Қазақ баспа ісінің өткені мен бүгіні
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Қазақ баспа ісінің өткені мен бүгіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 1.1 Егемендік жылдарындағы кітаптың қоғамдағы орны мен мәні ... ..8
1.2 Қазақ кітабының тарихына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Қазіргі таңдағы баспалардың қалыптасу және даму үрдістері ... ... 16
1.4 Бүгінгі баспа менеджменті және кітап бизнесі ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.5 Кітап басу аясындағы ұлттық мүдде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІ тарау. Жалпы жеке меншік баспалар ерекшеліктері ... ... ... ... ... .27
2.1 Жекеменшік баспалардың бүгіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Баспалардың бәсекелестікке қабілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.3 Кітап маркетингі және бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2.4 Баспа ісіндегі инновациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
І тарау. Қазақ баспа ісінің өткені мен бүгіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 1.1 Егемендік жылдарындағы кітаптың қоғамдағы орны мен мәні ... ..8
1.2 Қазақ кітабының тарихына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Қазіргі таңдағы баспалардың қалыптасу және даму үрдістері ... ... 16
1.4 Бүгінгі баспа менеджменті және кітап бизнесі ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.5 Кітап басу аясындағы ұлттық мүдде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІ тарау. Жалпы жеке меншік баспалар ерекшеліктері ... ... ... ... ... .27
2.1 Жекеменшік баспалардың бүгіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Баспалардың бәсекелестікке қабілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.3 Кітап маркетингі және бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2.4 Баспа ісіндегі инновациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..112
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
Қазақстан – 2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауында: «Бір данагөй: «Егер сіз қайда бет алып бара жатқаныңызды білмейтін болсаңыз, онда сізді ол жерге кез-келген жол алып баруы мүмкін, » – деген екен. Осыны естен шығармай, болашақтың моделін жалпыланған түрде және нақты қысқа мерзімді мақсаттар түрінде ұдайы көз алдымызда бағдар етіп ұстауға тиіспіз. Мұның өзі қандай да бір іс-әрекетке кірісе отырып – біз дұрыс бағытпен жүріп келеміз бе, әлде бағдардан ауытқыдық па, оқиғалардан ілгеріге оздық па, әлде шабандап қалып келеміз бе – ұдайы таразылап отыру үшін қажет» [1, 7б.], – дейді. Сонымен қоса кез-келген істі бастамас бұрын «стратегиялық бағыттарды жүзеге асырудағы ең қажетті нәрсе – алдағы мақсаттарды дұрыс анықтау» [1, 18б.] дейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты – Қазақстан республикасы тәуелсіздігін алып, дербес мемлекетке айналу қарсаңында баспалардың жағдайы қандай болды? Кітап шығару ісі, тұтастай баспа ісі тұралаған тұста өз міндетін атқара білді ме? Бұл үдеден шықса, қиын-қыстау кезеңнің шырғалаңынан қалай босады, нарыққа бейімделе алды ма? Осы мақсатты алға тарта отырып, «нарық талабына Қазақстан баспалары қалай бейімделді, тығырықтан қалай шыға алды?» деген сауалдарға жауап беру үшін осыған дейін шыққан газет-журнал беттеріндегі мақалаларды саралап, қорытынды жасау.
Зерттеудің нысанасы. Магистрлік диссертация жұмысымның негізіне айналып отырған еліміздегі жалпы жеке меншік баспалардың қалыптасу, даму тарихын, құрылымын саралай отырып, «өз кезеңіне сай, заман талабынан шыға алды ма?» деген мәселелерді қарастыру.
Қазақстан баспаларының дамуындағы менеджмент пен маркетингтің рөлі қандай? Жеке кітап бизнесін жүргізгенде бизнес жоспарды дұрыс құрып, бәсекелестікке төтеп беру, даму үрдісін сүзекіден өткізіп, талдау жасау. Еліміздегі кітап рыногын зерттеу.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Осыған дейін бұл тақырыпта ғылыми-зерттеу жүргізіліп, ғылыми еңбектер өте аз қорғалған. Аталмыш тақырыпты қоғамдағы белгілі бір тарихи қысталаң кезеңнен қалай шығып, бүгінгі баспа ісін қалыптастырудағы өзіндік ерекшеліктерін баспагер мамамдығы бойынша оқитын тәлімгерлерге арнайы курс ретінде ұсынуға болады. Өйткені экономикалық әдебиеттерді қарасаң, күнделікті тұтыну тауарларын өндіретін қандай да бір жекеменшік фирмалардың қызметі жөнінде зерттеу жұмысы қалыптасқан. Ал баспа ісі жөнінде, оның қазір руханияттан бұрын бизнес көзі екендігін түсіне бастадық. Осы тұрғыдан келгенде бізде кітапты – тауар, баспаны – бизнес ошағы деп қарастырып, зерттелген әдебиеттер жарытымсыз. Бұл жағдай жұмысымның өзектілігі ғылыми айналысқа сұранып тұрған тың тақырып екендігінде деп білемін.
Зерттеу жұмысының мақсаты – Қазақстан республикасы тәуелсіздігін алып, дербес мемлекетке айналу қарсаңында баспалардың жағдайы қандай болды? Кітап шығару ісі, тұтастай баспа ісі тұралаған тұста өз міндетін атқара білді ме? Бұл үдеден шықса, қиын-қыстау кезеңнің шырғалаңынан қалай босады, нарыққа бейімделе алды ма? Осы мақсатты алға тарта отырып, «нарық талабына Қазақстан баспалары қалай бейімделді, тығырықтан қалай шыға алды?» деген сауалдарға жауап беру үшін осыған дейін шыққан газет-журнал беттеріндегі мақалаларды саралап, қорытынды жасау.
Зерттеудің нысанасы. Магистрлік диссертация жұмысымның негізіне айналып отырған еліміздегі жалпы жеке меншік баспалардың қалыптасу, даму тарихын, құрылымын саралай отырып, «өз кезеңіне сай, заман талабынан шыға алды ма?» деген мәселелерді қарастыру.
Қазақстан баспаларының дамуындағы менеджмент пен маркетингтің рөлі қандай? Жеке кітап бизнесін жүргізгенде бизнес жоспарды дұрыс құрып, бәсекелестікке төтеп беру, даму үрдісін сүзекіден өткізіп, талдау жасау. Еліміздегі кітап рыногын зерттеу.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Осыған дейін бұл тақырыпта ғылыми-зерттеу жүргізіліп, ғылыми еңбектер өте аз қорғалған. Аталмыш тақырыпты қоғамдағы белгілі бір тарихи қысталаң кезеңнен қалай шығып, бүгінгі баспа ісін қалыптастырудағы өзіндік ерекшеліктерін баспагер мамамдығы бойынша оқитын тәлімгерлерге арнайы курс ретінде ұсынуға болады. Өйткені экономикалық әдебиеттерді қарасаң, күнделікті тұтыну тауарларын өндіретін қандай да бір жекеменшік фирмалардың қызметі жөнінде зерттеу жұмысы қалыптасқан. Ал баспа ісі жөнінде, оның қазір руханияттан бұрын бизнес көзі екендігін түсіне бастадық. Осы тұрғыдан келгенде бізде кітапты – тауар, баспаны – бизнес ошағы деп қарастырып, зерттелген әдебиеттер жарытымсыз. Бұл жағдай жұмысымның өзектілігі ғылыми айналысқа сұранып тұрған тың тақырып екендігінде деп білемін.
1. Назарбаев Н. Қазақстан – 2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. – А.: Білім,1998;
2. Есенбаева Р. Мәдени мұра «Қазақ әдебиеті» газеті 2005ж
3. Сағынова Н. Кітапхана ісін дамыту жолдары «Алтын орда» газеті 06.05.2008ж.
4. Елеукенов Ш. Қазақ кітабының тарихы. – А.: Cанат баспасы 1999ж.
5. Сейфулмәлік Сапаров Е. ҚазҰУ Хабаршысы 2007ж
6. Субханбердина Ү., Сейфуллина Д.Қазақ кітабының шежіресі (1907-1917). – А.:Рауан, 1996ж.
7. Жиреншин Қазақ кітабының тарихы. – А.: Қазақстан, 1971ж.
8. Шалғынбаева Ж.Революцияға дейінгі қазақ кітабы. – «Айт» журналы 2005ж. көктем.
9. «Егемен Қазақстан» газеті, «Кітаптарымыздың көсегесі қашан көгереді?» 1993 ж.IV.
10. Егемен Қазақстан газеті «Кітап қолымызға тигенше» Айнаш Есалиева 26.06.1996ж.
11. «Қазақ әдебиеті» газеті «Теңдесіз рухани қазына» Баталова Э. 09.20.2003ж.
12. www.google.kz
13. Котлер Ф. Книжный маркетинг – М.:Эксмо,1996ж.
14. Ш.Омарова Жарнамалық ақпарат ҚазҰУ Хабаршы – 1998-№2
15. Журнал «Книжный бизнес» Алматы. №1-22с.
16. «Мәдениет» журналы №12 (29.02.2008)
17. Дулатова Ж. Отандық кітап тарату ісінің күрделі мәселелері. ҚазҰУХабаршы – 2003 -№2(15)
18. Каратовский М., Калиев Ж. Книгоиздательское дело.Казахстан А.:1992ж
19. Cейітбекова Л. Қазақстан баспалары дамуындағы маркетинг пен менеджменттің ролі А.: 2008ж
20.
21. Cатыбалдыұлы С. Маркетинг – нарықтану. Алматы. Білім 1999ж.
22. Грэм Г.Книжный бизнес.М1999ж.
23. Андерсен К., Керр К. менеджмент, ориентированный на потребителя. М.:Фаир-пресс, 2003. 166-б.
24. Циферблат Л.Ф. Бизнес план. Работа над ошибками.2005ж.
25. Сақ Қ. Интернет – кітаптың жаңа өрісі // ҚазҰУ хабаршысы, N10, 2001 ж. 72-бет.
26. Омашев Н. Жол үстінде журналист. -Алматы: Атамұра, 1999. 48-6.
27. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстан - 2030" -Алматы: Білім, 1998, 89-6.
28. Елеукенов Ш.Р. Кітаптану негіздері. -Алматы: Санат, 1997, 17-бет.
29. Алдаберген Қ., Ф.Оразай, Ж.Нұсқабаев. Қазак журналистикасының тарихы. - Алматы: Рауан, 1996, 9-бет.
30. Ворошилов В.В. Журналистика. Санкт-Петербург, 1996. С.206.
31. Бейсенқұлов А. Қазақстандаѓы БАҚ - ақпараттық тәуелсіздікке барар жолда // ҚазҰУ хабаршысы, N11, 2001 ж. 25-бет.
2. Есенбаева Р. Мәдени мұра «Қазақ әдебиеті» газеті 2005ж
3. Сағынова Н. Кітапхана ісін дамыту жолдары «Алтын орда» газеті 06.05.2008ж.
4. Елеукенов Ш. Қазақ кітабының тарихы. – А.: Cанат баспасы 1999ж.
5. Сейфулмәлік Сапаров Е. ҚазҰУ Хабаршысы 2007ж
6. Субханбердина Ү., Сейфуллина Д.Қазақ кітабының шежіресі (1907-1917). – А.:Рауан, 1996ж.
7. Жиреншин Қазақ кітабының тарихы. – А.: Қазақстан, 1971ж.
8. Шалғынбаева Ж.Революцияға дейінгі қазақ кітабы. – «Айт» журналы 2005ж. көктем.
9. «Егемен Қазақстан» газеті, «Кітаптарымыздың көсегесі қашан көгереді?» 1993 ж.IV.
10. Егемен Қазақстан газеті «Кітап қолымызға тигенше» Айнаш Есалиева 26.06.1996ж.
11. «Қазақ әдебиеті» газеті «Теңдесіз рухани қазына» Баталова Э. 09.20.2003ж.
12. www.google.kz
13. Котлер Ф. Книжный маркетинг – М.:Эксмо,1996ж.
14. Ш.Омарова Жарнамалық ақпарат ҚазҰУ Хабаршы – 1998-№2
15. Журнал «Книжный бизнес» Алматы. №1-22с.
16. «Мәдениет» журналы №12 (29.02.2008)
17. Дулатова Ж. Отандық кітап тарату ісінің күрделі мәселелері. ҚазҰУХабаршы – 2003 -№2(15)
18. Каратовский М., Калиев Ж. Книгоиздательское дело.Казахстан А.:1992ж
19. Cейітбекова Л. Қазақстан баспалары дамуындағы маркетинг пен менеджменттің ролі А.: 2008ж
20.
21. Cатыбалдыұлы С. Маркетинг – нарықтану. Алматы. Білім 1999ж.
22. Грэм Г.Книжный бизнес.М1999ж.
23. Андерсен К., Керр К. менеджмент, ориентированный на потребителя. М.:Фаир-пресс, 2003. 166-б.
24. Циферблат Л.Ф. Бизнес план. Работа над ошибками.2005ж.
25. Сақ Қ. Интернет – кітаптың жаңа өрісі // ҚазҰУ хабаршысы, N10, 2001 ж. 72-бет.
26. Омашев Н. Жол үстінде журналист. -Алматы: Атамұра, 1999. 48-6.
27. Назарбаев Н.Ә. "Қазақстан - 2030" -Алматы: Білім, 1998, 89-6.
28. Елеукенов Ш.Р. Кітаптану негіздері. -Алматы: Санат, 1997, 17-бет.
29. Алдаберген Қ., Ф.Оразай, Ж.Нұсқабаев. Қазак журналистикасының тарихы. - Алматы: Рауан, 1996, 9-бет.
30. Ворошилов В.В. Журналистика. Санкт-Петербург, 1996. С.206.
31. Бейсенқұлов А. Қазақстандаѓы БАҚ - ақпараттық тәуелсіздікке барар жолда // ҚазҰУ хабаршысы, N11, 2001 ж. 25-бет.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Қазақ баспа ісінің өткені мен бүгіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 1.1 Егемендік
жылдарындағы кітаптың қоғамдағы орны мен мәні ... ..8
1.2 Қазақ кітабының тарихына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Қазіргі таңдағы баспалардың қалыптасу және даму үрдістері ... ... 16
1.4 Бүгінгі баспа менеджменті және кітап бизнесі ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.5 Кітап басу аясындағы ұлттық мүдде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІ тарау. Жалпы жеке меншік баспалар ерекшеліктері ... ... ... ... ... .27
2.1 Жекеменшік баспалардың бүгіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Баспалардың бәсекелестікке қабілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.3 Кітап маркетингі және бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2.4 Баспа ісіндегі инновациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 112
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
КІРІСПЕ
Қазақстан – 2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауында: Бір
данагөй: Егер сіз қайда бет алып бара жатқаныңызды білмейтін болсаңыз,
онда сізді ол жерге кез-келген жол алып баруы мүмкін, – деген екен.
Осыны естен шығармай, болашақтың моделін жалпыланған түрде және нақты қысқа
мерзімді мақсаттар түрінде ұдайы көз алдымызда бағдар етіп ұстауға тиіспіз.
Мұның өзі қандай да бір іс-әрекетке кірісе отырып – біз дұрыс бағытпен
жүріп келеміз бе, әлде бағдардан ауытқыдық па, оқиғалардан ілгеріге оздық
па, әлде шабандап қалып келеміз бе – ұдайы таразылап отыру үшін қажет [1,
7б.], – дейді. Сонымен қоса кез-келген істі бастамас бұрын стратегиялық
бағыттарды жүзеге асырудағы ең қажетті нәрсе – алдағы мақсаттарды дұрыс
анықтау [1, 18б.] дейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты – Қазақстан республикасы тәуелсіздігін
алып, дербес мемлекетке айналу қарсаңында баспалардың жағдайы қандай болды?
Кітап шығару ісі, тұтастай баспа ісі тұралаған тұста өз міндетін атқара
білді ме? Бұл үдеден шықса, қиын-қыстау кезеңнің шырғалаңынан қалай босады,
нарыққа бейімделе алды ма? Осы мақсатты алға тарта отырып, нарық талабына
Қазақстан баспалары қалай бейімделді, тығырықтан қалай шыға алды? деген
сауалдарға жауап беру үшін осыған дейін шыққан газет-журнал беттеріндегі
мақалаларды саралап, қорытынды жасау.
Зерттеудің нысанасы. Магистрлік диссертация жұмысымның негізіне
айналып отырған еліміздегі жалпы жеке меншік баспалардың қалыптасу, даму
тарихын, құрылымын саралай отырып, өз кезеңіне сай, заман талабынан шыға
алды ма? деген мәселелерді қарастыру.
Қазақстан баспаларының дамуындағы менеджмент пен маркетингтің рөлі
қандай? Жеке кітап бизнесін жүргізгенде бизнес жоспарды дұрыс құрып,
бәсекелестікке төтеп беру, даму үрдісін сүзекіден өткізіп, талдау жасау.
Еліміздегі кітап рыногын зерттеу.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Осыған дейін бұл тақырыпта ғылыми-
зерттеу жүргізіліп, ғылыми еңбектер өте аз қорғалған. Аталмыш тақырыпты
қоғамдағы белгілі бір тарихи қысталаң кезеңнен қалай шығып, бүгінгі баспа
ісін қалыптастырудағы өзіндік ерекшеліктерін баспагер мамамдығы бойынша
оқитын тәлімгерлерге арнайы курс ретінде ұсынуға болады. Өйткені
экономикалық әдебиеттерді қарасаң, күнделікті тұтыну тауарларын өндіретін
қандай да бір жекеменшік фирмалардың қызметі жөнінде зерттеу жұмысы
қалыптасқан. Ал баспа ісі жөнінде, оның қазір руханияттан бұрын бизнес көзі
екендігін түсіне бастадық. Осы тұрғыдан келгенде бізде кітапты – тауар,
баспаны – бизнес ошағы деп қарастырып, зерттелген әдебиеттер жарытымсыз.
Бұл жағдай жұмысымның өзектілігі ғылыми айналысқа сұранып тұрған тың
тақырып екендігінде деп білемін.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.Қазақстан баспаларының нарық
талабына бейімделуі жайында осы уақытқа дейін жүйеленген ақпарат
болмағандықтан, ғылыми тұрғыда зерттелмегендіктен қоғамның оған деген
зәрулігі анықталып отыр. Біз қарастырып отырған баспалар – еліміздегі
кітап ісі нарығын бекем қалыптастыруға тыңнан түрен салып жүрген айшықты
баспалар. Осыларды бағытта ұстап, баспа нарығының қалыптасуы мен бәсекеге
бейімделуін анықтап, саралап, тұшымды зерттеу нәтижесінде зәруліктің орнын
толтырсам, ғылымға аз да болса қосқан өз үлесім болар деп үміттенем.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған соң, өз
алдына дербес егеменді мемлекет құрдық. Қазақстан Конституциясына сәйкес
біз әлеуметтік-нарықтық экономика құрудамыз. Бұл – бізге қажеттінің нақ
өзі [1,49б], деп Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан – 2030 халыққа
Жолдауында айқын көрсеткеніндей, тәуелсіздік алысымен нарықтық экономиканың
бел ортасына кіріп кеттік. 1992 жылы Қазақстан тәуелсіздігін 30 мемлекет
мойындап, егемендіктің тәтті дәмі бұйыра бастады. Ескі кеңестік жүйенің де
кедергілері болмай қоймады.
Міне, осы орайда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабының 8
тармақшасына сәйкес әрі рухани және білім беру саласын дамыту, Қазақстан
Республикасының мәдени мұрасының сақталуы мен тиімді пайдалануын қамтамасыз
ету мақсатында 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 13
қаңтарында №1277 Жарлығы жарияланды. Аталмыш бағдарламаның негізгі
міндеттерінің ішінде мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы ұлттық
мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеудің
жүйесін құру; көркем және ғылыми толық дестелерін шығару; әлемдік ғылыми ой-
сананың, мәдениет пен әдебиеттің таңдаулы жетістіктерінің негізінде
гуманитарлық білім берудің мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын құру [2,
4б.] мәселелері көтерілгенді. Бұл дегеніңіз – рухани, мәдени құндылықтардың
бәрін сараптап, түпнұсқасын сақтап, тасқа басқандай етіп, КІТАП шығару.
Бағдарламаны қаржыландыруға республика қазынасынан 3 жылға 1933,6 миллион
теңге бөлінді.
Кітаптар мен басылымдар осы сала еңбеккерлерінің – баспагерлер мен
полигафистердің ел кәдесіне жараған елеулі еңбектерінің арқасында осы
тақырыпты зерттеу мүмкіншілігі туып отыр. Халықты нарықтық қыспақ кезінде
рухани азығынан айырмай, сұранысына қажетті, талғамына сай, кәсібіне
қолайлы әдебиеттермен қамтамасыз етіп, ғылым мен білімнің, әдебиет пен
мәдениеттің, өнердің өзегін талдырмай, өмір ауанымен деңгейлес бола
білуінің өзі іскерлік пен ілкімділіктің үлгісі десе де болады. Ал шын
мәнінде қалай еді? Күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайлар ушыққан
кезеңде баспагерлер мен полигарфистер қандай қиындықтарға тап болды? Одан
шығудың жолдары қалай іздестірілді? Осындай сұрақтар төңірегінде жауап
іздеп көрдік.
Магистрлік дисертацияның бірінші тарауында кітап шығару шаруашылығы
мемлекеттік тәуелсіздік алғанан кейін өте қиын жағдайға тап болып, сол
тығырықтан қалай шыққандығы жөнінде баяндаймыз. Біріншіден, бәрін өзі
қамтамасыз етіп отырған бір орталықтандырылған жүйеден арылуы. Жүйе қирап,
байланыстар бет-бетімен үзілгеннен кейін мемлекеттің кілті өз қолымызға
тиді. Атақты философ Гейне: Әр дәуірдің өз міндеттері бар дегендей,
тәуелсіздіктің алғашқы жылдары шашыраған дүниені жаңа заманға сай етіп,
қайта қалпына келтіру, оны гүлдендіріп, дамыту мәселесі алдыға қойылды.
Кітап шығару ісінде қағаз тапшылығы мен полиграфия құрал-саймандарының
жетімсіздігі туындады. Ресейден алынатын қағаз бен полиграфиялық техника
күрт қымбаттап, келуі де сап тыйылды. Қағаз үшін аударылған қаржылар
банктен-банкке ауысуы да ұзаққа созылып, адасып, құнсызданып жатты. Ал
қағаз шығарушылар мен жөнелтушілер алдын-ала ақша түспей ештеңе де бермей
бақты. Мұның әсері бірден-ақ байқалды. Республикамызда кітап шығару мен
баспа ісі тоқырай бастады. Қағаздың бағасы күн сайын демегенмен, ай сайын
қымбаттады десек те болады. Ал кітап аталымының азаюы, тираждың құлдырауы
күрт өсті. Мұндай жағдайда мәжбүрлік қағаздың өзімізден шығатын көзінің
болмауы, ақшанының құнсыздануы, сұранымының азаюы, мемлекеттік демеудің
болымсыздығы, өнім құнының қымбаттауынан туындаған еді. Мұның бәрі бірімен-
бірі жалғаса келе шор түйіні шешілуі қиын үлкен проблемаға айналды.
Ауылдағы қалыптасқан жағдай кітап саудасына қатты әсерін тигізді.
Кітап дүкендері өзін-өзі ақтай алмауға дейін барды. Кітаптардың ауылға
жетуі де қиындады. Ауылдағы кітап саудасы жүйесін ұстап отырған
республикалық Казкоопкітап мекемесі тарай бастады. Олар енді кітап емес,
өтімді халық сұранымына сай қант, үнді шайын, киім-кешек т.б. сатумен
айналысып кетті. Аталмыш кәсіпорын жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне
айналды. Қазкоокітап ЖШС-нің төрайымы Ерік-Раиса Есенбаева газет бетіне
берген бір сұхбатында ауылдық жерлерге сатуға жіберген кітаптарынан не
ақша, не кітап қайтпағасын Қазақ тұтыну қоғамдары одағының өз ішіндегі
төрелік сотқа жүгініп, ақшаның орнына сауда мекемесінің қоймасындағы
тауарларды алуға мәжбүр болғандығын айтады. Ол: Қоймада жатқан көсеу,
табақ, киім ілгіш, костюм, басқа да көрбай-жөрбайды алып, соларды сатып,
баспаның ақшасын қайтардық. Ауылдық жерде кітап қалайда өтеді, облыста
отырғандар ақшасын бермей әуре етеді. Ақша бізге түспеген соң, біз баспа
алдында қарыз боламыз. Осыдан баспаның алдағы жұмысы тоқтайды, бұдан
оқырман зардап шегеді [2,4б.],– дейді. Міне, жазушы – баспа – кітап
саудасы – оқырман төртбұрышы осылай үзіліп отыр.
Бұл қалыптасқан жағдайдан шығар жол бар ма еді? Мүлде жоқ деуге
болатын. Өйткені: Қазақстанда қағаз бен полиграфиялық техника шығаратын бір
де бір комбинат пен зауыт жоқ. Барлығы Ресейде еді, тіпті Қызылордадағы
қатырма (картон) шығаратын зауыттың өнімі, яғни қатырмасы кітапқа ешбір
жарамайтын. Ал өзіміздегі шикізат көздерін қарастыра отырып, шағын қағаз
зауыттарын салу үшін талай-талай түн қатқан, айлап жортқан сапарлардың бірі
жолын тауып, енді бірінің тауы шағылып қайтып жатты.
Диплом жұмысымның ІІ тарауына Қазақстан баспаларының нарық талабына
бейімделіп, ендігі кезекте бәсекеге қабілеттілік деңгейі арқау болмақ.
Әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне
қадам басып, әлемдік рейтинг кестесінің жоғарғы бөлігіне іліккен елдер
тобының ішінен орын алу үшін баспа ісі, жекелеп алғанда кітап ісінің даму
тенденциясын саралап, кемшілігі болса, жанашырлық жасап, олқылық орнын
толтыру – міндетіміз. Бәсекеге қабілетті 50 мемлекет қатарына еніп,
Дүниежүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, біздің баспа өнімдеріміз шетелден
еркін тасымалданатын өнімге төтеп бере ала ма, ұтып шығатын тұсы бар ма –
осыны анықтау үшін ғылыми тұрғыда нарықты зерттеп, кітап бизнесін жасақтап,
бәсекеге қабілеттілік мүмкіншілігін артыруымыз керек. Аталмыш тауарда,
сонымен қатар менеджменттік басқару, маркетингтік жоспар, бизнес жоспар,
қоғаммен байланыс, ассортимент түрлері, тақырып ауқымы, полиграфиялық-
техникалық жабдықтардың бәсекеге қабілеттілік деңгейі жөнінде сөз болады.
Қорытындыда Қазақстан баспаларының материалдық және баспагерлік-
шығармашылық салада жетіспейтін тұстарын, одан арылудың жолдарын
экономикалық, әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, толыққанды қарастыруға
тырысамыз.
Өркенді де өршіл дамып келе жатқан Қазақстан баспаларының іргетасы тек
қана осы заманғы техникамен жабдықталып, бәсекеге қабілетті басқарудың
тиімді тәсілдерін қолданып, алпауыт мен мұндалап тұратын баспа нарығын
қалыптастыру керек. Нарық заңдарының үдесінен шығу – жас мамандардың жаңа
ой қуатының арқасында жүзеге асады. Осы орайда жоғарғы оқу орындарында тек
баспагер емес, әмбебап рухани дүниесі бай, ұйымдастырушылық қабілеті
жоғары, еңбекке ынталы, елжанды маман даярлау керектігін жолға қою ләзім.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ БАСПА ІСІНІҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ
1. Егемендік жылдарындағы кітаптың қоғамдағы орны мен мәні.
Елбасының Қазақстан халқына арнаған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Жолдауында еліміздің болашақтағы бағыт-бағдары мен өсіп-өркендеуі айқын
көрсетілген. Осы басымды бағыттардың орындалуына, батыл іс-қимылдың
өрістеуіне кітаптың қосар үлесі шексіз екенін ешкім жоққа шығара
алмайды. Адам кітап арқылы басқышпен жоғары көтерілген сияқты өзінің
қазіргі биігіне жетті. Сондықтан өркениет іргетасының тірегі деп қазіргі
әлемнің ғажайып материалдық бөлігін емес, тіпті өнердің қасиетті орындарын
емес, кітапты айту керек, – деген Л. Леоновтың өткен ғасырдың 60-жылдары
айтқан ғажайып сөздері жаңа ғасыр белесінде де өз мәнін жойған емес. Ғасыр
көші ілгері жылжып, тарих беттері қалыңдағанымен адамзаттың кітапқа деген
құрметі, пейіл-ықыласы ортаймайды.
Артық ғылым кітапта, Ерінбей оқып көруге, – деп данышпан Абай кітап
атты құдіреттің ғаламат күшін бойына жинап, өмірлік азық қылуды ұрпағына
аманат етпеп пе еді?
Кітап, егер ол нағыз кітап болса, өзінен өзі таралмайды. Нағыз
кітаптың сыртқы түрі, тіпті супер мұқабасында оның мықтылығына көзіңізді
жеткізетіндей сөздер жазылғанына қарамастан, адамдарда мұны сатып алып,
оқып шығуға құштарлық сезімін оятатындай ештеңе болмайды. Нағыз кітап оның
бағасын түсінетін, құрметтей білетін адамдардың күш-жігері арқасында өз
оқырманына жетеді, – деген қанатты тіркестің жаны бар.
Кітап – рухани азық. Ол қай кезде де адам жанына демеу болды және бола
береді де. Жастар – еліміздің болашағы. Оларды кітап оқуға тарту, кітап оқу
мәдениетін қалыптастыру мен рухани сауаттылыққа тәрбиелеу – кітапхана
мамандарының кәсіби міндеті. Халықтың шамшырағын өшіріп алмау – бізге сын
[3, 11б].
Кітап – даналық қазынасы. Осы бір баға жетпес рухани құндылығымыздың
адамзат өмірінен алатын орны ерекше. Бұлай деп айтып отырғанымыздың себебі,
біз кітап арқылы жан дүниемізді тазартып, рухани кеңістікке жол ашамыз.
Сонымен қатар ғасырлар бойы сақталып келген бай мұраларымызды кітап арқылы
танып білеміз.
Кітапты ойлап тапқан адам боласа, ал енді сол адамның білімін, сана –
сезімін өсіріп, күшіне күш, ойына ой қосып, оны қоғам мен табиғаттың
қожасына айналдырып отырған кітап. Кей кітап толып жатқан ұйқысыз түндерден
соң ауыр азап пен қиын қыстау жағдайларда, кейде жоқшылық, мұқтаждықпен
жарыққа шықса, біреулері жігердің құм болуымен, өмір құнымен дүниге
келгенін адамзат баласы тарихтан жақсы біледі.
Кітап дегеніміз әлеуметтік қатынас жолының бір тәсілі, бір санадан
екінші санаға ақпарат жеткізу құралы.
Кітап – автордың қаламгерлік таланты мен жазу процесіне жұмсаған
уақытының жемісі. Қітап басып шығу мүмкіндігі – әлемдік өркениет
тарихындағы ерекше бір бұрылыс кезеңі.
шығаратын мемлекеттік, қоғамдық және жеке меншік кәсіпорын. Баспалар
шығарылатын өніміне қарай, кітап баспалары, газет-журнал баспалары, нота,
плакат баспалары болып жіктеледі.
1.2 Қазақ кітабының тарихына шолу
Кітап басу ісінің тарихы жазу сызудың пайда болуымен байланысты.
Археологиялық қазбалар көрсеткендей жазу б.з.д. XV ғ. пайда болған. Жазудың
ең ежелгі түрі – пиктография (ақпаратты сурет арқылы жеткізу).
Пиктографиялықжазу көптеген қиындықтар туғызған соң идеографиялық жазу
пайда болды (грекше idea – түсінік, ұғым). Сөздерді белгілермен белгілеу,
дыбыстарды әріппен белгілеу тәсілдері ойластырылды.
Ежелгі идеографиялық жазу б.з.д. IVғ Египет қабырғаларында жазылған.
Бұл жазуды ХІХғ. басында француз оқымыстысы Жан Француа Шампольон алғаш
реет оқыды. Ал IVғ. Шуверлерде жазу болды. Ол жазу пиктографиялық және
иороглифтікжазу. Б.з.д. ІІІ мыңжылдықта Қытай иероглифтері дамыды. Ол
бүгінгі күнге дейін сақталуы. Қытай тілінің жетіліп дамуына байланысты
оларда идеографиялық белгілер көбейді. Қазіргі Қытай тілінде елу мыңға жуық
идеографиялық белгілер бар. Жазу таңбалары пайда болып қалыптасқаннан
кейін әліпби түзілді.
Бір текті мәтінді көп данамен тарататын баспа тарихы Қытайдан кітап
көбейтетін жаңа әдісі ксилографияның (ксило – ағаштан ойылған қалыппен
басу) пайда болуынан басталады. Осы әдіспен еі алғаш реет Будда дінінің
Жақұт Сұтра кітабы (868 ж.) жарық көрді. 1040-1048 жылдары Би Чен
жылжымалы қаріптерді құйма әріптермен теру процесін ойлап тапты. Қаріптерді
балшықтан жасап желіммен жабыстырып, оны отқа жағып, бетіне шайыр (смола)
жаққан.
Еуропаға бұл жаңалық төрт ғасырдан кейін келген. XVI Қатйда түрлі-
түсті баспа пайда болды. Жақұт Сұтраның түсініктемелері атты кітап екі
түрлі бояумен басылып шықты.
Еуропада 1445 жылы неміс өнер тапқышы иоган Гуттенберг кітап басуға
алғаш реет жылжымалы құйма әріптерді пайдаланды.
Ресейде 1564 жылы Иван Федоров пен Петр Мцеславец орыс тіліндегі
тұңғыш Апастоль кітабын басып шығарды[4, 22б.].
XVI-XVIIIғғ баспаханаларды ірілендіру, шығаратын өнім көлемін ұлғайту және
оны сатудың жүйелі жолға қоюдың қажеттілігіне қарай жекелеген баспагерлер
шықты. Олар Мансия, Альдо (Венеция), Эльзебировтар отбасы (Нидерланды),
Этенкофф және Дидо (Франция) секілді баспагерлерді айтуға болады.
XVIII-XIXғғ баспалар саны әлемнің алдынғы қатарлы елдерінде дамыды.
XIXғ соңына қарай баспалар акционерлік қоғам түрінде құрылып, өз ішінде
кітап және газет-журнал болып, өз ішінде жіктеле бастады.
Сейфүлмәлік – қазақтың тұңғыш баспа кітабы. Революциядан бұрын
қазақ тілінде басылып шыққан кітаптардың қазіргі Қазақстанның тарихын,
әдебиеті мен мәдениетін, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, тұрмысы мен өмірін
зерттеу үшін маңызы өте зор. Бұл кітаптар тарихи деректерді, архив
қазыналарын толықтырып, қазақ халқының саяси, мәдени өмірінен құнды
мағұлматтар береді. [5].
Ал, екі жүз жылдық тарихы бар қазақ баспа кітабының адамзат өмірінен
алатын орны ерекше. Осы орайда қазақ баспа кітабының тарихын мейлінше
зерттеп, өткен ғасырда шыққан бірер еңбектердің бағыт бағдарын айқындап
көрейік.
Сонау ерте замандағы Тоныкөк, Күлтегін жазбаларын қоспағанда екі жүз
жылдық тарихы бар қазақтың баспа кітабы бізге баға жетпес қазына алып
келді. Осыдан тура екі жүз жыл бұрын жарыққа шыққан ана тіліміздегі тұңғыш
кітап мынау еді деп дөп басып айту үшін әлі де зерттеу жұмыстарын
жүргізуіміз керек. Қазір бізге мәлім алғашқы қазақ баспа кітаптары
Сефүлмәлік қиссасы мен қатар фольклорлық шығармалар болып отыр.
Революцияға дейінгі кезеңде Ер Тарғын, Алпамыс, Хикаят Көрұғлы
Сұлтан, Қисса-и Құламерген, секілді төрт жүз аталым қарасында тасқа
басылған кітап шыққан. Мұның сыртында екі жүзден астам діни кітаптар мен
шығыс әдебиеті шығармалары жарық көрген.
Осы орайда айта кететіні, Қазақ елі Ресейге қосылғаннан кейін І Петр
Патша Қазақстанда билігін нығайтудың амалы есебінде ХVІІІ ғасырдың бірінші
жартысына дейін Ислам дінін уағыздауға ат салысты. Орта мектептер балаларды
мұсылмандыққа баулыды. Бұхара, Самарханд, Ташкент шаһарларындағы
медреселерде білімдерін толықтырып, араб тілі мен араб философиясын
үйренді. Міне, осы саясатты жүргізу барысында діни әдебиетті шығаратын
алғашқы баспаханалар бой көтере бастады.
Осы кезден бастап Ресейде мәдениет пен баспа ісінің дамуы оған өз
еркімен қосылған қазақ халқы сияқты ұлттардың келешегіне елеулі ықпал
жасады. Өйткені қарамағындағы халықтарды басқару үшін де патша өкіметіне
жергілікті ұлттардан хат танитын, оқыған мыңдаған шенеуніктер қажет болды.
Ондай адамдар бір ғана мұсылманша емес, орысша да оқып, жаза білуі, сөйлесе
алуы керек еді. Сондықтан оларды сауаттандыратын діни оқулықтарды көптеп
басып шығару империяның әкімшілік, саяси, экономикалық мүддесінен туған
талаптар еді. Оның үстіне патша үкіметінің түрлі жарлықтарын, ережелерін,
ресми құжаттарын жергілікті халықтарға өз тілінде жариялап отыру үшін де
баспахана мен баспа ісін ұйымдастыру қажеттігі туды. Осы талаптарға сәйкес
Патша Павел І шығыс халықтары тілінде орталықта, ұлттық аймақтарда арнайы
баспаханалар ашуға рұқсат етті. Осы мақсатпен Қазанда, Астраханьда,
Ташкентте, Орынборда, Омбыда, Қырымда арнаулы баспаханалар ұйымдастырылды.
[6, 45б.].
ХVIII ғасырда қазақ қауымына арналған алғашқы кітаптар шыға бастады.
Нақтырақ айтар болсақ 1807 жылы Қазан қаласындағы Қазан гимназиясы
баспаханасынан қазақтың тұңғыш баспа кітабы Сейфүлмәлік жарық көрді.
Сейфүлмәлік кітабы қай тілде жазылды деген мәселеге тоқталсақ, Қазан
революциясынан бұрын жазба әдебиетте көп қолданылған кітаби тілде жазылды.
Бұл тілді ғалымдар кейде шағатай тілі, кейде кітаби тіл деп те атаған.
Ертеректе жарық көрген қазақ кітаптарының көпшілігі осы тілде басылған
болатын. Бүгінгі таңда бұл кітаптың Мәскеу Мемлекеттік кітапханасынан
алынған микрокөшірмесі Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Орталық
ғылыми кітапхана қорында сақталған. 1807 жылғы осы кітаптан кейін қазақ
арасына кең тараған жырдың екі нұсқасы бірнеше рет қайта басылып жарық
көрді. Біріншісі: Радлов жинағында басылған нұсқа, оны Жүсіпбек
Шайхұлисламов аздаған өзгерістермен, жырдың ішіне өз атын қосып, кейбір
шумақтарды қысқартып, кейбір сөз тізбектерін өзгертіп бастырған; оны 1903,
1908 жылдары Университет баспасында И. Шамсудинов жеке кітапша етіп
бастырды. Екіншісі: 1870 жылы Радлов жинағында басылған Сефүлмәліктің
көне нұсқасымен бірге қазақ арасына мол тараған, революциядан бұрын әр
түрлі тақырыппен жеті – сегіз рет кітап болып жарияланған нұсқасы. Оны 1882
жылы Қисса-и Сейфүлмәлік шаһзада ағазкярдан Бәдіғұлжамал – Перизат деген
тақырыппен бастырып шығарады. Кейіннен 1895, 1909, 1914, жылдары Қисса-и
Ғабдүлмәлік деген атпен қайта басып шығарған. Сефүлмәліктің орнына
Ғабдүлмәлік деп, адам аттарын өзгертіп басқаны болмаса, екі нұсқаның
арасында ешқандай айырма жоқ. Бұлардың Радлов нұсқасымен сюжет ұқсастығы
болмаса, көркемдік дәрежесі де, стилі де екі түрлі. Жалпы Сейфүлмәлік
дастаны – шығыс сюжетіне құрылған болса да, қазақ халқының ауыз әдебиетімен
орайласып, үйлесіп кететін, өмірді қиялдап әсірелей көрсетушіліктің алуан
түрлі тәсілдерін, тамаша көркем фантастиканың үлгілерін танытатын айрықша
құнды шығарма. [7, 33б.].
Осы орайда айта кететіні Сейфүлмәлік қазақ кітаптарының басы
саналады. Бұлай дейтін себебіміз, Сейфүлмәлік қазақтың алғашқы баспа
жүзін көрген шығармасы болу үстіне қазақ ішіне кең тарағаны дәлел. Сюжеті
Мың бір түн ертегісінен алынса да, қазақ қауымына етене таныс туынды.
Кітаби тілдегі назиралық дастанға айналып, зиялы қазақ жүрегінен орын
тауып, кейін қазақтың жалпақ тіліне ауысып, ел көңілін мейлінше баурайды.
Сейфүлмәліктің қазақ халқының төл шығармасы деуге тағы да бір дәлел
– оның ғасырдан аса уақыт бойы дүркін – дүркін басылып, қалың жұртқа
тарағандығы, оқушысын ғана емес, ел ішінде жатталып, тыңдаушысын
тапқандығы. Сонымен қатар біз жоғарыда Сефүлмәлік шығармасының қазақ
назиралық нұсқалары үшке жіктелетіндігі. Біреуі 1807 жылы шыққан шағатай
тіліндегісі. Екіншісін белгілі шығыстанушы В. В. Радлов халық аузынан
жазып алаған. Кейін мұның сәл өзгертілген түрін Жүсіпбек Шайхисламов
бастырған. Үшінші нұсқа Қытай мен Монғолияда Ақыт ақын деген атымен
әйгілі Ақыт Ұлымжыұлы Қарымсақовтікі. Олардың ұзын саны беске жетеді, бас
кейіпкері бірде Сейфүлмәлік, бірде Ғабдүлмәлік делінген. Бұл шығарма кеңес
кезінде Батырлар жыры жинағында (1964) және Ғашық – наме атты Шығыс
хикаяларының желісіне құрылған қазақ дастандарына енгізілді.
Сейфүлмәліктің ХІХ ғасыр бойы және ХХ ғасырдың бас кезінде жиі
басылуы сол тұстағы қазақ қауымында баспа дүниелеріне, бүгінгі тілмен
айтқанда бұқаралық ақпарат құралдарына зәруліктің бірте – бірте ұлғая
бастағаны айғақ. Осы кезеңде төрткүл дүниеде не болып жатқандығына құлақ
түретін зиялы қазақтардың қатары көбейіп, шоқтықтары талай ғасырлардан
асатын тұңғыш ғалымдардың тобы тарих сахнасына шықты. Шоқан Уәлиханов,
Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтардың өздерін былай қойғанда, олардың
ата – аналары Сейфүлмәліктің алғашқы шағатай тіліндегі нұсқасын еркін
игерге білген. [5, 4б.]. Міне, қазақ баспа кітабының екі жүз жылдық тарихы
осы Сейфүлмәлік хиссасынан басталған болатын!
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ кітабы. Тәуелсіздікті алған жылдары
ұлттық мәдениет тарихында ұлттық кітап мәселесі ерекше орын алды. Қазақ
кітабы мәселесі әдебиет, мұсылмандық, миссионерлік тарихшылары, фальклор
мен білім ағарту мамандарымен және т.б айтылып келеді. Ұлттық кітап
репертуары қоғамның саяси тарихы облысындағы зерттеу объектісі болып
табылады. Сондықтан ұлттық кітаптың репертуары кітаптану, кітаптарату,
библиография, мамандықтарын сонымен қатар, ғылыми дисциплина – жалпы тарих,
педагогика, әдебиеттану, баспасөз цензурасы, кітапхана тарихы және
түртану(источниковедение) сияқты облыстарды зерттеу нәтижесінде ғана
жаңартуға, жаңғыртуға мүмкіндік туады.
Ең басты мәселе ұлттық кітаптың дәрежесінің шарықтау шегін анықтау
болып отыр. Осы жайлы XX ғасырда Кеңес заманындағы кітаптанушылармен
бірнеше реет көтерілген болатын. Көптеген сылтауларға байланысты аймақтағы
зерттеушілер (соның ішінде қазақтың зертт.) осы мәселеге орай пікір
бөліспеді. Бұл сұрақ шешілген бойда ұлттық кітап шығару, әдебиет пен рухани
мәдениет саласында зерттеулер жүргізуіне мұмкіндік туады.
Кеңес заманы кезінде революцияға дейігі қазақ кітабын зерттеуге көп
көңіл бөлінбеді. Осыған қоса бұл салада библиограф мамандар да жоқ еді.
Тек ХХ ғасыр аяғында еліміздің филология мамандарының үлкен жұмысы
арқасында қазақ кітабының библиографиясының алғаш іргетасы қаланды. Бұл
библиографиялық көрсеткішке кеңес дәуіріне дейінгі қазақ кітабының
библиографиясы болады. Осындай үлкен ғылыми жұмысқа өз үлестерін қосқан
қазақ тарих ғылымы мен филологиясыныі мамандары: Н.Сәбитов, М.Бөжеев,
Ү.Субханбердина және т.б. болды.
Әр түрлі жайттарға байланысты қазақ кітабын зерттеуде қиындықтар
болды. Былайша айтқанда революцияға дейінгі қазақ кітабы түгелдей дерлік
Ресей федерациясында ( Ресей ұлттық кітапханасы, Санк Петербургттегі НБР,
Мемлекеттік ресей кітапханасы), Мәскеуде Қазан кітап қоймаларында Омскте,
Орынборда, Астраханьда сақтаулы. Қазақстандағы бұл өор түгел емес және әр
түрлі қор, мұражай, кітапханалар мен мұрағаттарда шашыраңқы түрде көп
бөлігі кітап палатасында орналасқан. Өкінішке орай аталған басылымдар
фотокөшірме мен микрофильмдер түрінде берілген. Орасан зор мұрағаттар,
қазақ кітабына бай кітапханалар Ресей Федерациясында қалып кеткен. Құнды
қолжазбалар жоғалып кетті. Осы екі үлкен мәселе – Қазақ кітабы, ұлттық
кітап анықтаудағы мәселелерге ұлкен тежеу болып тұр. [8, 12б.].
Кітаптанушыға ең бастысы зерттеу базасы, үлкен құжаттар орталығы яғни,
мұрағатқа кіру мүмкіндігі, ол жерде құнды және әр түрлі ақпаратқа бай кітап
зертттеудегі бағыт – бағдар керек. Көптеген Еуропа елдерінде ұлттық кітапты
зерттеу саласында көп мүмкіндіктер бар. яғни ұлттық кітапты зерттеу үшін
қолдан келгенше үлкен назар бөледі. Мәселен, бұған француз, поляк, итальян,
неміс, орыс кітаптанушылар мен библиографтарының типология, тілдік,
библиографиялық іргетасын қалаған еңбектері дәлел. Сонымен қатар көптеген
дамыған елдерде әр басылымға ерекше көңіл бөлінеді, ал кітаптану мәселесі
мемлекеттік мәселе болып табылады. Ұлттық кітаптың тарихына ерекше көңіл
бөлу тек, Еуропа халықтарына тән емес. С оынмен бірге Қытай, Жапония,
Корея, Үндістан, Мысыр, Иран, Сирия сияқты елдерде қолжазбалар мен баспа
кітаптарға дәстүрге сіңген ілтипат ерекше.
Қазақ кітабын зерттеуде мұрағат көздері ерекше орын алады. Неге
десеңіз, аталмыш мұрағаттарда кітап туралы үлкен мағлұмат алуға болады.
Кейде мазмұнына қараған сол кітап туралы мұрағатта көбірек дерек табуға
болады. Ондағы деректер нақтылау болады. Мәселен кейбір басылымдар титулдық
басылған жыл мұрағаттағы мен сійкес келмейді. Кейбір басылымдарда қайта
немес жаңа басылымы көрсетілмеген, таралымы, баспа туралы, мәліметтер,
автор туралы мәліметтер айтылмаған. Дәл осындай жағдайда мұрағаттардағы
құжаттар бізге толық, нақты деректерді бере алмайды. Осындай саласытырулар
нәтижесінде (1948,1978,1986 жж.) тіркелмеген (200 аталым) кітаптарды
анықтауға көмек болды.
Сонымен қатар салыстыру толық ақпарат жинауға, уақыт мерзімі, кітап
басылымының қайталануын, баспалар мен баспагерлерді анықтауға көмек болады,
ары қарай зерттеуге ықпалын тигізді. [8, 13б.] .
Қазіргі күнгі статистика көрсеткіші бойынша кеңес заманына дейінгі
Қазақ кітабы мынадай көрініс беді. Барлығы 971, соның ішінде: фальклорлық
шағармалар 578 аталым, көне әдебиет 166, проваслав – миссионерлік 98
басылымы, Қазақстнады басқарудағы тілмаш комиссиясының 19 бет болды. Ал
оқу қүралдар, тарихи, іс-қағаздар, әдеби, санитар-ағарту кітапшалары,
жарнамалық проспектілер репертуары 80 аталымнан тұрды. Аталған сандар 1948-
1978 жылдарындағы көрсеткіштерден асып тұр (1986 жылының санағынан 210
басылым артық). Бұған қоса, 506 басылым жалпы таралымы 2 347 035 данамен
ең алғаш реет табылып отыр. Бұл кітаптар он төрт қалада, қырықтан астам
жеке меншік баспаханалары мен шағын типографияларда басылған.
Қазақ кітабын жаңғырту процесінде үлкен бір мәселеге тап болуға тура
келді. Бұл мәселенің бірден бір себебі ол сол кездегі Қазақстанды уақытша
басқару комитетінің ведомстволар мен құжаттарында қазақ аталымдар мен қоса
татар аталымдар бір штамппен аталған. Ол штамп – Түркі басылым деп
аталды. Кішкентай проблема болса да жылдарға созып, жұмысты қатты тежеді.
Өз уақытында қазақ және татар тілдерінің зерттеу облысындағы майталмандар
Н.Ф.Катанов және В.Д. Смирнов қазақ пен татар арасындағы айырмашылықты
(басылымдар арасындағы) көруге мүмкіндіктері болмай, олар жалпылама түрде
түркі деп атап, осындай анықтама берді.
Қазақ атрибутикасын өзгеден айырудағы бірден бір жолы ол аталымның
мазмұнына жасалатын сараптама еді. Яғни ондағы аталған ұлттық ерекшеліктер,
географиялық орындар. Мұндай ерекшеліктерді тек фольклор жинаушылар ғана
жасай алар еді.
Мәселен, 1895-96 жылдар түркі деп аталған басылымдардың 122-сін
тіркеген. Егер осы аталғанның жартысы қазақ кітабына тиесілі деп алсақ,
онда қазақ кітабының статистикалық көрстекіші күрт өзгерер еді. Бұған қоса,
тағы бір нақты деректер бойынша 1860-1917 жж көрсеткіштері революцияға
дейінгі қазақ кітабының репертуары мың жарым басылым болғанын біз нақты
айта алар едік.
Араб тілінде деген енмен цензурадан өтіп кеткен басылымдарды зерттеу
де үлкен мүмкіндіктер беріп отыр. Мәселен, сол кезде Қазақстан мен
Татарстанды араб тілін жетік білетін мыңдаған зиялы, оқырман қауым өмір
сүрді. Ал басылымдардың таралымы жайында айтпаса да түсінікті.
Баяғыдан пісіп келген кітаптану саласындаы мәселе құжаттардың
дайындығы мен басылып шағарылуы еліміздің кітаптанушыларын толғандыруда.
Мұрағаттардағы құжаттарды зерттеп тану – қазақ кітабының толық репертуарын
жинауға ауадай қажет. Сонымен қатар қазақ әдебиетінің тарихында ақ
дақтарды анықтауға көмектеседі.
Әрине революцияға дейінгі қазақ кітабының хронологиясын жинап,
топтастыру күрделі де қиын жұмыс, алайда бұл үлкен еңбек жүзеге асса,
мемлекеттік мәнге сөзсіз ие болады.
Күрделі мәселе болып тұрған кезең ол тарихи-мәдени, саяси-көпшілік
қатынастар арасындағы қазақ фольклорлық шағармалар мен жеке авторлардың
шығармалары. XIX-XX ғғ басы кезіндегі цензураға іліккен шығармалары
болатын. Бұл мәселе әсіресе бірінші орыс революциясы кезінде шиелене түсті.
Мұрағатағы фактілерге жүгінсек, цензураға іліккен кітаптар көп болған екен.
Ол шығармалар үкіметке қарсы деп танылып, авторлар қуғын-сүргінге ұшырады.
Сондықтан мұндай кітаптарды іздеу екі есе қиын. Кім біледі, аталмыш
басылымдар сол кездегі заманның ашылмаған беттерін бізге ашып берер ме еді?
В.М.Машкованың пікірі бойынша ұлттық кітапты ұлттық деп тану үшін ол
басылым тек халықтың тілінде жазылған, мәдениетінің бөлінбес бөлшегі
ретінде шекарасына тиісті болу керек. Алайда территорияға келсек,
революцияға дейнігі қазақ кітабы толығымен Қазақстанда емес, Қазан,
Орынбор, Ташкент және т.б. қалаларда басылған.бірақ ресейлік орыс кітабының
шетелдегі басылымдар болған. Ол ПетрI жарлығымен Голландық басылымды
орыс кітабы деп атады.
Ойласақ, кешеннен тыс – тіл, территория, мүлтіксіз, даусыз формула
және тағы басқа ұлттық кітапты анықтайтын факторлар, әр елдің кітаптардың
сұраныстарын қанағаттандыратын ұлттық кітаптар жоқ. Бұл салада сұранысты
қанағаттандыру өте қиын. Ал жалпы ұлттық кітаптың мәдени, тарихи
қасиеттеріне қарай мәртебесін анықтап білу одан да қиын. [8,14б.].
1.3 Баспалардың қазіргі таңдағы қалыптасу және даму үрдістері
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы
Қырғызстанның бірінші астанасы – Оренбургте мемлекеттік баспа ісі –
Киргосиздат туралы ереже қабылданды, кейіннен ол Казгосиздат болып
өзгертілді. Қазақстанның кітап басу ісі 70-жылдары мен өткен жүзжылдықтың
80-жылдары алға басты. 60-жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша
кітап шығару таралымы мен айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың
материалдық-техникалық базасы үш есеге өскені байқалды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап басудың жаңа кезеңін бастан
кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік 300-ден астам
жеке меншік баспалар пайда болды.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді
басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік
бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етті. 2005 жылдың мауысымның 1-нен
3-не дейінгі аралықта Алматыда ортаазиялық мемлекеттердің қатысуымен Ұлы
Жібек жолымен атты ІІІ халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі өтті.
2005 жылдың 19 тамызында өткен XVII Мәскеудің халықаралық кітап және
баспахана жәрмеңкесі аясында Мәскеу қаласында ТМД мемлекет-қатысушыларының
Кітап өнері атты 2- халықаралық конкурсы болып өтті. Конкурстың гран-
приіне Кентавры Великой степи кітабы ие болды. Арт-книга номинациясы
бойынша ІІ дәрежелі дипломмен Атамұра баспасынан шыққан Пауло Коэльоның
Захир романы марапатталды. Менің елім номинациясы бойынша ІІІ дәрежелі
дипломды Алматыкітап баспасынан шыққан Традиции и обряды казахского
народа атты кітап алды. Осы сияқты дипломдар Победа номинациясынан мына
кітаптар озып шықты: Балалар әдебиеті және Фолиант баспасының өнімі
Тағзым-Поклонимся тем годам, сонымен қатар Күлтегін баспасынан шыққан
Полный атлас памятников Орхона атты кітап.
2006 жылдың 16 наурызында Астана қаласында Әлеуметтік маңызды әдебиет
түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша 2005 жылы шыққан кітаптар
жәрмеңкесі болды. Көлемін көтеру шыққан әдебиеттердің сандық және сапалық
деңгейіне әсер етті. 2005 жылы 377 атаулы баспалардан 8650 баспалық
қағаздар шығарылған, Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлері атты бюджеттік
бағдарлама бойынша мынадай түр мен темада басылды: балалар әдебиеті,
энциклопедиялық әдебиет, сөздік-анықтамалық әдебиет, Қазіргі қазақ
прозасы, Қазіргі қазақ поэзиясы, Документалды-көркем әдебиет, музыкалық
әдебиет, заң әдебиеттері, қоғамдық-саяси әдебиет, ғылыми-атақты әдебиет
және т.б.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап кітап басудың
жаңа кезеңі саналады. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік
және 300 жеке меншік баспалар пайда болды. 2005 жылы 377 баспадан 8650
баспа қағаздары шығарылды.
Ең атақтылары мыналар: Алтын қор, Алаш мұрасы, Отырар
кітапханасы, Ғибратты ғұмыр, Лауреаты Нобелевской премии, Библиотека
мировой литературы, Детская энциклопедия, Детская мировая литература,
Современная казахская поэзия, Современная казахская проза және
басқалар.
1.4 Бүгінгі баспа менеджменті және кітап бизнесі
1993 жылы Кітап басу мен тарату саласындағы жағдайы күрт шиеленісу
республикамызда, әсіресе ана тілімізде кітап шығару ісінің болашағын тым
бұлыңғырландырып жіберді. Баспалардың шығынға белшесінен бату, тіпті
жабылып қалу қаупі туды. Шығатын кітаптар саны күрт кеміп, бірлі-жарым
шыққандарының бағасы қымбат болды.
Сөйтіп, нарықтық қатынасқа көшу кезінде мемлекеттік әкімшілік
органдары мен басқармалардың БАҚ-тың және мемлекеттік кітап шығару жүйесін
қорғауды шұғыл шаралары жөніндегі Президентіміздің жарлығы (15.04.1992) мен
сол жарлықты жүзеге асыруға арналған Республика Министрлер Кабинетінің №
566 (26.06.1992) отырысында дүниеге келді.
Осы айтылған жарлық пен қаулыда мектепке және жоғары оқу орындарына
арналған оқулықтарды қазақ тілін дамытуға және оның қолданылу аясын
кеңейтуге қызмет ететін алуан түрлі оқу құралдарын, сөздіктер мен
тілашарларды, балаларға арналған әдебиет, ғылыми, анықтамалық-
энциклопедиялық кітаптарды шығаратын баспаларды қаражат жағынан сүйемелдеу,
мемлекеттік баспалар, полиграфия және кітап саудасы салаларын қосылған
құнға салынатын 28%-дық салықта мүлде азат ету, ал түсетін
пайдаданалынатын салықты 25%-ға дейін кеміту сияқты аса қажет шаралар
белгіленген еді. Мемлекеттік баспаларымыз енді біржолата жабылып қалу
қаупінен құтылып, қоғамымызға қажетті әр саладағы әдебиеттерді белгілі
мөлшерде шығара алатындай мүмкіндіктерге ие болады.
Баспаларымыз өткен 1992 жылы 651 аталым кітапты 22 млн данадан
асатын тиражбен басып шығарды. Шығарылған кітаптың жалпы саны 1991 жылмен
салыстырғанда біршама (17,7%) кеми түскенмен ана тілімізде басылған
туындылардың атау саны 3,9%-ға таралымы 7%-ға арта түсті[9, 3,4бб.].
Кітап – жалғыз автордың еңбегі емес. Ол сіздің қолыңызға тиіп рухани
рахатқа бөленгенге дейін оның қанша мақсаты бар екендігін кейде ескере
бермейміз. Алдымыздағы басылымын айналасында жалпы полиграфистер деп
аталатын қызық та қиын, жауапкершілігі мол мамандық иегерлері жүреді. Олар
әдеби, көркем техникалық редактор, теруші-операторлар, түптеушілер,
экономистер, фотографтар, механиктер т.б. басқа. Кезінде Ресейдің тарихшысы
И.Карамзин: Адамзатттық ақыл ой тарихы екі ұлы дәуірді біледі: біріншісі,
әріптерді ойлап табу болса, екіншісі баспахананың ұйымдастыру. Адамзаттың
басқа табыстары осы екеуінің нәтижесі – деген екен.
Қазақстанда кітап жайлы мәселелер туындайды, өйткені бұрында жоғары
білімді пголиграфистер тек Ресейдің Мәскеу, Омск және Украинадан
Львовқаласында ғана дайындалып келеді. 1996 жылы Қазақстандағы қажетті
мектеп оқулықтарының 10%-ы ғана елімізде шығарылды.
Осыдан бірнеше жыл бұрын ҚазУТех университетінен жоғарғы білімді
баспагерлер дайындау мақсатымен Полиграфия өндіріс технологиясы,
Полиграфиялық машиналар мен автоматтандырылған кешендер машиналар бойынша
дипломдық еңбекті, мемлекеттік емтихандық комиссияның алдына сынаққа
шығарып, сәтті қорғап шықты. [10, 5б.].
Қазақстан баспагерлері мен кітап таратушылары Ассоциациясы 1997 ж
құрылды. Міндеті – кітап шығару, тарату мәселелері бойынша заң жобасын
даярлау. Ассоциация басшылығы мен Республика парламентінің бастамасы
бойынша балаларға арналған кітап таратудан, оқулықтардан, оқу әдістемелік
әдебиеттерден, ЖОО арналған оқулықтардан құн салығы алып тастау мәселелері
шешілді. Бұл 01.09.2004 деп сақталады.
Ассоциация 1998 жылдан бері Франкфуртте өтетін халықаралық кітап
жәрмеңкесіне қатысуда. Бұрын 100 кітап қоятын кітап сөресіне ие болсақ
биылғы жылдың қазан айында Ассоциациея Қазақстанның 300 кітабын жарнамалап,
көрсете алатын мүмкіндікке ие болдық. Лейпциг жәрмеңкесіне қатысып,
Мәскеудегі халықаралық кітап жәрмеңкесіне қатысуды дәстүрге айналдырды.
Немістің Пайр және Зигверн фирмаларының мамандарының қатысуымен өткен
семинар Полиграфияда жаңа материалдар мен технологияларды қолдану туралы
болды. Сорос Қазақстан қоры бөлген грант арқасында Ассоциация мүшелері
кітап шығару және тарату ісі бойынша кең дамыған Польшада практиканың оқу
мен тәжірибеден өтті. Сорос Қазақстанның қолдауымен Еуропа Кеңесі
лекторларының қатысуымен Ассоциация Кітап басып шығару ісіндегі маркетинг
және менеджмент және Польша мамандарының қатысуымен Қазақстанда еркін
нарық құрудағы Ассоциацияның рөлі атты семинар өткізді.
Ассоциацияның құрамына 22 ірі баспа және кітап таратушы ұйымдар
біріктірілген Ассоциация – мемлекеттік емес, тәуелсіз, қоғамдық-кәсіби
ұйым. Біздің заманымызда Еуразия кеңістігіндегі және дүниежүзіндегі әртүрлі
халықты байланыстыратын мәдениетінің бір тетігі әрң әлем процестерін
ғаламдастыру кезінде ең тиімді дүниеқұрылымын іздестіру таптырмайтын құрал
– кітап. [11, 6б].
1986 жылы Республикада баспалардың бәрінде де көркемдеу редакциясы бар
Жазушы баспасының жанында арнайы кітап көркемдеу үлгілерін жасайтын
Дидар шеберханасы жұмыс істейді. Барлығы қырықтан астам кітап
көркемдеуші, жүзге жуық штаттан тыс суретші еңбек еткен. Алайда кітаптардың
мұқабасы әлі күнге дейін
мазмұнына келмей тұр.
1.5 Кітап басу аясындағы ұлттық мүдде
Мәдениет және ақпарат министрлігінің ақпарат және мұрағат Комитеті
баспалар арасында мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару жөнінде мемлекеттік
саясатты жасайды.
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы бюджеттік
тапсырыстар мен тематикалық жоспарларды қалыптастырудың басты күші халықтың
сұранысындағы қажетті әдебиеттерді жоғары сапалы өнімдер өндірісіне
жүктейді.
Кітап басудың ең даңқты бағыты көпұлтты қазақстандық мәдениетті,
ұлттық және әлемдік мәдени мұраны насихаттайтын әсем безендірілген балалар
әдебиеті, әлемдік балалар классикасы, Қазақстанның белгілі тұлғаларының
мемуарлары, музыкалық әдебиеттер мен басқа да сылымдар болыпта табылады.
Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін ұлттық әдебиет пен
жазбаның бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени жетістіктер негізінде
мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай қорын қалыптастыруды
алға қойып отыр. 2006 жылы Мемлекеттік тіл - тұғырың, Литература на
языках народов Казахстана, Сардар серияларымен кітаптар шығады.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді басылым,
кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік бойынша
Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етіп келеді. Адам баласы жазу мен қағазды
ойлап тауып, одан кітап құрастырып шығарып, өз дамуының жоғарғы сатысына
көтерілді. Кітап басып шығару, өзіне дейінгі мыңдаған жыл бұрынғы ашылған
ғылыми жаңалықты игеруге мүмкіндік берсе, өз еңбектерін кітап арқылы
ұрпақтарына қалдыра алатын болды. Бұрын ауыздан-ауызға ауызша тараған әр
халықтың аңыз әңгімелері, ертегілері, т.б. рухани құндылықтары әр
айтушысына байланысты өзгеріп жетіп отырса, енді кітап болып басылып
ұрпаққа өзгеріссіз жететін болды. Кітап басып шығару әр елдің жоғары
дамуының көрнісі саналады. Кітап – ақыл-ойды тәрбиелейді, әрі индустрияның
үлкен саласы. Ғылым, көркемөнер, әдебиет қайраткерлерінің айлап, жылдап
толғанып жазған қолжазбаларын әдемі мұқабалы кітапқа айналдыруда
баспагерлердің еңбегі ұшан-теңіз.
Кеңес кезінде Қазақстанда кітап басып шығару мемлекеттік іс еді.
Егемендік алғаннан кейін жеке меншік баспалар ашылып, олардың саны 200-ге
жетті. Бірақ та осылардың нағыз жұмыс істеп жатқаны 70-80 пайызы шамасында
ғана. Оның көбі нарыққа бейімделіп, пайда табуды ғана ойлап, рухани
құндылыққа көңіл аудармай отыр. Тіпті кейбірі қазақ менталитетіне, рухына
жат кітаптарды басып, жастарға кесірін тигізіп жатыр. Пайданы, баюды ғана
көздеген ондай баспалар шет елдің атыс-шабыс, төсек қатынасы, секталар,
т.б. қазақ халқына жат пиғылдағы кітапты басып шығаруда. Сөйтіп жастарға
адамгершіліктен жат өнімдерін тықпалауда. Ал, машақаты көп, ғылыми
негізделген оқулық шығару олардың қолынан келмейді.
Білім және ғылым министрі Жансейіт Түймебаевтың айтуына қарағанда,
Қазақстанда оқулықтар шығарумен 20-дай баспа айналысады. Солардың ішіндегі
озашауып көзге түсіп жүргендері Атамұра, Алматыкітап, Мектеп
баспалары. Осылардың ішіндегі жасы әрі ірісі және шетелге де белгілі болып
жүргені, сондай-ақ Қазақстан туралы кітаптарға ерекше көңіл бөліп жүргені –
Алматыкітап баспасы.
1999 жылы Эленора Нығметқызы Баталова ханымның басшылығымен ұйымдасқан
Алматыкітап баспасы бірден оқулықтар мен танымдық-тәрбиелік кітаптарды
басудан бастады. Мектепке дейін сериясымен шығарған алғашқы кітаптарды 3-
5 жастағы балаларға арнап қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде шығарды. Одан
кейін 6 жастағы балаларға арнап оқулықтар басты. Бұдан кейін Мектеп
кітапханасы сериясымен 5-11 сыныптарға арналған Мектеп оқушылырының
қысқаша анықтамасы, Ауа райы, Мөлшер, Уақыт, Есеп-қисап,
Кескіндер, Бояулар, Салыстыру тақырыбымен жеті кітап сериясын
шығарды. Баспа: валеология, экология, математика, бейнелеу өнері, музыка
т.б. 19 пәннен мектепалды даярлық бойынша оқулық-әдістемелік
комплектілерді, тіл және ақыл-ой түзеу мектептеріне арналған оқулықтар
мен оқулық-әдістемелік жәнебасқа да құралдарды қазақ пен орыс тілдерінде
әзірлеп, басып шығарады. Қазақстанның ұлттық ерекшеліктеріне, салт-
дәстүрлеріне, табиғи-климаттық жағдайын ескеретін оқулық-әдістемелік
кітаптарды дүниеге әкеліп дамытуда. Алдаркөсе туралы ертегі, Қазақ
халқының ертегілері, Тазша бала, Алтын балық ертегілерін қазақ, орыс,
ағылшын тілдерінде шығарды.
Алматыкітап баспасы тек оқулықтар ғана шығарып қоймайды. Сонымен
бірге ғылыми-танымдық кітаптаптарды да шығарады. Олардың қатарында Қазақ
халқының салт-дәстүрлері (авт. С. Кенжеахметұлы), Қазақстанның өсімдік
әлемі (А. А. Иващенко), Қазақ халқының дәстүрлі өнері (М. Ш.
Өмірбекова), Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары (А. А. Иващенко),
Қазақ халқының ұлттық тағамдары, Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті
(С. Кенжеахметұлы), Тарихи тұлғалар (құрастырушылар: Б.Тоғысбаев,
А.Сужикова), Тұңғыштар (Ш.Күмісбаев), Әлемнің ұлы кереметтері, сондай-
ақ батырлар жыры топтамасынан: Қобланды батыр, Алпамыс батыр, Ер
Тарғын, Қамбар батыр, Қыз Жібек, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, т.б.
Алматыкітап баспасы қазіргі кезге дейін 747 - дей атаумен 10 мил. дана
кітап шығарып отыр. Баспа кітап шығаруда түрен салып бір кітапты үш тілде,
қазақ-орыс-ағылшын тілдерінде шығарады. Демек, бір кітапты алсаң осы үш
тілде бірдей оқып шыға аласың. Сондықтан шетелдік қонақтарға қазақтың
ұлттық құндылықтарын танытуға зор үлес қосуда. Әрі тіл үйренушілерге де
үлкен көмек болуда.
Еліміз мектептерді 12 жылдық білім беруге көшіруге дайындық үстінде
екені белгілі. Осыған байланысты жаңа оқулықтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І тарау. Қазақ баспа ісінің өткені мен бүгіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8 1.1 Егемендік
жылдарындағы кітаптың қоғамдағы орны мен мәні ... ..8
1.2 Қазақ кітабының тарихына шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Қазіргі таңдағы баспалардың қалыптасу және даму үрдістері ... ... 16
1.4 Бүгінгі баспа менеджменті және кітап бизнесі ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.5 Кітап басу аясындағы ұлттық мүдде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
ІІ тарау. Жалпы жеке меншік баспалар ерекшеліктері ... ... ... ... ... .27
2.1 Жекеменшік баспалардың бүгіні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Баспалардың бәсекелестікке қабілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.3 Кітап маркетингі және бизнес жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
2.4 Баспа ісіндегі инновациялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 112
Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
КІРІСПЕ
Қазақстан – 2030. Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауында: Бір
данагөй: Егер сіз қайда бет алып бара жатқаныңызды білмейтін болсаңыз,
онда сізді ол жерге кез-келген жол алып баруы мүмкін, – деген екен.
Осыны естен шығармай, болашақтың моделін жалпыланған түрде және нақты қысқа
мерзімді мақсаттар түрінде ұдайы көз алдымызда бағдар етіп ұстауға тиіспіз.
Мұның өзі қандай да бір іс-әрекетке кірісе отырып – біз дұрыс бағытпен
жүріп келеміз бе, әлде бағдардан ауытқыдық па, оқиғалардан ілгеріге оздық
па, әлде шабандап қалып келеміз бе – ұдайы таразылап отыру үшін қажет [1,
7б.], – дейді. Сонымен қоса кез-келген істі бастамас бұрын стратегиялық
бағыттарды жүзеге асырудағы ең қажетті нәрсе – алдағы мақсаттарды дұрыс
анықтау [1, 18б.] дейді.
Зерттеу жұмысының мақсаты – Қазақстан республикасы тәуелсіздігін
алып, дербес мемлекетке айналу қарсаңында баспалардың жағдайы қандай болды?
Кітап шығару ісі, тұтастай баспа ісі тұралаған тұста өз міндетін атқара
білді ме? Бұл үдеден шықса, қиын-қыстау кезеңнің шырғалаңынан қалай босады,
нарыққа бейімделе алды ма? Осы мақсатты алға тарта отырып, нарық талабына
Қазақстан баспалары қалай бейімделді, тығырықтан қалай шыға алды? деген
сауалдарға жауап беру үшін осыған дейін шыққан газет-журнал беттеріндегі
мақалаларды саралап, қорытынды жасау.
Зерттеудің нысанасы. Магистрлік диссертация жұмысымның негізіне
айналып отырған еліміздегі жалпы жеке меншік баспалардың қалыптасу, даму
тарихын, құрылымын саралай отырып, өз кезеңіне сай, заман талабынан шыға
алды ма? деген мәселелерді қарастыру.
Қазақстан баспаларының дамуындағы менеджмент пен маркетингтің рөлі
қандай? Жеке кітап бизнесін жүргізгенде бизнес жоспарды дұрыс құрып,
бәсекелестікке төтеп беру, даму үрдісін сүзекіден өткізіп, талдау жасау.
Еліміздегі кітап рыногын зерттеу.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Осыған дейін бұл тақырыпта ғылыми-
зерттеу жүргізіліп, ғылыми еңбектер өте аз қорғалған. Аталмыш тақырыпты
қоғамдағы белгілі бір тарихи қысталаң кезеңнен қалай шығып, бүгінгі баспа
ісін қалыптастырудағы өзіндік ерекшеліктерін баспагер мамамдығы бойынша
оқитын тәлімгерлерге арнайы курс ретінде ұсынуға болады. Өйткені
экономикалық әдебиеттерді қарасаң, күнделікті тұтыну тауарларын өндіретін
қандай да бір жекеменшік фирмалардың қызметі жөнінде зерттеу жұмысы
қалыптасқан. Ал баспа ісі жөнінде, оның қазір руханияттан бұрын бизнес көзі
екендігін түсіне бастадық. Осы тұрғыдан келгенде бізде кітапты – тауар,
баспаны – бизнес ошағы деп қарастырып, зерттелген әдебиеттер жарытымсыз.
Бұл жағдай жұмысымның өзектілігі ғылыми айналысқа сұранып тұрған тың
тақырып екендігінде деп білемін.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы.Қазақстан баспаларының нарық
талабына бейімделуі жайында осы уақытқа дейін жүйеленген ақпарат
болмағандықтан, ғылыми тұрғыда зерттелмегендіктен қоғамның оған деген
зәрулігі анықталып отыр. Біз қарастырып отырған баспалар – еліміздегі
кітап ісі нарығын бекем қалыптастыруға тыңнан түрен салып жүрген айшықты
баспалар. Осыларды бағытта ұстап, баспа нарығының қалыптасуы мен бәсекеге
бейімделуін анықтап, саралап, тұшымды зерттеу нәтижесінде зәруліктің орнын
толтырсам, ғылымға аз да болса қосқан өз үлесім болар деп үміттенем.
1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған соң, өз
алдына дербес егеменді мемлекет құрдық. Қазақстан Конституциясына сәйкес
біз әлеуметтік-нарықтық экономика құрудамыз. Бұл – бізге қажеттінің нақ
өзі [1,49б], деп Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан – 2030 халыққа
Жолдауында айқын көрсеткеніндей, тәуелсіздік алысымен нарықтық экономиканың
бел ортасына кіріп кеттік. 1992 жылы Қазақстан тәуелсіздігін 30 мемлекет
мойындап, егемендіктің тәтті дәмі бұйыра бастады. Ескі кеңестік жүйенің де
кедергілері болмай қоймады.
Міне, осы орайда, Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабының 8
тармақшасына сәйкес әрі рухани және білім беру саласын дамыту, Қазақстан
Республикасының мәдени мұрасының сақталуы мен тиімді пайдалануын қамтамасыз
ету мақсатында 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра мемлекеттік
бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 13
қаңтарында №1277 Жарлығы жарияланды. Аталмыш бағдарламаның негізгі
міндеттерінің ішінде мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы ұлттық
мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерделеудің
жүйесін құру; көркем және ғылыми толық дестелерін шығару; әлемдік ғылыми ой-
сананың, мәдениет пен әдебиеттің таңдаулы жетістіктерінің негізінде
гуманитарлық білім берудің мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын құру [2,
4б.] мәселелері көтерілгенді. Бұл дегеніңіз – рухани, мәдени құндылықтардың
бәрін сараптап, түпнұсқасын сақтап, тасқа басқандай етіп, КІТАП шығару.
Бағдарламаны қаржыландыруға республика қазынасынан 3 жылға 1933,6 миллион
теңге бөлінді.
Кітаптар мен басылымдар осы сала еңбеккерлерінің – баспагерлер мен
полигафистердің ел кәдесіне жараған елеулі еңбектерінің арқасында осы
тақырыпты зерттеу мүмкіншілігі туып отыр. Халықты нарықтық қыспақ кезінде
рухани азығынан айырмай, сұранысына қажетті, талғамына сай, кәсібіне
қолайлы әдебиеттермен қамтамасыз етіп, ғылым мен білімнің, әдебиет пен
мәдениеттің, өнердің өзегін талдырмай, өмір ауанымен деңгейлес бола
білуінің өзі іскерлік пен ілкімділіктің үлгісі десе де болады. Ал шын
мәнінде қалай еді? Күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайлар ушыққан
кезеңде баспагерлер мен полигарфистер қандай қиындықтарға тап болды? Одан
шығудың жолдары қалай іздестірілді? Осындай сұрақтар төңірегінде жауап
іздеп көрдік.
Магистрлік дисертацияның бірінші тарауында кітап шығару шаруашылығы
мемлекеттік тәуелсіздік алғанан кейін өте қиын жағдайға тап болып, сол
тығырықтан қалай шыққандығы жөнінде баяндаймыз. Біріншіден, бәрін өзі
қамтамасыз етіп отырған бір орталықтандырылған жүйеден арылуы. Жүйе қирап,
байланыстар бет-бетімен үзілгеннен кейін мемлекеттің кілті өз қолымызға
тиді. Атақты философ Гейне: Әр дәуірдің өз міндеттері бар дегендей,
тәуелсіздіктің алғашқы жылдары шашыраған дүниені жаңа заманға сай етіп,
қайта қалпына келтіру, оны гүлдендіріп, дамыту мәселесі алдыға қойылды.
Кітап шығару ісінде қағаз тапшылығы мен полиграфия құрал-саймандарының
жетімсіздігі туындады. Ресейден алынатын қағаз бен полиграфиялық техника
күрт қымбаттап, келуі де сап тыйылды. Қағаз үшін аударылған қаржылар
банктен-банкке ауысуы да ұзаққа созылып, адасып, құнсызданып жатты. Ал
қағаз шығарушылар мен жөнелтушілер алдын-ала ақша түспей ештеңе де бермей
бақты. Мұның әсері бірден-ақ байқалды. Республикамызда кітап шығару мен
баспа ісі тоқырай бастады. Қағаздың бағасы күн сайын демегенмен, ай сайын
қымбаттады десек те болады. Ал кітап аталымының азаюы, тираждың құлдырауы
күрт өсті. Мұндай жағдайда мәжбүрлік қағаздың өзімізден шығатын көзінің
болмауы, ақшанының құнсыздануы, сұранымының азаюы, мемлекеттік демеудің
болымсыздығы, өнім құнының қымбаттауынан туындаған еді. Мұның бәрі бірімен-
бірі жалғаса келе шор түйіні шешілуі қиын үлкен проблемаға айналды.
Ауылдағы қалыптасқан жағдай кітап саудасына қатты әсерін тигізді.
Кітап дүкендері өзін-өзі ақтай алмауға дейін барды. Кітаптардың ауылға
жетуі де қиындады. Ауылдағы кітап саудасы жүйесін ұстап отырған
республикалық Казкоопкітап мекемесі тарай бастады. Олар енді кітап емес,
өтімді халық сұранымына сай қант, үнді шайын, киім-кешек т.б. сатумен
айналысып кетті. Аталмыш кәсіпорын жауапкершілігі шектеулі серіктестігіне
айналды. Қазкоокітап ЖШС-нің төрайымы Ерік-Раиса Есенбаева газет бетіне
берген бір сұхбатында ауылдық жерлерге сатуға жіберген кітаптарынан не
ақша, не кітап қайтпағасын Қазақ тұтыну қоғамдары одағының өз ішіндегі
төрелік сотқа жүгініп, ақшаның орнына сауда мекемесінің қоймасындағы
тауарларды алуға мәжбүр болғандығын айтады. Ол: Қоймада жатқан көсеу,
табақ, киім ілгіш, костюм, басқа да көрбай-жөрбайды алып, соларды сатып,
баспаның ақшасын қайтардық. Ауылдық жерде кітап қалайда өтеді, облыста
отырғандар ақшасын бермей әуре етеді. Ақша бізге түспеген соң, біз баспа
алдында қарыз боламыз. Осыдан баспаның алдағы жұмысы тоқтайды, бұдан
оқырман зардап шегеді [2,4б.],– дейді. Міне, жазушы – баспа – кітап
саудасы – оқырман төртбұрышы осылай үзіліп отыр.
Бұл қалыптасқан жағдайдан шығар жол бар ма еді? Мүлде жоқ деуге
болатын. Өйткені: Қазақстанда қағаз бен полиграфиялық техника шығаратын бір
де бір комбинат пен зауыт жоқ. Барлығы Ресейде еді, тіпті Қызылордадағы
қатырма (картон) шығаратын зауыттың өнімі, яғни қатырмасы кітапқа ешбір
жарамайтын. Ал өзіміздегі шикізат көздерін қарастыра отырып, шағын қағаз
зауыттарын салу үшін талай-талай түн қатқан, айлап жортқан сапарлардың бірі
жолын тауып, енді бірінің тауы шағылып қайтып жатты.
Диплом жұмысымның ІІ тарауына Қазақстан баспаларының нарық талабына
бейімделіп, ендігі кезекте бәсекеге қабілеттілік деңгейі арқау болмақ.
Әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне
қадам басып, әлемдік рейтинг кестесінің жоғарғы бөлігіне іліккен елдер
тобының ішінен орын алу үшін баспа ісі, жекелеп алғанда кітап ісінің даму
тенденциясын саралап, кемшілігі болса, жанашырлық жасап, олқылық орнын
толтыру – міндетіміз. Бәсекеге қабілетті 50 мемлекет қатарына еніп,
Дүниежүзілік сауда ұйымына кірер болсақ, біздің баспа өнімдеріміз шетелден
еркін тасымалданатын өнімге төтеп бере ала ма, ұтып шығатын тұсы бар ма –
осыны анықтау үшін ғылыми тұрғыда нарықты зерттеп, кітап бизнесін жасақтап,
бәсекеге қабілеттілік мүмкіншілігін артыруымыз керек. Аталмыш тауарда,
сонымен қатар менеджменттік басқару, маркетингтік жоспар, бизнес жоспар,
қоғаммен байланыс, ассортимент түрлері, тақырып ауқымы, полиграфиялық-
техникалық жабдықтардың бәсекеге қабілеттілік деңгейі жөнінде сөз болады.
Қорытындыда Қазақстан баспаларының материалдық және баспагерлік-
шығармашылық салада жетіспейтін тұстарын, одан арылудың жолдарын
экономикалық, әлеуметтік жағдайларды ескере отырып, толыққанды қарастыруға
тырысамыз.
Өркенді де өршіл дамып келе жатқан Қазақстан баспаларының іргетасы тек
қана осы заманғы техникамен жабдықталып, бәсекеге қабілетті басқарудың
тиімді тәсілдерін қолданып, алпауыт мен мұндалап тұратын баспа нарығын
қалыптастыру керек. Нарық заңдарының үдесінен шығу – жас мамандардың жаңа
ой қуатының арқасында жүзеге асады. Осы орайда жоғарғы оқу орындарында тек
баспагер емес, әмбебап рухани дүниесі бай, ұйымдастырушылық қабілеті
жоғары, еңбекке ынталы, елжанды маман даярлау керектігін жолға қою ләзім.
І ТАРАУ. ҚАЗАҚ БАСПА ІСІНІҢ ӨТКЕНІ МЕН БҮГІНІ
1. Егемендік жылдарындағы кітаптың қоғамдағы орны мен мәні.
Елбасының Қазақстан халқына арнаған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан
Жолдауында еліміздің болашақтағы бағыт-бағдары мен өсіп-өркендеуі айқын
көрсетілген. Осы басымды бағыттардың орындалуына, батыл іс-қимылдың
өрістеуіне кітаптың қосар үлесі шексіз екенін ешкім жоққа шығара
алмайды. Адам кітап арқылы басқышпен жоғары көтерілген сияқты өзінің
қазіргі биігіне жетті. Сондықтан өркениет іргетасының тірегі деп қазіргі
әлемнің ғажайып материалдық бөлігін емес, тіпті өнердің қасиетті орындарын
емес, кітапты айту керек, – деген Л. Леоновтың өткен ғасырдың 60-жылдары
айтқан ғажайып сөздері жаңа ғасыр белесінде де өз мәнін жойған емес. Ғасыр
көші ілгері жылжып, тарих беттері қалыңдағанымен адамзаттың кітапқа деген
құрметі, пейіл-ықыласы ортаймайды.
Артық ғылым кітапта, Ерінбей оқып көруге, – деп данышпан Абай кітап
атты құдіреттің ғаламат күшін бойына жинап, өмірлік азық қылуды ұрпағына
аманат етпеп пе еді?
Кітап, егер ол нағыз кітап болса, өзінен өзі таралмайды. Нағыз
кітаптың сыртқы түрі, тіпті супер мұқабасында оның мықтылығына көзіңізді
жеткізетіндей сөздер жазылғанына қарамастан, адамдарда мұны сатып алып,
оқып шығуға құштарлық сезімін оятатындай ештеңе болмайды. Нағыз кітап оның
бағасын түсінетін, құрметтей білетін адамдардың күш-жігері арқасында өз
оқырманына жетеді, – деген қанатты тіркестің жаны бар.
Кітап – рухани азық. Ол қай кезде де адам жанына демеу болды және бола
береді де. Жастар – еліміздің болашағы. Оларды кітап оқуға тарту, кітап оқу
мәдениетін қалыптастыру мен рухани сауаттылыққа тәрбиелеу – кітапхана
мамандарының кәсіби міндеті. Халықтың шамшырағын өшіріп алмау – бізге сын
[3, 11б].
Кітап – даналық қазынасы. Осы бір баға жетпес рухани құндылығымыздың
адамзат өмірінен алатын орны ерекше. Бұлай деп айтып отырғанымыздың себебі,
біз кітап арқылы жан дүниемізді тазартып, рухани кеңістікке жол ашамыз.
Сонымен қатар ғасырлар бойы сақталып келген бай мұраларымызды кітап арқылы
танып білеміз.
Кітапты ойлап тапқан адам боласа, ал енді сол адамның білімін, сана –
сезімін өсіріп, күшіне күш, ойына ой қосып, оны қоғам мен табиғаттың
қожасына айналдырып отырған кітап. Кей кітап толып жатқан ұйқысыз түндерден
соң ауыр азап пен қиын қыстау жағдайларда, кейде жоқшылық, мұқтаждықпен
жарыққа шықса, біреулері жігердің құм болуымен, өмір құнымен дүниге
келгенін адамзат баласы тарихтан жақсы біледі.
Кітап дегеніміз әлеуметтік қатынас жолының бір тәсілі, бір санадан
екінші санаға ақпарат жеткізу құралы.
Кітап – автордың қаламгерлік таланты мен жазу процесіне жұмсаған
уақытының жемісі. Қітап басып шығу мүмкіндігі – әлемдік өркениет
тарихындағы ерекше бір бұрылыс кезеңі.
шығаратын мемлекеттік, қоғамдық және жеке меншік кәсіпорын. Баспалар
шығарылатын өніміне қарай, кітап баспалары, газет-журнал баспалары, нота,
плакат баспалары болып жіктеледі.
1.2 Қазақ кітабының тарихына шолу
Кітап басу ісінің тарихы жазу сызудың пайда болуымен байланысты.
Археологиялық қазбалар көрсеткендей жазу б.з.д. XV ғ. пайда болған. Жазудың
ең ежелгі түрі – пиктография (ақпаратты сурет арқылы жеткізу).
Пиктографиялықжазу көптеген қиындықтар туғызған соң идеографиялық жазу
пайда болды (грекше idea – түсінік, ұғым). Сөздерді белгілермен белгілеу,
дыбыстарды әріппен белгілеу тәсілдері ойластырылды.
Ежелгі идеографиялық жазу б.з.д. IVғ Египет қабырғаларында жазылған.
Бұл жазуды ХІХғ. басында француз оқымыстысы Жан Француа Шампольон алғаш
реет оқыды. Ал IVғ. Шуверлерде жазу болды. Ол жазу пиктографиялық және
иороглифтікжазу. Б.з.д. ІІІ мыңжылдықта Қытай иероглифтері дамыды. Ол
бүгінгі күнге дейін сақталуы. Қытай тілінің жетіліп дамуына байланысты
оларда идеографиялық белгілер көбейді. Қазіргі Қытай тілінде елу мыңға жуық
идеографиялық белгілер бар. Жазу таңбалары пайда болып қалыптасқаннан
кейін әліпби түзілді.
Бір текті мәтінді көп данамен тарататын баспа тарихы Қытайдан кітап
көбейтетін жаңа әдісі ксилографияның (ксило – ағаштан ойылған қалыппен
басу) пайда болуынан басталады. Осы әдіспен еі алғаш реет Будда дінінің
Жақұт Сұтра кітабы (868 ж.) жарық көрді. 1040-1048 жылдары Би Чен
жылжымалы қаріптерді құйма әріптермен теру процесін ойлап тапты. Қаріптерді
балшықтан жасап желіммен жабыстырып, оны отқа жағып, бетіне шайыр (смола)
жаққан.
Еуропаға бұл жаңалық төрт ғасырдан кейін келген. XVI Қатйда түрлі-
түсті баспа пайда болды. Жақұт Сұтраның түсініктемелері атты кітап екі
түрлі бояумен басылып шықты.
Еуропада 1445 жылы неміс өнер тапқышы иоган Гуттенберг кітап басуға
алғаш реет жылжымалы құйма әріптерді пайдаланды.
Ресейде 1564 жылы Иван Федоров пен Петр Мцеславец орыс тіліндегі
тұңғыш Апастоль кітабын басып шығарды[4, 22б.].
XVI-XVIIIғғ баспаханаларды ірілендіру, шығаратын өнім көлемін ұлғайту және
оны сатудың жүйелі жолға қоюдың қажеттілігіне қарай жекелеген баспагерлер
шықты. Олар Мансия, Альдо (Венеция), Эльзебировтар отбасы (Нидерланды),
Этенкофф және Дидо (Франция) секілді баспагерлерді айтуға болады.
XVIII-XIXғғ баспалар саны әлемнің алдынғы қатарлы елдерінде дамыды.
XIXғ соңына қарай баспалар акционерлік қоғам түрінде құрылып, өз ішінде
кітап және газет-журнал болып, өз ішінде жіктеле бастады.
Сейфүлмәлік – қазақтың тұңғыш баспа кітабы. Революциядан бұрын
қазақ тілінде басылып шыққан кітаптардың қазіргі Қазақстанның тарихын,
әдебиеті мен мәдениетін, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын, тұрмысы мен өмірін
зерттеу үшін маңызы өте зор. Бұл кітаптар тарихи деректерді, архив
қазыналарын толықтырып, қазақ халқының саяси, мәдени өмірінен құнды
мағұлматтар береді. [5].
Ал, екі жүз жылдық тарихы бар қазақ баспа кітабының адамзат өмірінен
алатын орны ерекше. Осы орайда қазақ баспа кітабының тарихын мейлінше
зерттеп, өткен ғасырда шыққан бірер еңбектердің бағыт бағдарын айқындап
көрейік.
Сонау ерте замандағы Тоныкөк, Күлтегін жазбаларын қоспағанда екі жүз
жылдық тарихы бар қазақтың баспа кітабы бізге баға жетпес қазына алып
келді. Осыдан тура екі жүз жыл бұрын жарыққа шыққан ана тіліміздегі тұңғыш
кітап мынау еді деп дөп басып айту үшін әлі де зерттеу жұмыстарын
жүргізуіміз керек. Қазір бізге мәлім алғашқы қазақ баспа кітаптары
Сефүлмәлік қиссасы мен қатар фольклорлық шығармалар болып отыр.
Революцияға дейінгі кезеңде Ер Тарғын, Алпамыс, Хикаят Көрұғлы
Сұлтан, Қисса-и Құламерген, секілді төрт жүз аталым қарасында тасқа
басылған кітап шыққан. Мұның сыртында екі жүзден астам діни кітаптар мен
шығыс әдебиеті шығармалары жарық көрген.
Осы орайда айта кететіні, Қазақ елі Ресейге қосылғаннан кейін І Петр
Патша Қазақстанда билігін нығайтудың амалы есебінде ХVІІІ ғасырдың бірінші
жартысына дейін Ислам дінін уағыздауға ат салысты. Орта мектептер балаларды
мұсылмандыққа баулыды. Бұхара, Самарханд, Ташкент шаһарларындағы
медреселерде білімдерін толықтырып, араб тілі мен араб философиясын
үйренді. Міне, осы саясатты жүргізу барысында діни әдебиетті шығаратын
алғашқы баспаханалар бой көтере бастады.
Осы кезден бастап Ресейде мәдениет пен баспа ісінің дамуы оған өз
еркімен қосылған қазақ халқы сияқты ұлттардың келешегіне елеулі ықпал
жасады. Өйткені қарамағындағы халықтарды басқару үшін де патша өкіметіне
жергілікті ұлттардан хат танитын, оқыған мыңдаған шенеуніктер қажет болды.
Ондай адамдар бір ғана мұсылманша емес, орысша да оқып, жаза білуі, сөйлесе
алуы керек еді. Сондықтан оларды сауаттандыратын діни оқулықтарды көптеп
басып шығару империяның әкімшілік, саяси, экономикалық мүддесінен туған
талаптар еді. Оның үстіне патша үкіметінің түрлі жарлықтарын, ережелерін,
ресми құжаттарын жергілікті халықтарға өз тілінде жариялап отыру үшін де
баспахана мен баспа ісін ұйымдастыру қажеттігі туды. Осы талаптарға сәйкес
Патша Павел І шығыс халықтары тілінде орталықта, ұлттық аймақтарда арнайы
баспаханалар ашуға рұқсат етті. Осы мақсатпен Қазанда, Астраханьда,
Ташкентте, Орынборда, Омбыда, Қырымда арнаулы баспаханалар ұйымдастырылды.
[6, 45б.].
ХVIII ғасырда қазақ қауымына арналған алғашқы кітаптар шыға бастады.
Нақтырақ айтар болсақ 1807 жылы Қазан қаласындағы Қазан гимназиясы
баспаханасынан қазақтың тұңғыш баспа кітабы Сейфүлмәлік жарық көрді.
Сейфүлмәлік кітабы қай тілде жазылды деген мәселеге тоқталсақ, Қазан
революциясынан бұрын жазба әдебиетте көп қолданылған кітаби тілде жазылды.
Бұл тілді ғалымдар кейде шағатай тілі, кейде кітаби тіл деп те атаған.
Ертеректе жарық көрген қазақ кітаптарының көпшілігі осы тілде басылған
болатын. Бүгінгі таңда бұл кітаптың Мәскеу Мемлекеттік кітапханасынан
алынған микрокөшірмесі Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Орталық
ғылыми кітапхана қорында сақталған. 1807 жылғы осы кітаптан кейін қазақ
арасына кең тараған жырдың екі нұсқасы бірнеше рет қайта басылып жарық
көрді. Біріншісі: Радлов жинағында басылған нұсқа, оны Жүсіпбек
Шайхұлисламов аздаған өзгерістермен, жырдың ішіне өз атын қосып, кейбір
шумақтарды қысқартып, кейбір сөз тізбектерін өзгертіп бастырған; оны 1903,
1908 жылдары Университет баспасында И. Шамсудинов жеке кітапша етіп
бастырды. Екіншісі: 1870 жылы Радлов жинағында басылған Сефүлмәліктің
көне нұсқасымен бірге қазақ арасына мол тараған, революциядан бұрын әр
түрлі тақырыппен жеті – сегіз рет кітап болып жарияланған нұсқасы. Оны 1882
жылы Қисса-и Сейфүлмәлік шаһзада ағазкярдан Бәдіғұлжамал – Перизат деген
тақырыппен бастырып шығарады. Кейіннен 1895, 1909, 1914, жылдары Қисса-и
Ғабдүлмәлік деген атпен қайта басып шығарған. Сефүлмәліктің орнына
Ғабдүлмәлік деп, адам аттарын өзгертіп басқаны болмаса, екі нұсқаның
арасында ешқандай айырма жоқ. Бұлардың Радлов нұсқасымен сюжет ұқсастығы
болмаса, көркемдік дәрежесі де, стилі де екі түрлі. Жалпы Сейфүлмәлік
дастаны – шығыс сюжетіне құрылған болса да, қазақ халқының ауыз әдебиетімен
орайласып, үйлесіп кететін, өмірді қиялдап әсірелей көрсетушіліктің алуан
түрлі тәсілдерін, тамаша көркем фантастиканың үлгілерін танытатын айрықша
құнды шығарма. [7, 33б.].
Осы орайда айта кететіні Сейфүлмәлік қазақ кітаптарының басы
саналады. Бұлай дейтін себебіміз, Сейфүлмәлік қазақтың алғашқы баспа
жүзін көрген шығармасы болу үстіне қазақ ішіне кең тарағаны дәлел. Сюжеті
Мың бір түн ертегісінен алынса да, қазақ қауымына етене таныс туынды.
Кітаби тілдегі назиралық дастанға айналып, зиялы қазақ жүрегінен орын
тауып, кейін қазақтың жалпақ тіліне ауысып, ел көңілін мейлінше баурайды.
Сейфүлмәліктің қазақ халқының төл шығармасы деуге тағы да бір дәлел
– оның ғасырдан аса уақыт бойы дүркін – дүркін басылып, қалың жұртқа
тарағандығы, оқушысын ғана емес, ел ішінде жатталып, тыңдаушысын
тапқандығы. Сонымен қатар біз жоғарыда Сефүлмәлік шығармасының қазақ
назиралық нұсқалары үшке жіктелетіндігі. Біреуі 1807 жылы шыққан шағатай
тіліндегісі. Екіншісін белгілі шығыстанушы В. В. Радлов халық аузынан
жазып алаған. Кейін мұның сәл өзгертілген түрін Жүсіпбек Шайхисламов
бастырған. Үшінші нұсқа Қытай мен Монғолияда Ақыт ақын деген атымен
әйгілі Ақыт Ұлымжыұлы Қарымсақовтікі. Олардың ұзын саны беске жетеді, бас
кейіпкері бірде Сейфүлмәлік, бірде Ғабдүлмәлік делінген. Бұл шығарма кеңес
кезінде Батырлар жыры жинағында (1964) және Ғашық – наме атты Шығыс
хикаяларының желісіне құрылған қазақ дастандарына енгізілді.
Сейфүлмәліктің ХІХ ғасыр бойы және ХХ ғасырдың бас кезінде жиі
басылуы сол тұстағы қазақ қауымында баспа дүниелеріне, бүгінгі тілмен
айтқанда бұқаралық ақпарат құралдарына зәруліктің бірте – бірте ұлғая
бастағаны айғақ. Осы кезеңде төрткүл дүниеде не болып жатқандығына құлақ
түретін зиялы қазақтардың қатары көбейіп, шоқтықтары талай ғасырлардан
асатын тұңғыш ғалымдардың тобы тарих сахнасына шықты. Шоқан Уәлиханов,
Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаевтардың өздерін былай қойғанда, олардың
ата – аналары Сейфүлмәліктің алғашқы шағатай тіліндегі нұсқасын еркін
игерге білген. [5, 4б.]. Міне, қазақ баспа кітабының екі жүз жылдық тарихы
осы Сейфүлмәлік хиссасынан басталған болатын!
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ кітабы. Тәуелсіздікті алған жылдары
ұлттық мәдениет тарихында ұлттық кітап мәселесі ерекше орын алды. Қазақ
кітабы мәселесі әдебиет, мұсылмандық, миссионерлік тарихшылары, фальклор
мен білім ағарту мамандарымен және т.б айтылып келеді. Ұлттық кітап
репертуары қоғамның саяси тарихы облысындағы зерттеу объектісі болып
табылады. Сондықтан ұлттық кітаптың репертуары кітаптану, кітаптарату,
библиография, мамандықтарын сонымен қатар, ғылыми дисциплина – жалпы тарих,
педагогика, әдебиеттану, баспасөз цензурасы, кітапхана тарихы және
түртану(источниковедение) сияқты облыстарды зерттеу нәтижесінде ғана
жаңартуға, жаңғыртуға мүмкіндік туады.
Ең басты мәселе ұлттық кітаптың дәрежесінің шарықтау шегін анықтау
болып отыр. Осы жайлы XX ғасырда Кеңес заманындағы кітаптанушылармен
бірнеше реет көтерілген болатын. Көптеген сылтауларға байланысты аймақтағы
зерттеушілер (соның ішінде қазақтың зертт.) осы мәселеге орай пікір
бөліспеді. Бұл сұрақ шешілген бойда ұлттық кітап шығару, әдебиет пен рухани
мәдениет саласында зерттеулер жүргізуіне мұмкіндік туады.
Кеңес заманы кезінде революцияға дейігі қазақ кітабын зерттеуге көп
көңіл бөлінбеді. Осыған қоса бұл салада библиограф мамандар да жоқ еді.
Тек ХХ ғасыр аяғында еліміздің филология мамандарының үлкен жұмысы
арқасында қазақ кітабының библиографиясының алғаш іргетасы қаланды. Бұл
библиографиялық көрсеткішке кеңес дәуіріне дейінгі қазақ кітабының
библиографиясы болады. Осындай үлкен ғылыми жұмысқа өз үлестерін қосқан
қазақ тарих ғылымы мен филологиясыныі мамандары: Н.Сәбитов, М.Бөжеев,
Ү.Субханбердина және т.б. болды.
Әр түрлі жайттарға байланысты қазақ кітабын зерттеуде қиындықтар
болды. Былайша айтқанда революцияға дейінгі қазақ кітабы түгелдей дерлік
Ресей федерациясында ( Ресей ұлттық кітапханасы, Санк Петербургттегі НБР,
Мемлекеттік ресей кітапханасы), Мәскеуде Қазан кітап қоймаларында Омскте,
Орынборда, Астраханьда сақтаулы. Қазақстандағы бұл өор түгел емес және әр
түрлі қор, мұражай, кітапханалар мен мұрағаттарда шашыраңқы түрде көп
бөлігі кітап палатасында орналасқан. Өкінішке орай аталған басылымдар
фотокөшірме мен микрофильмдер түрінде берілген. Орасан зор мұрағаттар,
қазақ кітабына бай кітапханалар Ресей Федерациясында қалып кеткен. Құнды
қолжазбалар жоғалып кетті. Осы екі үлкен мәселе – Қазақ кітабы, ұлттық
кітап анықтаудағы мәселелерге ұлкен тежеу болып тұр. [8, 12б.].
Кітаптанушыға ең бастысы зерттеу базасы, үлкен құжаттар орталығы яғни,
мұрағатқа кіру мүмкіндігі, ол жерде құнды және әр түрлі ақпаратқа бай кітап
зертттеудегі бағыт – бағдар керек. Көптеген Еуропа елдерінде ұлттық кітапты
зерттеу саласында көп мүмкіндіктер бар. яғни ұлттық кітапты зерттеу үшін
қолдан келгенше үлкен назар бөледі. Мәселен, бұған француз, поляк, итальян,
неміс, орыс кітаптанушылар мен библиографтарының типология, тілдік,
библиографиялық іргетасын қалаған еңбектері дәлел. Сонымен қатар көптеген
дамыған елдерде әр басылымға ерекше көңіл бөлінеді, ал кітаптану мәселесі
мемлекеттік мәселе болып табылады. Ұлттық кітаптың тарихына ерекше көңіл
бөлу тек, Еуропа халықтарына тән емес. С оынмен бірге Қытай, Жапония,
Корея, Үндістан, Мысыр, Иран, Сирия сияқты елдерде қолжазбалар мен баспа
кітаптарға дәстүрге сіңген ілтипат ерекше.
Қазақ кітабын зерттеуде мұрағат көздері ерекше орын алады. Неге
десеңіз, аталмыш мұрағаттарда кітап туралы үлкен мағлұмат алуға болады.
Кейде мазмұнына қараған сол кітап туралы мұрағатта көбірек дерек табуға
болады. Ондағы деректер нақтылау болады. Мәселен кейбір басылымдар титулдық
басылған жыл мұрағаттағы мен сійкес келмейді. Кейбір басылымдарда қайта
немес жаңа басылымы көрсетілмеген, таралымы, баспа туралы, мәліметтер,
автор туралы мәліметтер айтылмаған. Дәл осындай жағдайда мұрағаттардағы
құжаттар бізге толық, нақты деректерді бере алмайды. Осындай саласытырулар
нәтижесінде (1948,1978,1986 жж.) тіркелмеген (200 аталым) кітаптарды
анықтауға көмек болды.
Сонымен қатар салыстыру толық ақпарат жинауға, уақыт мерзімі, кітап
басылымының қайталануын, баспалар мен баспагерлерді анықтауға көмек болады,
ары қарай зерттеуге ықпалын тигізді. [8, 13б.] .
Қазіргі күнгі статистика көрсеткіші бойынша кеңес заманына дейінгі
Қазақ кітабы мынадай көрініс беді. Барлығы 971, соның ішінде: фальклорлық
шағармалар 578 аталым, көне әдебиет 166, проваслав – миссионерлік 98
басылымы, Қазақстнады басқарудағы тілмаш комиссиясының 19 бет болды. Ал
оқу қүралдар, тарихи, іс-қағаздар, әдеби, санитар-ағарту кітапшалары,
жарнамалық проспектілер репертуары 80 аталымнан тұрды. Аталған сандар 1948-
1978 жылдарындағы көрсеткіштерден асып тұр (1986 жылының санағынан 210
басылым артық). Бұған қоса, 506 басылым жалпы таралымы 2 347 035 данамен
ең алғаш реет табылып отыр. Бұл кітаптар он төрт қалада, қырықтан астам
жеке меншік баспаханалары мен шағын типографияларда басылған.
Қазақ кітабын жаңғырту процесінде үлкен бір мәселеге тап болуға тура
келді. Бұл мәселенің бірден бір себебі ол сол кездегі Қазақстанды уақытша
басқару комитетінің ведомстволар мен құжаттарында қазақ аталымдар мен қоса
татар аталымдар бір штамппен аталған. Ол штамп – Түркі басылым деп
аталды. Кішкентай проблема болса да жылдарға созып, жұмысты қатты тежеді.
Өз уақытында қазақ және татар тілдерінің зерттеу облысындағы майталмандар
Н.Ф.Катанов және В.Д. Смирнов қазақ пен татар арасындағы айырмашылықты
(басылымдар арасындағы) көруге мүмкіндіктері болмай, олар жалпылама түрде
түркі деп атап, осындай анықтама берді.
Қазақ атрибутикасын өзгеден айырудағы бірден бір жолы ол аталымның
мазмұнына жасалатын сараптама еді. Яғни ондағы аталған ұлттық ерекшеліктер,
географиялық орындар. Мұндай ерекшеліктерді тек фольклор жинаушылар ғана
жасай алар еді.
Мәселен, 1895-96 жылдар түркі деп аталған басылымдардың 122-сін
тіркеген. Егер осы аталғанның жартысы қазақ кітабына тиесілі деп алсақ,
онда қазақ кітабының статистикалық көрстекіші күрт өзгерер еді. Бұған қоса,
тағы бір нақты деректер бойынша 1860-1917 жж көрсеткіштері революцияға
дейінгі қазақ кітабының репертуары мың жарым басылым болғанын біз нақты
айта алар едік.
Араб тілінде деген енмен цензурадан өтіп кеткен басылымдарды зерттеу
де үлкен мүмкіндіктер беріп отыр. Мәселен, сол кезде Қазақстан мен
Татарстанды араб тілін жетік білетін мыңдаған зиялы, оқырман қауым өмір
сүрді. Ал басылымдардың таралымы жайында айтпаса да түсінікті.
Баяғыдан пісіп келген кітаптану саласындаы мәселе құжаттардың
дайындығы мен басылып шағарылуы еліміздің кітаптанушыларын толғандыруда.
Мұрағаттардағы құжаттарды зерттеп тану – қазақ кітабының толық репертуарын
жинауға ауадай қажет. Сонымен қатар қазақ әдебиетінің тарихында ақ
дақтарды анықтауға көмектеседі.
Әрине революцияға дейінгі қазақ кітабының хронологиясын жинап,
топтастыру күрделі де қиын жұмыс, алайда бұл үлкен еңбек жүзеге асса,
мемлекеттік мәнге сөзсіз ие болады.
Күрделі мәселе болып тұрған кезең ол тарихи-мәдени, саяси-көпшілік
қатынастар арасындағы қазақ фольклорлық шағармалар мен жеке авторлардың
шығармалары. XIX-XX ғғ басы кезіндегі цензураға іліккен шығармалары
болатын. Бұл мәселе әсіресе бірінші орыс революциясы кезінде шиелене түсті.
Мұрағатағы фактілерге жүгінсек, цензураға іліккен кітаптар көп болған екен.
Ол шығармалар үкіметке қарсы деп танылып, авторлар қуғын-сүргінге ұшырады.
Сондықтан мұндай кітаптарды іздеу екі есе қиын. Кім біледі, аталмыш
басылымдар сол кездегі заманның ашылмаған беттерін бізге ашып берер ме еді?
В.М.Машкованың пікірі бойынша ұлттық кітапты ұлттық деп тану үшін ол
басылым тек халықтың тілінде жазылған, мәдениетінің бөлінбес бөлшегі
ретінде шекарасына тиісті болу керек. Алайда территорияға келсек,
революцияға дейнігі қазақ кітабы толығымен Қазақстанда емес, Қазан,
Орынбор, Ташкент және т.б. қалаларда басылған.бірақ ресейлік орыс кітабының
шетелдегі басылымдар болған. Ол ПетрI жарлығымен Голландық басылымды
орыс кітабы деп атады.
Ойласақ, кешеннен тыс – тіл, территория, мүлтіксіз, даусыз формула
және тағы басқа ұлттық кітапты анықтайтын факторлар, әр елдің кітаптардың
сұраныстарын қанағаттандыратын ұлттық кітаптар жоқ. Бұл салада сұранысты
қанағаттандыру өте қиын. Ал жалпы ұлттық кітаптың мәдени, тарихи
қасиеттеріне қарай мәртебесін анықтап білу одан да қиын. [8,14б.].
1.3 Баспалардың қазіргі таңдағы қалыптасу және даму үрдістері
Біздің елдегі баспа ісінің дамуы 1920 жылдан басталады, сол жылы
Қырғызстанның бірінші астанасы – Оренбургте мемлекеттік баспа ісі –
Киргосиздат туралы ереже қабылданды, кейіннен ол Казгосиздат болып
өзгертілді. Қазақстанның кітап басу ісі 70-жылдары мен өткен жүзжылдықтың
80-жылдары алға басты. 60-жылдармен салыстырғанда баспа атаулары бойынша
кітап шығару таралымы мен айналымы бойынша екі есеге өскен. Ал баспахананың
материалдық-техникалық базасы үш есеге өскені байқалды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін кітап басудың жаңа кезеңін бастан
кешірді. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік 300-ден астам
жеке меншік баспалар пайда болды.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді
басылым, кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік
бойынша Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етті. 2005 жылдың мауысымның 1-нен
3-не дейінгі аралықта Алматыда ортаазиялық мемлекеттердің қатысуымен Ұлы
Жібек жолымен атты ІІІ халықаралық кітап және баспахана жәрмеңкесі өтті.
2005 жылдың 19 тамызында өткен XVII Мәскеудің халықаралық кітап және
баспахана жәрмеңкесі аясында Мәскеу қаласында ТМД мемлекет-қатысушыларының
Кітап өнері атты 2- халықаралық конкурсы болып өтті. Конкурстың гран-
приіне Кентавры Великой степи кітабы ие болды. Арт-книга номинациясы
бойынша ІІ дәрежелі дипломмен Атамұра баспасынан шыққан Пауло Коэльоның
Захир романы марапатталды. Менің елім номинациясы бойынша ІІІ дәрежелі
дипломды Алматыкітап баспасынан шыққан Традиции и обряды казахского
народа атты кітап алды. Осы сияқты дипломдар Победа номинациясынан мына
кітаптар озып шықты: Балалар әдебиеті және Фолиант баспасының өнімі
Тағзым-Поклонимся тем годам, сонымен қатар Күлтегін баспасынан шыққан
Полный атлас памятников Орхона атты кітап.
2006 жылдың 16 наурызында Астана қаласында Әлеуметтік маңызды әдебиет
түрлері атты бюджеттік бағдарлама бойынша 2005 жылы шыққан кітаптар
жәрмеңкесі болды. Көлемін көтеру шыққан әдебиеттердің сандық және сапалық
деңгейіне әсер етті. 2005 жылы 377 атаулы баспалардан 8650 баспалық
қағаздар шығарылған, Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлері атты бюджеттік
бағдарлама бойынша мынадай түр мен темада басылды: балалар әдебиеті,
энциклопедиялық әдебиет, сөздік-анықтамалық әдебиет, Қазіргі қазақ
прозасы, Қазіргі қазақ поэзиясы, Документалды-көркем әдебиет, музыкалық
әдебиет, заң әдебиеттері, қоғамдық-саяси әдебиет, ғылыми-атақты әдебиет
және т.б.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанынан бастап кітап басудың
жаңа кезеңі саналады. Нарықтық экономикаға көшу жағдайында екі мемлекеттік
және 300 жеке меншік баспалар пайда болды. 2005 жылы 377 баспадан 8650
баспа қағаздары шығарылды.
Ең атақтылары мыналар: Алтын қор, Алаш мұрасы, Отырар
кітапханасы, Ғибратты ғұмыр, Лауреаты Нобелевской премии, Библиотека
мировой литературы, Детская энциклопедия, Детская мировая литература,
Современная казахская поэзия, Современная казахская проза және
басқалар.
1.4 Бүгінгі баспа менеджменті және кітап бизнесі
1993 жылы Кітап басу мен тарату саласындағы жағдайы күрт шиеленісу
республикамызда, әсіресе ана тілімізде кітап шығару ісінің болашағын тым
бұлыңғырландырып жіберді. Баспалардың шығынға белшесінен бату, тіпті
жабылып қалу қаупі туды. Шығатын кітаптар саны күрт кеміп, бірлі-жарым
шыққандарының бағасы қымбат болды.
Сөйтіп, нарықтық қатынасқа көшу кезінде мемлекеттік әкімшілік
органдары мен басқармалардың БАҚ-тың және мемлекеттік кітап шығару жүйесін
қорғауды шұғыл шаралары жөніндегі Президентіміздің жарлығы (15.04.1992) мен
сол жарлықты жүзеге асыруға арналған Республика Министрлер Кабинетінің №
566 (26.06.1992) отырысында дүниеге келді.
Осы айтылған жарлық пен қаулыда мектепке және жоғары оқу орындарына
арналған оқулықтарды қазақ тілін дамытуға және оның қолданылу аясын
кеңейтуге қызмет ететін алуан түрлі оқу құралдарын, сөздіктер мен
тілашарларды, балаларға арналған әдебиет, ғылыми, анықтамалық-
энциклопедиялық кітаптарды шығаратын баспаларды қаражат жағынан сүйемелдеу,
мемлекеттік баспалар, полиграфия және кітап саудасы салаларын қосылған
құнға салынатын 28%-дық салықта мүлде азат ету, ал түсетін
пайдаданалынатын салықты 25%-ға дейін кеміту сияқты аса қажет шаралар
белгіленген еді. Мемлекеттік баспаларымыз енді біржолата жабылып қалу
қаупінен құтылып, қоғамымызға қажетті әр саладағы әдебиеттерді белгілі
мөлшерде шығара алатындай мүмкіндіктерге ие болады.
Баспаларымыз өткен 1992 жылы 651 аталым кітапты 22 млн данадан
асатын тиражбен басып шығарды. Шығарылған кітаптың жалпы саны 1991 жылмен
салыстырғанда біршама (17,7%) кеми түскенмен ана тілімізде басылған
туындылардың атау саны 3,9%-ға таралымы 7%-ға арта түсті[9, 3,4бб.].
Кітап – жалғыз автордың еңбегі емес. Ол сіздің қолыңызға тиіп рухани
рахатқа бөленгенге дейін оның қанша мақсаты бар екендігін кейде ескере
бермейміз. Алдымыздағы басылымын айналасында жалпы полиграфистер деп
аталатын қызық та қиын, жауапкершілігі мол мамандық иегерлері жүреді. Олар
әдеби, көркем техникалық редактор, теруші-операторлар, түптеушілер,
экономистер, фотографтар, механиктер т.б. басқа. Кезінде Ресейдің тарихшысы
И.Карамзин: Адамзатттық ақыл ой тарихы екі ұлы дәуірді біледі: біріншісі,
әріптерді ойлап табу болса, екіншісі баспахананың ұйымдастыру. Адамзаттың
басқа табыстары осы екеуінің нәтижесі – деген екен.
Қазақстанда кітап жайлы мәселелер туындайды, өйткені бұрында жоғары
білімді пголиграфистер тек Ресейдің Мәскеу, Омск және Украинадан
Львовқаласында ғана дайындалып келеді. 1996 жылы Қазақстандағы қажетті
мектеп оқулықтарының 10%-ы ғана елімізде шығарылды.
Осыдан бірнеше жыл бұрын ҚазУТех университетінен жоғарғы білімді
баспагерлер дайындау мақсатымен Полиграфия өндіріс технологиясы,
Полиграфиялық машиналар мен автоматтандырылған кешендер машиналар бойынша
дипломдық еңбекті, мемлекеттік емтихандық комиссияның алдына сынаққа
шығарып, сәтті қорғап шықты. [10, 5б.].
Қазақстан баспагерлері мен кітап таратушылары Ассоциациясы 1997 ж
құрылды. Міндеті – кітап шығару, тарату мәселелері бойынша заң жобасын
даярлау. Ассоциация басшылығы мен Республика парламентінің бастамасы
бойынша балаларға арналған кітап таратудан, оқулықтардан, оқу әдістемелік
әдебиеттерден, ЖОО арналған оқулықтардан құн салығы алып тастау мәселелері
шешілді. Бұл 01.09.2004 деп сақталады.
Ассоциация 1998 жылдан бері Франкфуртте өтетін халықаралық кітап
жәрмеңкесіне қатысуда. Бұрын 100 кітап қоятын кітап сөресіне ие болсақ
биылғы жылдың қазан айында Ассоциациея Қазақстанның 300 кітабын жарнамалап,
көрсете алатын мүмкіндікке ие болдық. Лейпциг жәрмеңкесіне қатысып,
Мәскеудегі халықаралық кітап жәрмеңкесіне қатысуды дәстүрге айналдырды.
Немістің Пайр және Зигверн фирмаларының мамандарының қатысуымен өткен
семинар Полиграфияда жаңа материалдар мен технологияларды қолдану туралы
болды. Сорос Қазақстан қоры бөлген грант арқасында Ассоциация мүшелері
кітап шығару және тарату ісі бойынша кең дамыған Польшада практиканың оқу
мен тәжірибеден өтті. Сорос Қазақстанның қолдауымен Еуропа Кеңесі
лекторларының қатысуымен Ассоциация Кітап басып шығару ісіндегі маркетинг
және менеджмент және Польша мамандарының қатысуымен Қазақстанда еркін
нарық құрудағы Ассоциацияның рөлі атты семинар өткізді.
Ассоциацияның құрамына 22 ірі баспа және кітап таратушы ұйымдар
біріктірілген Ассоциация – мемлекеттік емес, тәуелсіз, қоғамдық-кәсіби
ұйым. Біздің заманымызда Еуразия кеңістігіндегі және дүниежүзіндегі әртүрлі
халықты байланыстыратын мәдениетінің бір тетігі әрң әлем процестерін
ғаламдастыру кезінде ең тиімді дүниеқұрылымын іздестіру таптырмайтын құрал
– кітап. [11, 6б].
1986 жылы Республикада баспалардың бәрінде де көркемдеу редакциясы бар
Жазушы баспасының жанында арнайы кітап көркемдеу үлгілерін жасайтын
Дидар шеберханасы жұмыс істейді. Барлығы қырықтан астам кітап
көркемдеуші, жүзге жуық штаттан тыс суретші еңбек еткен. Алайда кітаптардың
мұқабасы әлі күнге дейін
мазмұнына келмей тұр.
1.5 Кітап басу аясындағы ұлттық мүдде
Мәдениет және ақпарат министрлігінің ақпарат және мұрағат Комитеті
баспалар арасында мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару жөнінде мемлекеттік
саясатты жасайды.
Мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру барысындағы бюджеттік
тапсырыстар мен тематикалық жоспарларды қалыптастырудың басты күші халықтың
сұранысындағы қажетті әдебиеттерді жоғары сапалы өнімдер өндірісіне
жүктейді.
Кітап басудың ең даңқты бағыты көпұлтты қазақстандық мәдениетті,
ұлттық және әлемдік мәдени мұраны насихаттайтын әсем безендірілген балалар
әдебиеті, әлемдік балалар классикасы, Қазақстанның белгілі тұлғаларының
мемуарлары, музыкалық әдебиеттер мен басқа да сылымдар болыпта табылады.
Қоғамның әлеуметтік және рухани дамуы үшін ұлттық әдебиет пен
жазбаның бірігуі мен ең үздік әлемдік, ғылыми, мәдени жетістіктер негізінде
мемлекеттік тілдегі гуманитарлық білімнің толықтай қорын қалыптастыруды
алға қойып отыр. 2006 жылы Мемлекеттік тіл - тұғырың, Литература на
языках народов Казахстана, Сардар серияларымен кітаптар шығады.
2004 жылдан бастап Қазақстан Республикасы ТМД елдерінің мерзімді басылым,
кітап басу, кітап тарату мен баспаханалар аясындағы бірлестік бойынша
Мемлекетаралық кеңесте төрағалық етіп келеді. Адам баласы жазу мен қағазды
ойлап тауып, одан кітап құрастырып шығарып, өз дамуының жоғарғы сатысына
көтерілді. Кітап басып шығару, өзіне дейінгі мыңдаған жыл бұрынғы ашылған
ғылыми жаңалықты игеруге мүмкіндік берсе, өз еңбектерін кітап арқылы
ұрпақтарына қалдыра алатын болды. Бұрын ауыздан-ауызға ауызша тараған әр
халықтың аңыз әңгімелері, ертегілері, т.б. рухани құндылықтары әр
айтушысына байланысты өзгеріп жетіп отырса, енді кітап болып басылып
ұрпаққа өзгеріссіз жететін болды. Кітап басып шығару әр елдің жоғары
дамуының көрнісі саналады. Кітап – ақыл-ойды тәрбиелейді, әрі индустрияның
үлкен саласы. Ғылым, көркемөнер, әдебиет қайраткерлерінің айлап, жылдап
толғанып жазған қолжазбаларын әдемі мұқабалы кітапқа айналдыруда
баспагерлердің еңбегі ұшан-теңіз.
Кеңес кезінде Қазақстанда кітап басып шығару мемлекеттік іс еді.
Егемендік алғаннан кейін жеке меншік баспалар ашылып, олардың саны 200-ге
жетті. Бірақ та осылардың нағыз жұмыс істеп жатқаны 70-80 пайызы шамасында
ғана. Оның көбі нарыққа бейімделіп, пайда табуды ғана ойлап, рухани
құндылыққа көңіл аудармай отыр. Тіпті кейбірі қазақ менталитетіне, рухына
жат кітаптарды басып, жастарға кесірін тигізіп жатыр. Пайданы, баюды ғана
көздеген ондай баспалар шет елдің атыс-шабыс, төсек қатынасы, секталар,
т.б. қазақ халқына жат пиғылдағы кітапты басып шығаруда. Сөйтіп жастарға
адамгершіліктен жат өнімдерін тықпалауда. Ал, машақаты көп, ғылыми
негізделген оқулық шығару олардың қолынан келмейді.
Білім және ғылым министрі Жансейіт Түймебаевтың айтуына қарағанда,
Қазақстанда оқулықтар шығарумен 20-дай баспа айналысады. Солардың ішіндегі
озашауып көзге түсіп жүргендері Атамұра, Алматыкітап, Мектеп
баспалары. Осылардың ішіндегі жасы әрі ірісі және шетелге де белгілі болып
жүргені, сондай-ақ Қазақстан туралы кітаптарға ерекше көңіл бөліп жүргені –
Алматыкітап баспасы.
1999 жылы Эленора Нығметқызы Баталова ханымның басшылығымен ұйымдасқан
Алматыкітап баспасы бірден оқулықтар мен танымдық-тәрбиелік кітаптарды
басудан бастады. Мектепке дейін сериясымен шығарған алғашқы кітаптарды 3-
5 жастағы балаларға арнап қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде шығарды. Одан
кейін 6 жастағы балаларға арнап оқулықтар басты. Бұдан кейін Мектеп
кітапханасы сериясымен 5-11 сыныптарға арналған Мектеп оқушылырының
қысқаша анықтамасы, Ауа райы, Мөлшер, Уақыт, Есеп-қисап,
Кескіндер, Бояулар, Салыстыру тақырыбымен жеті кітап сериясын
шығарды. Баспа: валеология, экология, математика, бейнелеу өнері, музыка
т.б. 19 пәннен мектепалды даярлық бойынша оқулық-әдістемелік
комплектілерді, тіл және ақыл-ой түзеу мектептеріне арналған оқулықтар
мен оқулық-әдістемелік жәнебасқа да құралдарды қазақ пен орыс тілдерінде
әзірлеп, басып шығарады. Қазақстанның ұлттық ерекшеліктеріне, салт-
дәстүрлеріне, табиғи-климаттық жағдайын ескеретін оқулық-әдістемелік
кітаптарды дүниеге әкеліп дамытуда. Алдаркөсе туралы ертегі, Қазақ
халқының ертегілері, Тазша бала, Алтын балық ертегілерін қазақ, орыс,
ағылшын тілдерінде шығарды.
Алматыкітап баспасы тек оқулықтар ғана шығарып қоймайды. Сонымен
бірге ғылыми-танымдық кітаптаптарды да шығарады. Олардың қатарында Қазақ
халқының салт-дәстүрлері (авт. С. Кенжеахметұлы), Қазақстанның өсімдік
әлемі (А. А. Иващенко), Қазақ халқының дәстүрлі өнері (М. Ш.
Өмірбекова), Қазақстанның қорықтары мен ұлттық бақтары (А. А. Иващенко),
Қазақ халқының ұлттық тағамдары, Қазақ халқының тұрмысы мен мәдениеті
(С. Кенжеахметұлы), Тарихи тұлғалар (құрастырушылар: Б.Тоғысбаев,
А.Сужикова), Тұңғыштар (Ш.Күмісбаев), Әлемнің ұлы кереметтері, сондай-
ақ батырлар жыры топтамасынан: Қобланды батыр, Алпамыс батыр, Ер
Тарғын, Қамбар батыр, Қыз Жібек, Қозы Көрпеш-Баян сұлу, т.б.
Алматыкітап баспасы қазіргі кезге дейін 747 - дей атаумен 10 мил. дана
кітап шығарып отыр. Баспа кітап шығаруда түрен салып бір кітапты үш тілде,
қазақ-орыс-ағылшын тілдерінде шығарады. Демек, бір кітапты алсаң осы үш
тілде бірдей оқып шыға аласың. Сондықтан шетелдік қонақтарға қазақтың
ұлттық құндылықтарын танытуға зор үлес қосуда. Әрі тіл үйренушілерге де
үлкен көмек болуда.
Еліміз мектептерді 12 жылдық білім беруге көшіруге дайындық үстінде
екені белгілі. Осыған байланысты жаңа оқулықтар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz