«Ақшат 1» әктас кенорнының өнеркәсіптік маңызын айқындап, С1 және С2 категориялары бойынша қор есептеу
КІРІСПЕ
1 Ауданның географиялық экономикалық сипаттамасы
2 Бұрын жүргізіліп кеткен жұмыстарға шолу және оларды талдау мен бағалау
3 Ауданның геологиялық құрылысы
3.1 Стратиграфиясы
3.2 Интрузивті түзілімдері
3.3 Тектоникасы
3.4 Геоморфологиясы
3.5 Пайдалы қазбалары
4 Кенорынның геологиялық, тау.кен.геологиялық, тау кен.техникалық, гидрогеологиялық және технологиялық сипаттамалары
4.1 Геологиялық сипаттамасы
4.2 Тау.кен.геологиялық және тау кен техникалық сипаттамалары
4.3 Гидрогеологиялық сипаттамасы
4.4 Технологиялық сипаттамасы
1 Ауданның географиялық экономикалық сипаттамасы
2 Бұрын жүргізіліп кеткен жұмыстарға шолу және оларды талдау мен бағалау
3 Ауданның геологиялық құрылысы
3.1 Стратиграфиясы
3.2 Интрузивті түзілімдері
3.3 Тектоникасы
3.4 Геоморфологиясы
3.5 Пайдалы қазбалары
4 Кенорынның геологиялық, тау.кен.геологиялық, тау кен.техникалық, гидрогеологиялық және технологиялық сипаттамалары
4.1 Геологиялық сипаттамасы
4.2 Тау.кен.геологиялық және тау кен техникалық сипаттамалары
4.3 Гидрогеологиялық сипаттамасы
4.4 Технологиялық сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Ақтөбе облысының Ақтөбе қаласы ауданында орналасқан «Ақшат 1» құрылыс тасы (әктас) кенорны Романюк Я.И. және тағы басқалардың 1961 62 жылдары жүргізген геологиялық түсіру жұмыстары нәтижесінде анықталған.
«Ақшат-1» кенорнында жүргізілген іздеу жұмыстарының нәтижесі бойынша қаралып отырған аумақ жыныстардың құрамы және тау-кен-геологиялық шарттар бойынша құрылыс тасы үшін перспективті деп қарастырылады.
Ауданда көптеген геологиялық зерттеулер, оның ішінде: 1:50000 масштабтағы геологиялық түсіру жұмыстары, 1:200000 масштабтағы гидрогеологиялық түсірулер және әртүрлі пайдалы қазбаларды іздеу мен барлау бойынша жергілікті жұмыстар жүргізілген.
Дипломдық жобаға қажет геологиялық мәліметтер диплом алды өндірістік тәжірибе барысында жиналды. Жобаның негізгі мақсаты «Ақшат 1» әктас кенорнының өнеркәсіптік маңызын айқындап, С1 және С2 категориялары бойынша қор есептеу болып табылады.
Дипломдық жоба көлемі 96 жазба беттен және 4 сызба материалынан, 10 кестеден тұрады.
Сипатталып отырған аудан әкімшілік жағынан Ақтөбе облысына кіреді және мына координаталармен шектеледі: 50°00'-50°40' с.е. және 57°00'-58°00' ш.б. (1-сурет)
Географиялық жағынан аумақтың көп бөлігі Ораласты үстіртінде орналасқан. Ауданның солтүстік-шығыс бөлігін ауданның шығыс шекарасында абсолютті биіктігі 453 м ге жететін Ор-Елек көтерілімінің жиегі алып жатыр. Бұл Ұсақ шоқыдан батыста әртүрлі биіктіктермен тізбек бедерлері дамыған, 438-360 м биіктікке дейін жетеді.
Елек өзенінің аумағында абсолютті биіктіктер 203 м-ден аспайды. Ауданның басты су артериясы көптеген ағыны бар Елек өзені болып табылады. Оның ішіндегі ірілері – Жақсы-Қарғалы, Жаман – Қарғалы, Есет және Табантал. Көбіне ұсақ ағындар Сазды, Тамды, Жіңішке және Байбақты өзендерімен бағыт алып жатыр. Өзендердің қоректенуі атмосфералық жауын шашын есебінен және жер асты сулардың қатысуымен жүзеге асады. Көбінесе толық сулы, яғни үнемі тұрақты ағысты жыл ішіндегі Елек және Жақсы–Қарғалы өзендері болып табылады. Жаз уақытында олар қатты азаяды. Олардың ағындары толығымен құрғап, жеке бөліктерге бөлінеді.
Ауданның климаты шұғыл континенттік, ыстық құрғақ жазымен және аз қарлы суық қыстарыменен ерекшеленеді. Қаңтардың орташа температурасы -15,7°, шілде +22,5°. Ауданның климатына шұғыл тәуліктік температуралар тербелістері, қатты желдер, кейде жазда шаңды борандар, ал қыста – қарлы борандар тән. Жылдық жауын-шашынның мөлшері 83-тен 416 мм-ге дейін тербеледі, ал орташа көпжылдық мәліметтер бойынша 252 мм-ге тең.
Ауданның ашылымдары біртекті емес. Көбінесе жақсы табиғи ашылымдары Жақсы-Қарғалы, Жаман-Қарғалы және Табантал өзендерінің оң жақ бөлігіндегі жағалауы болып табылады. Бұл жерде мезазой және палеозой түзілімдерінің қабатты қималарын бақылауға болады. Беттің қалған аумағы мардымсыз қалыңдықты төрттік түзілімдерімен көмкерілген.
«Ақшат-1» кенорнында жүргізілген іздеу жұмыстарының нәтижесі бойынша қаралып отырған аумақ жыныстардың құрамы және тау-кен-геологиялық шарттар бойынша құрылыс тасы үшін перспективті деп қарастырылады.
Ауданда көптеген геологиялық зерттеулер, оның ішінде: 1:50000 масштабтағы геологиялық түсіру жұмыстары, 1:200000 масштабтағы гидрогеологиялық түсірулер және әртүрлі пайдалы қазбаларды іздеу мен барлау бойынша жергілікті жұмыстар жүргізілген.
Дипломдық жобаға қажет геологиялық мәліметтер диплом алды өндірістік тәжірибе барысында жиналды. Жобаның негізгі мақсаты «Ақшат 1» әктас кенорнының өнеркәсіптік маңызын айқындап, С1 және С2 категориялары бойынша қор есептеу болып табылады.
Дипломдық жоба көлемі 96 жазба беттен және 4 сызба материалынан, 10 кестеден тұрады.
Сипатталып отырған аудан әкімшілік жағынан Ақтөбе облысына кіреді және мына координаталармен шектеледі: 50°00'-50°40' с.е. және 57°00'-58°00' ш.б. (1-сурет)
Географиялық жағынан аумақтың көп бөлігі Ораласты үстіртінде орналасқан. Ауданның солтүстік-шығыс бөлігін ауданның шығыс шекарасында абсолютті биіктігі 453 м ге жететін Ор-Елек көтерілімінің жиегі алып жатыр. Бұл Ұсақ шоқыдан батыста әртүрлі биіктіктермен тізбек бедерлері дамыған, 438-360 м биіктікке дейін жетеді.
Елек өзенінің аумағында абсолютті биіктіктер 203 м-ден аспайды. Ауданның басты су артериясы көптеген ағыны бар Елек өзені болып табылады. Оның ішіндегі ірілері – Жақсы-Қарғалы, Жаман – Қарғалы, Есет және Табантал. Көбіне ұсақ ағындар Сазды, Тамды, Жіңішке және Байбақты өзендерімен бағыт алып жатыр. Өзендердің қоректенуі атмосфералық жауын шашын есебінен және жер асты сулардың қатысуымен жүзеге асады. Көбінесе толық сулы, яғни үнемі тұрақты ағысты жыл ішіндегі Елек және Жақсы–Қарғалы өзендері болып табылады. Жаз уақытында олар қатты азаяды. Олардың ағындары толығымен құрғап, жеке бөліктерге бөлінеді.
Ауданның климаты шұғыл континенттік, ыстық құрғақ жазымен және аз қарлы суық қыстарыменен ерекшеленеді. Қаңтардың орташа температурасы -15,7°, шілде +22,5°. Ауданның климатына шұғыл тәуліктік температуралар тербелістері, қатты желдер, кейде жазда шаңды борандар, ал қыста – қарлы борандар тән. Жылдық жауын-шашынның мөлшері 83-тен 416 мм-ге дейін тербеледі, ал орташа көпжылдық мәліметтер бойынша 252 мм-ге тең.
Ауданның ашылымдары біртекті емес. Көбінесе жақсы табиғи ашылымдары Жақсы-Қарғалы, Жаман-Қарғалы және Табантал өзендерінің оң жақ бөлігіндегі жағалауы болып табылады. Бұл жерде мезазой және палеозой түзілімдерінің қабатты қималарын бақылауға болады. Беттің қалған аумағы мардымсыз қалыңдықты төрттік түзілімдерімен көмкерілген.
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Ақтөбе облысының Ақтөбе қаласы ауданында
орналасқан Ақшат-1 құрылыс тасы (әктас) кенорны Романюк Я.И. және тағы
басқалардың 1961-62 жылдары жүргізген геологиялық түсіру жұмыстары
нәтижесінде анықталған.
Ақшат-1 кенорнында жүргізілген іздеу жұмыстарының нәтижесі бойынша
қаралып отырған аумақ жыныстардың құрамы және тау-кен-геологиялық шарттар
бойынша құрылыс тасы үшін перспективті деп қарастырылады.
Ауданда көптеген геологиялық зерттеулер, оның ішінде: 1:50000
масштабтағы геологиялық түсіру жұмыстары, 1:200000 масштабтағы
гидрогеологиялық түсірулер және әртүрлі пайдалы қазбаларды іздеу мен барлау
бойынша жергілікті жұмыстар жүргізілген.
Дипломдық жобаға қажет геологиялық мәліметтер диплом алды өндірістік
тәжірибе барысында жиналды. Жобаның негізгі мақсаты Ақшат-1 әктас
кенорнының өнеркәсіптік маңызын айқындап, С1 және С2 категориялары бойынша
қор есептеу болып табылады.
Дипломдық жоба көлемі 96 жазба беттен және 4 сызба материалынан, 10
кестеден тұрады.
1 Ауданның географиялық-экономикалық сипаттамасы
Сипатталып отырған аудан әкімшілік жағынан Ақтөбе облысына кіреді және
мына координаталармен шектеледі: 50°00'-50°40' с.е. және 57°00'-58°00' ш.б.
(1-сурет)
Географиялық жағынан аумақтың көп бөлігі Ораласты үстіртінде
орналасқан. Ауданның солтүстік-шығыс бөлігін ауданның шығыс шекарасында
абсолютті биіктігі 453 м-ге жететін Ор-Елек көтерілімінің жиегі алып жатыр.
Бұл Ұсақ шоқыдан батыста әртүрлі биіктіктермен тізбек бедерлері дамыған,
438-360 м биіктікке дейін жетеді.
Елек өзенінің аумағында абсолютті биіктіктер 203 м-ден аспайды.
Ауданның басты су артериясы көптеген ағыны бар Елек өзені болып табылады.
Оның ішіндегі ірілері – Жақсы-Қарғалы, Жаман – Қарғалы, Есет және Табантал.
Көбіне ұсақ ағындар Сазды, Тамды, Жіңішке және Байбақты өзендерімен бағыт
алып жатыр. Өзендердің қоректенуі атмосфералық жауын шашын-есебінен және
жер асты сулардың қатысуымен жүзеге асады. Көбінесе толық сулы, яғни үнемі
тұрақты ағысты жыл ішіндегі Елек және Жақсы–Қарғалы өзендері болып
табылады. Жаз уақытында олар қатты азаяды. Олардың ағындары толығымен
құрғап, жеке бөліктерге бөлінеді.
Ауданның климаты шұғыл континенттік, ыстық құрғақ жазымен және аз
қарлы суық қыстарыменен ерекшеленеді. Қаңтардың орташа температурасы
-15,7°, шілде +22,5°. Ауданның климатына шұғыл тәуліктік температуралар
тербелістері, қатты желдер, кейде жазда шаңды борандар, ал қыста – қарлы
борандар тән. Жылдық жауын-шашынның мөлшері 83-тен 416 мм-ге дейін
тербеледі, ал орташа көпжылдық мәліметтер бойынша 252 мм-ге тең.
Ауданның ашылымдары біртекті емес. Көбінесе жақсы табиғи ашылымдары
Жақсы-Қарғалы, Жаман-Қарғалы және Табантал өзендерінің оң жақ бөлігіндегі
жағалауы болып табылады. Бұл жерде мезазой және палеозой түзілімдерінің
қабатты қималарын бақылауға болады. Беттің қалған аумағы мардымсыз
қалыңдықты төрттік түзілімдерімен көмкерілген.
Өсімдік жамылғысы климаттық жағдайлар мен жер бетінің тау жынысына
тікелей байланысты орнласқан. Өзен аңғары мен олардың беткейлерінде ағаш
өсімдігі дамыған: қарағай, қайың, т.б. Суайрық жер бөлікшелерінде олардың
беткейлері көбінесе құрғақ дала ретінде көрініс береді.
Аумақ Ақтөбе облысының көпелді мекені болып келеді. Мұнда Ақтөбе
қаласы және ірі ауылдар орналасқан: Новоросийское, Родниковка,
Петропавловка, Александровка, Жыланды, Белогор, Благодарный, Шибаевка және
көптеген колхоз, совхоз фермалары бар.
Ауданның оңтүстік-батыс бөлігін Москва-Ташкент теміржол магистралі
қамтып жатыр. Оңтүстік–батыстан солтүстік-шығысқа қарай Ақтөбе–Орск грунт
жолы өтеді, ал батыстан шығысқа қарай Ақтөбе-Қарабұтақ жолы алып жатыр.
Көбіне құрғақ мезгілден көшуге қажет грунт суларының жүйесі жақсы дамыған.
Елді мекенде көбіне орыстар, қазақтар, украиндер, татарлар, немістер
және басқа халықтар тұрады. Ауылдағы елді мекен тұрғындарының негізгі ісі
жер және мал шаруашылықтары. Облыс орталығының тұрғындары өндірістік
өнеркәсіп және мемлекеттік ұйымдар жұмысымен шұғылданады.
1- сурет. Ақшат-1 кенорнының шолу картасы
2 Бұрын жүргізіліп кеткен жұмыстарға шолу және оларды талдау мен
бағалау
Ең алғаш ауданның геологиясы туралы 1860 жылғы Н.А.Северцов,
И.Г.Борщов пен 1904-1913 жылғы Н.Н.Тихонович қалдырған жазбаларда
сипатталған және қазіргі кезде тек тарихи маңызға ие.
1929 жылдары мұнай, фосфорит, көмір іздеу жұмыстарына қарай жалпы
жоспарлық және жүйелік зерттеулер басталды.
Ауданның зерттеу жұмысына өзіндік үлес қосқан В.Е.Руженцев болатын. Ол
1930 жылы Табантал ауданында мұнай ашылымдарын анықтаған болатын.
В.Е.Руженцев Орал алды Ақтөбе маңында ірі зерттеулер нәтижесінде
стратиграфия бойынша жаңа жоғарғы палеозой мәліметтері мен тектоникасын
және 1:100000 масштабты ауданның геологиялық картасын құрастырған болатын.
1933 жылы ВНИГРИ тапсырмасы бойынша мұнайлылық құрылымын іздеу
барысында аумақтың солтүстік-батыс бөлігін П.И.Климов, Д.И.Лукьянычев
1:50000 масштабта түсірген болатын.
1940 жылы П.И.Климов 1:50000 масштабта Ақтөбе ауданында геологиялық
түсірулер жұмыстарын жалғастырады. Бір уақытта ауданның батысына және
оңтүстігіне қарай 1:50000 масштабта Е.Н.Соколованың басшылығымен
геологиялық түсіру жұмыстары жүргізілген.
1941-1942 жылдары Бестамақ ауылынан шығысқа қарай Табантал бассейнінде
С.А.Скутина (1944) басқарған комплексті геологиялық-геофизикалық жұмыстары
жүргізілді.
1945 жылы Н.И.Леоненок 1:50000 масштабта ауданның солтүстік–шығыс
бөлігінде геологиялық түсіру жұмыстарын жүргізген болатын. Осы жылы Ақтөбе
қаласынан оңтүстік–шығысқа қарай В.И.Елисеев, ал оңтүстік-батыс бөлігінде
П.И.Климов геологиялық түсірулер жүргізген.
1944-1946 жылдары ең алғаш рет П.И.Климов, Н.И.Леоненок және
В.Е.Руженцев аумаққа 1: 200000 масштабта геологиялық карта құрастырған
болатын. Қазіргі уақытта олар ауданның пайдалы қазбасы мен геологиясы
жайлы көп мәліметтерге сай емес.
1947 жылы зерттелген аумақтың солтүстік бөлігінде Е.И.Платонова мен
орталық бөлігінде В.С.Сафаровтың басқаруымен 1:100000 масштабта бұрын
құрған геологиялық картасын анықтауда және күнгір мен жоғарғы пермь
түзілімдерін тереңірек зерттеу үшін геологиялық түсіру жұмыстары
жүргізілген. Бірақ бұл жұмыстар пермь түзілімдері жайлы аз мәлімет берді.
1947-1949 жылдары Жақсы-Қарғалы өзен бассейнінде В.И.Елисеев
көмегімен аллювиальді түзілімдердің нақты зерттеуі мен шлихты сынамалау
жұмыстары жүргізілген.
Ал триас және юра түзілімдерін зерттеуде Э.А.Копытованың жұмыстары
маңызды рөл алады. Ол осы түзілімдерді алғаш рет палиналогиялық
зерттеулерге негіздей отырып, свиталарға жіктейді.
1949-1951 жылдары ауданда бұрын жүргізілген 1:50000 масштабтағы
геологиялық картаны Х.С.Розман, Р.А.Сегедин, Н.И.Леоненок толықтыру
жұмыстарын жүргізген. Нәтижесінде Кемпірсай ауданының 1:50000 масштабтағы
геологиялық картасы құрастырылған болатын және ауданың гелогиялық құрылысы
мен пайдалы қазбасы жайлы мәліметтер алынған болатын.
1950 жылы А.П.Бархотинаның көмегімен ауданның негізгі бөлігі 1:200000
масштабтағы жер үсті магнитометриялық түсірулермен көмкерілген болатын.
1949 жылдан бастап ауданның батыс бөлігіндегі антиклинальдерде
сейсмикалық зерттеулер жүргізілген, нәтижесі Т.С.Дюсенгалиев пен
В.П.Данилин жұмыстарында айқын көрсетілген.
1950-1958 жылдары бұл антиклинальді қатпарларда Ақтөбе мұнайбарлау
құрылымдық-іздеу және барлау жұмыстары жүргізілген. Бұл зерттеулер
нәтижесінде Жыландыда мұнай және Петропавл антиклинальді қатпарларында газ
ашылған.
1951-1953 жылдары игерімдік ұңғыма бұрғылау жұмыстары қаланың
өндірістік мекемелерін сумен қамтамасыз ету мақсатында жүргізілген.
Өндірістік ұлғаюмен Ақтөбедегі тұрғын-коммунальді құрылыста және ауданның
берілген шегінде тұрғын пункттерінде 1952 жылы іздеу және барлау жұмыстары
жүргізілген. Нәтижесінде ірі құрылыстық материалдар кенорындары ашылған:
құрылыстық құмдар, гипстер, әктастар, құмды-гравий қоспасы.
1954-1958 жылдары А.К.Замаренов кернді терең ұңғымаларда зерттеу
негізінде жоғарғы палеозой түзілімдерін антиклинальді қатпарларға жіктейді
және В.Е.Руженцева, И.В.Хворова мәліметтері бойынша фациялдық талдау
береді.
1960 жылы ауданның оңтүстік–шығыс бөлігінде В.В.Иванов 1:50000
масштабта жер үсті радиометриялық жұмыстары және геологиялық түсірулер
жүргізілген. Бұл мәліметтер нақты нағыз картаны құруға қолданылған болатын.
Осы жылдары да Ақтөбе қаласының маңында В.М.Бабусенко электробарлау
жұмыстарын жүргізген. 1960-1961 жылдары М.Г.Патрихаличев, В.М.Дмитров
зерттеуімен барлық аумақ 1:200000 масштабта гидрогеологиялық түсірумен
көмкерілген болатын. 1960 жылдан бастап Ақтөбе маңында жерасты суларының
шығу көздерін іздеу-барлау жұмыстары жүргізілген. Бұл жұмыстар нәтижесі
Ю.В.Архидьяконский, Баранниковтың есепнамаларында толықтырылған.
1961-1963 жылдары Я.И.Романюк, А.П.Добровольский, ал 1962-1963 жылдары
В.И.Железко, О.В.Кульчицкий зерттеулері нәтижесінде ауданның батыс және
оңтүстік бөлігінде 1:50000 масштабта геологиялық түсірулермен көмкерілген.
Бұл зерттеулер нәтижесінде пайдалы қазба кенорындары ашылған және жаңа
стратиграфиялық, тектоникалық мәліметтері алынған.
1961-1963 жылдары ауданның солтүстік–шығыс бөлігінде іздеу жұмыстары
жүргізілген. Бұл зерттеулерден мыстың кенбілінімдері анықталған және
1:25000 масштабтағы сұлбалық геологиялық карта құрастырылған болатын.
1961-1963 жылдары А.К.Гусев басқаруымен жоғарғы палеозой
түзілімдерінің стратиграфиясы бойынша тақырыптық жұмыстары жүргізілген. Осы
мәліметтер жинағы алғаш рет Орал алды Ақтөбенің палеонтологиялық негіздеуге
және күнгір ярусы мен жоғарғы пермьді подъярустарға жіктеуге мүмкіндік
туғызады.
1963 жылы В.А.Лобанчук ерте ашылған Сазды және Бұтақты бөлікшелерінде
керамзитті шикізатқа, аглопоритті шикізатқа Ақтөбе кірпіш зауытында және
Александров бөлікшесіндегі доломиттерге іздеу-барлау жұмыстарын жүргізген.
1964 жылы А.К.Волошко көмегімен аумақта геофизикалық жұмыстардың
интерпритация мәліметтері бойынша тақырыптық жұмыстары аяқталған. Бұл
мәліметтер геологиялық карта және пайдалы қазба картасын құрастыруда
қолданылған.
1964-1965 жылдары В.С.Лыков ауданның шығыс бөлігінде іздеу-түсірулер
жұмыстарын жүргізді.
Сонымен, аумақтың солтүстік–шығыс бөлігінен басқа барлық ауданы нақты
геологиялық картамен қамтамасыз етілген.
3 Ауданның геологиялық құрылысы
3.1 Стратиграфиясы
Бұл аумақ Орал қатпарлы жүйесінің әр түрлі құрылымдық-фациалдық
белдемдерін кіріктіреді. Мұнымен сипатталып отырған ауданның батыс және
шығыс бөліктерінің геологиялық құрылысының өте күрделілігі және палеозойлық
түзілімдерінің әртүрлілігі түсіндіріледі. Мезозойлық және кайнозойлық
түзілімдердің кішкене қалыңдығы мен мезозойға дейінгі қабат қалыңдығын
салыстырғанда, геологиялық карта тек мезозойға дейінгі жаралымдардың
стратиграфиялық бағанасын қамтиды.
Ауданның геологиялық құрылысында әртүрлі жыныстар таралған. Көнелеу
кешен аумақтың шығыс бөлігінде дамыған. Ол протерозойдың метаморфталған
жыныстарынан, кембрийдің, ордовиктің, силурдың және девонның шөгінді және
вулканогенді жаралымдарынан тұрады. Бұл жыныстар кешенінің барлығы қатты
дислокацияланған және негізді және ультранегізді құрамды ұсақ
интрузиялармен бөлінген. Батыстан төменгі және ортаңғы палеозой жыныстары
аймақтық бастырмамен шектелген. Жарылымнан батысқа қарай таскөмір мен
пермьнің шөгінді жаралымдарымен қатталған сызықты қатпарлар жолағы дамыған.
Палеозойлық кешен зерттелген аумақтың оңтүстік жартысы мен батысында
таралған мезозой түзілімдерімен үйлесімсіз көмкерілген.
Протерозой. Жоғарғы бөлім. Каялин свитасы. Төменгі подсвита (Pt3kl1)
Жақсы-Қарғалы өзенінің жоғарғы ағысындағы (ауданның солтүстік-шығыс
бөлігі) ауданы бойынша үлкен емес бөліктерінде арасында хлоритті, биотит-
серицит-кварцты, серицит-кварцты, серицит-хлоритті тақтатастар таралған
қарқынды метаморфталған жыныстар ашылған. Бұл жыныстардың барлығына
компоненттері параллель орналасқан жолақты, жолақты-тақтатасты бітімдер
тән. Амфибол-биотитті плагиогнейстер мен кварциттер бағынышты рөлге ие.
Түзілімдер орнықпаған. Ордовиктің эффузивтері олардың үстінде терең
шайылумен және үйлесімсіз жатыр. Сипатталған қабат С.С. Горохов (1963)
бойынша жоғарғы протерозойдың қаратау сериясының құрамына кіретін Оралтау
жотасының ақбиік свитасымен Кемпірсай антиклинорийінің төменгі аялин
подсвитасымен параллель жатыр. Подсвита қалыңдығы 750-800 м. Шығысынан
көрші аудандағы толығырақ қималарда оның қалыңдығы 1500 м-ге жетеді.
Кембрий жүйесі. Жоғарғы бөлім (Є3)
Ақай қабаты (Є3ak). Сипатталып отырған ауданның шығыс шекарасын бойлай
Бұтақ өзенінің үстінде шартты кеш кембрийлік ақай свитасының Н.И.Леоненок
(1955) арқылы белгіленген бір бөлігін құрайтын метаморфталған эффузивтер
қабаты енсіз субмеридианальды жолақпен таралған.
Ақай қабаты арасында туфты құмтастар, туфтар және филлиттенген сазды
тақтатастар бар диабаздар мен диабазды порфириттер кездесетін қара және сұр
жасыл қатты тақтатасталған және өзгерген негізді құрамды эффузивтермен
қатталған. Диабаздар бластоофитті құрылымға және тақтатасты бітімге ие.
Моноклинді пироксен олардың ішінде тұтасымен мүйіз алдамшы немесе хлорит
пен эпидот түрінде орын басады. Шығыс жақ ауданда көнелеу жынысты бұл
қабаттың да жапсары тектоникалық болып келеді. Негізгі қабатта да, қабат
жамылғысында да бұрыштық үйлесімсіздік болжанады.
Ақай қабаты шартты түрде жоғарғы кембрийге жатады. Мұндағы жыныстар
жоғарғы протерозойдың каялин свитасының қатты метаморфталған жыныстарынан
айрықшаланады. Олардың ордовиктің вулканогендік жыныстарынан айырмашылығы
аз байқалады. Қабат қалыңдығы 400 м.
Ордовик жүйесі (О)
Ордовик жүйесіне палеонтологиялық сипатталған төменгі бөлім
түзілімдері және тремадок пен арениг ярустарының трилобит фаунасы бар
эффузивті және туфогенді жыныстар қабаты жатады. Ортаңғы бөлімге косистек
свитасы жатады.
Төменгі бөлім. Тремадок ярусы
Кидрясов свитасының (O1kd) түзілімдері шектеулі таралған. Бөлек ашылым
түрінде олар Қызылтам ауылынан солтүстікке қарай 0,8 км-де Жақсы-Қарғалы
өзенінің сол жақ жағалауында, сонымен қатар Косистек және Қарабұтақ
өзендерінің оң жақ жағалауында кездеседі.
Көрсетілген пункттердің бәрінде біртекті жасылтым- және қара-сұр
полимиктілі, басымырақ ұсақтүйірлі, кейбір жерлерде қия жұқа қабатты
құмтастар ашылады. Олардың арасынан Косистек пен Қарабұтақ өзендері бойынша
көптеген әктасты құмтастардың конкрециялары кездеседі. Құмтастардың
кластикалық материалы негізінен кварц пен дала шпатының (альбит және
калийлі дала шпаты) сынықтары болып келеді. Кварциттің, кремнийлі
жыныстардың және серицит-кварцты тақтатастардың сынықтары аздап кездеседі.
Сирек цирконның, гранаттың, эпидоттың, цоизиттің және хромиттің түйірлері
кездеседі. Жыныстың 10-15%-ын құрайтын цемент биотит қабыршақтары мен темір
қышқылдары, сирек кальцит ретінде кездеседі.
Қарабұтақ өзенінің оң жақ жағалауындағы кидрясов свитасының қимасында
қалыңдығы 5 м-ге дейін негізгі құрамды эффузивтер қабатшалары, сонымен
қатар сазды тақтатастар мен аргиллиттердің қабатшалары білінеді. Косистек
өзенінің сағасынан солтүстік-батысқа қарай 1,5 км қашықтықтағы Жақсы-
Қарғалы өзенінің сол жақ жағалауында Я.И. Романюк арқылы құмтастарда
брахиоподалар жиналған: Alimbella armata Andr., Tritoechia lermontovae
(Lessn.), Lingula sp. (О.Н.Андрееваның анықтамасы). Косистек өзенінің оң
жақ жағалауында Н.И.Леоненок арқылы (1955; Розмин, Сегедин, Леоненок,
1952ж) Andesaspis argentinensis Kobayashy трилобиттері (Е.А.Балашованың
анықтамасы) мен Siphonotreta latisiphonalis Andr., Acrothyra kidriassensis
Andr., Eoornis ex gr. remnicha Winch., Porambonites auritulis Andr., Obolus
sр. және т.б. брахиоподалар (О.Н.Андрееваның анықтамасы) жиналған. Бұл
фауна Швецияның эулома-ниобе белдеміне, тремадок ярусына жатады. Аумақтың
шығысында бұл түзілімдердің арасында кеш тремадоктың да фаунасы кездеседі.
Кидрясов свитасының қалыңдығы 300 м-ге жетпейді.
Төменгі-ортаңғы бөлімдер
Қуағаш свитасының (O1-2kg) түзілімдері ауданның солтүстік-шығыс
бөлігінде субмеридиональды шайылудың екі жолағы түрінде көрініс береді. Ол
кидрясов свитасының түзілімдерінде трансгрессивті жатыр, ал көнелеу
жыныстарда – бұрыштық үйлесімсіздікпен жатыр.
Жақсы-Қарғалы өзені бойының меридиональды бөлігіндегі батыс жолақта
диабаздар, диабазды порфириттер, спилитадалар, туфтар, альбитофирлер және
сирек кремнийлі жыныстар жолақтары ретінде көрініс беретін эффузивті
жаралымдар басым дамыған. Қимада диабаздар мен диабазды порфириттер
кездеседі. Вариолиттер мен спилиттер сирегірек кездесді. Сонымен қатар
пилотакситті негізгі массасы және белдемді плагиоклаз бен мүйізалдамшының
порфирлі белгілері бар андезитті порфириттер жолақтары білінеді. Мұнда
құрылымы кристаллолитокласттық жарықшақты, темірлі, жасылтым-сұр туфтар
шамалы таралған. Пирокласттық материал плагиоклаз бен кварц кристалдарының,
сонымен қатар альбитофирлер мен диабаздардың ынықтары ретінде көрініс
береді. Байланыстырушы масса плагиоклаздың лейстінен, кварц пен ыдыраған
эпидоттың ұсақ түйірлерінен тұрады. Альбитофирлер кішкене жамылғылар мен
дайкалар түріндегі эффузивтердің арасынан бақыланады. Бұл жолақта сирек
линзатәрізді қабатшалар түрінде анық брекчияланған және опалданған сұр және
қара-сұр кремнийлі жыныстар кездеседі.
Әртектілеу жыныстар түрінде сипатталып отырған аумақтың шығыс
шекарасын бойлайтын шығыс жолақтағы қуағаш свитасы көрініс береді.
Эффузивті жыныстармен қатар мұнда шөгінді жыныстар кеңінен дамыған:
полимиктілі құмтастар, конгломераттар, сирек – әктастар мен кремнийлі
жыныстар.
Ауданның солтүстік шекарасындағы Косистек өзенінің оң жақ жағасында
қызыл ала әктастың линзасында Н.И.Леоненок (1955, 1952ж) арқылы тремадок
кезеңінің трилобиттері жиналған. Е.А.Балашова мен Н.Е.Чернышеваның мұнда
анықтағандары: Apatokephalus serratus (Sars et Boeck), Euloma ornatus Ang.,
Hystricurus conicus (Bill.), Agnostus sp.
Оңтүстікке қарай, Шоршалысай бұлағының сағасынан төмен 0,6 км-де
Қарабұтақ өзенінің сол жақ жағалауында әктастарда Е.А.Балашованың
қорытындысы бойынша тремадок ярусына жататын қоңдылау фауналар жиналған:
Niobe aff. lindstromi Schmidt, Symphysurus aff. augustatus Boeck,
Symphysurus sp., Remopleurides sp., Agnostus sp., Homagnostoides sp.,
Illaenus sp.
Қарабұтақ, Бұтақ және Ақай өзендерінің жоғарғы ағысында диабазды
порфириттердің және сирек диабаздардың біртекті қабаты дамыған. Ақай
өзенінің ортаңғы ағысында диабазды порфириттердің негізгі құрамында
ауданның шегінен асатын құмтасты-алевритті жыныстар будасы білінеді.
Құмтастар мен алевролиттер кидрясов свитасының жыныстарына өте ұқсас
келеді.
Қуағаш свитасының жасы свитаның тек төменгі бөлігін сипаттайтын фауна
негізінде анықталады. Палеонтологиялық мәліметтер бойынша свитаның жасы
тремадоктың, аренигтің соңы және ортаңғы ордовиктің басы ретіне анықталады.
Оның қалыңдығы 600 м-ге жетеді.
Ортаңғы бөлім
Косистек свитасы (O2ks) 1994 жылы Н.И.Леоненокпен белгіленген. Аумақ
көлемінде бұл свита Косистек өзенінің төменгі ағысы бассейнінде және Жаксы-
Қарғалы өзенінің сол жақ жағалауында кеңінен таралған және мұнда ол шағын
антиклиналдың ядросында ашылған. Өзінің дамыған барлық ауданында косистек
свитасы бір-бірімен алмасып қабаттасқан тақтатастанған кремнийлі және
альбитофирлі туфтардың, туфты құмтастардың, туфты тақтатастардың,
құмтастардың, сирек конгломераттардың, брекчиялардың және тағы
басқаларының, бастысы ашық жасыл түсті туфогенді жыныстардың өзіндік
қабатымен қатталған. Туфты құмтастар мен туфты тақтатастарға ине тәрізді
жақпар тән. Жыныстардың осы қабаттарының бәрі қатты жарықшақтанған және
көптеген ұсақ лықсымалармен жарылған. Кремнийлі тақтатастар, әдетте жасыл
және сургучты-қызыл түсті жиі тұтасымен радиолярия қалдықтарының орнын
басқан кварцты құрайды. Бұл түзілімдердің толық петрографиялық сипаттамасы
Н.И.Леоненоктың (1955, 1952ж) жұмыстарында келтірілген.
Косистек свитасының астында жатқан түзілімдермен жапсары кейбір
жағдайларда барлық жерде жабық, ал басқаларында – тектоникалық сипатта
болып келеді. Бұл түзілімдердің жасы ортаңғы ордовик болып анықталады.
А.А.Гаврилов (1965) бұл түзілімдерді Оңтүстік Оралдың кураган свитасымен
сәйкестейді және төменгі шекараның жасын аренигке дейін төмендетеді.
Свитаның қалыңдығы 800 м.
Силур жүйесі
Силур жүйесінің түзілімдері ауданның солтүстік-шығыс бөлігінде кең
таралған.
Төменгі бөлім. Лландовер-венлок ярустары (S1ln-w)
Силур түзілімдеріне ордовик түзілімдерінің үстінде шайылумен және
бұрыштық үйлесімсіздікпен жатқан кремнийлі жыныстардың біртекті қабаты
жатқызылды. Бұл қара, сазды-кремнийлі брекчия қабатшалары бар, көбіне ашық
сұр және қара түсті массивті және қалың қабатты кремнийлі жыныстар.
Сипатталған жыныстардың ең толық қимасы онымен Қарабұтақ синклиналі
толтырылған Қарабұтақ өзенінің төменгі ағысында бақыланады. Өзеннің оң жақ
жағасы бойымен 4 км қашықтықта мұнда көбіне кремнийлі-сазды тақтатастармен
және құмтастармен алмасып қабаттасқан, қалың қабатты, қара кремнийлі
жыныстар ашылады. Иткулсай бұлағының оң жағасында (Жақсы-Қарғалы өзенінің
сол жақ тармағы) қара, сазды-кремнийлі тақтатастарың арасынан Н.И.Леоненок
(1955, 1952ж) арқылы ортаңғы және жоғарғы лландовердің граптолиттері
жиналған және анықталған: Diplograptus tamariscus Nich., D.modestus Lapw.,
Climacograptrus scalaris His., C. rectangularis M'Coy, Rastrites perigrinus
Barr., R. fugax Barr., Monograptus decipiens Tornq., M.gemmatus Barr., M.
fimbriatus Nich., M. elongatus Tornq. және т.б. Оңтүстікке қарай, Иткулсай
бұлағының бастамасында осындай тақтатастардың да қабатшаларында венлоктың
фауналары жиналған. Осы жерден анықталғандар: Retiolites geinitzianus
(Barr.).var. angustidens Elles, Monoclimacis cf. asiatica (Obut),
Campograptus planus (Barr.). Граптолиттердің бұл кешені Н.И.Леоненок арқылы
солтүстікке қарай, осы жолақта, Қызылфлот поселкесінен оңтүстік-батысқа
қарай 8 км жерде жиналған. Сөйтіп, қиманың әр түрлі бөліктерінде осы
қабаттың жасын ортаңғы лландовер-венлок ретінде анықтайтын фауна кездеседі.
Ол Оңтүстік Оралдың силурының сакмар свитасының төменгі бөлігімен сәйкес
келеді. Кремнийлі қабаттың қалыңдығы 1000 м-ге жетеді.
Жоғарғы бөлім. Лудлов ярусы. Төменгі подъярус (S2ld1)
Бұл кезеңнің түзілімдері тек екі пунктте ғана белгілі: Қарабұтақ
өзенінің оңжағалауындағы Қызылфлот поселкесінен оңтүстік-батысқа қарай 4-6
км-де және Иткулсай бұлағының бастамасында. Олар төменгі силурдың кремнийлі
жыныстарында шайылып жатыр және кобленц-эйфелдің шандин свитасының
конгломераттарымен көмкерілген.
Төменгі лудлов подъярусының түзілімдері құмтасты материалмен
цементтелген негізгі эффузивтер мен қара кремнийлі жыныстардың жартылай
жұмырланған тасмалталарынан тұратын ұсақ малтатасты конгломераттар және ірі
түйірлі аркозды құмтастар ретінде көрініс береді. Линза мен қабатшалар
түрінде кремнийлі жыныстар мен порфириттердің ұсақ тасмалталары мен
гравийлері бар ашық сұр, органогенді әктастар, туфтар, сирек кремнийлі
жыныстар кездеседі.
Теңіз лилиясының бөлшектерімен қаныққан әктастардың линзаларында
Н.И.Леоненок (1955) арқылы басаяқтылардың қалдықтары: Orthoceras alticola
Barr., О. richteri Barr., O.doricum Ваrr., О. aff. dorulites Barr.,
Cardiola interrupta Barr., C.faba Barr., С. реrsignata Barr. және
трилобиттердің қалдықтары: Phacops volborti Barr., Cheirurus haulei Barr.
жиналған (В.Ф.Каинованың анықтамасы). Фаунаның бұл кешені силурдың теңіз
түзілімдеріне Тетиса тән және сыйыстырушы жыныстардың жасы ертелудлов
екендігін айғақтайды. Қалыңдығы 200 м.
Девон жүйесі. Төменгі-ортаңғы бөлімдер. Кобленц ярусы – төменгі эйфель
подъярусы
Шандин свитасының (D1-2sn) жыныстары көбіне олар солтүстіктегі Қарғалы
поселкесінен оңтүстікке қарай Төменгі Шанда ауылынан білінетін Жақсы-
Қарғалы өзені аңғарының меридиональды кесіндісінен батысқа қарай таралған.
Олардың ашылымдары Қарабұтақ өзенінің оңжағалауы мен солжағалауында, Троицк
поселкесіен оңтүстік батысқа қарай Косистек өзенінің сағалық бөлігінде,
сонымен қатар осы ауданның солтүстік шекарасындағы Жақсы-Қарғалы өзенінің
оңжағалауында сақталған.
Көнелеу түзілімдерде шандин свитасының жыныстары терең шайылумен және
айқын бұрыштық үйлесімсіздікпен жатыр. Оның ең толық қимасы Төменгі Шанда
ауылынан оңтүстікке қарай 1 км жерде Шанда өзенінің оң тармағының
оңжағалауында бақыланады. Шандин свитасының негізінде мұндажақсы
жұмырланған ірі тасмалталардан және сирек қара кремнийлі тақтатастардың
қойтастарынан, туфтардан, кварцты альбитофирлерден, плагиоклазды
порфириттердің туфтарынан, кремнийлі жыныстардан, аркозды құмтастардан және
спилиттерден тұратын конгломераттар жатыр. Стратиграфиялық жоғары бір-
бірімен алмасып қабаттасқан негізгі құрамды туфтардың, порфириттердің және
әктастардың қабатшалары бар сазды-кремнийлі тақтатастар мен полимиктілі
құмтастар қабаты жатыр.
Бұл қимадан шығысқа қарай қуағаш свитасының кремнийлі жыныстарының
линзалары бар негізгі құрамды эффузивтер білінеді. Бұл эффузивтерде көбіне
эйфель кезеңінің брахиопод фаунасы бар кедертасты әктастардың шойтас
тәрізді денелері кездеседі. Басқа жерлерде шандин свитасының түзілімдері
нашар ашылған. Олардың бұрын тіршілік еткендігі туралы пікірді тек барлық
жерде брахиопода мен пелециподаның фауналарын құрайтын кедертасты
әктастардың шойтас тәрізді ашылымдары бойынша айта аламыз. Ірі сынықты
жыныстарда фауналар кездеспейді.
Әр жерлерде әктастарда Н.А.Штрейстің анықтағандарының арасынан
Н.И.Леоненок арқылы брахиоподалар жиналды: Atrypa arimaspus Eichw., A.
aspera (Schloth.), A. reticularis L., A. desquamatа Sow., A. comata Barr.,
A. granulifera Barr., Spirifer superbus Eichw., Stropheodonta phillipsi
Barr., Karpinskia conjugula Tschern., Camarotoechia matercula Barr.,
Chonetes verneuili Barr., Gypidula procerula Barr., Meristella turjensis
Grun. Жоғарыда келтірілген брахиопода түрлерінің көп бөлігі кобленц
ярусындағыдай, эйфель ярусында да кездеседі, ал spirifer superbus Eichw.
тек эйфель ярусына тән. Солтүстіктегі көрші ауданда бұл түзілімдер жоғарғы
эйфельдің чанчар свитасымен көмкерілген. Шандин свитасының қалыңдығы 650-
700 м-ге жетеді.
Жоғарғы бөлім
Егінді свитасының (D3eg) түзілімдері шектеулі таралған. Ашылым түрінде
олар Жақсы-Қарғалы өзенінің солжағалауындағы зилаир свитасының түзілімдері
арасында, сонымен қатар Үшбұлақ ауылының жанындағы Ақшат өзенінің
бастамасында кездеседі.
Жақсы-Қарғалы өзенінің солжағалауында егінді свитасының жаралымдары
кремнийлі жыныстардың жасылтым-сұр алевролиттермен алмасып қабаттасуымен
сипатталады. Сырттқы түрі бойынша бұл түзілімдер солтүстік аудандардағы
егінді свитасының фауналық сипатталған жыныстарымен өте ұқсас келеді.
Кремнийлі жыныстарда радиолярия қалдықтары көп мөлшерде болады:
Rhodosphaera sp., Xiphosphaera sp., Amphisphaera sp., Carpocphaera sp. және
басқа да пішіндер (Т.В.Иванованың жинақтары, Б.М.Садрисламовтың
анықтамалары). Бұл пішіндер жоғарғы девоннан бастап төменгі таскөмірге
дейін тігінен кең тараған.
Үшбұлақ ауылының ескі орнына жақын Ақшат өзенінің бастамасында,
өзеннің жағалық жарындағы бор түзілімдерінен төмен жоғарғы фамен ярусын
сипаттайтын Н.И.Леоненок арқылы (1955, 1953ж) табылған Posidonia venusta
Munst және Clymenia sp., қошқыл, жанғыш тақтатастар ашылады
(Б.П.Марковскийдің анықтамалары). Н.И.Леоненок өзі егінді свитасының
жоғарғы бөлігімен жасы бірдей деп есептейтін үшбұлақ тақтатастарын жоғарғы
девонның киин свитасына жатқызды. Бұл тақтатастардан оңтүстік-батысқа қарай
тектоникалық жапсардағы жоғарғы таскөмірдің оренбург ярусының құмтасты-
конгломератты жыныстары ашылады. Егінді свитасының қалыңдығы 250 м-ді
құрайды.
Жоғарғы девон – төменгі таскөмір жүйелері. Турне ярусы
Зилаир свитасы (D3-C1zl). Егінді свитасының үстінде Жақсы-Қарғалы мен
Шанда өзендерінің аралығында кең жолақпен қабаттасқан зилаир свитасының
қабаты үйлесімді жатыр. Ол шығыстан және батыстан жарылымдармен шектелген.
Свита бір-бірімен алмасып қабаттасқан алевролиттер, аргиллиттер, сирек –
құмтастар, конгломераттар және кремнийлі жыныстар ретінде көрініс береді.
Свитаның қимасында қабаттасу жазықтығы бойынша өсімдік детриттің сеппелері
бар жұқа қабаттастықпен ерекшеленетін сазтастар мен алевролиттер кездеседі.
Қабаттың барлығына жыныстардың жасылтым-сұр түсі тән. Полимиктілі, қабатты,
жұқадан ірі түйірліге дейінгі, өсімдік қалдықтарымен көмірленген құмтастар.
Оларға параллель қабаттастық бар болатын шар тәрізді және, құмтасты және
әксазды конкрециялар тән.
Зилаир свитасының түзілімдерінде фауналар кездеспейді. Жақсы-Қарғалы
өзенінің сол жағалауында қиманың төменгі бөлігінде Т.В.Иванова (1967ж) мен
Л.М.Полонинаның жинақтарынан фран ярусының жоғарғы жартысына тән тозаңды-
шаңды кешендер анықталды. Аумақтан солтүстікке қарай, зилаир витасының
жоғарылау горизонттарындағы Домбар өзенінде фамен ярусының тозаңды-шаңды
кешендері табылған (Розман, 1962). Свитаның жоғары жатқан түзілімдермен
қарым-қатынасы айқын емес.Батыс жағынан олар визенің кремнийлі жыныстарына
бастырмаланған. Бұл бастырма Жақсы-Қарғалы өзенінің солжағалауында
ұңғымамен қиылысқан.
Солтүстіктегі аудандармен ұқсастығы бойынша зилаир свитасының жасы
жоғарғы девон-төменгі таскөмір (турне ярусының төменгі бөлігі) деп
анықталады. Оның қалыңдығы 350 м-ден аспайды.
Таскөмір жүйесі
Таскөмір жүйесінің түзілімдері ауданның шығыс бөлігінде таралған. Оның
құрамында төменгі және жоғарғы бөлімдердің түзілімдері бөлінеді. Ортаңғы
бөлімнің шөгінділері кездеспейді.
Төменгі бөлім. Визе ярусы. Жоғарғы подъярус (C1v3)
Төменгі таскөмірдің қимасы Жақсы-Қарғалы мен Шанда өзендерінің
арасындағы қырқалар бедерінде жақсы сақталған түзілідерді құрайтын визе
ярусымен басталады. Ең оңтүстік бөлікте визе ярусының түзілімдері Шолақсай
мен Айдарлыаша өзендерініңбастамаларындағы жағалық жарда қайтадан шығады.
Барлық қашықтықта олар алмасатын мықты жұқа және қалың, көкшіл-сұр,
жасылтым-сұр және қошқыл кремнийлі және сазды-кремнийлі тақтатастардың
жолақты будасы ретінде және біртекті болып көрініс береді.
Линза және линза тәрізді қабатшалар түрінде жылтыр омырылымы бар қара
кремнийлі жыныстар кездеседі. Шолақсай және Айдарлыаша өзендеріндегі сазды-
кремнийлі тақтатастар жасылтым-сұр сазтастармен алмасып
қабаттасады(Хворова, 1939).
Аумақ көлеміндегі чанчар тақтатастарында органикалық қалдықтар
табылмады. Олардың кеш визе кезеңі солтүсіктегі Қызылшен жырасының оң жақ
беткейіндегі Қия өзенінің бастамасындағы ауданда В.Е.Руженцев (1966) арқылы
табылған және анықталған аимоноид негізінде орныққан. Онда тақтатастардан
жоғары үстінде ертесерпухов әктастары үйлесімді жатқан кешвизе аммониттері
бар әктастар жатыр. Кешвизе тақтатастарының қалыңдығы 200 м құрайды.
Серпухов ярусы. Төменгі подъярус (C1s1)
Визе ярусының сазды-кремнийлі тақтатастарының үстінде солтүстікте
Жақсы-Қарғалы өзенінен бастап оңтүстікте Шанда өзеніне дейін созылып жатқан
меридиональды қырқаларды түзетін әктастар үйлесімді жатыр. Шанды өзенінен
оңтүстікке қарай жоғарыда сипатталған визе тақтатастары сияқты әктастар
жолағы да мезозой түзілімдерінің астына жасырылған және тек Шолақсай өзені
аңғарында қайтадан ашылады.
Ашық сұр, қалың қабатты, берік әктастар микрокристалды кальциттен
тұрады, кейде сазды материал қоспасын құрайды. Жақсы-Қарғалы мен Шанды
өзендерінің аралығындағы әктастарда М.Ф.Богословскийдің анықтағандарының
арасынан Т.В.Иванова арқылы аммониттердің қоңды фаунасы жиналды:
Dombarocanites chancharensis Ruzn., Praedaraelites aktubensis Ruzh.,
Megapronorites sakmarensis Ruzh., Uralopronorites mirus Libr., Irinoceras
arcuatum Ruzh., Platygoniatites molaris Ruzh. және ерте серпуховтың бірінші
жартысына тән басқа да көптеген түрлері. Бұл түзілімдердің қалыңдығы 40 м
құрайды.
Ортаңғы таскөмір түзілімдері сияқты жоғарғы серпухов түзілімдері де
аудан көлемінде кездеспейді.
Жоғарғы бөлім. Гжель ярусы (C3g)
Гжель ярусының түзілімдері төменгі серпухов әктастарының ашылымдарынан
батысқа қарай жіңішке жолақ ретінде білінеді. Шығысынан олар бастырмамен
шектелген, ал батысынан оренбург ярусының шөгінділерімен көмкерілген. Гжель
ярусы екі горизонтқа бөлінеді – абзанов және зианчурин.
Абзанов горизонты (C3ab). Ауданның оңтүсік бөлігіндегі абзанов
горизонты түзілімдерінің түпкілікті ашылымдары тек қана Айдарлыаша және
Шолақсай өзендері бойынша белгіленген. Мұнда ол бастырма бойынша визе
ярусының сазды-кремнийлі тақтатастарымен жапсарласатын құмтасты-кремнийлі
жыныстардың біркелкі қабаты ретінде көрініс береді. Шанды және Жақсы-
Қарғалы өзендерінің аралығында абзанов горизонты серпухов әктастарынан
батысқа қарай жіңіке жолақ ретінде таралған. Цитологиялық ол мұнда
сазтастар мен әктастардың алмасып қабаттасуы ретінде көрініс береді.
Горизонттың негізінде әктасты цементі бар әр түрлі түйірлі, полимиктілі
құмтастар таралған. Құмтастар созылымы бойынша фузулинидтермен қаныққан
ұсақ гравелиттермен жиі алмасады. Әр түрлі жерлерде Я.И.Романюк пен
В.С.Лыков (1967ж) арқылы мұнда жиналынғандар: Protriticites cf.
subschwagerinoides Ros., Metapronorites cuneilobatus Ruzh.., Triticites
(Rauserites) stuckenbergi Raus., T. (R.) cf.pseudoarcticus Ros., Bradyina
cf, lepida Reitl. және т.б. Бұл фаунаны анықтаған В.И.Игонин мен
Н.А.Валееваның қорытындылары бойынша ол абзанов горизонтына тән болып
келеді. Горизонттың қалыңдығы созылымы бойынша күрт өзгереді, Шолақсай
өзенінде ол 265 м-ге жетеді.
Зианчурин горизонтының (C3zn) түзілімдері аумақтың үлкендеу
аудандарында таралған. Олар жыныстардың ірі сынықты құрамымен және созылымы
бойынша олардың үлкен фациальдық өзгергіштігімен абзанов горизонтынан
өзгешеленеді. Бұл кезеңнің ең оңтүстіктегі ашылымдары Айдарлыаша өзенінің
бастамасында бақыланады. Мұнда олар өсімдік қалдықтары мен малтатасты
әктастары бар көгілдір-сұр, қалың қабатты құмтастар ретінде көрініс береді.
Шолақсай өзенінің бастамасындағы қимада арасында Triticites текті
фузулинидтермен қаныққан аз қалыңдықты құмтас қабатшалары мен органогенді-
сынықты әктастары көп сазтастар кездееді. Солтүстікке қарай, Үшбұлақ
ауылына жақын Ақшат өзенінің бастамасында зианчури горизонты екі қабатқа
бөлінеді: төменгі – конгломератты-гравелитті және жоғарғы – құмтасты-
сазтасты. Шанды және Жақсы-Қарғалы өзендерінің аралығында зианчури
горизонтының фауналық сипатталған түзілімдер кездеспеді.
Зианчурин горизонтында әр жерлерден В.Е.Руженцев пен И.В.Хворова
(1950,1961) арқылы фауналар жиналынған. Айдарлыаша өзеніндегі аммониттерден
В.Е.Руженцев арқылы анықталғандар: Uddenites sakmarensis Ruzh., Aristoceras
chkalovi Ruzh., Prothalassoceras jaikense Ruzh., Glaphyrites submodestus
Ruzh. Айдарлыаша, Шолақсай және Ақшат өзендерінде жиналынған
фузулинидтерден анықталғандар: Triticites (Triticites) postarcticus Raus.,
Т. (Т.) molleri Thomps., Т. (Т.) noinskyi Raus., Triticites (Rauserites)
parvulus Schellw., T. (R.) cf. dictyophorus Ros. және т.б. Зианчурин
горизонтының максимальды қалыңдығы 745 м.
Оренбург ярусы (С3о)
Оренбург ярусының түзілімдері жер бетіне екі жолақ болып шығады.
Шығыста олар гжель түзілімдерінің даму аудандарынан батысқа қарай таралған,
ал батысқа қарай Белогор антиклиналінің осьтік бөлігін алып жатыр. Батыс
жақ құрылымдарда олар үлкен тереңдікке батады және тек терең ұңғымалармен
ғана ашылады. Барлық жерде олар төмен жатқан түзілімдерді үйлесімді
көмкеретін жетерліктей біркелкі құмтас-сазтасты қабат ретінде көрініс
береді. Айдарлыаша, Шолақсай, Орташа және Ақшат өзедерінің бассейніндегі
бұл жыныстарда В.Е.Ружнецев (1950) арқылы аммониттер (Neopronorites
carboniferus Ruzh., Glaphyrites rhymnus Ruzh.) жиналынған және анықталған
әксазды тасберіштер бақыланады.
Шанды және Жақсы-Қарғалы өзендерінің аралығындағы (шығыс жолақ)
оренбург ярусының негізінде кремнийлі жыныстардың тасмалталары бар
конгломераттар мен гравелиттер бақыланады. Жоғары көбіне сазтастардың
қабатшалары және сирек әктастардың қабатшалары бар құмтасты қабат жатыр.
Көп жерлерде құмтастар мен гравелиттерде В.С.Лыков пен Я.И.Романюк (1967ж)
арқылы арасында В.М.Игониннің анықтаған фузулинидтер табылған: Daixina
sokensis (Raus.), D. ruzhencevi Ros., D. cf . sakmarensis Ros.,
Pseudofusulina paragregaria Raus., Triticites (Jigulites) aff. intermedius
Ros., T. (J.) magnus Ros., Rugosofusulina cf. stabilis Raus. және т.б.
Ақтасты өзенінен солтүстікке қарай ярус қимасында гравелиттер мен
конгломераттардың қабатшалары бар құмтастар бар. Сонымен қатар, әсіресе
ярустың төменгі бөлігіне тән әктастар мен әксаздардың мөлшері ұлғаяды.
Белогор антиклиналінің әр жерлерінде құмтас қабатшаларында В.С.Лыков
(1967ж) арқылы В.М.Игониннің анықтаған фузулинидтер арасынан жиналынғандар:
Triticites (Jigulites) jigulensis Raus., T, (J.) schwageriniformis Raus.,
Daixina sokensis Raus., D. sakmarensis Ros., Fusulinella usvae Dutk.,
Quasifusulina cf . balaniformis Putr. және т.б. Осыдан М.Солодухо арқылы
анықталған аммоноидтер: Aristoceras appressum Ruzh., A. cf. chkalovi Ruzh.,
Marathonites uralensis Ruzh., Triticites (Triticites) irregularis Schellw.,
Т. (Т.) longissimoides Beede және т.б.
Белогор антиклиналінен батысқа қарай оренбург ярусының түзілімдері
Петропавл және Жылан антиклинальдеріндегі ұңғымалардың жанында ашылған.
Мұнда олар шаңды кешендермен сипатталған (Замаренов, 1962). Оренбург
ярусының қалыңдығы 700 м-ге жетеді.
Пермь жүйесі
Пермь жүйесінің түзілімдері аумақ көлемінде өте кең таралған. Олар
төменгі және жоғарғы бөлімдер ретінде көрініс береді.
Төменгі бөлім. Ассель ярусы
Бұл кезеңнің түзілімдері аумақтың шығыс бөлігінде дамыған. Олар қоңды
фузулинид фаунасын және сирек негізінде нақты екі горизонтқа (сюрен және
шихан) бөлінетін аммониттерді құрайды.
Сюрен горизонты (P1sr) арасында конгломераттардан сазтастарға дейінгі
барлық гамма жыныстар кездесетін терригенді түзілімдер ретінде көрініс
береді. Әктастар сирек кездеседі. Еврей горизонтының төменгі жартысы
әктастар қабатшалары бар сазтастармен және алевролиттермен қатталған.
Жоғарғы жартысында Шихан, Ақтасты және Александровтың енді шығарынды
конусын түзетін конгломераттар, гравелиттер және құмтастар кездеседі
(Руженцев, 1952; Хворова, 1961). Төмен жатқан оренбург ярусымен кейбір
литологиялық ұқсастықтарға қарамастан, ассель ярусының шекарасы аммониттер
мен фузулинидтердің фаунасы бойынша бөлінеді. Жақсы-Қарғалы, Айдарлыаша
және Табантал өзендері бойынша құмтастардың арасынан В.Е.Руженцев (1952)
арқылы аммониттердің мынадай басты түрлері жиналған және анықталған:
Glaphyrites angustilobatus Ruzh.., Prothalassoceras serratum Max.,
Eoasianites vodorezovi Ruzh., Artinskia kazakhstanica Ruzh. және т.б. Сюрен
горизонтының түзілімдерінде гравелиттермен, құмтастармен және
конгломераттар цементімен қаныққан ірі бақалшақтар бар швагериндер көп.
Басты болып табылатындар: Schwagerina vulgaris Scherb., Sch. shamovi
Scherb., Rugosofusulina kargalensis Raus., R. aktjubensis Raus.,
Pseudofusulina krotovi (Schellw.), P. gregaria Lee және т.б. Еврей
горизонтының қалыңдығы үлкен аралықта өзгереді, ауданның оңтүстігінде 280 м-
ден бастап, солтүстігінде 740 м-ге дейін.
Шихан горизонты (P1sh) конгломераттар, құмтастар, гравелиттер және
сазтастар ретінде көрініс береді. Литологиялық олардың еврей ярусынан көп
айырмашылығы жоқ, бірақ олар фузулинидтер мен аммониттердің фаунасы бойынша
ерекшеленеді.
Шихан горизонтының қимасында сюрен горизонтындағыдай екі ірі шөгінді
жиналу циклі бөлінеді. Төменгі циклге гравелиттер мен әктастардың
қабатшалары бар құмтасты-сазды түзілімдер сәйкес келеді. Шихан горизонтының
жабынында сюрен горизонтының ірі сынықты жыныстарының шығарынды конустарына
жиналған сазтастар мен алевролиттердің қабатшалары бар конгломераттар басым
дамыған.
Табантал өзеніндегі құмтастардың арасынан В.Е.Руженцев (1952) шихан
горизонтының аммониттерінің басты түрлерін анықтады: Juresanites primitivus
Max., Tabantalites bifurcatus Ruzh.
Барлық қалған аумақта шихан горизонтының түзілімдері фузулинидтің
қоңды фаунасымен сипатталған (Лнков, Романюк, Горшенин,1967ж), олардың
арасындағы бастылары болып табылатындар: Rugosofusulina moderata Raus.,
Schwagerina constans Scherb., Sch. sphaerica Scherb., Pseudoschwagerina
aktjubensis Raus., Pseudofusulina uralica (Krot.), Ps. sulcata Korzh. және
т.б. (С.Е.Розовская мен В.М.Игониннің анықтамалары). Шихан горизонтының
қалыңдығы оңтүстікте 40-120 м-ден бастап, солтүстікте 500 м-ге дейін
өзгереді.
Сакмар ярусы
Сакмар ярусының түзілімдері ассель ярусының түзілімдерінде үйлесімді
жатыр және жұқалау құмтасты-сазды жыныстардың жолақтарымен бөлінген ірі
сынықты түзілімдердің енді жолағына байланысты солтүстіктен оңтүстікке
қарай күрт фацияльды өзгерістерге ұшырайды. Қималардың көбінде сакмар
ярусының түзілімдері фауналық екі горизонтқа бөлінеді: тастуб және
стерлитамак.
Тастуб горизонтының (P1ts) түзілімдері Табантал, Айдарлыаша, Шолақсай,
Орташа өзендері бойынша және Шанды өзенінен солтүстікке қарай бақыланады.
Тастуб горизонтының қимасында әксаздардың конкрециялары бар сазтастар,
сирек құмтасты әктас қабатшалары бар полимиатілі құмтастар кездеседі. Сирек
емес құмтастар мен сазтастардың арасынан тасқа айналған древесиндердің
жиналуы бақыланады.
Аммониттер фаунасының ең бай жинақтары Шолақсай өзенінде И.В.Хворова
(1961) арқылы жасалған. В.Е.Руженцевтің анықтамалары бойынша мұнда
кездесетіндер: Juresanites kasakhorum Ruzh., Somoholites shikhanensis
Ruzh,, Paragastrioceras strigosum Ruzh., Synuraloceras carinatum Ruzh.
Фузулинидтердің жинақтары Шанды өзенінің бастамасында және Ақтасты өзені
бойынша Я.И.Романюк пен В.С.Лыков арқылы жасалған. Олардан Н.А.Валеева
арқылы (Қазан университеті) анықталғандар: Schubertella paramelonica Sul.,
Pseudofusulina declinata Korzh,, Ps. ischimbajevi Korzh., Textularia
gibbosa Orb., Palaeotestularia simplex Moroz және т.б. Тастуб горизонтының
қалыңдығы аумақтың оңтүстігінде 100 м-ден бастап, Айдарлыаша өзенінде 320 м-
ге дейін өзгереді.
Стерлитамак горизонтының (P1st) түзілімдері созылымы бойынша күрт
фациальды өзгерістерге ұшырайды. Оңтүстікте, Табантал өзені бойынша олар
көбіне сазтастардың қабатшалары бар құмтастар ретінде көрініс береді.
Айдарлыаша өзенінде полимиктілі құрамды құмтастармен және гравелиттермен
алмасып қабаттасатын диаметрі 0,5 м-ге дейінгі әктастар қойтастары бар ірі,
полимиктілі конгломераттар кездеседі (айдарлыаша шығарынды конусы). Қарғалы
синклиналінің батыс қанатында В.Е.Руженцев арқылы құмтастарда осы
горизонтқа жататын аммониттер табылған және анықталған: Sakmarites
ajdaralensis Ruzh., Medlicottia semota Ruzh., Metalegoceras gerassimovi
Ruzh және т.б.
Шолақсай мен Орташа өзендері бойынша радиолярия қалдықтарын құрайтын
доломиттің жұқа қабатшалары (0,3 м-ге дейін) бар сазтастар басым таралған.
Бұл қимада құмтастар бөлек қабатшалар түрінде кездеседі. Ақшат және Ақтасты
өзендерінің бастамасында жұқа сынықты түзілімдер Ақтасты шығарынды конусын
түзетін ірі сынықты жыныстардың жолағымен қайтадан ауысады. Мұнда сондай-
ақ, сазтастардың қабатшалары бар конгломераттар, гравелиттер және құмтастар
кездеседі. Ақтасты шығарынды конусынан солтүстікке қарай стерлитамак
горизонты сазтастармен, алевролиттермен, сирек құмтастармен және
әктастармен қатталған. Ақтасты өзенінің оңжағалауында құмтастарда
В.Е.Руженцев (1952) арқылы аммониттер жиналған және анықталған:
Neopronorites tenuis (Каrр.), Sakmarltes inflatus Ruzh., Metalegoceras
noinskii Ruzh. және т.б.
Стерлитамак горизонтының қалыңдығы 100 м-ден 390 м-ге дейін өзгереді.
Максимальды қалыңдығы Айдарлыаша өзенінде белгіленген.
Артин ярусы. Төменгі подъярус (P1a1)
Төменгі артин подъярусының түзілімдері де созылымы бойынша күрт
фациальды өзгереді. Аумақтың оңтүстігінде Сугерсай, Ащысай және Табантал
өзендері бойынша төменгі артин подъярусы доломиттердің жұқа қабатшалары бар
құмтасты-сазды түзілімдері ретінде көрініс береді. Конгломераттар мен
гравелиттер бөлек аз қалыңдықты қабатшалар түрінде кездеседі.
Солтүстікке қарай, Айдарлыаша өзенінің сол жақ жағалауы бойынша,
подъярус негізінде бір-бірімен алмасып қабаттасатын фузулинид
бақалшақтарымен қаныққан сазтастар мен әр түрлі түйірлі, полимиктілі
құмтастар будасы жатыр. Подъярустың ортаңғы бөлігі мұнда құмтастар мен
сазтастар қабатшалары бар полимиктілі құрамды конгломераттармен және
гравелиттермен қатталған. Қима алмасып қабаттасатын сазтастар мен
құмтастардың будасымен қосылады. Подъярустың қалыңдығы мұнда 730 м-ге
жетеді, ал Қарғалы синклиналінің шығыс қанатында 180 м-ге дейін қысқарады.
Жаман-Қарғалы өзенінің оң және сол жағалауларында подъярус қимасының
барлығы доломитті-құмтасты-сазтасты қабат ретінде, ал Шолақсай мен Орташа
өзендері бассейнінде гравелиттер мен ұсақ малтатасты конгломераттардың аз
қалыңдықты қабатшалары бар құмтасты-сазтасты жыныстар ретінде көрініс
береді. Солтүстікке қарай, Ақтасты өзені бассейніндегі қимада
конгломераттар, гравелиттер және массивті, ірі түйірлі құмтастар қайтадан
шығады. Бұл ірі сынықты материал аудан бойынша сакмар ярусының Ақтасты
шығарынды конусына ұқсас келеді. Грязнушка өзенінің бастамасында ірі
сынықты түзілімдер гравелиттердің бөлек қабатшалары бар құмтастармен және
сазтастармен алмасады.
Белогор антиклиналінен батысқа қарай төменгі артин подъярусының
түзілімдері Солтүстік-Петропавл, Жылан және Ақтөбе-Бестамақ
антиклинальдеріндегі терең ұңғымалардың жанынан ашылған. Көрсетілген
жерлерде олар алмасып қабаттасатын сазтастардың, құмтастардың, сирек
гравелиттердің біркелкі қабаты түрінде көрініс береді (Замаренов, 1962).
Подъярустың ашылған бөлігінде әр жерлерде В.Е.Руженцев (1956) арқылы
төменгі артин подъярусының келесі басты амоноидеилері жиналған және
анықталған: Aktubinskia notabilis (Ruzh.), Popanoceras tschernowi Max.,
Neoshumardites triceps Ruzh., Paragastrioceras tchernovi Ruzh., P.
artolobatum Ruzh., Uraloceras involutum (Voin.). Бұл түзілімдерден
фузулинидтер анықталған: Pseudofusulina urasbajevi Raus., Ps.
paraconcavutas Raus., Ps. concavutas Viss. Подъярустың қалыңдығы 180 м-ден
785 м-ге дейін өзгереді.
Жоғарғы подъярус (P1a2)
Аумақтың ең оңтүстігінде, Сугирсай өзені бойынша жоғарғы артин
подъярусы фузулинидтермен және өсімдік қалдықтарымен қаныққан, нашар
іріктелген конгломераттардың, гравелиттердің және құмтастардың қалың
қабатты сериясы ретінде көрініс береді.
Айдарлыаша өзенінің меридиональды ағысынан батысқа қарай олар
В.Е.Руженцевтің (1956) мәліметтері бойынша Қарғалы-Табанталдық қойнауды
түзетін құмтасты-сазды және карбонатты түзілімдермен алмасады.
Жаман-Қарғалы өзенінен солтүстікке қарай құмтасты-сазды және
карбонатты түзілімдер сакмар және ерте артин кезеңдерінен жалғасқан Ақтасты
шығарынды конусын түзетін гравийлі-малтатасты жыныстар жолағымен алмасады.
Грязнушка өзенінен солтүстікке қарай гравийлі-малтатасты түзілімдер
Александровтық қойнауды түзетін құмтасты-сазды және карбонатты
шөгінділермен алмасады. Қарғалы-Табантал қойнауынан айырмашылығы, мұнда
арасында созылымы бойынша сыналанатын цефалоподалармен қаныққан
доломиттердің қалың қабатшалары кездесетін құмтасты-сазды түзілімдер
кездеседі.
Жоғарғы артин түзілімдері Жылан антиклиналінің оңтүстік жалғасындағы,
сонымен қатар Батыс-Ақтөбе және Ақтөбе-Бестамақ антиклинальдеріндегі терең
ұңғымалардың жанында ашылған. Мұнда олар жалпы алғанда подъярустың ашылған
бөлігіне тән сол литологиялық құрамын және сол фацияльдық өзгерісті
сақтайды (Гусев, Богатырев және т.б., 1967). Ірі сынықты жыныстардың
құрамында сирек фузулинид бақалшақтарынан басқа фауна болмайды.
Аммоноидтың, бактритоидтың және пелециодалардың ең бай кешендері Жаман-
Қарғалы өзенінде, сонымен қатар Желтау тауында да кең таралған әктасты
доломиттерге ұштасқан. Бұл жерден В.Е.Руженцев (1956) арқылы анықталғандар:
Neopronorites permicus (Tcher.), Medlicottia orbignyana (Vern.), Sakmarites
vulgaris (Karp.), Metalegoceras evolutum (Han.), M. tchernyschewi (Karp.),
Paragastrioceras ellipsoidale (Fred.), P. rauserae Ruzh., P. karpinskii
(Fred.), Waagenina subinterrupta (Krot.), Popanoceras sobolewskyanum
(Vern.) және т.б.
Подъярус қалыңдығы 70 м-ден 700 м-ге дейін өзгереді.
Күнгір ярусы
Күнгір ярусының түзілімдері кең таралған. Олардың ең шығыс ашылымдары
Белогор антиклиналінің (артин маңы жолағы) батыс қанатын бойлай жіңішке
жолақпен білінеді. Бұл жолақтан батысқа қарай олар жастау түзілімдердің
астына батады және антиклинальды құрылымдарды күмбезінде жер бетіне шығады.
Күнгір түзілімдерінің стратиграфиялық бөлшектенуі негізіне
палеонтологиялық критерий қойылған В.М.Игонин мен А.К.Гусевтің (1967,
1964ж) схемасы бойынша жүргізілді. Осы схемаға сәйкес жікқабат көлемінде
екі свита бөлінеді: төменгі – желтау және жоғарғы – абзаль.
Желтау свитасы (P1zl). Желтау свитасының ең толық қимасы Желтау
тауынан батысқа қарай Жақсы-Қарғалы өзенінің оң жақ жағалауында В.М.Игонин
(1964ж) арқылы сипатталған. Мұнда 5 буда бөлінеді (төменнен жоғары қарай):
1) Алмасып қабаттасатын құмтастар, сазтастар және сирек әктастар
ретінде көріңіс беретін, сазды-құмтасты. Оның негізінде
жоғарғы артин подъярусының страматолитті әктастарының
сынықтары және брекчия жатыр. Қалыңдығы - 79,7 м.
2) Аз қалыңдықты жұқа тақталық әктастармен және сирек
алевролиттермен алмасатын сазтас қабатшаларынан тұратын,
карбонатты-сазды. Қалыңдығы - 85,5 м.
3) Аз қалыңдықты сазтас қабатшалары бар жасылтым-сұр, ұсақ
түйірлі, полимиктілі құмтастар ретінде көрініс беретін, сазды-
құмтасты. Қалыңдығы - 42 м.
4) Сирек әктас қабатшалары бар сазтастардың қабаттасуымен
көрініс беретін, карбонатты-сазды (сугирсай). Қалыңдығы -
37,7 м.
5) Аз қалыңдықты сазтас қабатшалары бар құмтастар ретінде
көрініс беретін, сазды-құмтасты. Қалыңдығы - 193,4 м. Артин
маңы жолағының басқа ашылған бөліктерінде бөлек будалар
желтау свитасының қимасынан түсіп қалады немесе қалыңдығы
қысқарады.
Күнгір түзілімдері Ақтөбе қаласының меридианынан батысқа қарай
А.К.Замареновтың (1962) күнгір ярусы қимасының ерекше ақтөбелік типіне
жатқызған маңызды галогендік фация ретінде көрініс береді. Барлық
қалыңдықта олар Подгорный, Батыс-Ақтөбе және Ақтөбе-Бестамақ
антиклинальдеріндегі терең ұңғымалармен ашылған. А.К.Замареновтың (1962)
мәліметтері бойынша, кунгурдың негізінде бұл қатпарларда барлық жерде
құмтастар мен сазтастар қабатшалары бар сұр ластанған ангидриттер ретінде
көрініс беретін сульфатты-терригенді буда таралған. Әр жерде трений
брекчиялары бақыланады. Лодгорный антиклиналінде бұл түзілімдермен
сазтастармен, құмтастармен және ангидриттермен қабаттасатын полигалиттің
қалың қабатшалары байланысты. Желтау свитасының қалыңдығы артин маңы
жолағында 438 м-ге жетеді.
Әр жерлерде артин маңы жолағының желтау свитасында В.М.Игонин арқылы
ұсақ фораминиферлер мен пелеципода фаунасы жиналған және сипатталған. Бұл
түзілімдерден фораминиферлер: Hyperamminа hirdothyra sintasensis Igon.,
Globivalvulina aff, bulloides Brady, Nodosaria cf. incelebrata Gerke,
Protonodosaria proceraformis Garke, Frondicularia (Frondicularia) reliqua
Gerke; қостұстамалы моллюскалар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Ақтөбе облысының Ақтөбе қаласы ауданында
орналасқан Ақшат-1 құрылыс тасы (әктас) кенорны Романюк Я.И. және тағы
басқалардың 1961-62 жылдары жүргізген геологиялық түсіру жұмыстары
нәтижесінде анықталған.
Ақшат-1 кенорнында жүргізілген іздеу жұмыстарының нәтижесі бойынша
қаралып отырған аумақ жыныстардың құрамы және тау-кен-геологиялық шарттар
бойынша құрылыс тасы үшін перспективті деп қарастырылады.
Ауданда көптеген геологиялық зерттеулер, оның ішінде: 1:50000
масштабтағы геологиялық түсіру жұмыстары, 1:200000 масштабтағы
гидрогеологиялық түсірулер және әртүрлі пайдалы қазбаларды іздеу мен барлау
бойынша жергілікті жұмыстар жүргізілген.
Дипломдық жобаға қажет геологиялық мәліметтер диплом алды өндірістік
тәжірибе барысында жиналды. Жобаның негізгі мақсаты Ақшат-1 әктас
кенорнының өнеркәсіптік маңызын айқындап, С1 және С2 категориялары бойынша
қор есептеу болып табылады.
Дипломдық жоба көлемі 96 жазба беттен және 4 сызба материалынан, 10
кестеден тұрады.
1 Ауданның географиялық-экономикалық сипаттамасы
Сипатталып отырған аудан әкімшілік жағынан Ақтөбе облысына кіреді және
мына координаталармен шектеледі: 50°00'-50°40' с.е. және 57°00'-58°00' ш.б.
(1-сурет)
Географиялық жағынан аумақтың көп бөлігі Ораласты үстіртінде
орналасқан. Ауданның солтүстік-шығыс бөлігін ауданның шығыс шекарасында
абсолютті биіктігі 453 м-ге жететін Ор-Елек көтерілімінің жиегі алып жатыр.
Бұл Ұсақ шоқыдан батыста әртүрлі биіктіктермен тізбек бедерлері дамыған,
438-360 м биіктікке дейін жетеді.
Елек өзенінің аумағында абсолютті биіктіктер 203 м-ден аспайды.
Ауданның басты су артериясы көптеген ағыны бар Елек өзені болып табылады.
Оның ішіндегі ірілері – Жақсы-Қарғалы, Жаман – Қарғалы, Есет және Табантал.
Көбіне ұсақ ағындар Сазды, Тамды, Жіңішке және Байбақты өзендерімен бағыт
алып жатыр. Өзендердің қоректенуі атмосфералық жауын шашын-есебінен және
жер асты сулардың қатысуымен жүзеге асады. Көбінесе толық сулы, яғни үнемі
тұрақты ағысты жыл ішіндегі Елек және Жақсы–Қарғалы өзендері болып
табылады. Жаз уақытында олар қатты азаяды. Олардың ағындары толығымен
құрғап, жеке бөліктерге бөлінеді.
Ауданның климаты шұғыл континенттік, ыстық құрғақ жазымен және аз
қарлы суық қыстарыменен ерекшеленеді. Қаңтардың орташа температурасы
-15,7°, шілде +22,5°. Ауданның климатына шұғыл тәуліктік температуралар
тербелістері, қатты желдер, кейде жазда шаңды борандар, ал қыста – қарлы
борандар тән. Жылдық жауын-шашынның мөлшері 83-тен 416 мм-ге дейін
тербеледі, ал орташа көпжылдық мәліметтер бойынша 252 мм-ге тең.
Ауданның ашылымдары біртекті емес. Көбінесе жақсы табиғи ашылымдары
Жақсы-Қарғалы, Жаман-Қарғалы және Табантал өзендерінің оң жақ бөлігіндегі
жағалауы болып табылады. Бұл жерде мезазой және палеозой түзілімдерінің
қабатты қималарын бақылауға болады. Беттің қалған аумағы мардымсыз
қалыңдықты төрттік түзілімдерімен көмкерілген.
Өсімдік жамылғысы климаттық жағдайлар мен жер бетінің тау жынысына
тікелей байланысты орнласқан. Өзен аңғары мен олардың беткейлерінде ағаш
өсімдігі дамыған: қарағай, қайың, т.б. Суайрық жер бөлікшелерінде олардың
беткейлері көбінесе құрғақ дала ретінде көрініс береді.
Аумақ Ақтөбе облысының көпелді мекені болып келеді. Мұнда Ақтөбе
қаласы және ірі ауылдар орналасқан: Новоросийское, Родниковка,
Петропавловка, Александровка, Жыланды, Белогор, Благодарный, Шибаевка және
көптеген колхоз, совхоз фермалары бар.
Ауданның оңтүстік-батыс бөлігін Москва-Ташкент теміржол магистралі
қамтып жатыр. Оңтүстік–батыстан солтүстік-шығысқа қарай Ақтөбе–Орск грунт
жолы өтеді, ал батыстан шығысқа қарай Ақтөбе-Қарабұтақ жолы алып жатыр.
Көбіне құрғақ мезгілден көшуге қажет грунт суларының жүйесі жақсы дамыған.
Елді мекенде көбіне орыстар, қазақтар, украиндер, татарлар, немістер
және басқа халықтар тұрады. Ауылдағы елді мекен тұрғындарының негізгі ісі
жер және мал шаруашылықтары. Облыс орталығының тұрғындары өндірістік
өнеркәсіп және мемлекеттік ұйымдар жұмысымен шұғылданады.
1- сурет. Ақшат-1 кенорнының шолу картасы
2 Бұрын жүргізіліп кеткен жұмыстарға шолу және оларды талдау мен
бағалау
Ең алғаш ауданның геологиясы туралы 1860 жылғы Н.А.Северцов,
И.Г.Борщов пен 1904-1913 жылғы Н.Н.Тихонович қалдырған жазбаларда
сипатталған және қазіргі кезде тек тарихи маңызға ие.
1929 жылдары мұнай, фосфорит, көмір іздеу жұмыстарына қарай жалпы
жоспарлық және жүйелік зерттеулер басталды.
Ауданның зерттеу жұмысына өзіндік үлес қосқан В.Е.Руженцев болатын. Ол
1930 жылы Табантал ауданында мұнай ашылымдарын анықтаған болатын.
В.Е.Руженцев Орал алды Ақтөбе маңында ірі зерттеулер нәтижесінде
стратиграфия бойынша жаңа жоғарғы палеозой мәліметтері мен тектоникасын
және 1:100000 масштабты ауданның геологиялық картасын құрастырған болатын.
1933 жылы ВНИГРИ тапсырмасы бойынша мұнайлылық құрылымын іздеу
барысында аумақтың солтүстік-батыс бөлігін П.И.Климов, Д.И.Лукьянычев
1:50000 масштабта түсірген болатын.
1940 жылы П.И.Климов 1:50000 масштабта Ақтөбе ауданында геологиялық
түсірулер жұмыстарын жалғастырады. Бір уақытта ауданның батысына және
оңтүстігіне қарай 1:50000 масштабта Е.Н.Соколованың басшылығымен
геологиялық түсіру жұмыстары жүргізілген.
1941-1942 жылдары Бестамақ ауылынан шығысқа қарай Табантал бассейнінде
С.А.Скутина (1944) басқарған комплексті геологиялық-геофизикалық жұмыстары
жүргізілді.
1945 жылы Н.И.Леоненок 1:50000 масштабта ауданның солтүстік–шығыс
бөлігінде геологиялық түсіру жұмыстарын жүргізген болатын. Осы жылы Ақтөбе
қаласынан оңтүстік–шығысқа қарай В.И.Елисеев, ал оңтүстік-батыс бөлігінде
П.И.Климов геологиялық түсірулер жүргізген.
1944-1946 жылдары ең алғаш рет П.И.Климов, Н.И.Леоненок және
В.Е.Руженцев аумаққа 1: 200000 масштабта геологиялық карта құрастырған
болатын. Қазіргі уақытта олар ауданның пайдалы қазбасы мен геологиясы
жайлы көп мәліметтерге сай емес.
1947 жылы зерттелген аумақтың солтүстік бөлігінде Е.И.Платонова мен
орталық бөлігінде В.С.Сафаровтың басқаруымен 1:100000 масштабта бұрын
құрған геологиялық картасын анықтауда және күнгір мен жоғарғы пермь
түзілімдерін тереңірек зерттеу үшін геологиялық түсіру жұмыстары
жүргізілген. Бірақ бұл жұмыстар пермь түзілімдері жайлы аз мәлімет берді.
1947-1949 жылдары Жақсы-Қарғалы өзен бассейнінде В.И.Елисеев
көмегімен аллювиальді түзілімдердің нақты зерттеуі мен шлихты сынамалау
жұмыстары жүргізілген.
Ал триас және юра түзілімдерін зерттеуде Э.А.Копытованың жұмыстары
маңызды рөл алады. Ол осы түзілімдерді алғаш рет палиналогиялық
зерттеулерге негіздей отырып, свиталарға жіктейді.
1949-1951 жылдары ауданда бұрын жүргізілген 1:50000 масштабтағы
геологиялық картаны Х.С.Розман, Р.А.Сегедин, Н.И.Леоненок толықтыру
жұмыстарын жүргізген. Нәтижесінде Кемпірсай ауданының 1:50000 масштабтағы
геологиялық картасы құрастырылған болатын және ауданың гелогиялық құрылысы
мен пайдалы қазбасы жайлы мәліметтер алынған болатын.
1950 жылы А.П.Бархотинаның көмегімен ауданның негізгі бөлігі 1:200000
масштабтағы жер үсті магнитометриялық түсірулермен көмкерілген болатын.
1949 жылдан бастап ауданның батыс бөлігіндегі антиклинальдерде
сейсмикалық зерттеулер жүргізілген, нәтижесі Т.С.Дюсенгалиев пен
В.П.Данилин жұмыстарында айқын көрсетілген.
1950-1958 жылдары бұл антиклинальді қатпарларда Ақтөбе мұнайбарлау
құрылымдық-іздеу және барлау жұмыстары жүргізілген. Бұл зерттеулер
нәтижесінде Жыландыда мұнай және Петропавл антиклинальді қатпарларында газ
ашылған.
1951-1953 жылдары игерімдік ұңғыма бұрғылау жұмыстары қаланың
өндірістік мекемелерін сумен қамтамасыз ету мақсатында жүргізілген.
Өндірістік ұлғаюмен Ақтөбедегі тұрғын-коммунальді құрылыста және ауданның
берілген шегінде тұрғын пункттерінде 1952 жылы іздеу және барлау жұмыстары
жүргізілген. Нәтижесінде ірі құрылыстық материалдар кенорындары ашылған:
құрылыстық құмдар, гипстер, әктастар, құмды-гравий қоспасы.
1954-1958 жылдары А.К.Замаренов кернді терең ұңғымаларда зерттеу
негізінде жоғарғы палеозой түзілімдерін антиклинальді қатпарларға жіктейді
және В.Е.Руженцева, И.В.Хворова мәліметтері бойынша фациялдық талдау
береді.
1960 жылы ауданның оңтүстік–шығыс бөлігінде В.В.Иванов 1:50000
масштабта жер үсті радиометриялық жұмыстары және геологиялық түсірулер
жүргізілген. Бұл мәліметтер нақты нағыз картаны құруға қолданылған болатын.
Осы жылдары да Ақтөбе қаласының маңында В.М.Бабусенко электробарлау
жұмыстарын жүргізген. 1960-1961 жылдары М.Г.Патрихаличев, В.М.Дмитров
зерттеуімен барлық аумақ 1:200000 масштабта гидрогеологиялық түсірумен
көмкерілген болатын. 1960 жылдан бастап Ақтөбе маңында жерасты суларының
шығу көздерін іздеу-барлау жұмыстары жүргізілген. Бұл жұмыстар нәтижесі
Ю.В.Архидьяконский, Баранниковтың есепнамаларында толықтырылған.
1961-1963 жылдары Я.И.Романюк, А.П.Добровольский, ал 1962-1963 жылдары
В.И.Железко, О.В.Кульчицкий зерттеулері нәтижесінде ауданның батыс және
оңтүстік бөлігінде 1:50000 масштабта геологиялық түсірулермен көмкерілген.
Бұл зерттеулер нәтижесінде пайдалы қазба кенорындары ашылған және жаңа
стратиграфиялық, тектоникалық мәліметтері алынған.
1961-1963 жылдары ауданның солтүстік–шығыс бөлігінде іздеу жұмыстары
жүргізілген. Бұл зерттеулерден мыстың кенбілінімдері анықталған және
1:25000 масштабтағы сұлбалық геологиялық карта құрастырылған болатын.
1961-1963 жылдары А.К.Гусев басқаруымен жоғарғы палеозой
түзілімдерінің стратиграфиясы бойынша тақырыптық жұмыстары жүргізілген. Осы
мәліметтер жинағы алғаш рет Орал алды Ақтөбенің палеонтологиялық негіздеуге
және күнгір ярусы мен жоғарғы пермьді подъярустарға жіктеуге мүмкіндік
туғызады.
1963 жылы В.А.Лобанчук ерте ашылған Сазды және Бұтақты бөлікшелерінде
керамзитті шикізатқа, аглопоритті шикізатқа Ақтөбе кірпіш зауытында және
Александров бөлікшесіндегі доломиттерге іздеу-барлау жұмыстарын жүргізген.
1964 жылы А.К.Волошко көмегімен аумақта геофизикалық жұмыстардың
интерпритация мәліметтері бойынша тақырыптық жұмыстары аяқталған. Бұл
мәліметтер геологиялық карта және пайдалы қазба картасын құрастыруда
қолданылған.
1964-1965 жылдары В.С.Лыков ауданның шығыс бөлігінде іздеу-түсірулер
жұмыстарын жүргізді.
Сонымен, аумақтың солтүстік–шығыс бөлігінен басқа барлық ауданы нақты
геологиялық картамен қамтамасыз етілген.
3 Ауданның геологиялық құрылысы
3.1 Стратиграфиясы
Бұл аумақ Орал қатпарлы жүйесінің әр түрлі құрылымдық-фациалдық
белдемдерін кіріктіреді. Мұнымен сипатталып отырған ауданның батыс және
шығыс бөліктерінің геологиялық құрылысының өте күрделілігі және палеозойлық
түзілімдерінің әртүрлілігі түсіндіріледі. Мезозойлық және кайнозойлық
түзілімдердің кішкене қалыңдығы мен мезозойға дейінгі қабат қалыңдығын
салыстырғанда, геологиялық карта тек мезозойға дейінгі жаралымдардың
стратиграфиялық бағанасын қамтиды.
Ауданның геологиялық құрылысында әртүрлі жыныстар таралған. Көнелеу
кешен аумақтың шығыс бөлігінде дамыған. Ол протерозойдың метаморфталған
жыныстарынан, кембрийдің, ордовиктің, силурдың және девонның шөгінді және
вулканогенді жаралымдарынан тұрады. Бұл жыныстар кешенінің барлығы қатты
дислокацияланған және негізді және ультранегізді құрамды ұсақ
интрузиялармен бөлінген. Батыстан төменгі және ортаңғы палеозой жыныстары
аймақтық бастырмамен шектелген. Жарылымнан батысқа қарай таскөмір мен
пермьнің шөгінді жаралымдарымен қатталған сызықты қатпарлар жолағы дамыған.
Палеозойлық кешен зерттелген аумақтың оңтүстік жартысы мен батысында
таралған мезозой түзілімдерімен үйлесімсіз көмкерілген.
Протерозой. Жоғарғы бөлім. Каялин свитасы. Төменгі подсвита (Pt3kl1)
Жақсы-Қарғалы өзенінің жоғарғы ағысындағы (ауданның солтүстік-шығыс
бөлігі) ауданы бойынша үлкен емес бөліктерінде арасында хлоритті, биотит-
серицит-кварцты, серицит-кварцты, серицит-хлоритті тақтатастар таралған
қарқынды метаморфталған жыныстар ашылған. Бұл жыныстардың барлығына
компоненттері параллель орналасқан жолақты, жолақты-тақтатасты бітімдер
тән. Амфибол-биотитті плагиогнейстер мен кварциттер бағынышты рөлге ие.
Түзілімдер орнықпаған. Ордовиктің эффузивтері олардың үстінде терең
шайылумен және үйлесімсіз жатыр. Сипатталған қабат С.С. Горохов (1963)
бойынша жоғарғы протерозойдың қаратау сериясының құрамына кіретін Оралтау
жотасының ақбиік свитасымен Кемпірсай антиклинорийінің төменгі аялин
подсвитасымен параллель жатыр. Подсвита қалыңдығы 750-800 м. Шығысынан
көрші аудандағы толығырақ қималарда оның қалыңдығы 1500 м-ге жетеді.
Кембрий жүйесі. Жоғарғы бөлім (Є3)
Ақай қабаты (Є3ak). Сипатталып отырған ауданның шығыс шекарасын бойлай
Бұтақ өзенінің үстінде шартты кеш кембрийлік ақай свитасының Н.И.Леоненок
(1955) арқылы белгіленген бір бөлігін құрайтын метаморфталған эффузивтер
қабаты енсіз субмеридианальды жолақпен таралған.
Ақай қабаты арасында туфты құмтастар, туфтар және филлиттенген сазды
тақтатастар бар диабаздар мен диабазды порфириттер кездесетін қара және сұр
жасыл қатты тақтатасталған және өзгерген негізді құрамды эффузивтермен
қатталған. Диабаздар бластоофитті құрылымға және тақтатасты бітімге ие.
Моноклинді пироксен олардың ішінде тұтасымен мүйіз алдамшы немесе хлорит
пен эпидот түрінде орын басады. Шығыс жақ ауданда көнелеу жынысты бұл
қабаттың да жапсары тектоникалық болып келеді. Негізгі қабатта да, қабат
жамылғысында да бұрыштық үйлесімсіздік болжанады.
Ақай қабаты шартты түрде жоғарғы кембрийге жатады. Мұндағы жыныстар
жоғарғы протерозойдың каялин свитасының қатты метаморфталған жыныстарынан
айрықшаланады. Олардың ордовиктің вулканогендік жыныстарынан айырмашылығы
аз байқалады. Қабат қалыңдығы 400 м.
Ордовик жүйесі (О)
Ордовик жүйесіне палеонтологиялық сипатталған төменгі бөлім
түзілімдері және тремадок пен арениг ярустарының трилобит фаунасы бар
эффузивті және туфогенді жыныстар қабаты жатады. Ортаңғы бөлімге косистек
свитасы жатады.
Төменгі бөлім. Тремадок ярусы
Кидрясов свитасының (O1kd) түзілімдері шектеулі таралған. Бөлек ашылым
түрінде олар Қызылтам ауылынан солтүстікке қарай 0,8 км-де Жақсы-Қарғалы
өзенінің сол жақ жағалауында, сонымен қатар Косистек және Қарабұтақ
өзендерінің оң жақ жағалауында кездеседі.
Көрсетілген пункттердің бәрінде біртекті жасылтым- және қара-сұр
полимиктілі, басымырақ ұсақтүйірлі, кейбір жерлерде қия жұқа қабатты
құмтастар ашылады. Олардың арасынан Косистек пен Қарабұтақ өзендері бойынша
көптеген әктасты құмтастардың конкрециялары кездеседі. Құмтастардың
кластикалық материалы негізінен кварц пен дала шпатының (альбит және
калийлі дала шпаты) сынықтары болып келеді. Кварциттің, кремнийлі
жыныстардың және серицит-кварцты тақтатастардың сынықтары аздап кездеседі.
Сирек цирконның, гранаттың, эпидоттың, цоизиттің және хромиттің түйірлері
кездеседі. Жыныстың 10-15%-ын құрайтын цемент биотит қабыршақтары мен темір
қышқылдары, сирек кальцит ретінде кездеседі.
Қарабұтақ өзенінің оң жақ жағалауындағы кидрясов свитасының қимасында
қалыңдығы 5 м-ге дейін негізгі құрамды эффузивтер қабатшалары, сонымен
қатар сазды тақтатастар мен аргиллиттердің қабатшалары білінеді. Косистек
өзенінің сағасынан солтүстік-батысқа қарай 1,5 км қашықтықтағы Жақсы-
Қарғалы өзенінің сол жақ жағалауында Я.И. Романюк арқылы құмтастарда
брахиоподалар жиналған: Alimbella armata Andr., Tritoechia lermontovae
(Lessn.), Lingula sp. (О.Н.Андрееваның анықтамасы). Косистек өзенінің оң
жақ жағалауында Н.И.Леоненок арқылы (1955; Розмин, Сегедин, Леоненок,
1952ж) Andesaspis argentinensis Kobayashy трилобиттері (Е.А.Балашованың
анықтамасы) мен Siphonotreta latisiphonalis Andr., Acrothyra kidriassensis
Andr., Eoornis ex gr. remnicha Winch., Porambonites auritulis Andr., Obolus
sр. және т.б. брахиоподалар (О.Н.Андрееваның анықтамасы) жиналған. Бұл
фауна Швецияның эулома-ниобе белдеміне, тремадок ярусына жатады. Аумақтың
шығысында бұл түзілімдердің арасында кеш тремадоктың да фаунасы кездеседі.
Кидрясов свитасының қалыңдығы 300 м-ге жетпейді.
Төменгі-ортаңғы бөлімдер
Қуағаш свитасының (O1-2kg) түзілімдері ауданның солтүстік-шығыс
бөлігінде субмеридиональды шайылудың екі жолағы түрінде көрініс береді. Ол
кидрясов свитасының түзілімдерінде трансгрессивті жатыр, ал көнелеу
жыныстарда – бұрыштық үйлесімсіздікпен жатыр.
Жақсы-Қарғалы өзені бойының меридиональды бөлігіндегі батыс жолақта
диабаздар, диабазды порфириттер, спилитадалар, туфтар, альбитофирлер және
сирек кремнийлі жыныстар жолақтары ретінде көрініс беретін эффузивті
жаралымдар басым дамыған. Қимада диабаздар мен диабазды порфириттер
кездеседі. Вариолиттер мен спилиттер сирегірек кездесді. Сонымен қатар
пилотакситті негізгі массасы және белдемді плагиоклаз бен мүйізалдамшының
порфирлі белгілері бар андезитті порфириттер жолақтары білінеді. Мұнда
құрылымы кристаллолитокласттық жарықшақты, темірлі, жасылтым-сұр туфтар
шамалы таралған. Пирокласттық материал плагиоклаз бен кварц кристалдарының,
сонымен қатар альбитофирлер мен диабаздардың ынықтары ретінде көрініс
береді. Байланыстырушы масса плагиоклаздың лейстінен, кварц пен ыдыраған
эпидоттың ұсақ түйірлерінен тұрады. Альбитофирлер кішкене жамылғылар мен
дайкалар түріндегі эффузивтердің арасынан бақыланады. Бұл жолақта сирек
линзатәрізді қабатшалар түрінде анық брекчияланған және опалданған сұр және
қара-сұр кремнийлі жыныстар кездеседі.
Әртектілеу жыныстар түрінде сипатталып отырған аумақтың шығыс
шекарасын бойлайтын шығыс жолақтағы қуағаш свитасы көрініс береді.
Эффузивті жыныстармен қатар мұнда шөгінді жыныстар кеңінен дамыған:
полимиктілі құмтастар, конгломераттар, сирек – әктастар мен кремнийлі
жыныстар.
Ауданның солтүстік шекарасындағы Косистек өзенінің оң жақ жағасында
қызыл ала әктастың линзасында Н.И.Леоненок (1955, 1952ж) арқылы тремадок
кезеңінің трилобиттері жиналған. Е.А.Балашова мен Н.Е.Чернышеваның мұнда
анықтағандары: Apatokephalus serratus (Sars et Boeck), Euloma ornatus Ang.,
Hystricurus conicus (Bill.), Agnostus sp.
Оңтүстікке қарай, Шоршалысай бұлағының сағасынан төмен 0,6 км-де
Қарабұтақ өзенінің сол жақ жағалауында әктастарда Е.А.Балашованың
қорытындысы бойынша тремадок ярусына жататын қоңдылау фауналар жиналған:
Niobe aff. lindstromi Schmidt, Symphysurus aff. augustatus Boeck,
Symphysurus sp., Remopleurides sp., Agnostus sp., Homagnostoides sp.,
Illaenus sp.
Қарабұтақ, Бұтақ және Ақай өзендерінің жоғарғы ағысында диабазды
порфириттердің және сирек диабаздардың біртекті қабаты дамыған. Ақай
өзенінің ортаңғы ағысында диабазды порфириттердің негізгі құрамында
ауданның шегінен асатын құмтасты-алевритті жыныстар будасы білінеді.
Құмтастар мен алевролиттер кидрясов свитасының жыныстарына өте ұқсас
келеді.
Қуағаш свитасының жасы свитаның тек төменгі бөлігін сипаттайтын фауна
негізінде анықталады. Палеонтологиялық мәліметтер бойынша свитаның жасы
тремадоктың, аренигтің соңы және ортаңғы ордовиктің басы ретіне анықталады.
Оның қалыңдығы 600 м-ге жетеді.
Ортаңғы бөлім
Косистек свитасы (O2ks) 1994 жылы Н.И.Леоненокпен белгіленген. Аумақ
көлемінде бұл свита Косистек өзенінің төменгі ағысы бассейнінде және Жаксы-
Қарғалы өзенінің сол жақ жағалауында кеңінен таралған және мұнда ол шағын
антиклиналдың ядросында ашылған. Өзінің дамыған барлық ауданында косистек
свитасы бір-бірімен алмасып қабаттасқан тақтатастанған кремнийлі және
альбитофирлі туфтардың, туфты құмтастардың, туфты тақтатастардың,
құмтастардың, сирек конгломераттардың, брекчиялардың және тағы
басқаларының, бастысы ашық жасыл түсті туфогенді жыныстардың өзіндік
қабатымен қатталған. Туфты құмтастар мен туфты тақтатастарға ине тәрізді
жақпар тән. Жыныстардың осы қабаттарының бәрі қатты жарықшақтанған және
көптеген ұсақ лықсымалармен жарылған. Кремнийлі тақтатастар, әдетте жасыл
және сургучты-қызыл түсті жиі тұтасымен радиолярия қалдықтарының орнын
басқан кварцты құрайды. Бұл түзілімдердің толық петрографиялық сипаттамасы
Н.И.Леоненоктың (1955, 1952ж) жұмыстарында келтірілген.
Косистек свитасының астында жатқан түзілімдермен жапсары кейбір
жағдайларда барлық жерде жабық, ал басқаларында – тектоникалық сипатта
болып келеді. Бұл түзілімдердің жасы ортаңғы ордовик болып анықталады.
А.А.Гаврилов (1965) бұл түзілімдерді Оңтүстік Оралдың кураган свитасымен
сәйкестейді және төменгі шекараның жасын аренигке дейін төмендетеді.
Свитаның қалыңдығы 800 м.
Силур жүйесі
Силур жүйесінің түзілімдері ауданның солтүстік-шығыс бөлігінде кең
таралған.
Төменгі бөлім. Лландовер-венлок ярустары (S1ln-w)
Силур түзілімдеріне ордовик түзілімдерінің үстінде шайылумен және
бұрыштық үйлесімсіздікпен жатқан кремнийлі жыныстардың біртекті қабаты
жатқызылды. Бұл қара, сазды-кремнийлі брекчия қабатшалары бар, көбіне ашық
сұр және қара түсті массивті және қалың қабатты кремнийлі жыныстар.
Сипатталған жыныстардың ең толық қимасы онымен Қарабұтақ синклиналі
толтырылған Қарабұтақ өзенінің төменгі ағысында бақыланады. Өзеннің оң жақ
жағасы бойымен 4 км қашықтықта мұнда көбіне кремнийлі-сазды тақтатастармен
және құмтастармен алмасып қабаттасқан, қалың қабатты, қара кремнийлі
жыныстар ашылады. Иткулсай бұлағының оң жағасында (Жақсы-Қарғалы өзенінің
сол жақ тармағы) қара, сазды-кремнийлі тақтатастарың арасынан Н.И.Леоненок
(1955, 1952ж) арқылы ортаңғы және жоғарғы лландовердің граптолиттері
жиналған және анықталған: Diplograptus tamariscus Nich., D.modestus Lapw.,
Climacograptrus scalaris His., C. rectangularis M'Coy, Rastrites perigrinus
Barr., R. fugax Barr., Monograptus decipiens Tornq., M.gemmatus Barr., M.
fimbriatus Nich., M. elongatus Tornq. және т.б. Оңтүстікке қарай, Иткулсай
бұлағының бастамасында осындай тақтатастардың да қабатшаларында венлоктың
фауналары жиналған. Осы жерден анықталғандар: Retiolites geinitzianus
(Barr.).var. angustidens Elles, Monoclimacis cf. asiatica (Obut),
Campograptus planus (Barr.). Граптолиттердің бұл кешені Н.И.Леоненок арқылы
солтүстікке қарай, осы жолақта, Қызылфлот поселкесінен оңтүстік-батысқа
қарай 8 км жерде жиналған. Сөйтіп, қиманың әр түрлі бөліктерінде осы
қабаттың жасын ортаңғы лландовер-венлок ретінде анықтайтын фауна кездеседі.
Ол Оңтүстік Оралдың силурының сакмар свитасының төменгі бөлігімен сәйкес
келеді. Кремнийлі қабаттың қалыңдығы 1000 м-ге жетеді.
Жоғарғы бөлім. Лудлов ярусы. Төменгі подъярус (S2ld1)
Бұл кезеңнің түзілімдері тек екі пунктте ғана белгілі: Қарабұтақ
өзенінің оңжағалауындағы Қызылфлот поселкесінен оңтүстік-батысқа қарай 4-6
км-де және Иткулсай бұлағының бастамасында. Олар төменгі силурдың кремнийлі
жыныстарында шайылып жатыр және кобленц-эйфелдің шандин свитасының
конгломераттарымен көмкерілген.
Төменгі лудлов подъярусының түзілімдері құмтасты материалмен
цементтелген негізгі эффузивтер мен қара кремнийлі жыныстардың жартылай
жұмырланған тасмалталарынан тұратын ұсақ малтатасты конгломераттар және ірі
түйірлі аркозды құмтастар ретінде көрініс береді. Линза мен қабатшалар
түрінде кремнийлі жыныстар мен порфириттердің ұсақ тасмалталары мен
гравийлері бар ашық сұр, органогенді әктастар, туфтар, сирек кремнийлі
жыныстар кездеседі.
Теңіз лилиясының бөлшектерімен қаныққан әктастардың линзаларында
Н.И.Леоненок (1955) арқылы басаяқтылардың қалдықтары: Orthoceras alticola
Barr., О. richteri Barr., O.doricum Ваrr., О. aff. dorulites Barr.,
Cardiola interrupta Barr., C.faba Barr., С. реrsignata Barr. және
трилобиттердің қалдықтары: Phacops volborti Barr., Cheirurus haulei Barr.
жиналған (В.Ф.Каинованың анықтамасы). Фаунаның бұл кешені силурдың теңіз
түзілімдеріне Тетиса тән және сыйыстырушы жыныстардың жасы ертелудлов
екендігін айғақтайды. Қалыңдығы 200 м.
Девон жүйесі. Төменгі-ортаңғы бөлімдер. Кобленц ярусы – төменгі эйфель
подъярусы
Шандин свитасының (D1-2sn) жыныстары көбіне олар солтүстіктегі Қарғалы
поселкесінен оңтүстікке қарай Төменгі Шанда ауылынан білінетін Жақсы-
Қарғалы өзені аңғарының меридиональды кесіндісінен батысқа қарай таралған.
Олардың ашылымдары Қарабұтақ өзенінің оңжағалауы мен солжағалауында, Троицк
поселкесіен оңтүстік батысқа қарай Косистек өзенінің сағалық бөлігінде,
сонымен қатар осы ауданның солтүстік шекарасындағы Жақсы-Қарғалы өзенінің
оңжағалауында сақталған.
Көнелеу түзілімдерде шандин свитасының жыныстары терең шайылумен және
айқын бұрыштық үйлесімсіздікпен жатыр. Оның ең толық қимасы Төменгі Шанда
ауылынан оңтүстікке қарай 1 км жерде Шанда өзенінің оң тармағының
оңжағалауында бақыланады. Шандин свитасының негізінде мұндажақсы
жұмырланған ірі тасмалталардан және сирек қара кремнийлі тақтатастардың
қойтастарынан, туфтардан, кварцты альбитофирлерден, плагиоклазды
порфириттердің туфтарынан, кремнийлі жыныстардан, аркозды құмтастардан және
спилиттерден тұратын конгломераттар жатыр. Стратиграфиялық жоғары бір-
бірімен алмасып қабаттасқан негізгі құрамды туфтардың, порфириттердің және
әктастардың қабатшалары бар сазды-кремнийлі тақтатастар мен полимиктілі
құмтастар қабаты жатыр.
Бұл қимадан шығысқа қарай қуағаш свитасының кремнийлі жыныстарының
линзалары бар негізгі құрамды эффузивтер білінеді. Бұл эффузивтерде көбіне
эйфель кезеңінің брахиопод фаунасы бар кедертасты әктастардың шойтас
тәрізді денелері кездеседі. Басқа жерлерде шандин свитасының түзілімдері
нашар ашылған. Олардың бұрын тіршілік еткендігі туралы пікірді тек барлық
жерде брахиопода мен пелециподаның фауналарын құрайтын кедертасты
әктастардың шойтас тәрізді ашылымдары бойынша айта аламыз. Ірі сынықты
жыныстарда фауналар кездеспейді.
Әр жерлерде әктастарда Н.А.Штрейстің анықтағандарының арасынан
Н.И.Леоненок арқылы брахиоподалар жиналды: Atrypa arimaspus Eichw., A.
aspera (Schloth.), A. reticularis L., A. desquamatа Sow., A. comata Barr.,
A. granulifera Barr., Spirifer superbus Eichw., Stropheodonta phillipsi
Barr., Karpinskia conjugula Tschern., Camarotoechia matercula Barr.,
Chonetes verneuili Barr., Gypidula procerula Barr., Meristella turjensis
Grun. Жоғарыда келтірілген брахиопода түрлерінің көп бөлігі кобленц
ярусындағыдай, эйфель ярусында да кездеседі, ал spirifer superbus Eichw.
тек эйфель ярусына тән. Солтүстіктегі көрші ауданда бұл түзілімдер жоғарғы
эйфельдің чанчар свитасымен көмкерілген. Шандин свитасының қалыңдығы 650-
700 м-ге жетеді.
Жоғарғы бөлім
Егінді свитасының (D3eg) түзілімдері шектеулі таралған. Ашылым түрінде
олар Жақсы-Қарғалы өзенінің солжағалауындағы зилаир свитасының түзілімдері
арасында, сонымен қатар Үшбұлақ ауылының жанындағы Ақшат өзенінің
бастамасында кездеседі.
Жақсы-Қарғалы өзенінің солжағалауында егінді свитасының жаралымдары
кремнийлі жыныстардың жасылтым-сұр алевролиттермен алмасып қабаттасуымен
сипатталады. Сырттқы түрі бойынша бұл түзілімдер солтүстік аудандардағы
егінді свитасының фауналық сипатталған жыныстарымен өте ұқсас келеді.
Кремнийлі жыныстарда радиолярия қалдықтары көп мөлшерде болады:
Rhodosphaera sp., Xiphosphaera sp., Amphisphaera sp., Carpocphaera sp. және
басқа да пішіндер (Т.В.Иванованың жинақтары, Б.М.Садрисламовтың
анықтамалары). Бұл пішіндер жоғарғы девоннан бастап төменгі таскөмірге
дейін тігінен кең тараған.
Үшбұлақ ауылының ескі орнына жақын Ақшат өзенінің бастамасында,
өзеннің жағалық жарындағы бор түзілімдерінен төмен жоғарғы фамен ярусын
сипаттайтын Н.И.Леоненок арқылы (1955, 1953ж) табылған Posidonia venusta
Munst және Clymenia sp., қошқыл, жанғыш тақтатастар ашылады
(Б.П.Марковскийдің анықтамалары). Н.И.Леоненок өзі егінді свитасының
жоғарғы бөлігімен жасы бірдей деп есептейтін үшбұлақ тақтатастарын жоғарғы
девонның киин свитасына жатқызды. Бұл тақтатастардан оңтүстік-батысқа қарай
тектоникалық жапсардағы жоғарғы таскөмірдің оренбург ярусының құмтасты-
конгломератты жыныстары ашылады. Егінді свитасының қалыңдығы 250 м-ді
құрайды.
Жоғарғы девон – төменгі таскөмір жүйелері. Турне ярусы
Зилаир свитасы (D3-C1zl). Егінді свитасының үстінде Жақсы-Қарғалы мен
Шанда өзендерінің аралығында кең жолақпен қабаттасқан зилаир свитасының
қабаты үйлесімді жатыр. Ол шығыстан және батыстан жарылымдармен шектелген.
Свита бір-бірімен алмасып қабаттасқан алевролиттер, аргиллиттер, сирек –
құмтастар, конгломераттар және кремнийлі жыныстар ретінде көрініс береді.
Свитаның қимасында қабаттасу жазықтығы бойынша өсімдік детриттің сеппелері
бар жұқа қабаттастықпен ерекшеленетін сазтастар мен алевролиттер кездеседі.
Қабаттың барлығына жыныстардың жасылтым-сұр түсі тән. Полимиктілі, қабатты,
жұқадан ірі түйірліге дейінгі, өсімдік қалдықтарымен көмірленген құмтастар.
Оларға параллель қабаттастық бар болатын шар тәрізді және, құмтасты және
әксазды конкрециялар тән.
Зилаир свитасының түзілімдерінде фауналар кездеспейді. Жақсы-Қарғалы
өзенінің сол жағалауында қиманың төменгі бөлігінде Т.В.Иванова (1967ж) мен
Л.М.Полонинаның жинақтарынан фран ярусының жоғарғы жартысына тән тозаңды-
шаңды кешендер анықталды. Аумақтан солтүстікке қарай, зилаир витасының
жоғарылау горизонттарындағы Домбар өзенінде фамен ярусының тозаңды-шаңды
кешендері табылған (Розман, 1962). Свитаның жоғары жатқан түзілімдермен
қарым-қатынасы айқын емес.Батыс жағынан олар визенің кремнийлі жыныстарына
бастырмаланған. Бұл бастырма Жақсы-Қарғалы өзенінің солжағалауында
ұңғымамен қиылысқан.
Солтүстіктегі аудандармен ұқсастығы бойынша зилаир свитасының жасы
жоғарғы девон-төменгі таскөмір (турне ярусының төменгі бөлігі) деп
анықталады. Оның қалыңдығы 350 м-ден аспайды.
Таскөмір жүйесі
Таскөмір жүйесінің түзілімдері ауданның шығыс бөлігінде таралған. Оның
құрамында төменгі және жоғарғы бөлімдердің түзілімдері бөлінеді. Ортаңғы
бөлімнің шөгінділері кездеспейді.
Төменгі бөлім. Визе ярусы. Жоғарғы подъярус (C1v3)
Төменгі таскөмірдің қимасы Жақсы-Қарғалы мен Шанда өзендерінің
арасындағы қырқалар бедерінде жақсы сақталған түзілідерді құрайтын визе
ярусымен басталады. Ең оңтүстік бөлікте визе ярусының түзілімдері Шолақсай
мен Айдарлыаша өзендерініңбастамаларындағы жағалық жарда қайтадан шығады.
Барлық қашықтықта олар алмасатын мықты жұқа және қалың, көкшіл-сұр,
жасылтым-сұр және қошқыл кремнийлі және сазды-кремнийлі тақтатастардың
жолақты будасы ретінде және біртекті болып көрініс береді.
Линза және линза тәрізді қабатшалар түрінде жылтыр омырылымы бар қара
кремнийлі жыныстар кездеседі. Шолақсай және Айдарлыаша өзендеріндегі сазды-
кремнийлі тақтатастар жасылтым-сұр сазтастармен алмасып
қабаттасады(Хворова, 1939).
Аумақ көлеміндегі чанчар тақтатастарында органикалық қалдықтар
табылмады. Олардың кеш визе кезеңі солтүсіктегі Қызылшен жырасының оң жақ
беткейіндегі Қия өзенінің бастамасындағы ауданда В.Е.Руженцев (1966) арқылы
табылған және анықталған аимоноид негізінде орныққан. Онда тақтатастардан
жоғары үстінде ертесерпухов әктастары үйлесімді жатқан кешвизе аммониттері
бар әктастар жатыр. Кешвизе тақтатастарының қалыңдығы 200 м құрайды.
Серпухов ярусы. Төменгі подъярус (C1s1)
Визе ярусының сазды-кремнийлі тақтатастарының үстінде солтүстікте
Жақсы-Қарғалы өзенінен бастап оңтүстікте Шанда өзеніне дейін созылып жатқан
меридиональды қырқаларды түзетін әктастар үйлесімді жатыр. Шанды өзенінен
оңтүстікке қарай жоғарыда сипатталған визе тақтатастары сияқты әктастар
жолағы да мезозой түзілімдерінің астына жасырылған және тек Шолақсай өзені
аңғарында қайтадан ашылады.
Ашық сұр, қалың қабатты, берік әктастар микрокристалды кальциттен
тұрады, кейде сазды материал қоспасын құрайды. Жақсы-Қарғалы мен Шанды
өзендерінің аралығындағы әктастарда М.Ф.Богословскийдің анықтағандарының
арасынан Т.В.Иванова арқылы аммониттердің қоңды фаунасы жиналды:
Dombarocanites chancharensis Ruzn., Praedaraelites aktubensis Ruzh.,
Megapronorites sakmarensis Ruzh., Uralopronorites mirus Libr., Irinoceras
arcuatum Ruzh., Platygoniatites molaris Ruzh. және ерте серпуховтың бірінші
жартысына тән басқа да көптеген түрлері. Бұл түзілімдердің қалыңдығы 40 м
құрайды.
Ортаңғы таскөмір түзілімдері сияқты жоғарғы серпухов түзілімдері де
аудан көлемінде кездеспейді.
Жоғарғы бөлім. Гжель ярусы (C3g)
Гжель ярусының түзілімдері төменгі серпухов әктастарының ашылымдарынан
батысқа қарай жіңішке жолақ ретінде білінеді. Шығысынан олар бастырмамен
шектелген, ал батысынан оренбург ярусының шөгінділерімен көмкерілген. Гжель
ярусы екі горизонтқа бөлінеді – абзанов және зианчурин.
Абзанов горизонты (C3ab). Ауданның оңтүсік бөлігіндегі абзанов
горизонты түзілімдерінің түпкілікті ашылымдары тек қана Айдарлыаша және
Шолақсай өзендері бойынша белгіленген. Мұнда ол бастырма бойынша визе
ярусының сазды-кремнийлі тақтатастарымен жапсарласатын құмтасты-кремнийлі
жыныстардың біркелкі қабаты ретінде көрініс береді. Шанды және Жақсы-
Қарғалы өзендерінің аралығында абзанов горизонты серпухов әктастарынан
батысқа қарай жіңіке жолақ ретінде таралған. Цитологиялық ол мұнда
сазтастар мен әктастардың алмасып қабаттасуы ретінде көрініс береді.
Горизонттың негізінде әктасты цементі бар әр түрлі түйірлі, полимиктілі
құмтастар таралған. Құмтастар созылымы бойынша фузулинидтермен қаныққан
ұсақ гравелиттермен жиі алмасады. Әр түрлі жерлерде Я.И.Романюк пен
В.С.Лыков (1967ж) арқылы мұнда жиналынғандар: Protriticites cf.
subschwagerinoides Ros., Metapronorites cuneilobatus Ruzh.., Triticites
(Rauserites) stuckenbergi Raus., T. (R.) cf.pseudoarcticus Ros., Bradyina
cf, lepida Reitl. және т.б. Бұл фаунаны анықтаған В.И.Игонин мен
Н.А.Валееваның қорытындылары бойынша ол абзанов горизонтына тән болып
келеді. Горизонттың қалыңдығы созылымы бойынша күрт өзгереді, Шолақсай
өзенінде ол 265 м-ге жетеді.
Зианчурин горизонтының (C3zn) түзілімдері аумақтың үлкендеу
аудандарында таралған. Олар жыныстардың ірі сынықты құрамымен және созылымы
бойынша олардың үлкен фациальдық өзгергіштігімен абзанов горизонтынан
өзгешеленеді. Бұл кезеңнің ең оңтүстіктегі ашылымдары Айдарлыаша өзенінің
бастамасында бақыланады. Мұнда олар өсімдік қалдықтары мен малтатасты
әктастары бар көгілдір-сұр, қалың қабатты құмтастар ретінде көрініс береді.
Шолақсай өзенінің бастамасындағы қимада арасында Triticites текті
фузулинидтермен қаныққан аз қалыңдықты құмтас қабатшалары мен органогенді-
сынықты әктастары көп сазтастар кездееді. Солтүстікке қарай, Үшбұлақ
ауылына жақын Ақшат өзенінің бастамасында зианчури горизонты екі қабатқа
бөлінеді: төменгі – конгломератты-гравелитті және жоғарғы – құмтасты-
сазтасты. Шанды және Жақсы-Қарғалы өзендерінің аралығында зианчури
горизонтының фауналық сипатталған түзілімдер кездеспеді.
Зианчурин горизонтында әр жерлерден В.Е.Руженцев пен И.В.Хворова
(1950,1961) арқылы фауналар жиналынған. Айдарлыаша өзеніндегі аммониттерден
В.Е.Руженцев арқылы анықталғандар: Uddenites sakmarensis Ruzh., Aristoceras
chkalovi Ruzh., Prothalassoceras jaikense Ruzh., Glaphyrites submodestus
Ruzh. Айдарлыаша, Шолақсай және Ақшат өзендерінде жиналынған
фузулинидтерден анықталғандар: Triticites (Triticites) postarcticus Raus.,
Т. (Т.) molleri Thomps., Т. (Т.) noinskyi Raus., Triticites (Rauserites)
parvulus Schellw., T. (R.) cf. dictyophorus Ros. және т.б. Зианчурин
горизонтының максимальды қалыңдығы 745 м.
Оренбург ярусы (С3о)
Оренбург ярусының түзілімдері жер бетіне екі жолақ болып шығады.
Шығыста олар гжель түзілімдерінің даму аудандарынан батысқа қарай таралған,
ал батысқа қарай Белогор антиклиналінің осьтік бөлігін алып жатыр. Батыс
жақ құрылымдарда олар үлкен тереңдікке батады және тек терең ұңғымалармен
ғана ашылады. Барлық жерде олар төмен жатқан түзілімдерді үйлесімді
көмкеретін жетерліктей біркелкі құмтас-сазтасты қабат ретінде көрініс
береді. Айдарлыаша, Шолақсай, Орташа және Ақшат өзедерінің бассейніндегі
бұл жыныстарда В.Е.Ружнецев (1950) арқылы аммониттер (Neopronorites
carboniferus Ruzh., Glaphyrites rhymnus Ruzh.) жиналынған және анықталған
әксазды тасберіштер бақыланады.
Шанды және Жақсы-Қарғалы өзендерінің аралығындағы (шығыс жолақ)
оренбург ярусының негізінде кремнийлі жыныстардың тасмалталары бар
конгломераттар мен гравелиттер бақыланады. Жоғары көбіне сазтастардың
қабатшалары және сирек әктастардың қабатшалары бар құмтасты қабат жатыр.
Көп жерлерде құмтастар мен гравелиттерде В.С.Лыков пен Я.И.Романюк (1967ж)
арқылы арасында В.М.Игониннің анықтаған фузулинидтер табылған: Daixina
sokensis (Raus.), D. ruzhencevi Ros., D. cf . sakmarensis Ros.,
Pseudofusulina paragregaria Raus., Triticites (Jigulites) aff. intermedius
Ros., T. (J.) magnus Ros., Rugosofusulina cf. stabilis Raus. және т.б.
Ақтасты өзенінен солтүстікке қарай ярус қимасында гравелиттер мен
конгломераттардың қабатшалары бар құмтастар бар. Сонымен қатар, әсіресе
ярустың төменгі бөлігіне тән әктастар мен әксаздардың мөлшері ұлғаяды.
Белогор антиклиналінің әр жерлерінде құмтас қабатшаларында В.С.Лыков
(1967ж) арқылы В.М.Игониннің анықтаған фузулинидтер арасынан жиналынғандар:
Triticites (Jigulites) jigulensis Raus., T, (J.) schwageriniformis Raus.,
Daixina sokensis Raus., D. sakmarensis Ros., Fusulinella usvae Dutk.,
Quasifusulina cf . balaniformis Putr. және т.б. Осыдан М.Солодухо арқылы
анықталған аммоноидтер: Aristoceras appressum Ruzh., A. cf. chkalovi Ruzh.,
Marathonites uralensis Ruzh., Triticites (Triticites) irregularis Schellw.,
Т. (Т.) longissimoides Beede және т.б.
Белогор антиклиналінен батысқа қарай оренбург ярусының түзілімдері
Петропавл және Жылан антиклинальдеріндегі ұңғымалардың жанында ашылған.
Мұнда олар шаңды кешендермен сипатталған (Замаренов, 1962). Оренбург
ярусының қалыңдығы 700 м-ге жетеді.
Пермь жүйесі
Пермь жүйесінің түзілімдері аумақ көлемінде өте кең таралған. Олар
төменгі және жоғарғы бөлімдер ретінде көрініс береді.
Төменгі бөлім. Ассель ярусы
Бұл кезеңнің түзілімдері аумақтың шығыс бөлігінде дамыған. Олар қоңды
фузулинид фаунасын және сирек негізінде нақты екі горизонтқа (сюрен және
шихан) бөлінетін аммониттерді құрайды.
Сюрен горизонты (P1sr) арасында конгломераттардан сазтастарға дейінгі
барлық гамма жыныстар кездесетін терригенді түзілімдер ретінде көрініс
береді. Әктастар сирек кездеседі. Еврей горизонтының төменгі жартысы
әктастар қабатшалары бар сазтастармен және алевролиттермен қатталған.
Жоғарғы жартысында Шихан, Ақтасты және Александровтың енді шығарынды
конусын түзетін конгломераттар, гравелиттер және құмтастар кездеседі
(Руженцев, 1952; Хворова, 1961). Төмен жатқан оренбург ярусымен кейбір
литологиялық ұқсастықтарға қарамастан, ассель ярусының шекарасы аммониттер
мен фузулинидтердің фаунасы бойынша бөлінеді. Жақсы-Қарғалы, Айдарлыаша
және Табантал өзендері бойынша құмтастардың арасынан В.Е.Руженцев (1952)
арқылы аммониттердің мынадай басты түрлері жиналған және анықталған:
Glaphyrites angustilobatus Ruzh.., Prothalassoceras serratum Max.,
Eoasianites vodorezovi Ruzh., Artinskia kazakhstanica Ruzh. және т.б. Сюрен
горизонтының түзілімдерінде гравелиттермен, құмтастармен және
конгломераттар цементімен қаныққан ірі бақалшақтар бар швагериндер көп.
Басты болып табылатындар: Schwagerina vulgaris Scherb., Sch. shamovi
Scherb., Rugosofusulina kargalensis Raus., R. aktjubensis Raus.,
Pseudofusulina krotovi (Schellw.), P. gregaria Lee және т.б. Еврей
горизонтының қалыңдығы үлкен аралықта өзгереді, ауданның оңтүстігінде 280 м-
ден бастап, солтүстігінде 740 м-ге дейін.
Шихан горизонты (P1sh) конгломераттар, құмтастар, гравелиттер және
сазтастар ретінде көрініс береді. Литологиялық олардың еврей ярусынан көп
айырмашылығы жоқ, бірақ олар фузулинидтер мен аммониттердің фаунасы бойынша
ерекшеленеді.
Шихан горизонтының қимасында сюрен горизонтындағыдай екі ірі шөгінді
жиналу циклі бөлінеді. Төменгі циклге гравелиттер мен әктастардың
қабатшалары бар құмтасты-сазды түзілімдер сәйкес келеді. Шихан горизонтының
жабынында сюрен горизонтының ірі сынықты жыныстарының шығарынды конустарына
жиналған сазтастар мен алевролиттердің қабатшалары бар конгломераттар басым
дамыған.
Табантал өзеніндегі құмтастардың арасынан В.Е.Руженцев (1952) шихан
горизонтының аммониттерінің басты түрлерін анықтады: Juresanites primitivus
Max., Tabantalites bifurcatus Ruzh.
Барлық қалған аумақта шихан горизонтының түзілімдері фузулинидтің
қоңды фаунасымен сипатталған (Лнков, Романюк, Горшенин,1967ж), олардың
арасындағы бастылары болып табылатындар: Rugosofusulina moderata Raus.,
Schwagerina constans Scherb., Sch. sphaerica Scherb., Pseudoschwagerina
aktjubensis Raus., Pseudofusulina uralica (Krot.), Ps. sulcata Korzh. және
т.б. (С.Е.Розовская мен В.М.Игониннің анықтамалары). Шихан горизонтының
қалыңдығы оңтүстікте 40-120 м-ден бастап, солтүстікте 500 м-ге дейін
өзгереді.
Сакмар ярусы
Сакмар ярусының түзілімдері ассель ярусының түзілімдерінде үйлесімді
жатыр және жұқалау құмтасты-сазды жыныстардың жолақтарымен бөлінген ірі
сынықты түзілімдердің енді жолағына байланысты солтүстіктен оңтүстікке
қарай күрт фацияльды өзгерістерге ұшырайды. Қималардың көбінде сакмар
ярусының түзілімдері фауналық екі горизонтқа бөлінеді: тастуб және
стерлитамак.
Тастуб горизонтының (P1ts) түзілімдері Табантал, Айдарлыаша, Шолақсай,
Орташа өзендері бойынша және Шанды өзенінен солтүстікке қарай бақыланады.
Тастуб горизонтының қимасында әксаздардың конкрециялары бар сазтастар,
сирек құмтасты әктас қабатшалары бар полимиатілі құмтастар кездеседі. Сирек
емес құмтастар мен сазтастардың арасынан тасқа айналған древесиндердің
жиналуы бақыланады.
Аммониттер фаунасының ең бай жинақтары Шолақсай өзенінде И.В.Хворова
(1961) арқылы жасалған. В.Е.Руженцевтің анықтамалары бойынша мұнда
кездесетіндер: Juresanites kasakhorum Ruzh., Somoholites shikhanensis
Ruzh,, Paragastrioceras strigosum Ruzh., Synuraloceras carinatum Ruzh.
Фузулинидтердің жинақтары Шанды өзенінің бастамасында және Ақтасты өзені
бойынша Я.И.Романюк пен В.С.Лыков арқылы жасалған. Олардан Н.А.Валеева
арқылы (Қазан университеті) анықталғандар: Schubertella paramelonica Sul.,
Pseudofusulina declinata Korzh,, Ps. ischimbajevi Korzh., Textularia
gibbosa Orb., Palaeotestularia simplex Moroz және т.б. Тастуб горизонтының
қалыңдығы аумақтың оңтүстігінде 100 м-ден бастап, Айдарлыаша өзенінде 320 м-
ге дейін өзгереді.
Стерлитамак горизонтының (P1st) түзілімдері созылымы бойынша күрт
фациальды өзгерістерге ұшырайды. Оңтүстікте, Табантал өзені бойынша олар
көбіне сазтастардың қабатшалары бар құмтастар ретінде көрініс береді.
Айдарлыаша өзенінде полимиктілі құрамды құмтастармен және гравелиттермен
алмасып қабаттасатын диаметрі 0,5 м-ге дейінгі әктастар қойтастары бар ірі,
полимиктілі конгломераттар кездеседі (айдарлыаша шығарынды конусы). Қарғалы
синклиналінің батыс қанатында В.Е.Руженцев арқылы құмтастарда осы
горизонтқа жататын аммониттер табылған және анықталған: Sakmarites
ajdaralensis Ruzh., Medlicottia semota Ruzh., Metalegoceras gerassimovi
Ruzh және т.б.
Шолақсай мен Орташа өзендері бойынша радиолярия қалдықтарын құрайтын
доломиттің жұқа қабатшалары (0,3 м-ге дейін) бар сазтастар басым таралған.
Бұл қимада құмтастар бөлек қабатшалар түрінде кездеседі. Ақшат және Ақтасты
өзендерінің бастамасында жұқа сынықты түзілімдер Ақтасты шығарынды конусын
түзетін ірі сынықты жыныстардың жолағымен қайтадан ауысады. Мұнда сондай-
ақ, сазтастардың қабатшалары бар конгломераттар, гравелиттер және құмтастар
кездеседі. Ақтасты шығарынды конусынан солтүстікке қарай стерлитамак
горизонты сазтастармен, алевролиттермен, сирек құмтастармен және
әктастармен қатталған. Ақтасты өзенінің оңжағалауында құмтастарда
В.Е.Руженцев (1952) арқылы аммониттер жиналған және анықталған:
Neopronorites tenuis (Каrр.), Sakmarltes inflatus Ruzh., Metalegoceras
noinskii Ruzh. және т.б.
Стерлитамак горизонтының қалыңдығы 100 м-ден 390 м-ге дейін өзгереді.
Максимальды қалыңдығы Айдарлыаша өзенінде белгіленген.
Артин ярусы. Төменгі подъярус (P1a1)
Төменгі артин подъярусының түзілімдері де созылымы бойынша күрт
фациальды өзгереді. Аумақтың оңтүстігінде Сугерсай, Ащысай және Табантал
өзендері бойынша төменгі артин подъярусы доломиттердің жұқа қабатшалары бар
құмтасты-сазды түзілімдері ретінде көрініс береді. Конгломераттар мен
гравелиттер бөлек аз қалыңдықты қабатшалар түрінде кездеседі.
Солтүстікке қарай, Айдарлыаша өзенінің сол жақ жағалауы бойынша,
подъярус негізінде бір-бірімен алмасып қабаттасатын фузулинид
бақалшақтарымен қаныққан сазтастар мен әр түрлі түйірлі, полимиктілі
құмтастар будасы жатыр. Подъярустың ортаңғы бөлігі мұнда құмтастар мен
сазтастар қабатшалары бар полимиктілі құрамды конгломераттармен және
гравелиттермен қатталған. Қима алмасып қабаттасатын сазтастар мен
құмтастардың будасымен қосылады. Подъярустың қалыңдығы мұнда 730 м-ге
жетеді, ал Қарғалы синклиналінің шығыс қанатында 180 м-ге дейін қысқарады.
Жаман-Қарғалы өзенінің оң және сол жағалауларында подъярус қимасының
барлығы доломитті-құмтасты-сазтасты қабат ретінде, ал Шолақсай мен Орташа
өзендері бассейнінде гравелиттер мен ұсақ малтатасты конгломераттардың аз
қалыңдықты қабатшалары бар құмтасты-сазтасты жыныстар ретінде көрініс
береді. Солтүстікке қарай, Ақтасты өзені бассейніндегі қимада
конгломераттар, гравелиттер және массивті, ірі түйірлі құмтастар қайтадан
шығады. Бұл ірі сынықты материал аудан бойынша сакмар ярусының Ақтасты
шығарынды конусына ұқсас келеді. Грязнушка өзенінің бастамасында ірі
сынықты түзілімдер гравелиттердің бөлек қабатшалары бар құмтастармен және
сазтастармен алмасады.
Белогор антиклиналінен батысқа қарай төменгі артин подъярусының
түзілімдері Солтүстік-Петропавл, Жылан және Ақтөбе-Бестамақ
антиклинальдеріндегі терең ұңғымалардың жанынан ашылған. Көрсетілген
жерлерде олар алмасып қабаттасатын сазтастардың, құмтастардың, сирек
гравелиттердің біркелкі қабаты түрінде көрініс береді (Замаренов, 1962).
Подъярустың ашылған бөлігінде әр жерлерде В.Е.Руженцев (1956) арқылы
төменгі артин подъярусының келесі басты амоноидеилері жиналған және
анықталған: Aktubinskia notabilis (Ruzh.), Popanoceras tschernowi Max.,
Neoshumardites triceps Ruzh., Paragastrioceras tchernovi Ruzh., P.
artolobatum Ruzh., Uraloceras involutum (Voin.). Бұл түзілімдерден
фузулинидтер анықталған: Pseudofusulina urasbajevi Raus., Ps.
paraconcavutas Raus., Ps. concavutas Viss. Подъярустың қалыңдығы 180 м-ден
785 м-ге дейін өзгереді.
Жоғарғы подъярус (P1a2)
Аумақтың ең оңтүстігінде, Сугирсай өзені бойынша жоғарғы артин
подъярусы фузулинидтермен және өсімдік қалдықтарымен қаныққан, нашар
іріктелген конгломераттардың, гравелиттердің және құмтастардың қалың
қабатты сериясы ретінде көрініс береді.
Айдарлыаша өзенінің меридиональды ағысынан батысқа қарай олар
В.Е.Руженцевтің (1956) мәліметтері бойынша Қарғалы-Табанталдық қойнауды
түзетін құмтасты-сазды және карбонатты түзілімдермен алмасады.
Жаман-Қарғалы өзенінен солтүстікке қарай құмтасты-сазды және
карбонатты түзілімдер сакмар және ерте артин кезеңдерінен жалғасқан Ақтасты
шығарынды конусын түзетін гравийлі-малтатасты жыныстар жолағымен алмасады.
Грязнушка өзенінен солтүстікке қарай гравийлі-малтатасты түзілімдер
Александровтық қойнауды түзетін құмтасты-сазды және карбонатты
шөгінділермен алмасады. Қарғалы-Табантал қойнауынан айырмашылығы, мұнда
арасында созылымы бойынша сыналанатын цефалоподалармен қаныққан
доломиттердің қалың қабатшалары кездесетін құмтасты-сазды түзілімдер
кездеседі.
Жоғарғы артин түзілімдері Жылан антиклиналінің оңтүстік жалғасындағы,
сонымен қатар Батыс-Ақтөбе және Ақтөбе-Бестамақ антиклинальдеріндегі терең
ұңғымалардың жанында ашылған. Мұнда олар жалпы алғанда подъярустың ашылған
бөлігіне тән сол литологиялық құрамын және сол фацияльдық өзгерісті
сақтайды (Гусев, Богатырев және т.б., 1967). Ірі сынықты жыныстардың
құрамында сирек фузулинид бақалшақтарынан басқа фауна болмайды.
Аммоноидтың, бактритоидтың және пелециодалардың ең бай кешендері Жаман-
Қарғалы өзенінде, сонымен қатар Желтау тауында да кең таралған әктасты
доломиттерге ұштасқан. Бұл жерден В.Е.Руженцев (1956) арқылы анықталғандар:
Neopronorites permicus (Tcher.), Medlicottia orbignyana (Vern.), Sakmarites
vulgaris (Karp.), Metalegoceras evolutum (Han.), M. tchernyschewi (Karp.),
Paragastrioceras ellipsoidale (Fred.), P. rauserae Ruzh., P. karpinskii
(Fred.), Waagenina subinterrupta (Krot.), Popanoceras sobolewskyanum
(Vern.) және т.б.
Подъярус қалыңдығы 70 м-ден 700 м-ге дейін өзгереді.
Күнгір ярусы
Күнгір ярусының түзілімдері кең таралған. Олардың ең шығыс ашылымдары
Белогор антиклиналінің (артин маңы жолағы) батыс қанатын бойлай жіңішке
жолақпен білінеді. Бұл жолақтан батысқа қарай олар жастау түзілімдердің
астына батады және антиклинальды құрылымдарды күмбезінде жер бетіне шығады.
Күнгір түзілімдерінің стратиграфиялық бөлшектенуі негізіне
палеонтологиялық критерий қойылған В.М.Игонин мен А.К.Гусевтің (1967,
1964ж) схемасы бойынша жүргізілді. Осы схемаға сәйкес жікқабат көлемінде
екі свита бөлінеді: төменгі – желтау және жоғарғы – абзаль.
Желтау свитасы (P1zl). Желтау свитасының ең толық қимасы Желтау
тауынан батысқа қарай Жақсы-Қарғалы өзенінің оң жақ жағалауында В.М.Игонин
(1964ж) арқылы сипатталған. Мұнда 5 буда бөлінеді (төменнен жоғары қарай):
1) Алмасып қабаттасатын құмтастар, сазтастар және сирек әктастар
ретінде көріңіс беретін, сазды-құмтасты. Оның негізінде
жоғарғы артин подъярусының страматолитті әктастарының
сынықтары және брекчия жатыр. Қалыңдығы - 79,7 м.
2) Аз қалыңдықты жұқа тақталық әктастармен және сирек
алевролиттермен алмасатын сазтас қабатшаларынан тұратын,
карбонатты-сазды. Қалыңдығы - 85,5 м.
3) Аз қалыңдықты сазтас қабатшалары бар жасылтым-сұр, ұсақ
түйірлі, полимиктілі құмтастар ретінде көрініс беретін, сазды-
құмтасты. Қалыңдығы - 42 м.
4) Сирек әктас қабатшалары бар сазтастардың қабаттасуымен
көрініс беретін, карбонатты-сазды (сугирсай). Қалыңдығы -
37,7 м.
5) Аз қалыңдықты сазтас қабатшалары бар құмтастар ретінде
көрініс беретін, сазды-құмтасты. Қалыңдығы - 193,4 м. Артин
маңы жолағының басқа ашылған бөліктерінде бөлек будалар
желтау свитасының қимасынан түсіп қалады немесе қалыңдығы
қысқарады.
Күнгір түзілімдері Ақтөбе қаласының меридианынан батысқа қарай
А.К.Замареновтың (1962) күнгір ярусы қимасының ерекше ақтөбелік типіне
жатқызған маңызды галогендік фация ретінде көрініс береді. Барлық
қалыңдықта олар Подгорный, Батыс-Ақтөбе және Ақтөбе-Бестамақ
антиклинальдеріндегі терең ұңғымалармен ашылған. А.К.Замареновтың (1962)
мәліметтері бойынша, кунгурдың негізінде бұл қатпарларда барлық жерде
құмтастар мен сазтастар қабатшалары бар сұр ластанған ангидриттер ретінде
көрініс беретін сульфатты-терригенді буда таралған. Әр жерде трений
брекчиялары бақыланады. Лодгорный антиклиналінде бұл түзілімдермен
сазтастармен, құмтастармен және ангидриттермен қабаттасатын полигалиттің
қалың қабатшалары байланысты. Желтау свитасының қалыңдығы артин маңы
жолағында 438 м-ге жетеді.
Әр жерлерде артин маңы жолағының желтау свитасында В.М.Игонин арқылы
ұсақ фораминиферлер мен пелеципода фаунасы жиналған және сипатталған. Бұл
түзілімдерден фораминиферлер: Hyperamminа hirdothyra sintasensis Igon.,
Globivalvulina aff, bulloides Brady, Nodosaria cf. incelebrata Gerke,
Protonodosaria proceraformis Garke, Frondicularia (Frondicularia) reliqua
Gerke; қостұстамалы моллюскалар: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz