартуды, айналым қаражаттарының айналымдылығын
тездетуді, құрылыстың сметалық құнын төмендетуді, басқару аппаратын ұстау
шығындарын қысқартуды және т.б. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген
қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп, қаржылық жоспарлау,
бір жағынан, қаржыны басқарудың құралы, басқа жағынан қоғамдық өндірістің
үдерісіне ықпал жасаудың белсенді құралы болып табылады.
Шаруашылық жүргізудің рыноктық жүйесінде сонымен бірге индикативтік, яғни
ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық-үйлестіруші
рөлді орындайды және қаржы қызметінің субъектілеріне экономикалық
реттеушілер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік жоспарлау
рыноктық экономиканы мемлекеттік реттеуде және экономиканың стратегиялық
ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын алады, мұнын үдерісінде
экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталады.
Қазақстанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері қолданылады. Оны
жасау барысында Батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге
алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативті (жылдық) жоспарлау
негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жұмыстары қалыптасты.
Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі зерттемелік
қасиеті. Яғни қоғамдағы үрдістерге терең және жан-жақты сараптама жасау
арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың нысандары көзделінеді, әрі алда
тұрған небір өзекті мәселелер нақтылы белгіленеді. 2001-2005 арналған
индикативтік жоспардың басты мақсаты - экономиканы бәсекелестікті арттыру
болды.
Индикативтік жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік қаржылық жоспарлау
болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты - болжанған дамуды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымын және олардың
бағытын анықтау.
Индикативтік қаржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғана міндетті
сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепілдемелік сипаты
болады. Соңғыға экономикалық тетіктерді - реттелетін бағаны, субсидияларды,
кредиттерді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделжетілген
амортизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды
индикаторларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляцияның болжанған
деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдардың нормалары.
Индикативтік жоспар - мемлекетті әлеуметтік-экономикалық даму саясатының
негізгі бағыттарын, жоспарланатын кезеңге арналған оларды іске асыру
жөніндегі іс-шараларды, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының мақсатты
көрсеткіштерін (индикаторларын) және мемлекеттік-экономикалық
реттеуіштердің тізбесін қамтитын құжат.
Индикативтік жоспарлар орын алып отрыған проблемаларды кешенді түрде
шешуге және стратегиялық мақсаттарға кезең-кезеңімен қол жеткізуге
бағытталған, орта мерзімді және ағымдағы перспективаға арналған мемлекетті
әлеуметтік-экономикалық саясатты айқындайды.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің үйлесуі. Бұл
қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың)-орталықтандырылған
қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы барынша дамытумен
етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық жоспарлау мемлекетке
бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекет ауқымында қаржы ресурстарын
бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік береді. Қаржылық
жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бөліністер мен биліктің жергілікті
органдарының нақтылы жоспарлар жасап, оларды орындаудағы, өндірісті
өркендетудің және оның нәтижелігін арттырудың резервтерін іздестірудегі
шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында орналасқан
шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне тәуелділігін
белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде өңірлердің қаржыларын
басқарудың экономикалық әдістеріне көшу маңызға ие болып келеді. Сонымен
бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғамдық өндіріс дамуының
әлеуметтік бағдарлануын күшейтуде, тиімділікті арттыруда оның рөлін арттыру
қажет;
бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігін көрініп білінеді.
Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік даму жоспарлары
мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық жоспарлаудың
барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері дәлелденіп
анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке элементтері мен
бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық жоспарлаудың
бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің тығыз өзара
байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының көрсеткіштерін
оған қарасты субъектілердің жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді. Мемлекеттік
деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары (мемлекеттік бюджет) басқарудың
жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржы жоспарларының
көрсеткіштерін тірек етеді;
жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық (ағымдағы)
қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық
жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда
олардың міндеттерін нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл
қағидаты ағымдағы және перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті
болдырмауға, шаруашылық жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму
перспективаларын анықтай отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді; бұл
қағидат шығыстардың көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді
есептеу кезінде қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік-түрлендірме әдісі -
жоспарлау, бағдарламалау және бюджеттеу:
жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және баяндауды
кіріктіреді;
бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пайдаланылатын құралдардың қолда
барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсінеді;
бюджеттеу - жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржы жылдары бойынша жылдық
бюджеттік цифрлар тіліне аудару үдерісі. Бұл дәстүрлі бюджеттік топтастыру
бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл жиынтығын бөлу
үдерісі.
Қаржыны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге асырылады,
олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
1. Экстраполяция (немесе коэффициенттер) әдісі. Оның мағынасы қаржылық
көрсеткіштерді олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтау болады. Есеп-
қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің немесе төмендеудің
салыстырмалы тұрақты қарқынына түзету негізінде жүргізіледі. Мұндай
тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар:
мүмкін болатын ішкішаруашылықтық резервтерді анықтауды есепке алмайды;
материалдық және ақша ресурстарын пайдалануға теріс әсер етеді, өйткені
жоспарланатын кезеңде олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай анықталады.
2. Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржылық көрсеткіштер белгіленген
нормалар мен нормативтердің негізінде есептеп шығарылады.
3. Бағдарламалық-мақсатты әдіс түрлі деңгейлерде жалпыұлттық, салалық,
бастапқы деңгейлерде жүзеге асырылатын ғылыми - техникалық бағдарламалардың
базасында қаржылық жоспарлау әдістерінің бірі ретінде рынок жағайларында
дамиды. Қаржылық бағдарламалау - негізіне оларға жетудің айқын
қалыптастырылған мақсаттары мен құралдары қойылған бағдарламалық-мақсатты
әдісті пайдаланатын қаржылық жоспарлаудың әдісі:
басымдықтарды белгілеу;
қаражаттарды жұмсаудың тиімділігін арттыру;
баламалы нұсқаны таңдауға сәйкес қаржыландырудың тоқтатылуы.
4. Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, қаржы
жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен бірге өндірістік және қаржылық
көрсеткіштердің өзара үйлесуін қарастырады. Қаржы балансының талаптарын
сақтау кәсіпорынның, саланың, бюджеттердің, бүкіл ұлттық шаруашылықтың
шығындары мен табыстарының арасында үйлесімсіздіктің пайда болуынан
сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды ескере отырып оларды
жан-жақты негіздеуге мүмкіндік береді.
5. Сараттық бағалаулар әдісі жоспарлау объектінің жай-күйінің
параметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың тәжірибесін пайдалануды
қажет етеді.
6. Электронды есептеу машиналарын пайдаланатын экономикалық-математикалық
әдістер есеп-қисаптардың көп нұсқалығы жағдайларында, ең жақсы шешімдерді
таңдау үшін қолданылады.
Объективті талаптарға жауап беретін қаржылық жоспарлауды ұйымдастыру оның
негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет етеді. Отандық экономикалық
әдебиеттерде қаржылық жоспарлаудың қағидаттарын анықтауда әр түрлі көзқарас
бар. Алайда қағидаттар басқарудың бұл стадиясының негізгі ережелері ретінде
дамудың барлық дәуірі, кезеңдері үшін бірдей болады. Өзгеретін жоспарлаудың
қағидаттары емес, тек оларды іске асырудың механизмі, өндіргіш күштердің,
ғылымның және көптеген басқа факторлардың даму деңгейіне байланысты оның
әдістері өзгереді.
Қаржылық жоспарлауда тарихи мына ұйымдық қағидаттар қалыптасты:
ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік-мақсатты. Ведомстволық және
салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан басқарудың (оның қатаң,
әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды.
Рыноктық қатынастар жағдайында аумақтық және предметтік-мақсатты
қағидаттар кеңінен қолданылатын болады. Аумақтық қаржылық жоспарлау
әкімшілік-аумақтық бөліністердің қаржы ресурстарын анықтауға мүмкіндік
береді; ресурстар ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып
қоюға көмектеседі; объективті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы
жағдайында өндірістің қолайлы әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды
орталықтандырылған қорлар арылы қайта бөлу мүмкін.
Қаржылық жоспарлаудағы предметтік-мақсатты қағидат белгілі бір
экономикалық, әлеуметтік, экономикалық, мәдени және басқа бағдарламаларды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарын нақтылы қалыптастыруға және
пайдалануға бағытталған.
Қаржы жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырған мезгілдің қаржылық көрсеткіштерінің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Қаржылық көрсеткіштерді талдау өндірістік
мәліметтермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі қаражаттарды толық
жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін
анықтауға, ішкішаруашылықтық резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде қаржыландырудың жеке жоспарындағы тапсырмалар және
кірістердің баптары үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған
шаралар мен жоспарлы тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген
жағдайда табыстар мен қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі,
оларды аса тиімді пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда
шығындардың жеке түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, өңірлердің және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және
пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінде жасалынатын саны көп қаржы жоспарларын
бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілер бойынша сыныптаған орынды.
Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа бөлінеді: жиынтық және
бастапқы қаржы жоспарлары.
Жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы ресурстарының қозғалысын
негіздейді, мемлекеттің қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта бөлу үдерістерін
белгілейді.
Нысаны бойынша олар әрқашан жиынтық жоспарлар болып табылады, бірақ бұл
оның жалғыз ғана белгісі емес. Сонымен бірге министрліктердің,
ведомстволардың қаржы жоспарларының да құрамалық сипаты болады, бірақ олар
қаржы ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде
ғана жобалайтындықтан, олар бастапқы жоспарларға жатады. Жиынтық қаржы
жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен және
сферасымен, жоспарлау әдістерімен және арналымымен ерекшеленеді.
Қазіргі кезде жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалық,
аумақтық жоспарларды кіріктіреді. Мыналар жалпымемлекеттік болып табылады:
мемлекеттің жиынтық қаржы балансы, мемлекеттік бюджет, республикалық
бюджет, бюджеттен тыс қорлар.
Жиынтық қаржы балансы деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге арналған
дамудың жалпымемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасы айтады. Оны
жасаумен Қаржы министрлігінің, Ұлттық банктің белсенді қатысумен Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады. Өңірлерде баланстың есеп-
қисаптарын өңірлік органдар жүргізуі тиіс. Жиынтық қаржы балансында
мемлекеттің, меншіктің барлық нысанының шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің ақша қорларын қалыптастырудың құрамы мен көздері және ұдайы
өндіріс пен қоғамдық қажеттерге (әлеуметтік-мәдени шараларға, қорғанысқа,
басқаруға) оларды пайдалану бейнеленіп көрсетіледі.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды кіріктіреді: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (қосылған құн салығы, акциздер, кеден баждары),
амортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін түсімдер,
салықтар мен алымдар, қысқа мерзімді несиелендірудің ресурстары, ұзақ
мерзімді несиелендірудің көздері.
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы дамытуға
жұмсалатын шығыстар (күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру, айналым
қаражаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік субвенциялар);
сыртқы экономикалық операциялар жөніндегі шығыстар; әлеуметтік-мәдени
шараларға жұмсалатын шығыстар; басқару мен қорғаныс шығыстары; қысқа
мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредит беруге арналған
қаражаттардың өсімі.
Дүние жүзінің барлық елдерінде оперативтік қаржы жоспары мемлекеттік
бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша
ресурстарының көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің қажеттігінен
туындайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде бастысы
болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол белсенді ықпал
етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
өзара қатынастарын айқындай отырып, оларды үйлестіреді. Бюджет белгіленетін
жалпымемлекеттік экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындауда,
демек, мемлекеттің функцияларын, оның ішкі және сыртқы саясатын жүзеге
асыруда маңызды рөл атқарады.
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңге арналған елдің,
оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламасына сәйкес бүкіл
кірістері мен шығыстары жоспарланады. Сонымен бірге түсім көздерінің толық
жиналуына, бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және бюджеттің
тапшылықсыз теңдестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекеттік
бюджеттің жиынтық қаржы балансынан бірқатар елеулі айырмашылықтары бар.
Онда мемлекеттің барлық кірістері емес, тек оның орталықтандырылатын бөлігі
қамтып көрсетіледі. Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің кірістері мен
шығыстары туралы мәліметтер ірілендірілген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық
бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп нақты
аттары мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.
Шаруашылық жүргізудің социалистік жүйесі мен қаржы жүйесінің барлық
буындарын мемлекеттендірудің жоғары дәрежесі жағдайында мемлекеттік
сақтандырудың жиынтық қаржы жоспары мен әлеуметтік сақтандырудың бюджеті
сияқты орталықтандырылған қаржы жоспарлары да жасалды. Мемлекеттік
сақтандырудың жиынтық қаржы жоспары бұл ұйымның барлық ақша түсімдері мен
тиісінше стихиялық апаттарды ескертумен және оның зардаптарын жоюмен
байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайтын. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандырудың бюжеті (түгелдей КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне қамтылатын)
әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын жасау мен бөлуді жоспарлайтын. Ол
кәсіподақ ұйымдарының барлық ақша ресурстарын, кәсіподақтардың,
республикалық және облыстық кеңестерінің бюджеттерін, халықтың әлеуметтік
қажеттерін, ВЦСПС-тің орталықтандырылған қаражаттарын біріктіреді.
Кей жылдары бүкіл ұлттық шаруашылықтың, жеке республикалардың жиынтық
қаржы жоспарлары да жасалды. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік
сақтандырудың қаражаттарынан басқа мемлекеттік кәсіпорындардың қаражаттары
есепке алынды.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа жалпымемлекеттік
бағдарламаларды қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық бюджеттен тыс
қорлардың бюджеттері түрінде басқа да орталықтандырылған қаржы жоспарлары
жасалады. Жұртқа мәлім, көптеген елдерде әлеуметтік, табиғатты қорғау
сипатындағы немесе басқа арналымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың
арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс қорлар,
әдеттегідей, жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады,
айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функциялық
міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы
жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар
болып келеді.
Жиынтық қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес,
сонымен бірге қаржы ресурстары қозғалысының деңгейі бойынша да:
жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті)
жоспарлары болып ажыратылады.
Салалық (ведомстволық) қаржы жоспарларының жүйесі материалдық өндіріс
салалары министрліктерінің (ведомстволарының) кірістері мен шығыстарының
балансын, өндірістік емес салалар министрліктерінің (ведомстволарының)
шығындарының құрама жеке жоспарларын, қоғамдық ұйымдардың және т.б. қаржы
жоспарларын кіріктіреді.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: өңірлердің жиынтық қаржы
баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және
т.б. жоспарлары.
Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен, салалық
жоспарлар ведомствоға қарасты ұйымдардың жоспарларын біріктіреді; аумақтық,
әдеттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалық жоспарлардың бөлігі болып
келеді.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, ортамерзімді (үшжылдық,
бесжылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қарзіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.
Шаруашылық байланыстар мен экономика теңдестігінің бұзылуына, дағдарыстан
туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының екі ұштылығына
(неғайбілдігіне) байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау
нарыққа өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға
жиынтық қаржы балансы, бірқатар басқа жиынтық жоспарлар жасалуы тиіс,
мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері
бойынша есеп-қисаптар жүргізілуі тиіс.
Бастапқы қаржы жоспарларының саны жиынтық қаржы жоспарларына қарғанда
едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл - толып жатқан, өзінің
қызметі, ұйымдастыру тұрпаты, басқару әдістері мен қаржыландырылуы әр алуан
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, ведомстволардың қаржы жоспарлары.
Бастапқы қаржы жоспарларының ортақтығы (бірлігі) олардың шаруашылық
жүргізудің нақты субъектісінің ақша қаражаттарының жеке-дара айналымын
негіздеу қабілеттігінде болып келетіндігі, осыдан барып олардың айрықша
арналымың - бұл объектінің кірістері мен шығыстарын, оның қызметінің
қаржылық нәтижелерін және қаржы ресурстары қозғалысын ортақтастыратын
тиісті қатынастарды анықтау.[1]
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспары түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет
етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының
қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында - бюджетте,
яғни мемлекенттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта
бюджеттің экономиклық мазмұын құрайтын барлық бөлу процестері
қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-
жігері жарияланады. Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдайтын
"Республикалық бюджет жөніндегі" Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуы тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да салалар
дамуының қаржы жоспарларында негізделеді, екінші жағынан, көбінесі соларды
анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді түрде ықпал
етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық экономиканың
бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын ынталандырушы ретінде
де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет қаражаттары жеке (бөлек
шаруашылылық субъектілер) және қоғамдық (барлық ұлттық шаруашылық) негізгі
қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында қаржылық жоспар - бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты - ол халықтың
ауқаттылығын жоғарлату мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс-
әрекеті. Бұл саясат - еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның
қарқынын төмендету мен басқа да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге
бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру
мен оларды негізгі мақсаттарға, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
қарай тереңдетуге, білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, индустралды-
инновациялық дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің
мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар-бюджетті құрғанда
көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің әр
түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықталандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және
әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті-
экономикалық даму бағдарламасы табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны - бюджеттік
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады. Сонымен қатар,
қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың рөлі өте зор, себебі
ол тек қана бюджеттің кірістері мен шығындарының жоспарын құруы және оларды
атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттемелерді тағайындау мен бюджеттік
қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді. Бюджеттің басқа қаржы
жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға
жалпымемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен
биліктік өкілеттілікті орталықсызданудың барлық бюджеттік процеске
қатысушылар арасындағы қаржылық және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
байланысында және мемлекеттік шығындарды, оларды формалары мен қаржыландыру
әдістерін ұтымдылауда білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен, бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен
шығындардың теңгерушіліктерімен өзара байланыс талаптарына сәйкес болуы
тиіс. Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты - ол төлемдердің әрбір түрі
бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр
түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз
ету. Кірістер мен шығындарды басқарудың мағынасы тиісті өкілетті
органдардың мемлекеттік бюджетке салықтар мен төлемдердің түсуін болжамдау,
талдау мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету,
бюджеттік құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен
шығындық бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
-орталықтарылған және орталықтарылмаған қаржылық жоспар арасындағы
қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
-бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық қамтамасыз
етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
-қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
-салалар, іс-әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы жоспарлары
негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен әр түрлі көздер
арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
-бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен бюджеті атқару барысында қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджетті жоспарлаумен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік
болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуының
ықтимал бағыттарына нақты бағаларын анықтау процесі түсіндіріледі. Бұл
экономика дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды
көрсеткіштердің болашақ өсуінің есепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы ғылыми
болжамдау мүмкін емес.
Бюджеттік болджамдаудың негізгі мақсаты - ол экономикада қазіргі кезеңде
пайда болған тенденцияларды, нақты әлеуметті-экономикалық шарттарды және
олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып, бюджеттің
оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау нәтижесінің
мемлекеттің қаржы-бюджеттік саясатында тиімді шаралар қабылдауда өте
маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс
істеуді қарастырады:
- кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингенттердің
болжамдық мөлшерін анықтау;
- әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
- қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандырулықты теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты тағайындау.
Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс-әрекеттің негізгі шарты - ол
жалпымемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамасыз ету.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық, теңгерушілік
және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске асырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджетін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға, бюджеттер деңгейлері арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық саясаттың
бағыттары мен елдің әлеуметті-экономикалық даму болжамдарына негізделген
ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлаумен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті атқару
мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция беру
арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғатты-климатты және
әлеуметті-экономикалық ерекшеліктерді есепке алу қажет, себебі олар әр
аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан
бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер пайдаланады. Бюджеттік
кодекске сәйкес натуралды нормативтер - ол бюджетті жоспарлау мен атқаруда
міндетті түрде пайдаланатын материалды немесе материалды емес қажетті
байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады және
бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерде қолданатын кірістерді бөлісу нормативтер - ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша
шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.
Бюджеттік жоспарлау - әр түрлі статистикалық, экономикалық –
математикалық, сараптамалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы іске
асырылады. Негізінде бюджет – толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен
шығындарды есептеуге мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл
әдіс бюджетпен қарастырылған кірістер мен шығындарын басқа бір де біреуі
болуға тиісті еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджет құрудың бюджет-брутто
және бюджет-нетто атты әдістері де қолданылады. Егерде бюджетте мемлекеттің
барлық кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе, онда мұндай
бюджетті бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде бюджеттің көрсеткіштері
баптары бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни кірістердің
әрбір баптары бойынша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға жұмсалған
шығындарсыз анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.
Мемлекеттің әлеуметті-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы бюджеттің
құрал ретіндегі рөлі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға сәйкес
арнайы бюджеттендіру әдістері негізіндегі орта мерзімді бюджеттік
жоспарлауды қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттендіру әдіс маңында
бағдарламалық даму стратегия мен қолда бар бюджет ресурстары базасы және
бюджеттік бағдарламалар жоспарлау негізгі арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлау, яғни алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықты анықталады,
олар бюджет шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланады. Олар тікшіл (вертикальды) және көлбеулі
(горизонтальды) теңестіру әдістерге бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) нақты қаржы
ресурстарымен (жергілікті бюджеттердің кірістік бөлімі) қамтамасыз ету
мақсаттары шешіледі. Мысалы, тікшіл теңестіру әдістері көмегімен шығындық
функцияларды іске асырудың қаржылық базасы қамтамасыз ету мен биліктің әр
деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде бекіту
әрекеттенеді.
Бюджеттерді кірістер бойы қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйектілік
есептеледі. Барлық кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы - ол салықтық
түсімдерді болжамдау кезеңі, содан кейін - маңыздылық мәні аз емес салықтық
емес түсімдерді болжамдау кезеңі. Келесі кезеңдері - ол негізгі капиталды
сатудан түсетін түсімдерді болжамдау, ресми трансферттердің, берілген
несиелерді өтеудің, қаржылық активтер сату мен Үкіметтік займдардың
түсімдерін анықтау.
Алдағы жылғы бюджетке кірістердің түсуін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді әлеуметті-
экономикалық даму жоспарларының макроэкономикалық көрсеткіштері, ағымдағы
мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдауда
пайдаланатын негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ретінде жалпы ішкі өнім
көлемі, ақша құралдарының көлемі, Ұлттық валюта курсы қолдалынады.
Кірістер түсімін болжамдаудың негізінде келесі принциптер жатыр:
-республика бойынша болжамдық көрсеткіштердің
есептемелер қалыптасуының бірыңғайлығы;
-болжамдық көрсеткіштер есептемелерінің мөлдірлігі;
-болжамдық көрсеткіштердің анықтығы мен объективтігі;
Барлық бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша әр ай мен тоқсанға бөлінген
және жалпы жылға болжамдаған бюджет түсімдерінің есептемелері.
Болжамдайтын бюджеттік көрсеткіштер есептеуі жылдық бюджет
көрсеткіштерінің есептеуінен біраз ерекшеліктері бар, себебі жылдық
көрсеткіштер тікелей есептеулер әдістерімен анықталады. Ал мұндай әдістер
қажетті мәліметтер жоқтығынан болжамдауда қолдануы қиын. Сондықтан бюджет
кірістерінің болжамдауы көбінесе әр түрлі динамикалық сипаттары бар әдістер
пайдалану арқылы іске асырылады. Сондай әдістердің бірі – ол бюджеттің
тұрақты сипаты бар кірістерді болжамдауда қолданатын экстраполяция әдісі,
екіншісі – эксперт-мамандар жасап дәлелдеген тұжырымдар негізінде
пайдаланатын эксперттік бағалау әдісі. Тәжірибеде, объективтік болжам алу
үшін осы екі әдісті бірге қолданады.[2]
Кесте – 1. Кірістерді болжамдау
Кірістер мониторингі: Мәліметтерді жаңарту:
1.болжамды нақты түсімдермен 1. салық түрлері мен
салыстыру төлемдердің ай
2. болжамды анықтау бойы түсімдері
2. аймақтар
дамуының көрсеткіштері
Заңнамалық база мен экономикалық
ахуалды талдау:
1.аймақтар бойынша
экономикалық ахуал
2. заңнамалардың өзгерістері
Кірістер болжамы:
1. болжамды қалыптастыруға қажетті көрсеткіштер
2. есептемелер
Бюджет кірістерін болжамдауда бюджеттік көрсеткіштерінің регрессия сызығы
бойынша өзгерістер заңдылығын әшкерелеу мақсатта корреляциялық модельдер
пайдалануы мүмкін. Мұнда бюджеттік көрсеткіштерді бюджет қалыптастыруға
әсер ететін бірнеше факторлардың өзгеруіне байланысты қаралады. Бюджет
кірістерінің әр түрлі факторлар өзгерістерінен функционалды байланыстылығын
пайдалану сол кірістердің және жалпы шығындар көлемдерін анықтауға
мүмкіншілік беретін экономика-математикалық модель құруға болады.
Кірістер болжамдау процесінің әр түрлі бастапқы мәліметтер пайдалану
бойынша тізбектелген кестесін жоғарыда көрсетілген кестеден көрсеңіз
болады.
1.2. Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық
саясаты
Бюджет кодексі мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау негізінде бюджеттік процесті іске асыруын анықтайды. Ал
бюджеттік жоспарлауға стратегиялық бағытты беретін Үкімет тарапынан
жасалып, алдымыздағы үшжылдық мерзімге салықтық-бюджеттік бағдарламаны
анықтайтын арнайы құжат - ол Үкіметтің Орта мерзімді фискалдық саясат атты
құжат. Бұл құжат елдің Орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары
мен басқа да стратегиялық және бағдарламалық құжаттар негізінде жыл сайын
бір жылға ұзартылып отыратын үшжылдық мерзімге жасалады. Бұл құжаттың
маңыздылығы мен қажеттілігі, ең алдымен елдің экономикалық дамуы көп
жағдайда оның қаржы жүйесінің даму бағыттарына тәуелді екенімен, екіншіден,
жүргізіп жатқан салықтық-бюджеттік саясаттың ахуалы мен оның бүгінгі
талаптарға сәйкестігімен дәлелденеді. Келесі қаржы -жылға бюджет жасаудың
негізі болғандықтан, фискалдық саясат мемлекеттің қаржы ресурстарын
жұмылдыру мен оларды тиімді пайдалануға, экономиканың басымдылық
секторларын ынталандыру арқылы мемлекеттік билік оған нақты әсер етуге және
халыққа әлеуметтік демеуді қамтамасыз етуге себепші болады. Бұл құжат
мәнімен ел экономикасын басқарудың, яғни макроэкономикалық тиянақтылықты
қамтамасыз ету мен қаржы ресурстарын қайта бөлісу құралдарының бірі болады.
Орта мерзімді фискалдық саясатты жасауда келесі негізгі мақсаттарға көңіл
бөлінеді:
- ағымдағы және болашақ нысандарға жетуді қамтамасыз ететін фискалдық
стратегияны тағайындау;
- алдағы үшжылдық мерзімге қажетті қаржы ресурстар көлемін анықтау;
- стратегиялық басымдылықтардың негізінде бюджеттік құралдарды бөлісу
бағыттарын анықтау;
- мезгілінде жоспарлауды іске асыруға қажетті болжамдық бюджеттік
қаржыландыруды қамтамасыз ету;
- бюджеттік процестің мөлдірлігі мен тиімділігін қамтамасыз ету;
- бюджеттік процестің жалғастырушылығын қамтамасыз ету;
- фискалдық тәртіпті жоғарылату.
Орта мерзімдік фискалдық саясат мазмұны бойынша өз алды тізбекті түрде
фискалдық саясаттың нысаны мен мақсаттарын баяндайтын құжат. Бұл құжатта
республикалық әлеуметті - экономикалық дамудың негізгі бағыттарын іске
асыру әдістері, бюджеттердің болжамдық көрсеткіштері, бюджеттік құралдарды
жұмсайтын басымдылық бағыттары, фискалдық мүмкіндік тәуекелдер анықталады.
Демек, бұл құжат мемлекеттің алдыңғы үшжылдық мерзімге арналған салықтық-
бюджеттік саясатын баяндайды, яғни салықтық пен кірістер саясатын, шығындар
саясатын, бюджеттік несиелеудің саясатын, қаржылық активтер саласының
саясатын, бюджетаралық қатынастар саясатын, мемлекеттік және мемлекеттің
кепіліндегі қарыз алу мен борыш саясатын.
Фискалдық саясат - бұл мемлекеттік шығыстар мен салықтардың жоспарланған
өзгерістері арқылы тұтас сұранымның қажетсіз өзгерістерінің алдын алу және
реттеуге бағытталған бюджет саясаты.
Орта мерзімді фискалдық саясат әлеуметті-экономикалық дамудың негізгі
бағыттарын іске асырудың негізгі тетігін (мүмкіндігін) қамтиды:
- кіріс және шығыс саясаты;
- бюджетті несиелеу;
- қаржы активтерін басқару;
- бюджетаралық қатынастар;
- мемлекеттік және мемлекеттік кепілдік берген қарыз алу мен борышты
басқару.[3]
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты басты факторы елде жүргізіліп отырған
реформалардың тиімділігі, еңбек өнімділігінің, инновациялар мен адами
капиталдың өсуі тиіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І бөлім. Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаудың басым бөлігі
1.1. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың мәні мен маңызы
1.2. Үкіметтің 2008 - 2010 жылдарға арналған орта мерзімді
фискалдық саясаты
ІІ бөлім. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың қазіргі
жағдайын қарастыру
2.1. Бюджет түсімдері мен шығыстарын жоспарлау
2.2. Бюджеттік жоспарлау мен болжауда қолданатын әдістерді жетілдіру
ІІІ бөлім. Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлау
жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың тақырыбы "Бюджеттік жоспарлау мен болжау".
Экономиканың дамуы көбінесе мемлекеттің қаржы жүйесінің жағдайына
байланысты. Мемлекеттің дамуындағы қаржылық, несиелік, бюджеттік қарым-
қатынастың рөлі, орны және мәні өте маңызды екені белгілі, себебі жалпы
ішкі өнімнің өсу қарқыны, жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейі, валюталық
курс және басқа да макроэкономикалық көрсеткіштердің оңтайлық деңгейіне
жету осы қарым-қатынастардың ахуалына тәуелді.
Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды жүзеге асыру үшін
қазіргі кезеңге дейін нарықтық экономика аумағындағы жинақталған жалпы
қаржы қарым-қатынасының, оның ішінде бюджеттік қарым-қатынасының даму
тәжірибелерін біліп, дұрыс пайдалану қажет.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының бүкіл қаржы жүйесін реформалау,
оның негізгі тармағы - бюджеттік жүйені күрделі түрде қайта құруын мәжбүр
етті. Сол реформалаудың логикалық жалғасы - ол жаңа бюджеттік заңнама жасау
және қабылдау. Нәтижесінде, 2004 жылы көкек айының 24 жұлдызында Қазақстан
Республикасының жаңа Бюджеттік кодексі қабылданып, 2005 жылы қаңтар айының
1 жұлдызында қолдануға енгізілді.
Жаңа Бюджеттік кодекстің ережелері біздің республикамыздың бүгінгі күнгі
қаржылық қарым-қатынас пен жалпы бюджеттік саясаттың даму жағдайын
көрсетеді. Осы Бюджеттік кодекс, нормативтік құқықтық құжаттар және де
алдағы кезеңге жоспарланған стратегиялар бюджеттік жоспарлау мен болжауда
қолданылады.
Бұл тақырыпта бюджетті алдағы кезеңде жоспарланатын, болжауды және
фискалдық саясатты қамтыды. Үкімет экономиканың бәсекеге қабілеттілігінің
сапалы жаңа деңгейіне және экспорттық мүмкіндіктеріне қол жеткізу
стратегиясын әзірлейді және Бәсекеге қабілеттілік пен экспорт жөніндегі
ұлттық кеңес құрады.
Нәтижелерге бағдарланған мемлекеттік жоспарлаудың жаңа жүйесі әзірленетін
және енгізілетін болады.
Бұл әрбір мемлекеттік органның өзінің дамуының стратегиялық жоспарын (5
жылға арналған) және оның негізінде мемлекеттік органдардың мақсатты
бағдарламаларын, операциялық (жылдық) жоспарларын әзірлеуін көздейді.
Үкімет пен мемлекеттік органдардың басшылары арасында нысаналы
индикаторларды белгілей отырып, үш жылдық кезеңге арналған меморандум
жасалатын болды. Жыл сайын мемлекеттік органдардың қызметі туралы есептер
жарияланатын болады. Өңірлерде осыған ұқсас жүйе енгізілетін болды.
Мемлекеттік жоспарлауға жаңа тәсілдер енгізу кезең-кезеңмен жүзеге
асырылатын болады. 2007 – 2008 жылдары олар екі-үш пилоттық мемлекеттік
органдарда және екі пилоттық өңірде енгізілетін болады. 2009 жылдан бастап
барлық мемлекеттік органдар мен өңірлердің мемлекеттік жоспарлаудың жаңа
жүйесіне көшуі жоспарланып отыр.
Жоспарлаудың жаңа жүйесін іс жүзінде іске асыру үшін тиісті нормативтік
құқықтық база жасалатын болады.
Бүгінгі таңда бюджеттік құқықтық қатынастарды реттейтін бірқатар
заңнамалық және басқа нормативтік құқықтық кесімдер бар. Алайда, бұл
жағдайда бірыңғай заңнамалық кесім, барлық қатысушыларына бюджеттік
құқықтық қатынастарда қолданылатын барлық ұғымдарды қамтитын және оның
қатысушыларының функцияларын, құқықтары мен міндеттерін, жауапкершілігін
нақты бөліп беретін бірыңғай принциптері мен ережелері бар бюджеттік өзара
қарым-қатынастардың біртұтас жүйесін көру мүмкіндігі жоқ.
Бюджет кодексін әзірлеу мақсаттары, ең алдымен, бюджеттік қатынастарды
реттейтін қолданылатын нормативтік құқықтық кесімдердің құқықтық нормаларын
біріктіру және жүйелендіру, бюджеттік қатынастар жүйесінің бірыңғай
принциптермен және ережелермен тұтастығын белгілеу, бюджет саласының
шекараларын нақты анықтау, бюджет процесінің қатысушыларын және олардың
өкілеттіктерін анықтау, бюджет құрылғысын және бюджет процесін жүйелендіру,
бюджет заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілік нормаларын енгізу болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың І бөлімінде Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаудың
басым бөлігі. Оның 1.1 - тармағында Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың мәні
мен маңызы ашылды. 1.2 - тармағында1.2. Үкіметтің 2008 - 2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы анықтама берілді, және де
2008-2010 жылғы арналған фискалдық саясат туралы қамтылған. ІІ бөлімінде
Бюджеттік жоспарлаудың қазіргі жағдайын қарастыру жүргізілді. Оның 2.1.
тармағында Бюджет түсімдері мен шығыстарын жоспарлау жүргізілді.
2.2. тармағында Бюджеттік жоспарлау мен болжауда қолданатын әдістерді
жетілдіру қарастырылды. Қазіргі кезде қолданып жүрген, және де келешекте
іске асыру керек деген әдіс-тәсілдерді қарастырдым.
Соңғы ІІІ бөлімге келетін болсақ - Мұнда Нәтижелерге бағдарланған
мемлекеттік жоспарлау жүйесін енгізу жөніндегі тұжырымдама туралы жазылды.
Осы тұжырымдама туралы Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі Бақыт
Сұлтанов “Министрліктің 2007 жылғы қызметінің қорытындылары, 2008 жылға
және таяу болашаққа арналған басым міндеттері туралы” баяндамасында
тұжырымдама туралы айтқан сөздерін қарастырдым. Бюджетаралық қатынастар мен
Бюджет кодексті жетілдіру туралы" - Қаржы бірінші вице-министрі Қ.
Келімбетовтың баяндамасы (14.06.2002 ж.) да қарастырылды.
I бөлім. Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаудың
басым бөлігі
1.1. Бюджеттік жоспарлау мен болжаудың мәні мен маңызы
Бюджеттік жоспарлау мен болжау - бұл қаржы механизмінің қосалқы жүйесі,
саналы басқарудың аса маңызды элементтерінің бірі және әлеуметтік-
экономикалық жоспарлаудың құрамды бөлігі. Олар экономиканың үйлесімді және
тепе-теңдік дамуына жетуге, біртұтас ұлттық шаруашылық кешенінің барлық
буындарының қызметін үйлестіруге, қоғамдық өндіріс өсуінің жоғарғы қарқынын
қамтамасыз етуге, халықты әлеуметтік қорғауға бағытталған. Қаржылық
жоспарлаудың өзіндік ерекшелігі сол, бұл жоспарлау өндірістің материалдық-
заттай элементтері турасында ақша қозғалысының салыстырмалы дербестігімен
шарттасылған ақша нысанында жүзеге асырылады.
Қаржының табысты іс-әрекет етуі және қоғамдық процестерге белсенді ықпал
етуі көбінесе қаржы ресурстарының қозғалысын, шаруашылықты жүргізудің
барлық деңгейлерінде ақша қорларын қалыптастырып, бөлуді алдын ала
үлгілеуге байланысты болады. Мұндай процесс тәртіпті (реттілікті)
анықтайтын өзара үйлесілген тапсырмалардың, көрсеткіштердің кешенді жүйесін
жасауды, ақша түсімдерін жұмылдырудың прогрессивті нысандарын қолдануды
қажет етеді.
Қаржылық көрсеткіштерді, белгіленетін қаржы операцияларың негіздеп
дәлелдеуге, көптеген шаруашылық шешімдердің нәтижелілігі сияқты, қаржылық
жоспарлау мен болжау процесінде қол жетеді. Бұл өте ұқсас ұғымдар
экономикалық әдебиет пен практикада жиі теңестіріледі. Іс жүзінде қаржылық
болжау жоспарлаудың алдында болуы және көптеген нұсқаларды бағалауды жүзеге
асыруы тиіс (тиісінше макро-және микродеңгейлерде қаржы ресурстарының
қозғалысын басқарудың мүмкіндіктерін анықтауы тиіс). Қаржылық жоспарлаудың
көмегімен белгіленетін болжамдар нақтыланады, нақтылы жолдар, көрсеткіштер,
өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігі, сондай-ақ
таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін әдістер анықталады.
Қаржылық жоспарлау - бұл қаржы жоспарларын (тапсырмаларын) әзірлеу,
қаралған мерзімде оларды орындау, белгіленген мақсаттарға жетуге
бағытталған процесі. Жоспарлау басқарудың элементі ретінде қаржы саясаты
құралдарының бірі болып табылады. Ол ірі шаруашылық өзгерістерді байсалды
және елеусіз жасауға мүмкіндік туғызады.
Қаржылық жоспарлаудың объектісі шаруашылық жүргізуші субъектілері мен
мемлекеттің қаржылық қызметі, ал қорытынды нәтижесі қаржы жоспарлары мен
жеке мекеменің сметаларынан бастап мемлекеттің жиынтық қаржы жоспарына
дейінгі қаржы жоспарларын жасау болып табылады. Әрбір жоспарда белгілі бір
мерзімге белгіленген кірістер мен шығыстар, қаржы және кредит жүйелерінің
буындары мен байланыстары анықталады. Қаржылық жоспарлаудың нақтылы
міндеттері қаржы саясатымен айқындалады. Бұл: жоспарлы тапсырмаларды
орындауға қажетті ақшаның көлемі мен олардың көздерін анықтау; кірістерді
өсірудің, шығыстарды үнемдеудің резервтерін анықтау; орталықтандырылған
және орталықтандырылмаған қорлар арасында қаражаттарды бөлуде оңтайлы
үйлесімдерді белгілеу және басқалары.
Жоспарлау:
- экстенсивтілігімен (әлеуметтік-саяси және экономикалық құбылыстардың
кең шеңберін қамтиды);
- қарқындылығымен (кәміл техника мен әдістерді қолдануды түсінеді);
- тиімділігімен (қорытындысында қаржыны басқару қойған міндеттерге
жетудің қажеттілігін білдіреді) сипатталады.
Қаржылық жоспарлауда мына тәсілдемелер пайдаланады:
а) автоматтық (өткен жылдың деректері келесі жылға көшіріледі. Инфляция
кезінде деректер инфляцияның коэффициенттеріне көбейтіледі. Бұл әдіс ең
қарапайым әдіс болып табылады және, әдеттегідей, уақыт жетіспеушілігі
кезінде пайдаланылады;
ә) статистикалық (өткен жылдардың шығыстарын қосып, өткен жылдардың
санына бөледі);
б) нөлдік база тәсілдемесі (барлық айқындамалар қайта есептелуі тиіс бұл
әдіс нақтылы қажеттіліктерді есепке алады және оларды мүмкіндіктерімен
үйлестіріледі).
Нарықтық экономика жағдайында жоспарлау басқарудың функциясы ретінде
экономикалық және әлеуметтік қызметтің барлық жақтарын жалпыға бірдей қамту
нысанын алуы тиіс. Егер жоспарлы экономикада қаржыны жоспарлауда сүйеніш
бөлгіштік процестерге жасалынса, нарықтық экономикада айырбас сферасына
сүйенеді, бұл сфера арқылы тауарлар мен қызметтерді өткізу және оларды
өндіру мен өткізу кезінде қоғамдық қажетті шығындарды тану (мойындау)
жүзеге асырылады.
Демек, нарықтық экономикада тауарлар мен қызметтерді өндіру мен өткізу
процесіндегі байланыстың үстемдік және айқындаушы әдісі ақшаны, бағаны, құн
заңын, сұраным мен ұсыным заңын кіріктіретін өзінің механизмі бар рынок
болады. Нарықтық механизмнің мұндай табиғаты өндіріс пен айырбас
нәтижелерін анықтаудың әдісі ретінде, бірақ жоспарлаудың элементтері
болатын болжаудың қажеттігін анықтайды.
Қаржылық жоспарлаудың мазмұны ақшалай табыстар мен қорланымдарды жасау,
бөлу және қайта бөлуді экономикалық процестермен оңтайландырудың күні бұрын
анықталған мүмкіндік ретінде көрінеді және осының негізінде
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған ақша қорларын қалыптастыру
және пайдалану.
Қаржылық жоспарлау экономиканы және оның буындарын басқарудың аса маңызды
функциясы болып табылады. Оны мемлекеттік билік пен басқарудың органдары,
мекемелері және олардың жоғарғы құрылымдары жүзеге асырады.
Шаруашылықты жүргізудің рыноктық жағдайында қаржылық жоспарлау шаруашылық
жүргізудің белгіленетін түпкілікті нәтижелеріне ықпал етуші көптеген
факторлардың екі ұштылығына байланысты көбінесе болжау ретінде жүргізіледі.
Қаржылық болжау - мемлекеттің мүмкін болатын қаржы жағдайын алдын ала
көре білу, қаржы жоспарларының көрсеткіштерін негіздеу (дәлелдеу).
Болжамдар орташа мерзімді (5 -10 жыл) және ұзақ мерзімді (10 жылдан астам)
болуы мүмкін. Қаржылық болжау қаржы жоспарларын жасау стадияларынан бұрын
болады, қоғам дамуының белгілі бір кезеңіне арналған қаржы саясатының
тұжырымын жасайды. Қаржылық болжаудың мақсаты - болжанған кезеңдегі қаржы
ресурстарының шынайы мүмкін болатын ауқымын, оларды қалыптастырудың
көздерін және пайдалануды анықтау болып табылады. Болжамдар қаржы жүйесінің
органдарына қаржы жүйесін (құрамын) дамыту мен жетілдірудің түрлі
нұсқаларын, қаржы саясатын іске асырудың нысандары мен әдістерін белгілеуге
мүмкіндік береді.
Қаржылық болжау әр түрлі әдістерді қолдануды қажет етеді:
экономикалық үдерістерді анықтайтын факторларға қарай қаржы жоспарлары
көрсеткіштерінің динамикасын бейнелеп көрсететін экономикалық үлгілерді
жасау;
корреляциялық-региссиялық талдау;
тікелей сараптамалық бағалау әдісі.
Әлеуметтік-экономикалық болжау жүйесінде қаржылық жоспарлау белсенді рөл
атқарады. Қаржы жоспарларын әзірлеу кезінде өндірістік тапсырмалардың
қауырттылығының дәрежесі тексеріледі, өнім өндіру мен оның сапасын жақсарту
бойынша өндірістік қуаттылықтарды неғұрлым толық пайдалану есебінен,
шығындарды төмендету және өнімсіз шығыстарды қысқарту резервтері есебінен
қаржы ресурстарын көбейтудің мүмкіндіктері анықталады. Өндіріске қолда бар
материалдық ресурстарды тартуды, айналым қаражаттарының айналымдылығын
тездетуді, құрылыстың сметалық құнын төмендетуді, басқару аппаратын ұстау
шығындарын қысқартуды және т.б. ескере отырып, сондай-ақ ақшаға деген
қажеттілікті азайтудың жолдары қарастырылады. Сөйтіп, қаржылық жоспарлау,
бір жағынан, қаржыны басқарудың құралы, басқа жағынан қоғамдық өндірістің
үдерісіне ықпал жасаудың белсенді құралы болып табылады.
Шаруашылық жүргізудің рыноктық жүйесінде сонымен бірге индикативтік, яғни
ұсынбалы (нұсқамалық) жоспарлау пайдаланылады; ол ақпараттық-үйлестіруші
рөлді орындайды және қаржы қызметінің субъектілеріне экономикалық
реттеушілер арқылы жанама түрде ықпал етеді. Индикативтік жоспарлау
рыноктық экономиканы мемлекеттік реттеуде және экономиканың стратегиялық
ұзақ мерзімді бағыттарын анықтауда маңызды орын алады, мұнын үдерісінде
экономиканы ойдағыдай дамытудың бүкіл шегі анықталады.
Қазақстанда индикативтік жоспарлау 1993 жылдан бері қолданылады. Оны
жасау барысында Батыс Еуропа және Шығыс Азия елдерінің тәжірибелері негізге
алынып келеді. 1996 жылдан бері ағымдағы индикативті (жылдық) жоспарлау
негізінде мемлекеттік бюджетті жасау жұмыстары қалыптасты.
Индикативтік жоспарлаудың қазіргі кезеңдегі басты ерекшелігі зерттемелік
қасиеті. Яғни қоғамдағы үрдістерге терең және жан-жақты сараптама жасау
арқылы әлеуметтік-экономикалық дамудың нысандары көзделінеді, әрі алда
тұрған небір өзекті мәселелер нақтылы белгіленеді. 2001-2005 арналған
индикативтік жоспардың басты мақсаты - экономиканы бәсекелестікті арттыру
болды.
Индикативтік жоспардың ажырағысыз бөлігі индикативтік қаржылық жоспарлау
болып табылады, бұл жоспарлаудың басты мақсаты - болжанған дамуды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарының шамаланған ауқымын және олардың
бағытын анықтау.
Индикативтік қаржы жоспарларының мемлекеттік секторда ғана міндетті
сипаты, ал меншіктің басқа нысандарының секторлары үшін кепілдемелік сипаты
болады. Соңғыға экономикалық тетіктерді - реттелетін бағаны, субсидияларды,
кредиттерді, салық мөлшерлемелері мен жеңілдіктерін, жеделжетілген
амортизацияны және басқаларды пайдалану арқылы жетеді. Аса маңызды
индикаторларға мыналар жатады: валюта бағамы, инфляцияның болжанған
деңгейі, Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемелері, амортизациялық
аударымдардың нормалары.
Индикативтік жоспар - мемлекетті әлеуметтік-экономикалық даму саясатының
негізгі бағыттарын, жоспарланатын кезеңге арналған оларды іске асыру
жөніндегі іс-шараларды, елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының мақсатты
көрсеткіштерін (индикаторларын) және мемлекеттік-экономикалық
реттеуіштердің тізбесін қамтитын құжат.
Индикативтік жоспарлар орын алып отрыған проблемаларды кешенді түрде
шешуге және стратегиялық мақсаттарға кезең-кезеңімен қол жеткізуге
бағытталған, орта мерзімді және ағымдағы перспективаға арналған мемлекетті
әлеуметтік-экономикалық саясатты айқындайды.
Қаржылық жоспарлаудың әдістемелігі аса маңызды мына қағидаттарға
негізделеді:
орталықтандырылған және орталықтандырылмаған тәсілдемелердің үйлесуі. Бұл
қаржы жоспарларын жасағанда екі негіздің (бастаудың)-орталықтандырылған
қаржылық жоспарлаудың жергілікті (төменгі) бастаманы барынша дамытумен
етене ұштасуын білдіреді. Орталықтандырылған қаржылық жоспарлау мемлекетке
бірыңғай қаржы саясатын жүргізуге, мемлекет ауқымында қаржы ресурстарын
бөлуді және қайта бөлуді нысаналы басқаруға мүмкіндік береді. Қаржылық
жоспарлаудағы децентрализм өндірістік бөліністер мен биліктің жергілікті
органдарының нақтылы жоспарлар жасап, оларды орындаудағы, өндірісті
өркендетудің және оның нәтижелігін арттырудың резервтерін іздестірудегі
шығармашылық белсенділігін дамытуға жәрдемдеседі.
Биліктің жергілікті органдары бюджеттерінің олардың аумағында орналасқан
шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің нәтижесіне тәуелділігін
белгілейтін ұзақ мерзімді нормативтердің негізінде өңірлердің қаржыларын
басқарудың экономикалық әдістеріне көшу маңызға ие болып келеді. Сонымен
бір мезгілде жалпымемлекеттік қаржыларды жүйелі түрде нығайту, мемлекеттік
бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын, қоғамдық өндіріс дамуының
әлеуметтік бағдарлануын күшейтуде, тиімділікті арттыруда оның рөлін арттыру
қажет;
бірлік қағидаты қаржылық жоспарлаудың экономикалық және әлеуметтік
жоспарлаумен тығыз өзара байланысы мен өзара тәуелділігін көрініп білінеді.
Қаржы жоспарларының негізінде экономикалық және әлеуметтік даму жоспарлары
мен болжамдарының көрсеткіштері жатыр. Сонымен бірге қаржылық жоспарлаудың
барысында объектінің дамуының белгіленген параметрлері дәлелденіп
анықталады, экономикалық және әлеуметтік жоспардың жеке элементтері мен
бөлімдерінің баланстық байланыстары тексеріледі. Қаржылық жоспарлаудың
бірлігі сонымен бірге қаржы жоспарларының барлық түрлерінің тығыз өзара
байланысын білдіреді. Жоғарғы ұйымдардың қаржы жоспарларының көрсеткіштерін
оған қарасты субъектілердің жоспарлы жобаламаларын кіріктіреді. Мемлекеттік
деңгейде жасалынатын қаржы жоспарлары (мемлекеттік бюджет) басқарудың
жергілікті органдарының кәсіпорындары мен ұйымдарының қаржы жоспарларының
көрсеткіштерін тірек етеді;
жоспарлаудың үздіксіздік қағидаты перспективалық және жылдық (ағымдағы)
қаржы жоспарларының тығыз үйлесуін шамалайды, бұған перспективалық
жоспарлаудың іс-қимылының мезгілін ұзартумен және жылдық жоспарлауда
олардың міндеттерін нақтылаумен қол жетеді. Қаржыны жоспарлаудың бұл
қағидаты ағымдағы және перспективалық жоспарлаудың арасында үзілісті
болдырмауға, шаруашылық жүргізуші субъектілерді, олардың нақтылы даму
перспективаларын анықтай отырып, дұрыс бағыттауға мүмкіндік береді; бұл
қағидат шығыстардың көпшілігі үшін, әсіресе мемлекет қаржысын бөлуді
есептеу кезінде қолданылады. Бұл жоспарлаудың жүйелік-түрлендірме әдісі -
жоспарлау, бағдарламалау және бюджеттеу:
жоспарлау өзіне мақсаттар мен міндеттерді қалыптастыруды және баяндауды
кіріктіреді;
бағдарламалау деп мақсаттарға жету үшін пайдаланылатын құралдардың қолда
барын іріктеуді және жаңаларын табуды түсінеді;
бюджеттеу - жалпы көпжылдық бағдарламаларды қаржы жылдары бойынша жылдық
бюджеттік цифрлар тіліне аудару үдерісі. Бұл дәстүрлі бюджеттік топтастыру
бойынша сан жағынан тұлғаланған операциялардың бүкіл жиынтығын бөлу
үдерісі.
Қаржыны жоспарлау (болжау) белгілі әдістердің көмегімен жүзеге асырылады,
олардың қатарына жататын ең маңыздылары мыналар:
1. Экстраполяция (немесе коэффициенттер) әдісі. Оның мағынасы қаржылық
көрсеткіштерді олардың динамикасын белгілеу негізінде анықтау болады. Есеп-
қисаптар есепті кезеңнің жетістіктері және оларды өсудің немесе төмендеудің
салыстырмалы тұрақты қарқынына түзету негізінде жүргізіледі. Мұндай
тәртіптің айтарлықтай кемшіліктері бар:
мүмкін болатын ішкішаруашылықтық резервтерді анықтауды есепке алмайды;
материалдық және ақша ресурстарын пайдалануға теріс әсер етеді, өйткені
жоспарланатын кезеңде олардың көлемі қол жеткен деңгейге қарай анықталады.
2. Нормативтік әдіске сәйкес жоспарлы қаржылық көрсеткіштер белгіленген
нормалар мен нормативтердің негізінде есептеп шығарылады.
3. Бағдарламалық-мақсатты әдіс түрлі деңгейлерде жалпыұлттық, салалық,
бастапқы деңгейлерде жүзеге асырылатын ғылыми - техникалық бағдарламалардың
базасында қаржылық жоспарлау әдістерінің бірі ретінде рынок жағайларында
дамиды. Қаржылық бағдарламалау - негізіне оларға жетудің айқын
қалыптастырылған мақсаттары мен құралдары қойылған бағдарламалық-мақсатты
әдісті пайдаланатын қаржылық жоспарлаудың әдісі:
басымдықтарды белгілеу;
қаражаттарды жұмсаудың тиімділігін арттыру;
баламалы нұсқаны таңдауға сәйкес қаржыландырудың тоқтатылуы.
4. Баланстық әдіс шығындардың оларды жабу көздерімен үйлесушілігін, қаржы
жоспарларының барлық бөлімдерінің, сонымен бірге өндірістік және қаржылық
көрсеткіштердің өзара үйлесуін қарастырады. Қаржы балансының талаптарын
сақтау кәсіпорынның, саланың, бюджеттердің, бүкіл ұлттық шаруашылықтың
шығындары мен табыстарының арасында үйлесімсіздіктің пайда болуынан
сақтандыруға; ұлттық шаруашылықты дамытудың қажетті қарқындары мен
үйлесімдерін анықтауға; ішкі резервтерді жұмылдыруды ескере отырып оларды
жан-жақты негіздеуге мүмкіндік береді.
5. Сараттық бағалаулар әдісі жоспарлау объектінің жай-күйінің
параметрлерін анықтау үшін аса білікті мамандардың тәжірибесін пайдалануды
қажет етеді.
6. Электронды есептеу машиналарын пайдаланатын экономикалық-математикалық
әдістер есеп-қисаптардың көп нұсқалығы жағдайларында, ең жақсы шешімдерді
таңдау үшін қолданылады.
Объективті талаптарға жауап беретін қаржылық жоспарлауды ұйымдастыру оның
негізгі қағидаттарын саналы есепке алуды қажет етеді. Отандық экономикалық
әдебиеттерде қаржылық жоспарлаудың қағидаттарын анықтауда әр түрлі көзқарас
бар. Алайда қағидаттар басқарудың бұл стадиясының негізгі ережелері ретінде
дамудың барлық дәуірі, кезеңдері үшін бірдей болады. Өзгеретін жоспарлаудың
қағидаттары емес, тек оларды іске асырудың механизмі, өндіргіш күштердің,
ғылымның және көптеген басқа факторлардың даму деңгейіне байланысты оның
әдістері өзгереді.
Қаржылық жоспарлауда тарихи мына ұйымдық қағидаттар қалыптасты:
ведомстволық, салалық, аумақтық және предметтік-мақсатты. Ведомстволық және
салалық қағидаттар экономиканы бір орталықтан басқарудың (оның қатаң,
әміршіл әдістерімен) кезеңіне сипатты болды.
Рыноктық қатынастар жағдайында аумақтық және предметтік-мақсатты
қағидаттар кеңінен қолданылатын болады. Аумақтық қаржылық жоспарлау
әкімшілік-аумақтық бөліністердің қаржы ресурстарын анықтауға мүмкіндік
береді; ресурстар ауқымын шаруашылық қызметтің нәтижелеріне тәуелді ғып
қоюға көмектеседі; объективті себептер бойынша ресурстардың тапшылығы
жағдайында өндірістің қолайлы әлеуметтік дамуын қамтамасыз ету үшін оларды
орталықтандырылған қорлар арылы қайта бөлу мүмкін.
Қаржылық жоспарлаудағы предметтік-мақсатты қағидат белгілі бір
экономикалық, әлеуметтік, экономикалық, мәдени және басқа бағдарламаларды
қамтамасыз ету үшін қаржы ресурстарын нақтылы қалыптастыруға және
пайдалануға бағытталған.
Қаржы жоспарларын жасау негізінен үш кезеңнен тұрады: бірінші кезеңде
есеп беріліп отырған мезгілдің қаржылық көрсеткіштерінің орындалуына
экономикалық талдау жасалады. Қаржылық көрсеткіштерді талдау өндірістік
мәліметтермен өзара байланыста жүргізіледі. Мұның өзі қаражаттарды толық
жұмылдырудың себептерін ашуға, оларды пайдаланудың тиімділігі дәрежесін
анықтауға, ішкішаруашылықтық резервтерді табуға мүмкіндік береді.
Екінші кезеңде әлеуметтік және экономикалық даму жоспарлары мен
бағдарламаларының көрсеткіштері негізінде кірістер мен шығыстардың нақтылы
түрлерінің есеп-қисаптары жасалады.
Үшінші кезеңде қаржыландырудың жеке жоспарындағы тапсырмалар және
кірістердің баптары үйлестіріліп, теңестіріледі. Егер қарастырылған
шаралар мен жоспарлы тапсырмалар ақша ресурстарымен сәйкес келмеген
жағдайда табыстар мен қорланымдарды көбейтудің көздері іздестіріледі,
оларды аса тиімді пайдаланудың жолдары анықталады, ал кейбір жағдайда
шығындардың жеке түрлерін тікелей қысқарту қарастырылады.
Қаржылық жоспарлаудың негізгі құжаты болып келетін қаржы жоспары
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, салалардың, өңірлердің және жалпы
мемлекеттің ақшалай табыстары (кірістері) мен қорланымдарын құрудың және
пайдаланудың жоспары болып табылады. Қаржы жоспары ұлттық шаруашылықтың
ресурстарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Басқарудың барлық деңгейлерінде жасалынатын саны көп қаржы жоспарларын
бір жүйеге келтіру үшін оларды көптеген белгілер бойынша сыныптаған орынды.
Экономикалық әдебиеттерде олар негізгі екі топқа бөлінеді: жиынтық және
бастапқы қаржы жоспарлары.
Жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік қаржы ресурстарының қозғалысын
негіздейді, мемлекеттің қаржы жүйесі жүзеге асыратын қайта бөлу үдерістерін
белгілейді.
Нысаны бойынша олар әрқашан жиынтық жоспарлар болып табылады, бірақ бұл
оның жалғыз ғана белгісі емес. Сонымен бірге министрліктердің,
ведомстволардың қаржы жоспарларының да құрамалық сипаты болады, бірақ олар
қаржы ресурстарының қозғалысын тек нақтылы саланың, ведомствоның шегінде
ғана жобалайтындықтан, олар бастапқы жоспарларға жатады. Жиынтық қаржы
жоспарлары ең алдымен өзінің мазмұнымен, ресурстардың объектісімен және
сферасымен, жоспарлау әдістерімен және арналымымен ерекшеленеді.
Қазіргі кезде жиынтық қаржы жоспарлары жалпымемлекеттік, салалық,
аумақтық жоспарларды кіріктіреді. Мыналар жалпымемлекеттік болып табылады:
мемлекеттің жиынтық қаржы балансы, мемлекеттік бюджет, республикалық
бюджет, бюджеттен тыс қорлар.
Жиынтық қаржы балансы деп орта мерзімді (бесжылдық) кезеңге арналған
дамудың жалпымемлекеттік болжамының қаржылық бағдарламасы айтады. Оны
жасаумен Қаржы министрлігінің, Ұлттық банктің белсенді қатысумен Экономика
және бюджеттік жоспарлау министрлігі айналысады. Өңірлерде баланстың есеп-
қисаптарын өңірлік органдар жүргізуі тиіс. Жиынтық қаржы балансында
мемлекеттің, меншіктің барлық нысанының шаруашылық жүргізуші
субъектілерінің ақша қорларын қалыптастырудың құрамы мен көздері және ұдайы
өндіріс пен қоғамдық қажеттерге (әлеуметтік-мәдени шараларға, қорғанысқа,
басқаруға) оларды пайдалану бейнеленіп көрсетіледі.
Баланстың кіріс бөлігі мыналарды кіріктіреді: таза табыс, тұтынуға
салынатын салықтар (қосылған құн салығы, акциздер, кеден баждары),
амортизациялық аударымдар, сыртқы сауда операцияларынан түсетін түсімдер,
салықтар мен алымдар, қысқа мерзімді несиелендірудің ресурстары, ұзақ
мерзімді несиелендірудің көздері.
Шығыстар бөлігінің аса маңызды көрсеткіштері: экономиканы дамытуға
жұмсалатын шығыстар (күрделі жұмсалымдарды қаржыландыру, айналым
қаражаттарының өсіміне жұмсалатын шығындар, мемлекеттік субвенциялар);
сыртқы экономикалық операциялар жөніндегі шығыстар; әлеуметтік-мәдени
шараларға жұмсалатын шығыстар; басқару мен қорғаныс шығыстары; қысқа
мерзімді кредит салымдарының және ұзақ мерзімді кредит беруге арналған
қаражаттардың өсімі.
Дүние жүзінің барлық елдерінде оперативтік қаржы жоспары мемлекеттік
бюджет болып табылады. Оны жасаудың керектігі мемлекеттің ақша
ресурстарының көздері мен ауқымын анықтаудың және жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін оларды ұтымды бөлудің қажеттігінен
туындайды.
Мемлекеттік бюджет қаржы жоспарлары мен болжамдарының жүйесінде бастысы
болып келеді, өйткені олардың қалыптасуы мен орындалуына ол белсенді ықпал
етеді, мемлекеттің түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
өзара қатынастарын айқындай отырып, оларды үйлестіреді. Бюджет белгіленетін
жалпымемлекеттік экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларды орындауда,
демек, мемлекеттің функцияларын, оның ішкі және сыртқы саясатын жүзеге
асыруда маңызды рөл атқарады.
Бюджет баланс нысанында жасалады, онда ағымдағы кезеңге арналған елдің,
оның аумақтарының экономикалық және әлеуметтік бағдарламасына сәйкес бүкіл
кірістері мен шығыстары жоспарланады. Сонымен бірге түсім көздерінің толық
жиналуына, бюджет қаражаттарының ұтымды бөлінуіне және бюджеттің
тапшылықсыз теңдестірілуіне баса назар аударылады.
Аса маңызды оперативтік қаржы жоспары болып табылатын мемлекеттік
бюджеттің жиынтық қаржы балансынан бірқатар елеулі айырмашылықтары бар.
Онда мемлекеттің барлық кірістері емес, тек оның орталықтандырылатын бөлігі
қамтып көрсетіледі. Жиынтық қаржы балансында мемлекеттің кірістері мен
шығыстары туралы мәліметтер ірілендірілген түрде бүкіл ұлттық шаруашылық
бойынша келтіріледі, ал мемлекеттік бюджетте олар тәптіштелініп нақты
аттары мен оларды төлеушілер, арналымы және оларды алушылар көрсетілген.
Шаруашылық жүргізудің социалистік жүйесі мен қаржы жүйесінің барлық
буындарын мемлекеттендірудің жоғары дәрежесі жағдайында мемлекеттік
сақтандырудың жиынтық қаржы жоспары мен әлеуметтік сақтандырудың бюджеті
сияқты орталықтандырылған қаржы жоспарлары да жасалды. Мемлекеттік
сақтандырудың жиынтық қаржы жоспары бұл ұйымның барлық ақша түсімдері мен
тиісінше стихиялық апаттарды ескертумен және оның зардаптарын жоюмен
байланысты ұйғарылған шығындарды анықтайтын. Мемлекеттік әлеуметтік
сақтандырудың бюжеті (түгелдей КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне қамтылатын)
әлеуметтік сақтандыру қаражаттарын жасау мен бөлуді жоспарлайтын. Ол
кәсіподақ ұйымдарының барлық ақша ресурстарын, кәсіподақтардың,
республикалық және облыстық кеңестерінің бюджеттерін, халықтың әлеуметтік
қажеттерін, ВЦСПС-тің орталықтандырылған қаражаттарын біріктіреді.
Кей жылдары бүкіл ұлттық шаруашылықтың, жеке республикалардың жиынтық
қаржы жоспарлары да жасалды. Оларда бюджет ресурстарынан, мемлекеттік
сақтандырудың қаражаттарынан басқа мемлекеттік кәсіпорындардың қаражаттары
есепке алынды.
Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа жалпымемлекеттік
бағдарламаларды қаржымен қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық бюджеттен тыс
қорлардың бюджеттері түрінде басқа да орталықтандырылған қаржы жоспарлары
жасалады. Жұртқа мәлім, көптеген елдерде әлеуметтік, табиғатты қорғау
сипатындағы немесе басқа арналымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың
арнаулы көздері ретінде қалыптастырылады. Бюджеттен тыс қорлар,
әдеттегідей, жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады,
айрықша көздер есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функциялық
міндеттерді орындауға жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы
жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар
болып келеді.
Жиынтық қаржы жоспарлары тек қаржы жүйесінің буындары бойынша емес,
сонымен бірге қаржы ресурстары қозғалысының деңгейі бойынша да:
жалпымемлекеттік немесе жеке аймақтардың (республикалық және жергілікті)
жоспарлары болып ажыратылады.
Салалық (ведомстволық) қаржы жоспарларының жүйесі материалдық өндіріс
салалары министрліктерінің (ведомстволарының) кірістері мен шығыстарының
балансын, өндірістік емес салалар министрліктерінің (ведомстволарының)
шығындарының құрама жеке жоспарларын, қоғамдық ұйымдардың және т.б. қаржы
жоспарларын кіріктіреді.
Аумақтық қаржы жоспарларына мыналар жатады: өңірлердің жиынтық қаржы
баланстары, жергілікті бюджеттер, тиісті аумақтағы қоғамдық ұйымдардың және
т.б. жоспарлары.
Қаржы жоспарларының барлық түрлері өзара байланысты: мәселен, салалық
жоспарлар ведомствоға қарасты ұйымдардың жоспарларын біріктіреді; аумақтық,
әдеттегідей, жалпымемлекеттік немесе салалық жоспарлардың бөлігі болып
келеді.
Мезгіліне қарай қаржылық жоспарлау жылдық, ортамерзімді (үшжылдық,
бесжылдық) және перспективалық болып бөлінеді. Қарзіргі кезде жоспарлардың
жоғарыда аталған барлық түрлері бір және бесжылдық мерзімге жасалынады.
Шаруашылық байланыстар мен экономика теңдестігінің бұзылуына, дағдарыстан
туған шаруашылық органдарының іс-әрекет ету факторларының екі ұштылығына
(неғайбілдігіне) байланысты бес жылдық және перспективалық жоспарлау
нарыққа өтпелі кезеңде қатаң шектелінген. Арналымына байланысты бес жылға
жиынтық қаржы балансы, бірқатар басқа жиынтық жоспарлар жасалуы тиіс,
мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының негізгі көрсеткіштері
бойынша есеп-қисаптар жүргізілуі тиіс.
Бастапқы қаржы жоспарларының саны жиынтық қаржы жоспарларына қарғанда
едәуір көп және нысаны мен мазмұны әр түрлі. Бұл - толып жатқан, өзінің
қызметі, ұйымдастыру тұрпаты, басқару әдістері мен қаржыландырылуы әр алуан
шаруашылық жүргізуші субъектілердің, ведомстволардың қаржы жоспарлары.
Бастапқы қаржы жоспарларының ортақтығы (бірлігі) олардың шаруашылық
жүргізудің нақты субъектісінің ақша қаражаттарының жеке-дара айналымын
негіздеу қабілеттігінде болып келетіндігі, осыдан барып олардың айрықша
арналымың - бұл объектінің кірістері мен шығыстарын, оның қызметінің
қаржылық нәтижелерін және қаржы ресурстары қозғалысын ортақтастыратын
тиісті қатынастарды анықтау.[1]
Бюджеттің әрекет етуінің барлық ұйымдастырушылық және экономикалық
формалары жоспары түрде жүргізіледі, себебі көптеген меншік формадағы
шаруашылық өз алды болжам-жоспарлық жүргізуді талап етеді. Бұл, кезекті
ретте, бюджеттік қарым-қатынастың осындай болжам-жоспарлық формада әрекет
етуін талап етеді. Мемлекеттің ақша қаражаттары орталықтандырылған қорының
қозғалысы жоспарлық форма мен бюджеттік байланыстың тұрақты сипаты
негізінде болуы бюджеттік байланыстардың арнайы қаржы құжатында - бюджетте,
яғни мемлекенттің негізгі қаржы жоспарында анықталады. Бұл құжатта
бюджеттің экономиклық мазмұын құрайтын барлық бөлу процестері
қарастырылған.
Негізгі қаржылық жоспардың арнайы кіріс және шығыс баптары мемлекеттің
ақша қаражаттарының орталықтандырылған қорын пайдалану бағыттары мен оның
қалыптасу көздерін көрсетеді. негізгі қаржы жоспар мемлекеттің жоспарлық
әрекетінің нәтижесі болып табылады, себебі мұнда қоғамның барлық
мүшелерінің мүдделерін анықтайтын және оларды орындайтын мемлекеттің күш-
жігері жарияланады. Қазақстан Республикасы Парламенті жыл сайын қабылдайтын
"Республикалық бюджет жөніндегі" Заңға сәйкес мемлекеттің негізгі қаржы
жоспарының көрсеткіштері ешқандай шартсыз орындалуы тиісті.
Қаржы жоспары ретінде бюджет, бір жағынан, экономика мен басқа да салалар
дамуының қаржы жоспарларында негізделеді, екінші жағынан, көбінесі соларды
анықтайды. Ол мемлекеттік бюджеттің жалпы экономикаға белсенді түрде ықпал
етуіне шарттасты, яғни негізгі қаржылық жоспар барлық ұлттық экономиканың
бюджеті болып табылады. Материалдық өндірістің дамуын ынталандырушы ретінде
де мемлекеттік бюджеттің рөлі өте зор. Бюджет қаражаттары жеке (бөлек
шаруашылылық субъектілер) және қоғамдық (барлық ұлттық шаруашылық) негізгі
қорлар айналымдылығын қамтамасыз етуге де пайдаланады.
Мемлекеттің бюджеттік-салық саясатында қаржылық жоспар - бюджет арқылы
іске асырылады. Мемлекеттің бюджеттік-салық саясаты - ол халықтың
ауқаттылығын жоғарлату мен экономикалық дамуды қамтамасыз етуге арналған іс-
әрекеті. Бұл саясат - еліміздегі жұмыссыздықты қысқарту, инфляцияның
қарқынын төмендету мен басқа да осындай мәселелерді шешуін қамтамасыз етуге
бағытталған.
Осындай күрделі мәселелерді шешуге және еліміздің жалпы экономика
жүйесіне әсер ету үшін мемлекет өз қызметінде мемлекеттік қаржы басқарудың
механизмдері мен құралдарын пайдаланады. Бюджет тарапынан негізгі құралдар
ретінде мемлекеттік кіріс пен мемлекеттік шығыс табылады.
Бюджеттік құралдардың қалыптасу, бөлісу және пайдалану процестерін
басқару бюджеттік жоспарлау мен болжамдау арқылы іске асырылады. Бюджеттік
жоспарлау мен болжамдаудың рөлі мен мәні бюджеттік құралдарды қалыптастыру
мен оларды негізгі мақсаттарға, яғни әлеуметтік реформаларды дамыту мен әрі
қарай тереңдетуге, білім мен денсаулық сақтауды дамытуға, индустралды-
инновациялық дамуға, аграрлық сектордың дамуына, пайдаланудағы мемлекеттің
мүмкіншіліктерін анықтайтын адресті қаржылық жоспар-бюджетті құрғанда
көрінді.
Бюджеттік жоспарлаудың экономикалық мағынасы барлық қаржылық жүйенің әр
түрлі буындары арасында қоғамдық өнім құны мен ұлттық табысты
орталықталандырылған түрде бөлісу мен қайта бөлісу бойынша мәнерленеді және
әр деңгейдегі бюджеттерді жасау мен атқару процестерінде көрінеді.
Бюджеттік жоспарлаудың негізі болып елдің мемлекеттік әлеуметті-
экономикалық даму бағдарламасы табылады.
Жалпы қаржылық жоспарлау және оның маңызды құрамалы буыны - бюджеттік
жоспарлау, яғни бюджетті құру мен атқаруына байланысты жоспарлау, барлық
халықшаруашылығын жоспарлаудың органикалық бөлшегі болады. Сонымен қатар,
қаржы ресурстарын басқарудағы бюджеттік жоспарлаудың рөлі өте зор, себебі
ол тек қана бюджеттің кірістері мен шығындарының жоспарын құруы және оларды
атқаруы, яғни төлемдер бойынша міндеттемелерді тағайындау мен бюджеттік
қаржыландыру көлемін анықтаумен шектелмейді. Бюджеттің басқа қаржы
жоспарлар ішінде алатын ерекше ахуалы бюджеттік жоспарлауға
жалпымемлекеттік мән береді. Ол мемлекеттік басқаруды реформалау мен
биліктік өкілеттілікті орталықсызданудың барлық бюджеттік процеске
қатысушылар арасындағы қаржылық және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру
байланысында және мемлекеттік шығындарды, оларды формалары мен қаржыландыру
әдістерін ұтымдылауда білінеді.
Бюджеттік жоспарлау қаржылық жоспарлаумен, бюджеттік арнаулардың
мақсаттық сипаттарымен, резервтердің барлығымен және кірістер мен
шығындардың теңгерушіліктерімен өзара байланыс талаптарына сәйкес болуы
тиіс. Жоспарлау процесінің негізгі мақсаты - ол төлемдердің әрбір түрі
бойынша салықтар мен басқа да кірістердің жылдық түсімін анықтау және әр
түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында кірістерді дәйекті бөлісін қамтамасыз
ету. Кірістер мен шығындарды басқарудың мағынасы тиісті өкілетті
органдардың мемлекеттік бюджетке салықтар мен төлемдердің түсуін болжамдау,
талдау мен бақылау жөніндегі жұмыстарын ұйымдастыру мен басшылық ету,
бюджеттік құралдарды тиімді жұмсау және мемлекеттік бюджеттің кірістік пен
шығындық бөлімдерін атқару жөнінде есеп дайындаумен тұжырымдалады.
Бюджеттік жоспарлау процесінде келесі негізгі мақсаттар шешіледі:
-орталықтарылған және орталықтарылмаған қаржылық жоспар арасындағы
қажетті арақатынас пен жалпы қаржылық қатынастарды анықтау;
-бюджет процесінің әрбір қатысушыларының елдің дамуын қаржылық қамтамасыз
етудегі қатысу дәрежесін тағайындау;
-қаржы ресурстарының жалпы көлемін тағайындау мен оларды мемлекеттік
мекемелер мен бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бойынша бөлу;
-салалар, іс-әрекет салалары мен экономика секторларының қаржы жоспарлары
негізінде мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемі мен әр түрлі көздер
арқылы түсетін кірістер көлемін анықтау;
-бюджеттің жалпы және шығын түрлері бойынша шығындар көлемін анықтау.
Бюджеттік жоспарлау процесінде осы мақсаттарды шешу бөлек бюджеттер
арасында мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығындарын тиімді бөлуді,
әрбір бюджеттің нақты теңгерушілігін, жыл бойы кірістердің бірқалыпты
түсуін және қарастырылған шараларды уақытында қаржыландыруды қамтамасыз
етеді. Сонымен бірге мемлекеттік материалды және қаржы резервтер, жоспарды
орындау мен бюджеті атқару барысында қаржылық бақылау қарастырылады.
Бюджетті жоспарлаумен бюджеттік болжамдау тығыз байланысты. Бюджеттік
болжамдау маңында бюджеттің кірістік және шығыстық бөлімдерінің дамуының
ықтимал бағыттарына нақты бағаларын анықтау процесі түсіндіріледі. Бұл
экономика дамуын болашақ жоспарлауына негізделеді, себебі натуралды
көрсеткіштердің болашақ өсуінің есепсіз бюджеттік ресурстарды сапалы ғылыми
болжамдау мүмкін емес.
Бюджеттік болджамдаудың негізгі мақсаты - ол экономикада қазіргі кезеңде
пайда болған тенденцияларды, нақты әлеуметті-экономикалық шарттарды және
олардың өзгерістерінің болашақ бағалауларын есепке ала отырып, бюджеттің
оңтайлы дамуын жасау мен дәйектемелеу. Мұндай болжамдау нәтижесінің
мемлекеттің қаржы-бюджеттік саясатында тиімді шаралар қабылдауда өте
маңызды мәні бар.
Бюджетті жоспарлау мен болжамдау келесі үш маңызды бағыттарда жұмыс
істеуді қарастырады:
- кірістер мен шығындардың барлық түрлері бойынша контингенттердің
болжамдық мөлшерін анықтау;
- әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша
реттеуші кірістердің бөлісі;
- қаржылық жәрдем мен бюджеттік қамсыздандырулықты теңестіру себебінен
жоғары және төмен тұрған бюджеттер арасында арақатынасты тағайындау.
Бюджеттік жоспарлау мен болжамдау іс-әрекеттің негізгі шарты - ол
жалпымемлекеттік мұқтаждыққа қажетті бюджеттік құралдардың тұрақты және
бірқалыпты түсуін қамтамасыз ету.
Бюджеттік жоспарлау бірлестік, жалғастырушылық, басымдылық, теңгерушілік
және дәйектемелік принциптер талаптарына сәйкес іске асырылады.
Бюджеттік жоспарлаудың бірлестік принципі құрамына республикалық және
жергілікті бюджеттер кіретін елдің мемлекеттік бюджетін құрумен қамтамасыз
етіледі. Әрекеттегі заңнамаларға сәйкес бұл принцип республикалық және
жергілікті бюджеттерден қаржыландырылатын бюджеттік бағдарламалар тізімін
қалыптастыруға, бюджеттер деңгейлері арасындағы кірістер бөлісу
нормативтері мен ұзақ мерзімді субвенциялар және бюджеттік алымдар мөлшерін
тағайындауға негізделеді.
Жоспарлаудың жалғастырушылық принципі орта мерзімді фискалдық саясаттың
бағыттары мен елдің әлеуметті-экономикалық даму болжамдарына негізделген
ағымдағы және болашақ бюджеттік жоспарлау тіркесімімен қамтамасыз етіледі.
Басымдылық принцип елдің орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму
жоспарының басымдылықты бағыттары негізінде бюджетті жоспарлаумен
қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің кірістері мен шығындарының теңгерушілік принципі бюджетті
қалыптастыруда баланстық әдісті пайдалану негізі арқылы қамтамасыз етіледі.
Бюджеттің теңгерушілігінің қажеттілігі қайбір деңгейдегі бюджетті атқару
мақсатымен дәлелденеді және ол немесе жоғары бюджеттен субвенция беру
арқылы немесе бюджет шығындарын қысқарту арқылы немесе мемлекеттік
берешекті қалыптастыру арқылы не болмаса басқа да заңнамалармен
қарастырылған әдістер арқылы қамтамасыз етіледі.
Дәйектемелік принцип бюджет жобасына осы немесе басқа түсімдер не
шығындарды енгізу қажеттілігін анықтайтын нормативті құқықтық актілер
негізі арқылы бюджет жоспарлаумен қамтамасыз етіледі.
Бюджетті жоспарлағанда аймақтар арасындағы табиғатты-климатты және
әлеуметті-экономикалық ерекшеліктерді есепке алу қажет, себебі олар әр
аймақ тұрғындары жағдайларының негізгі және анықтаушы факторлары. Сондықтан
бюджетті жоспарлауда нормалар мен нормативтер пайдаланады. Бюджеттік
кодекске сәйкес натуралды нормативтер - ол бюджетті жоспарлау мен атқаруда
міндетті түрде пайдаланатын материалды немесе материалды емес қажетті
байлықты тұтынудың натуралды көрсеткіштері. Олар Үкіметпен жасалады және
бекітіледі.
Жергілікті бюджеттерде қолданатын кірістерді бөлісу нормативтер - ол әр
деңгейдегі бюджеттер арасындағы кірістердің пайыздық арасалмағы. Бұл
нормативтердің тұрақты сипаты бар, себебі олар орта мерзімді фискалдық
саясаттың негізінде анықталады және оларды пайдалану бюджет жүйесі бойынша
шығындық өкілеттілікті шектеуге байланысты.
Бюджеттік жоспарлау - әр түрлі статистикалық, экономикалық –
математикалық, сараптамалық және арнайы әдістер пайдалану арқылы іске
асырылады. Негізінде бюджет – толық көлемдері бойынша барлық кірістер мен
шығындарды есептеуге мүмкіншілік беретін баланстық әдіспен құрылады. Бұл
әдіс бюджетпен қарастырылған кірістер мен шығындарын басқа бір де біреуі
болуға тиісті еместігін көрсетеді. Жоспарлауда бюджет құрудың бюджет-брутто
және бюджет-нетто атты әдістері де қолданылады. Егерде бюджетте мемлекеттің
барлық кірістік және шығындық қаржы операциялары көрсетілсе, онда мұндай
бюджетті бюджет-брутто деп атайды. Ал егерде бюджеттің көрсеткіштері
баптары бойынша сальдолық нәтижелер ретінде есептелсе, яғни кірістердің
әрбір баптары бойынша түсімдер көлемі сол кірістерді алуға жұмсалған
шығындарсыз анықталса, онда мұндай бюджетті бюджет-нетто деп атайды.
Мемлекеттің әлеуметті-экономикалық мақсаттарын іске асырудағы бюджеттің
құрал ретіндегі рөлі өте маңызды болғандықтан, сол рөлді атқаруға сәйкес
арнайы бюджеттендіру әдістері негізіндегі орта мерзімді бюджеттік
жоспарлауды қолдану қажет. Бағдарламалы-арнайы бюджеттендіру әдіс маңында
бағдарламалық даму стратегия мен қолда бар бюджет ресурстары базасы және
бюджеттік бағдарламалар жоспарлау негізгі арқылы бюджеттік шығындарды
жоспарлау, яғни алдымен елдің даму стратегиялық басымдылықты анықталады,
олар бюджет шығындарында көрсетіледі.
Бюджеттің жобасын құрастыру процесінде бюджеттік теңестірудің арнайы
әдістері пайдаланады. Олар тікшіл (вертикальды) және көлбеулі
(горизонтальды) теңестіру әдістерге бөлінеді. Мағыналары бойынша бұл
әдістермен мемлекеттік басқарудың жергілікті органдарының қаржылық
мұқтаждарын (жергілікті бюджеттердің шығындық бөлімі) нақты қаржы
ресурстарымен (жергілікті бюджеттердің кірістік бөлімі) қамтамасыз ету
мақсаттары шешіледі. Мысалы, тікшіл теңестіру әдістері көмегімен шығындық
функцияларды іске асырудың қаржылық базасы қамтамасыз ету мен биліктің әр
деңгейлері бойынша бюджеттердің кірістік көздерін тиімді түрде бекіту
әрекеттенеді.
Бюджеттерді кірістер бойы қалыптастырудың негізгі кезеңдері ретінде
түсімдердің барлық түрлері бойынша болжамдық мөлшерлерін анықтау дәйектілік
есептеледі. Барлық кезеңдердің ішіндегі ең маңыздысы - ол салықтық
түсімдерді болжамдау кезеңі, содан кейін - маңыздылық мәні аз емес салықтық
емес түсімдерді болжамдау кезеңі. Келесі кезеңдері - ол негізгі капиталды
сатудан түсетін түсімдерді болжамдау, ресми трансферттердің, берілген
несиелерді өтеудің, қаржылық активтер сату мен Үкіметтік займдардың
түсімдерін анықтау.
Алдағы жылғы бюджетке кірістердің түсуін болжамдау Салық, Бюджет
кодекстері мен басқа да нормативтік құқықтық актілерге сәйкес іске
асырылады. Сонымен қатар республика мен аймақтардың орта мерзімді әлеуметті-
экономикалық даму жоспарларының макроэкономикалық көрсеткіштері, ағымдағы
мерзімнің бағалау мен салықтық түсімдерге әсер ететін негізгі
көрсеткіштердің болашақ өзгерістері есепке алынады. Бюджетті болжамдауда
пайдаланатын негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер ретінде жалпы ішкі өнім
көлемі, ақша құралдарының көлемі, Ұлттық валюта курсы қолдалынады.
Кірістер түсімін болжамдаудың негізінде келесі принциптер жатыр:
-республика бойынша болжамдық көрсеткіштердің
есептемелер қалыптасуының бірыңғайлығы;
-болжамдық көрсеткіштер есептемелерінің мөлдірлігі;
-болжамдық көрсеткіштердің анықтығы мен объективтігі;
Барлық бюджет жүйесінің деңгейлері бойынша әр ай мен тоқсанға бөлінген
және жалпы жылға болжамдаған бюджет түсімдерінің есептемелері.
Болжамдайтын бюджеттік көрсеткіштер есептеуі жылдық бюджет
көрсеткіштерінің есептеуінен біраз ерекшеліктері бар, себебі жылдық
көрсеткіштер тікелей есептеулер әдістерімен анықталады. Ал мұндай әдістер
қажетті мәліметтер жоқтығынан болжамдауда қолдануы қиын. Сондықтан бюджет
кірістерінің болжамдауы көбінесе әр түрлі динамикалық сипаттары бар әдістер
пайдалану арқылы іске асырылады. Сондай әдістердің бірі – ол бюджеттің
тұрақты сипаты бар кірістерді болжамдауда қолданатын экстраполяция әдісі,
екіншісі – эксперт-мамандар жасап дәлелдеген тұжырымдар негізінде
пайдаланатын эксперттік бағалау әдісі. Тәжірибеде, объективтік болжам алу
үшін осы екі әдісті бірге қолданады.[2]
Кесте – 1. Кірістерді болжамдау
Кірістер мониторингі: Мәліметтерді жаңарту:
1.болжамды нақты түсімдермен 1. салық түрлері мен
салыстыру төлемдердің ай
2. болжамды анықтау бойы түсімдері
2. аймақтар
дамуының көрсеткіштері
Заңнамалық база мен экономикалық
ахуалды талдау:
1.аймақтар бойынша
экономикалық ахуал
2. заңнамалардың өзгерістері
Кірістер болжамы:
1. болжамды қалыптастыруға қажетті көрсеткіштер
2. есептемелер
Бюджет кірістерін болжамдауда бюджеттік көрсеткіштерінің регрессия сызығы
бойынша өзгерістер заңдылығын әшкерелеу мақсатта корреляциялық модельдер
пайдалануы мүмкін. Мұнда бюджеттік көрсеткіштерді бюджет қалыптастыруға
әсер ететін бірнеше факторлардың өзгеруіне байланысты қаралады. Бюджет
кірістерінің әр түрлі факторлар өзгерістерінен функционалды байланыстылығын
пайдалану сол кірістердің және жалпы шығындар көлемдерін анықтауға
мүмкіншілік беретін экономика-математикалық модель құруға болады.
Кірістер болжамдау процесінің әр түрлі бастапқы мәліметтер пайдалану
бойынша тізбектелген кестесін жоғарыда көрсетілген кестеден көрсеңіз
болады.
1.2. Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық
саясаты
Бюджет кодексі мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау негізінде бюджеттік процесті іске асыруын анықтайды. Ал
бюджеттік жоспарлауға стратегиялық бағытты беретін Үкімет тарапынан
жасалып, алдымыздағы үшжылдық мерзімге салықтық-бюджеттік бағдарламаны
анықтайтын арнайы құжат - ол Үкіметтің Орта мерзімді фискалдық саясат атты
құжат. Бұл құжат елдің Орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары
мен басқа да стратегиялық және бағдарламалық құжаттар негізінде жыл сайын
бір жылға ұзартылып отыратын үшжылдық мерзімге жасалады. Бұл құжаттың
маңыздылығы мен қажеттілігі, ең алдымен елдің экономикалық дамуы көп
жағдайда оның қаржы жүйесінің даму бағыттарына тәуелді екенімен, екіншіден,
жүргізіп жатқан салықтық-бюджеттік саясаттың ахуалы мен оның бүгінгі
талаптарға сәйкестігімен дәлелденеді. Келесі қаржы -жылға бюджет жасаудың
негізі болғандықтан, фискалдық саясат мемлекеттің қаржы ресурстарын
жұмылдыру мен оларды тиімді пайдалануға, экономиканың басымдылық
секторларын ынталандыру арқылы мемлекеттік билік оған нақты әсер етуге және
халыққа әлеуметтік демеуді қамтамасыз етуге себепші болады. Бұл құжат
мәнімен ел экономикасын басқарудың, яғни макроэкономикалық тиянақтылықты
қамтамасыз ету мен қаржы ресурстарын қайта бөлісу құралдарының бірі болады.
Орта мерзімді фискалдық саясатты жасауда келесі негізгі мақсаттарға көңіл
бөлінеді:
- ағымдағы және болашақ нысандарға жетуді қамтамасыз ететін фискалдық
стратегияны тағайындау;
- алдағы үшжылдық мерзімге қажетті қаржы ресурстар көлемін анықтау;
- стратегиялық басымдылықтардың негізінде бюджеттік құралдарды бөлісу
бағыттарын анықтау;
- мезгілінде жоспарлауды іске асыруға қажетті болжамдық бюджеттік
қаржыландыруды қамтамасыз ету;
- бюджеттік процестің мөлдірлігі мен тиімділігін қамтамасыз ету;
- бюджеттік процестің жалғастырушылығын қамтамасыз ету;
- фискалдық тәртіпті жоғарылату.
Орта мерзімдік фискалдық саясат мазмұны бойынша өз алды тізбекті түрде
фискалдық саясаттың нысаны мен мақсаттарын баяндайтын құжат. Бұл құжатта
республикалық әлеуметті - экономикалық дамудың негізгі бағыттарын іске
асыру әдістері, бюджеттердің болжамдық көрсеткіштері, бюджеттік құралдарды
жұмсайтын басымдылық бағыттары, фискалдық мүмкіндік тәуекелдер анықталады.
Демек, бұл құжат мемлекеттің алдыңғы үшжылдық мерзімге арналған салықтық-
бюджеттік саясатын баяндайды, яғни салықтық пен кірістер саясатын, шығындар
саясатын, бюджеттік несиелеудің саясатын, қаржылық активтер саласының
саясатын, бюджетаралық қатынастар саясатын, мемлекеттік және мемлекеттің
кепіліндегі қарыз алу мен борыш саясатын.
Фискалдық саясат - бұл мемлекеттік шығыстар мен салықтардың жоспарланған
өзгерістері арқылы тұтас сұранымның қажетсіз өзгерістерінің алдын алу және
реттеуге бағытталған бюджет саясаты.
Орта мерзімді фискалдық саясат әлеуметті-экономикалық дамудың негізгі
бағыттарын іске асырудың негізгі тетігін (мүмкіндігін) қамтиды:
- кіріс және шығыс саясаты;
- бюджетті несиелеу;
- қаржы активтерін басқару;
- бюджетаралық қатынастар;
- мемлекеттік және мемлекеттік кепілдік берген қарыз алу мен борышты
басқару.[3]
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты басты факторы елде жүргізіліп отырған
реформалардың тиімділігі, еңбек өнімділігінің, инновациялар мен адами
капиталдың өсуі тиіс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz