Ақшалай қаражаттардың кәсіпорынның жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызын анықтау және оларды басқару стратегиясын жетілдіру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. КӘСІПОРЫН АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні ... ... ... ...5
1.2 Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызы ... ... ... ..18
1.3 Ақша ағымдарын басқарудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ («Кедентранссервис»АҚ Атырау қаласындағы филиалы мысалында)
2.1 Кәсіпорынның қаржы.шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ...28
2.2 Кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... .33
2.3 Кәсіпорынның өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.4 Ақша қаражаттарын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдері ... ... ... ... ...52
3.2 Қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
1. КӘСІПОРЫН АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні ... ... ... ...5
1.2 Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызы ... ... ... ..18
1.3 Ақша ағымдарын басқарудың әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ («Кедентранссервис»АҚ Атырау қаласындағы филиалы мысалында)
2.1 Кәсіпорынның қаржы.шаруашылық қызметін талдау ... ... ... ... ... ...28
2.2 Кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын талдау ... ... ... ... .33
2.3 Кәсіпорынның өтімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.4 Ақша қаражаттарын басқаруды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
3.1 Ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдері ... ... ... ... ...52
3.2 Қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
Қоғамымыз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат ретінде нарықтық экономиканы дамытуға негізделген экономикалық өсу, денсаулық сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру салаларын дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногынын шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз бірнеше міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын күшейтуге мүмкіндік береді.»-деп айтып кеткен еді Республикамыздың Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында. /1, 4-5 б/
«Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.» - деп Елбасы өзінің 2007ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында айтып кеткен. /2, 6-8 б/
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару көптеген белгілермен ерекшелікшеленеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады. Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие. Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың эквиваленттерінің болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі қаржы менеджметінде қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдаудан, ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы себептерге байланысты нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны басқаруда ақшалай қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
«Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.» - деп Елбасы өзінің 2007ж. Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында айтып кеткен. /2, 6-8 б/
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару көптеген белгілермен ерекшелікшеленеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады. Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие. Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың эквиваленттерінің болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі қаржы менеджметінде қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдаудан, ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы себептерге байланысты нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны басқаруда ақшалай қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 2007ж. 28 ақпан // Егемен Қазақстан, 1 наурыз 2007ж
2. Жүйриков К.К.: Финансы предприятий в условиях рынка.-Алматы, 2002, 64-65б.
3. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. –Алматы: Экономика. 2001– 230 б.
4. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами: Пер. с англ. /Гл. ред. серии Я.В. Соколов. - М.: Финансы и статистика, 1997.- 800 б.
5. Верещака В.В. Привлечение оборотных средств // Главбух. - 1998. - N 21. - б.19-26.
6. Ефимова О. В. Анализ оборотных активов организации. // Бухгалтерский учет – 2000г. - №10 – б.47-53.
7. Ефимова О.В. Финансовый анализ.- М.: Бух. учет, 1996 -208б.
8. Козлова Е.П., Галинина Е.Н. Финансовый анализ и аудит. –М.: Финансы и статистика, 2004.– 432б.
9. www.astanatradeinternational.kz
10. Литвин.И.И Как определять плановую потребность предприятия в оборотных средствах // Финансы. - 1997. - N 10. - б.10-13.
11. Нестеров В.О. , Карпенко С.Н. Финансовый анализ и учет.-М.: Финансы и статистика, 2005.- 180б
12. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Анализ отчетности.-М.: Финансы и статистика, 2003.– б34 - 38.
13. Павлова Л.Н. Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управление денежным оборотом. - М.: ИНФРА-М, 2002. – 392б
14. Парамонов А. В. Учет и анализ предпринимательского капитала // Аудит и финансовый анализ. – 2001г. - №1 –б 88.
15. Рубченко М., Агеев С. и др. Искусство управлять деньгами // Эксперт. - 1995г - N6 - б 17 - 29.
16. Стоянова Е.С., Быков Е.В., Бланк А.И. Управление оборотным капиталом. - М.: Изд-во "Перспектива", 1998. - 128с.
17. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. -М.: Перспектива, 1994 – 193б
18. Уткин Э.А. Финансовое управление. - М.: Финансы и статистика, 1996. – 307б
19. Фащевский В.М. Об анализе оборотных средств //Бухгалтерский учет. - 1997г - N2 – б 80 - 81.
20. Финансы в управлении предприятием /Под ред. Ковалевой - М.: Финансы и статистика, 1995 – 160б
21. Хомидов А. У. Анализ бухгалтерского баланса // Аудит и финансовый анализ. – 2001г. – №1 – б5-24.
22. Чурилов С. В. Анализ собственного оборотного капитала // Бухгалтерский учет. – 2000г. - №11 – б76-78
23. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа.- М.: ИНФРА-М, 1997. – 196б
Ковалев В.В.. Финансовый анализ: методы и процедуры. –М.: финансы и статистика, 2005.-343-349б
2. Жүйриков К.К.: Финансы предприятий в условиях рынка.-Алматы, 2002, 64-65б.
3. Дүйсенбаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж.Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау / Оқу құралы. –Алматы: Экономика. 2001– 230 б.
4. Ван Хорн Дж.К. Основы управления финансами: Пер. с англ. /Гл. ред. серии Я.В. Соколов. - М.: Финансы и статистика, 1997.- 800 б.
5. Верещака В.В. Привлечение оборотных средств // Главбух. - 1998. - N 21. - б.19-26.
6. Ефимова О. В. Анализ оборотных активов организации. // Бухгалтерский учет – 2000г. - №10 – б.47-53.
7. Ефимова О.В. Финансовый анализ.- М.: Бух. учет, 1996 -208б.
8. Козлова Е.П., Галинина Е.Н. Финансовый анализ и аудит. –М.: Финансы и статистика, 2004.– 432б.
9. www.astanatradeinternational.kz
10. Литвин.И.И Как определять плановую потребность предприятия в оборотных средствах // Финансы. - 1997. - N 10. - б.10-13.
11. Нестеров В.О. , Карпенко С.Н. Финансовый анализ и учет.-М.: Финансы и статистика, 2005.- 180б
12. Ковалев В.В. Финансовый анализ. Управление капиталом. Анализ отчетности.-М.: Финансы и статистика, 2003.– б34 - 38.
13. Павлова Л.Н. Финансовый менеджмент в предприятиях и коммерческих организациях. Управление денежным оборотом. - М.: ИНФРА-М, 2002. – 392б
14. Парамонов А. В. Учет и анализ предпринимательского капитала // Аудит и финансовый анализ. – 2001г. - №1 –б 88.
15. Рубченко М., Агеев С. и др. Искусство управлять деньгами // Эксперт. - 1995г - N6 - б 17 - 29.
16. Стоянова Е.С., Быков Е.В., Бланк А.И. Управление оборотным капиталом. - М.: Изд-во "Перспектива", 1998. - 128с.
17. Стоянова Е.С. Финансовый менеджмент. -М.: Перспектива, 1994 – 193б
18. Уткин Э.А. Финансовое управление. - М.: Финансы и статистика, 1996. – 307б
19. Фащевский В.М. Об анализе оборотных средств //Бухгалтерский учет. - 1997г - N2 – б 80 - 81.
20. Финансы в управлении предприятием /Под ред. Ковалевой - М.: Финансы и статистика, 1995 – 160б
21. Хомидов А. У. Анализ бухгалтерского баланса // Аудит и финансовый анализ. – 2001г. – №1 – б5-24.
22. Чурилов С. В. Анализ собственного оборотного капитала // Бухгалтерский учет. – 2000г. - №11 – б76-78
23. Шеремет А.Д., Сайфулин Р.С. Методика финансового анализа.- М.: ИНФРА-М, 1997. – 196б
Ковалев В.В.. Финансовый анализ: методы и процедуры. –М.: финансы и статистика, 2005.-343-349б
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Кәсіпорын аҚШАЛАЙ қаражаттарын басқарудың теориялық негіздері
1. Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні ... ... ... ...5
2. Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының кәсіпорынның қаржылық
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызы ... ... ... ..18
3. Ақша ағымдарын басқарудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
(КедентранссервисАҚ Атырау қаласындағы филиалы мысалында)
1. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ...28
2. Кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... .33
3. Кәсіпорынның өтімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 39
4. Ақша қаражаттарын басқаруды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...42
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
1. Ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдері ... ... ... ... ...52
2. Қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ
Қоғамымыз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат ретінде
нарықтық экономиканы дамытуға негізделген экономикалық өсу, денсаулық
сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру салаларын
дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек
ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногынын шын
мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз бірнеше
міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-экономиканың тұрлаулы
дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.
Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын
күшейтуге мүмкіндік береді.-деп айтып кеткен еді Республикамыздың
Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Жолдауында. 1, 4-5 б
Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын
нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар
мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. - деп Елбасы өзінің
2007ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
Жолдауында айтып кеткен. 2, 6-8 б
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары
экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар
біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы
халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен
бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін
байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің
нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару
көптеген белгілермен ерекшелікшеленеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық
ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар
қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау
белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы
тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды
анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады.
Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды
жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие.
Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың
эквиваленттерінің болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі
қаржы менеджметінде қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың
қозғалысын талдаудан, ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы
себептерге байланысты нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны
басқаруда ақшалай қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ақшалай қаражаттардың кәсіпорынның
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызын анықтау және оларды
басқару стратегиясын жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың алға қойылған мақсатына жету үшін келесідей
міндеттерді шешу көзделеді:
- айналым капиталын басқарудағы ақшалай қаржаттарды басқарудың ролін және
оларды басқару әдістерін анықтау;
- КедентранссервисАҚ Атырау қаласындағы филиалы мысалында кәсіпорында
ақшалай қаражаттарды басқаруға талдау жүргізу;
- кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының қозғалысының динамикасын, қаржылық
цикл ұзақтығын анықтау;
- ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдерін пайдаланып, қаржылық
менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдірудің кейбір жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі. Бұл жұмысты жазу
барысында Баканов М.И., Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С., Ковалев В.В.,
Негашев Е.В. Стоянова Е.С., Дюсенбаев К.Ш. және т.б. ғалымдардың
еңбектері әдістемелік арқау ретінде көрініс тапты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс 3 негізгі
бөлімнен, кіріспе, қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімінен, кестеден,
суреттен құралған, жалпы беттер саны- .
Жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның айналым капиталын
басқарудағы ақшалай қаражаттарды басқарудың маңызы, ақшалай қаржаттарды
тиімді басқарудың қаржылық жағдайға әсері, ақшалай қаражттарды басқарудың
әдістері анықталған. Екінші бөлімде КедентранссервисАҚ Атырау қаласындағы
филиалы мысалында кәсіпорындағы ақшалай қаражаттарды басқаруға талдау
жүргізілген, кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының қозғалысының динамикасы,
қаржылық цикл ұзақтығы анықталған. Үшінші бөлімде ақшалай ағымдарды
басқаруды болжамдау модельдерін пайдаланып, қаржылық стратегияның әр
нұсқауы бойынша әр бап бойынша ұсыныстарды сандық бағалау және олардың
кәсіпорын балансына әсер етуін бағалау негізінде кәсіпорын көрсеткіштерінің
болжамды мәндері есептелген, қаржылық менеджменттің стратегиясын жетілдіру
жолдары ұсынылған.
1. Кәсіпорын аҚШАЛАЙ қаражаттарын басқарудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Оларды пайдаланудың жағдайы мен тиімділігі кәсіпорынның табысты қызметінің
негізгі шарты болады. Нарықтық қатынастардың дамуы оларды ұйымдастырудың
жаңа жағдайларын анықтайды.
Инфляция, төлемсіздік және басқа да дағдарыстық құбылыстар кәсіпорындарды
айналыс қаражаттарына қатысты өз саясатын өзгертуге, толықтырудың жаңа
қайнар көздерін іздеуге, оларды пайдаланудың тиімділік мәселесін зерттеуге
мәжбүр етеді. Өндірістің материалдық негізі болып еңбек өнімі ретіндегі
өндірістік қорлар табылады. Қызмет көрсету процесі барысында еңбек өнімдері
мен еңбек құралдары әрқалай және әртүрлі дәрежеде өндірілетін өнім құнына
өз құнын тасымалдайды. Осының арқасында өндірістік қорлардың негізгі және
айналыс қорларына бөлінуі дәлелденеді. Айналымдағы өндірістік қорлар
өндіріс саласына қызмет етеді және бір өндірістік цикл процесінде бастапқы
түрін өзгертіп, дайын өнім құнына өз құнын тасымалдайды. Өз айналымында
айналым қорлары кезек-кезек ақшалай, өндіргіштік және тауарлық форманы
иеленеді, бұл олардың өндірістік қорлар мен айналыстағы қорларға бөлінуіне
сәйкес келеді. 1
Айналымдағы өндірістік қорлар өндіріске қажетті шикізат қорлары, негізгі
және қосымша материалдар, стаып алынатын жартылай фабрикаттар мен қосымша
өнімдер, жағармай, жөндеу жұмыстары үшін керекті бөлшектер, аз құнды және
тез тозатын бұйымдар, аяқталмаған өндіріс ретінде болады. 2
Айналым қорларына мыналар кіреді: дайын өнім, ақшалай қаражаттар және
дебиторлық қарыздар.
Әрдайым қозғалыста бола тұра, айналымдағы өндірістік қорлар мен
айналыстағы қорлар қаражаттардың үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар қорларының айналымы шикізаттарды, материалдарды, жағармайды
және басқа да өндіріс құралдарын алуға ақша түрінде құнның авансталуынан
басталады- бұл айналымның бірінші кезеңі. Нәтижесінде ақшалай қаражаттар,
айналыс сферасынан өндіріс сферасына көшуді көрсете отырып, өндірістік
қорлардың түрін иеленеді. Сонымен қатар бұл жерде құн шығындалмайды,
авансталады, өйткені айналым соңында ол қайтадан қалпына келеді. Айналымның
екінші кезеңі өндіріс процесінде жүзеге асырылады, яғни еңбек күші,
құрамында тасымалданған және жаңа қалыптасқан құны бар жаңа өнімді жасап,
өндіріс құралдарын өндірістік тұтынуды жүзеге асырады. Авансталған құн
қайтадан өзінің түрін өзгертеді - өндірістіктен тауарлыққа ауысады.
Айналымның үшінші кезеңінде өндірілген дайын өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізіледі және ақшалай қаражаттар алынады. Бұл кезеңде айналым қаражаттары
қайта өндіріс сферасынан айналым сферасына көшеді. Үзілген тауарлық айналым
жаңғыртылады, құн тауарлық түрден ақшалай түрге айналады. Өнімді
жұмыстарды, қызметтерді) дайындау мен өткізуге кеткен және өндірілген
өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) жүзеге асырудан алынған ақшалай
қаражаттар соммасының айырмасы кәсіпорынның ақшалай жинақтарына теңеледі.
Бір айналымды жүзеге асырып болған соң, айналым қаражаттары жаңасына
көшеді. Айналым қаражаттарының тұрақты қозғалысы өндіріс пен айналымның
үздіксіз процесінің негізі болып табылады. Бұл айналыс қаражаттарының ең
маңызды қызметтері болып табылады- өндірістік.
Айналым қаражаттарына талдау жасау барысында айналым қаражаттарының
айналым жылдамдығына әсер ететін негізгі факторларды атап өту қажет.
Олардың негізгі факторлары 1 суретте көрсетілген.
Сурет 1. Айналым қаражаттарының айналымына факторлар әсері
Айналым қаражаттары өндіріс саласына, айналым саласына, халық
шарушылығындағы есеп жағдайларына, соныменен мемлекеттегі ақша айналысына
маңызды әсерін тигізетін негізгі қаржылық категориялардың бірі болып
табылады, олар екінші қызметті атқарады – есеп-төлемдік.2
Жасалатын айналымдағы өндірістік қорлардың және айналыстағы қорларының
қорларына ақшалай қаражаттардың авансталуы ретіндегі айналым қаражаттарының
анықтамасы бұл категорияның толық экономикалық мәнін ашпайды. Бұнда
айтылмаған жағдай: ақшалай қаражаттардың белгілі бір соммасын аванстаумен
бірге өндіріс процесінде жасалатын қосымша өнім құнын бұл қорларға аванстау
процесі жүзеге асады. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлардың
айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттарының соммасы
алынған табыстың белгілі бір соммасына ұлғаяды. Табыстылығы төмен
кәсіпорындарды айналым қаражаттарының сомасы қорлардың айналымы
аяқталғаннан кейін шығындарға байланысты кемиді.
Соныменен, айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларды
және есептерді уақытылы орындауды жүзеге асыратын қажетті минималды
көлемдегі айналыстық өндірістік қорлар мен айналым қорларының жоспарлы
түзілуі үшін ақшалай түрдще авансталатын құн болып табылады. Айналым
қаражаттары ақшалай және материалдық ресурстарды қамтитындықтан, олардың
ұйымдастырылуы мен пайдалану тиімділігінен материалдық өндіріс процесі ғана
емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да тәуелді болады. 2
Айналым қаражаттарын ұйымдастыру олардың тиімділігін жоғарлату мәселелері
кешенінде басты болып табылады. Айналым қаражаттарын ұйымдастыру мыналарды
қарастырады:
• Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамын ұйымдастыру;
• Айналым қаражаттарына деген кәсіпорынның қажеттілігін анықтау;
• Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін анықтау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану мен олармен айла-әрекеттер жасау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі мен ақталуына
жауапкершілік. 3
Айналым қаражаттарының құрамы дегеніміз айналыстық өндірістік қорлар мен
айналым қорларын құрайтын элементтердің жиынтығы болады.
Айналым қаражаттарының элементтері болып мыналар табылады: шикізат,
негізгі материалдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосымша
материалдар, жағармай, жөндеу жұмыстарына арналған құралдар, құрал-
саймандар, шаруашылық инвентарь және тағы басқа аз құнды және тез тозатын
нәрселер, аяқталмаған өндіріс және өздері дайындаған жартылай фабрикаттар,
алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнім, жеткізілген тауарлар, ақшалай
қаражаттар, дебиторлар, және тағы басқасы.
Жоспарлау, есептеу және талдау тәжірибесінде айналым капиталы келесі
ерекшеліктер бойынша сыныпталады:
1) Өндіріс процесіндегі функционалдық рөліне байланысты – айналыстық
өндірістік қорлар және айналым қорлары;
2) Бақылау, жоспарлау және басқару тәжірибесіне байланысты – қалыпқа
келетін және қалыпқа келмейтін айналым қаражаттары;
3) Айналым қаражаттарының қалыптасу көздеріне байланысты – меншікті
капитал және қарыздық айналым капитал;
4) Өтімділігіне (ақшалай қаражаттарға айналу жылдамдығына) байланысты –
жоғары өтімді қаражаттар, тез өтімді айналым қаражаттары және баяу
өткізілетін айналым қаражаттары;
5) Капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты – салымдардың
минималды тәуекелі бар айналым қаражаттары, салымдардың аз тәуекелі бар
айналым қаражаттары, салымдардың орташа тәуекелі бар айналым қаражаттары,
салымдардың жоғары тәуекелі бар айналым қаражаттары;
6) Есеп стандарттары мен кәсіпорын балансында көрсетілуіне байланысты –
қорлардағы айналым қаражаттары, дебиторлық қарыз, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар, ақшалай қаражаттар, тағы басқа айналым активтері;
7) Материалдық-заттай мазмұнына байланысты – еңбек құралдары, дайын өнім
мен тауарлар, ақшалай қаражаттар, шоттардағы қаражаттар. 4
Айналым қаражаттарының құрылымы деп айналым қаражаттарының жалпы
соммасындағы элементтердің арасындағы қатынасты атайды.2
Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамы экономиканың әр түрлі
салаларында бірдей емес. Олар өндірістік, экономикалық және
ұйымдастырушылық тәртібіндегі көптеген факторлармен анықталады.
Сондықтан өнеркәсіптік кәсіпорындарға қатысты негізгі ерекшелік олардың
айналым қаражаттарында тауарлы-материалдық құндылықтар қорлары мен
дебиторлық қарыздың көн бөлікті алатыны болады.5
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидаларының бірі болып
нормалау табылады. Бұл қағиданы жүзеге асыру меншікті айналым
қаражаттарының қажетті көлемін экономикалық дәлдікпен анықтауға және соның
арқасында өндірістік және төлем-есептік қызметтерді табысты орындау үшін
қолайлы жағдайды туғызуға мүмкіндік береді. Айналым қаражаттарын
нормалаудан бас тарту болып табылатын жағымсыз қате тәжірибе – төлем –
есептік тәртіптің дағдарыстық жағдайының себептерінің бірі.
Айналым қаражаттарын дұрыс ұйымдастырудың маңызды қағидасы оларды қатаң
мақсатты бағыттылығы бойынша қолдану болып табылады. Шығындарды,
шаруашылықсыз негіздегі шығыстарды жабу, ссудалар бойынша жоғарғы банктік
пайыздарды төлеу, салық төлемдерін бюджетке аудару үшін өндірістік
айналыстан авансталған айналым қаражаттарын бөліп алу арқылы бұл қағиданың
бұзылуы төлем-есептік тәртіптің дағдарысына, бюджетке салық төлемдері
бойынша, еңбек ақы бойынша жұмысшылар мен қызметкерлер алдындағы,
жеткізілетін дайын өнім мен шикізат үшін жабдықтаушылар алдыңдағы
қарыздардың өсуіне әкелді.
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидасы олардың сақталуын
қамтамасыз ету, рационалды пайдалану мен айналымдылығын жылдамдату болып
табылады. Кәсіпорынның айналым қаражаттарын ұйымдастыру статистикалық
мәліметтер, жедел және бухгалтерлік есеп негізіндегі зерттеулер мен ревизия
арқылы қолдану тиімділігі мен сақталуына жүйелі бақылауды қамтиды.
Көптеген кәсіпорындардағы айналым қаражаттарына деген жеткіліксіздік
себептерінің бірі шикізат келіп түсуінің тұрақты болмауы болып табылады.
Бұл шикізатты тұтынудың тәуліктік нормасынан кейде 30-50 есе көп сатып
алуына әкеп соғады. Яғни көптеп төлеу орын алады, сондықтан, көп айналым
қаражаттар қажет.6
Төлемсіздік мәселесі мерзімі өткен кредиторлық қарыздардың мерзімдері
бойынша, қазіргі кезде кімге төлеу қажет екеніне, кім күте алатынына, кімге
төлемдерді жүзеге асырмау мүмкін болатынына байланысты өздерінің
кредиторларын сыныптауды қажет етеді. Бұл кезекте бірінші орында
коммерциялық банктерге несие мен пайыздар және республикалық бюджетке
салықтар бойынша төлемдер тұрады. Мерзімінде жүзеге асырылмаған төлемдер
кәсіпорынды банкроттыққа әкелу мүмкін деңгейге дейін жоғары мөлшердегі
санкциялық өтемақыларға айналады. Қазақстандық шаруашылық тәжірибеде
осындай қауіп салыстырмалы шартты болып келетінін атап өту қажет. Қазіргі
кезде банкроттық мүмкіндік кәсіпорын көлеміне кері пропорционалды, соның
ішінде бұрын мемлекеттік болған кәсіпорындарға бұл кері тәуелділік одан әрі
көрініс табады.7
Кәсіпорынға өндірістік және өткізу әрекеттерімен байланысты шығыстарды
жүзеге асыруға, шикізат пен жұмыс күшін өтеуге мүмкіндік беретін жеткілікті
айналым капиталын қамтамасыз ету тәжірибеде бірнеше күрделі мәселелерді
шешу қажеттілігіне әкеп соғады.
Кәсіпорынның айналым капиталын мәнді толықтыруға мүмкіндік беретін
шешімдердің бірі – қорларды басқару. Қаржы менеджментінің батыс оқу-
құралдарының дәлелдемелері негізінде айналым капиталының толықтылығы
көзқарасы бойынша тауарлық қорлардың айналым жылдамдығынан басқа ешбір
фактор маңызды болып табылмайды. 8
Қазақстанды бұл фактордың әсерін анықтау үшін қорлардың бар болуы туралы
нақты ақпаратты алу және оларды қолдану нормативтерін есептеу қажет. Яғни
барлығы бухгалтерлік есеп мәселесінен басталады. Кәсіпорындар
қоймаларындағы есептік жүйелердің жетілдіру қажеттігіне күмән жоқ.
Кәсіпорын жиі бір шикізат түрін әртүрлі бағамен сатып алады. Қоймашыларда
барлық шикізат әртүрлі карточкаларда жазылып тұрады ( өйткені әртүрлі
бағаны иеленеді ). Бухгалтерия бұл шикізаттарды белгілі бір бағамен
шығынға жазу міндетті, бірақ олар әртүрлі карточкалардан шығынға
жазылатындықтан, шығынға жазудың жаңа әдісі – жорамалдап орындау орын
алады. Бұл мәліметтер негізінде қаржыны басқару, әрине, мүмкін емес.9
Біздің мемлекетімізде қазіргі кезеңге дейін дайындамалардың нақты өзіндік
құны бойынша қорларды бағалау әдісі болған. Бірақ оны қолдану кезінде
көптеген кәсіпорындарға тән қорларды ұзақ уақыт сақтау жағдайында,
біріншіден, өнімнің өзіндік құны төмендейді, екіншіден, материал
қалдықтарының құны салыстырмалы төмендейді, яғни олардың айналымы жасанды
жолмен ұлғаяды.
Соңғы сатып алулардың құны бойынша материалдарды бағалау әдісін (ЛИФО)
қолдану материалдар құндарының көрсеткіштерін олардың төмендеу жағына
бұрмалаушылыққа әкеледі, соның нәтижесінде, айналым коэффициентінің ұлғаюы
орын алады. Бірінші сатып алулардың құны бойынша тауарлы-материалдық
құндылықтар қорларын бағалау (ФИФО) әдісі өткізілген өнімнің өзіндік
құнының материалдарға одан әрі төмен бағалар негізінде қалыптасуына әкеп
соғады, ал олардың қалдығы максималды құны бойынша бағаланады. Сондықтан
ағымдағы активтердің айналымаы берілген жағдайда қорларды бағалаудың
алдағыда қарастырылған әдістерді пайдалану кездегіден объективті түрде
төмен болады. Одан шығу жолы қарапайым – қорларда және бухгалтерияда орташа
құн бойынша есепті енгізу.10
Айналым қаражаттарының ұлғаю мәселесінің екінші аспектісі – есеп жүйесін
жетілдіру. Есептерді жылдамдату үшін алдыменен барлық төлеушілерді білу
қажет – келісімдік соммалар, мерзімдер және төлемдердің түсуімен байланысты
басқа көрсеткіштерді қамтитын реестр қажет. Сонымен қатар кім қарызды
төлеуді кешіктіретінін және қандай мерзімге, кім мүлдем төлемейтінін ескеру
қажет.
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде көптеген кәсіпорындарда айналым
қаражаттарының жағдайы жергілікті себептерден ғана емес, соныменен жалпы
себептерге байланысты нашарлады: бірыңғай экономикалық кеңістіктің бұзылуы,
өндіріс деңгейінің төмендеуі, бағалардың өсуі және тағы басқасы. Айналым
қаражаттарын басқарудың жаңа үлгілері тексерілген және кәсіпорындармен
ерікті түрде қабылданған болу қажет. Бұл бағыт бойынша жұмыстар жүргізіліп
жатыр.
Бизнесті жүргізу процесінде инвестициялық және қаржылық шешімдерді
қабылдау шаруашылық субъектілердің капиталын басқарумен тығыз байланысты,
өйткені оның жағдайының белгілі бір мөлшері мен динамикасының болуы тиімді
басқару шешімдерін таңдау уақытында маңызды критерийлердің бірі болып
табылады. Кәсіпорынның өмірлік циклінің барлық кезеңдерінде: бизнесті құру
немесе кеңейту үшін ресурстарды тартудан жабылу немесе қайта ұйымдастыру
уақытына дейін – капитал әрдайым кәсіпорын қызметінің қажетті атрибуты
болып табылады. Казіргі кезде кәсіпорынмен ресурстарды тартудың тиімділігін
анықтау мақсатында қаржылық талдау мен ақша ағымдарын анықтау әдістері
қолданылады. Бұл жеткілікті қарапайым, бірақ әркезде тиімді амал бола
бермейді.11
Кәсіпорынмен ресурстарды тарту – екі бағыт бойынша қарастырылатын екі
жақты процесс: инвестор жағынан – инвестиция ретінде, ал кәсіпорын жағынан
– оның қалыптасуына капитал көздерін тарту ретінде. Белгіленген мәселелерді
шешу үшін инвестор жағынан салынған қаражаттардың қайтарылу мерзімдерін
және инвестициялардан табыстар соммасын анықтауға мүмкіндік беретін
қаржылық әдістерді қолдану жеткілікті болады. Капиталдың қалыптасуы жүзеге
асырылатын кәсіпорын жағынан болса, оның ұдайы өндірісінің деңгейін анықтау
үшін бір қаржылық әдісті талдау жеткілікті болмайды. Сондықтан ресурстарды
тарту талдамасы мен оларды пайдалану тиімділігін бағалаудың басқа да
әдістері мен әдістемелерін қолдану қажеттілігі туындайды.
Айта кететін жағдай, ағымдағы кезеңде шетелде де, мемлекетіміз
Қазақстанда да тәжірибеде кәсіпорын активтерінің жеке түрлері мен олардың
қалыптасу көздерін басқару бойынша мәселелерді шешуге негізделген және
капиталды талдауға бағытталған утилитарды жол басым орын алады.12
Экономикалық талдау теориясында кешенді және жүйелі амалды 30 жылдан
бұрын профессор А.Д.Шеремет жасаған, және қазіргі кезге дейін кәсіпорынның
айналым қаражаттарына талдау жасауда кеңінен пайдаланылып келе жатыр.11
Кейбір авторлар, соның ішінде Погостинская Н.Н және Погостинский
Ю.А. экономикалық талдаудың классикалық амалында жүйелік пен кешенділік
тепе-теңдігінен алшақтайды деп айтады.13 Осы бойынша берілген авторлардың
көзқарасы дәлелденбеген деп айтуға болады. Кешенді талдауда бір-бірімен
байланысы және келісілген ( кешенді экономикалық талдау әдісі )
көрсеткіштер жүйесінің қолданылуы көзделеді.
Профессор А.Д.Шеремет жүйелі талдауда алты негізгі кезеңді атап өткен:
1. Белгілі бір мақсаты және оның қызмет ету шарты бар жүйе ретіндегі
зерттелетін объектіні қарастыру.
2. Аналитикалық және синтетикалық көрсеткіштердің жүйесін жасау.
3. Жүйенің схема түріндегі бейнеленуі.
4. Факторлар мен көрсеткіштер сыныптамасын жүргізу және олар
арасындағы байланысты анықтау.
5. Алдыңғы кезеңдер негізінде жүйенің үлгісін қалыптастыру.
6. Жасалған үлгіні пайдалану арқылы зерттеулерді жүргізу.
Айналым қаражаттарын талдау үшін кешенді амал олардың барлық құрамдас
бөліктері мен қасиеттерін зерттеу қажеттілігімен анықталады.
Кәсіпорын қызметін кешенді экономикалық талдау жүйесінде айналым
қаражаттарының талдамасы мен олардың элементтерінің орнын профессор
А.Д.Шеремет ұсынған кешенді экономикалық талдау схемасында көруге болады (
2 сурет ).4
Бұнымен байланысты капитал талдамасы кезінде оның қалыптасу процестері
мен дамуын бір жағынан, ал қызмет ету процестерін екінші жағынан
қарастыру қажет. Айналым қаражаттарының талдамасының негізгі кезеңдерін
бейнелеу үшін 3 суретте көрсетілген схеманы пайдалануға болады.
Кәсіпорын айналым қаражаттарын талдау жүйесінде негізгі орынды олардың
ағымдық жағдайын және пайдалану интенсивтілігі мен экстенсивтілік
көрсеткіштерін зерттеу болып табылады.
Жүргізу кезінде әсіресе талдаудың баланстық әдістерін қолдану тиімді
болады, олар баланс статьяларының қатынасын кәсіпорынның бухгалтерлік
балансының құрамдас бөліктері мен берілген қатынастың сандық көрсеткіштерін
анықтау арасындағы байланыстардың салыстырмалы көрсеткіштерін есептеу мен
теңдеулерді пайдалану жолымен зерттеуге мүмкіндік туғызады. Кәсіпорын
балансының бұл талдау әдістерін кейде қаржылық деп атайды.14
Сурет 2. Кешенді экономикалық талдау жүйесінің схемасы
Сурет 3. Айналым капиталын талдау
Капитал жағдайын, қозғалысын және оның қызметінің нәтижелігін бейнелейтін
коэффиенттерді есептеу кезінде қолданылатын баланстық әдістер қаржылық
бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделеді. Бұл жағдай ақпаратты
қолданудың нақтылығы жағынан маңызды болып келеді, өйткені кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде оның мүліктік, қаржылық жағдайы мен қызметінің
ақшалай көрінісіндегі нәтижелері бойынша мәліметтер құқықтық және шоттық
позициясынан жүйелі және нақты көрініс табады.
Капитал көрсеткіштерін алу тек есеп және аналитикалық әдістерді пайдалану
арқылы мүмкін. Берілген жағдай, өз алдында, капиталды талдау мен бағалауды
жүзеге асыру кезінде, жағдайын, қозғалысын және пайдалану тиімділігін толық
бейнелейтін көрсеткіштер жүйесінің қолданылуы мен жасалуда қажеттілікті
қайта анықтайды.
Капиталдың қалыптасу көздерін бейнелейтін маңызды көрсеткіштерге алдымен
мыналар жатады: капиталдың барлық көздер мен олардың жеке бөліктерінің
құны, құрылымы мен көлемі.
Қызмет етуші капитал басқа тәртіптегі көрсеткіштермен анықталады:
активтердің көлемді көрсеткіштерімен; кәсіпорын активтерінің бағасы мен
құрылымымен.15
Сонымен қатар, қызмет ететін капитал көрсеткіштеріне ағымдық активтердің
көлемді көрсеткіштер және ағымдық капитал құрылымы кіреді.
Айналым қаражаттар көздерінің құрылымдық көрсеткіштерінің ішінде
келесілерді бөліп көрсету қажет.
1. Жеке көздер құрылымы мен кезең ішінде олардың динамикасы, соның
ішінде:
• Меншікті көздер көлемі;
• Ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының көлемі;
• Қысқа мерзімді қарыз қаражаттарының көлемі.
1. Капитал көздерінің құны, салыстырмалы құны және құн құрылымы.
2. Капитал көздерінің құндарының жалпы көрсеткіші.
3. Қаржы тетігінің тиімділік көрсеткіші капитал көздерінің құрылымдық
көрсеткіш ретінде ғана емес, капиталды басқару құралы ретінде де
қарастырылады.
Капиталды пайдаланудың тиімділік көрсеткіштеріне жататындар: пайда,
ағымдық капитал ретіндегі нәтиже, пайдалылық, рентабельділік, капитал
сыйымдылық, амортизациялық аударымдарды қолдану, қаржылық жағдай
көрсеткіштерінің өзгерісі.11
Айналым қаражаттарын талдау әдістерін жасау кезінде көрсеткіштер жүйесін
пайдалануда қамтылатын жүйелік амал қолданылған. Ол үшін көрсеткіштер тобы,
ақпарат көздері мен көрсеткіштер анықталған.
Кәсіпорынның өзінің капиталын қалыптастыру мен пайдаланудағы негізгі
тенденцияларды анықтау үшін бейнеленген ұсынылатын ( 3-5 ) жылдар ішіндегі
динамикадағы көрсеткіштер жүйесі бойынша трендтік талдау жасау қажет.
Әдістемені қолдану кешенді пайдалануды көздейді, бірақ шектеулі
шеңбердегі мәселелерге талдау жасау, яғни талдау жасау мақсатына байланысты
кәсіпорын капитал жүйесінің белгілі бір элементтерді зерттеу үшін оның жеке
бөліктерін қолдану мүмкін.16 Әдістеме өзіне мынадай бөліктерді қамтиды:
1. Капиталды қалыптастыру көздерін, олардың құрылымы мен құнын талдау.
Бұның мақсатында кәсіпорынның капитал көздерінің көрсеткіштері, капиталдың
меншікті және қарыз көздерінің қатынасы, капитал мультипликаторының
көрсеткіші анықталады. Жүргізілген көрсеткіштер динамикасы зерттеледі.
Капитал жеке көздерінің құны мен жалпы құны есептеледі.
2. Қызмет етуші капиталды, оның құрылымын және құнын, осы шамада негізгі
және айналым капиталын талдау.
Берілген әдістеме бөлімінде кәсіпорын капиталының нақты өмір сүру
формалары зерттеледі. Капиталдың материалды және материалды емес құрамы,
оның құрылымы және жағдайы анықталады, белгілі бір коэффициенттердің есебі
арқылы динамика көрсеткіштері зерттеледі. Айналым капиталын қолданудың
тиімділік деңгейлері және оның жағдайына, құрылымы мен динамикасына сыртқы
және ішкі факторлардың әсері бағаланады.
3. Ағымдық капиталды факторлық талдау. Ағымдық капиталға факторлық талдау
жасау әдістемесінің мәні кәсіпорынның ағымдық капитал мөлшеріне сыртқы және
ішкі факторлардың әсерін анықтауда жатыр. Кәсіпорын капиталын қалыптастыру
көздеріне және активтердегі олардың нақты орналасуына ағымдық капитал
мөлшерінің барабарлығы анықталады.
Капитал өмір сүруінің белсенді түрінің соммалары мен мерзімдер бойынша
олардың қалыптасу көздеріне сәйкестілігі талданады.
Кәсіпорын қызметінің шаруашылығында ағымдық активтердің барлығы
тұтынылмайды. Ақшалай қаражаттар кәсіпорынмен тікелей тұтынылмайды, ал
орнына тауарлар мен қызметтер алуға болады. Қысқа мерзімді қаржы салымдары
қаржы нарықтарында айналатын және кәсіпорын қызметінің барысында
тұтынылмайтын еркін ақшалай қаражаттар болып табылады. Сондықтан оларды
басқару операциялық менеджментке жатқызылмайды, бірақ ақшалай қаражаттарды
басқаруға қатысты болады. Ағымдық активтерді ақшалай қаражаттар мен қысқа
мерзімді қаржы салымдарының соммасына азайтып, операциялық менеджмент
компетенциясына жататын активтер бөлігін көрсететін таза ағымдық активтерді
аламыз. Сонда ағымдық пассивтерді (АП) қысқа мерзімді несиелер мен
қарыздар (ҚҚ) мөлшеріне азайтады және таза ағымдық пассивтер немесе жұмыс
капиталы пайда болады.
АП – ҚҚ = ЖҰМЫС КАПИТАЛЫ ( 1 )
Ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, қысқа мерзімді
несиелер мен қарыздар несие позициясында ескеріледі. Несиелік позиция –
кәсіпорын қызметін қаржыландыру үшін қолданылатын тартылған несиелердің
нақты соммасын көрсететін мөлшер.
4. Капиталды қолданудың тиімділігін талдау. Ол кәсіпорын капиталын
қолданудаң алынған нәтижелерді анықтау арқылы жүргізіледі. Алынған
қаржылық, қаржылық емес нәтижелер мен бұл мақсатта қолданылатын кәсіпкерлік
капитал арасындағы қатынасты бейнелейтін рентабельділік пен тиімділік
көрсеткіштері зерттеледі. Соның ішінде, кәсіпорынның іскерлік белсенділік,
төлемқабілеттілік, өтімділік, қаржылық тұрақтылық және кейінгі даму
мүмкіндігі көрсеткіштеріне кәсіпорынның қызмет нәтижелерінің әсері
зерттеледі.
Капиталды қалыптастыру көздерін талдау барысында олардың мөлшері
анықталады, құрылымы мен динамикасы зерттеледі, капиталдың жеке көздерінің
арасындағы баланстық қатынас бағаланады.
Айналым капиталын пайдалану тиімділігі белгілі бір көрсеткіштерді есептеу
арқылы анықталады, соның ішінде: айналым капиталының айналымы, оны
пайдалану толықтығы, айналымның жылдамдауы эффектісі.
Айналым капиталын пайдалану тиімділігінің жоғарлауы, алдыменен, оның
айналымын жылдамдатуды қамтиды және ол бизнесті кеңейту үшін нақты
мүмкіндікті туғызатын айналым капиталының көлемін сақтау барысында капитал
қайтарымдылығын жоғарлатуды байқалады.
Қаржы менеджментінде қаражаттардың айналымы ақшалай қаражаттардың айналым
циклі моделімен бейнеленеді. Осы амал жедел оқиғаларды қолма-қол ақша
қозғалысына көшіруге негізделеді. ( 4 сурет )
1. Қорлар айналымының периоды ( тауарлы-материалдық қорлар айналымының
ұзақтылығы, өндірістік цикл ) – шикізатты дайын тауарларға айналдыру мен
кейін сату үшін қажетті уақыттың орташа периоды. Қорлардың бір айналым
периоды жиі қорларды сақтау периоды деп атайды. Қорлар: тауарлы-материалдық
құндылықтар қорлары, аяқталмаған өндірістегі қорлар, қоймалардағы дайын
өнімдер. Егер шикізаттар мен материалдардың өндірістік қорларын сақтау
периоды өндірістің тұрақты, яғни өзгермеген көлемі уақытында жоғарласа, бұл
қорлардың нормадан асып кеткенін білдіреді.
Өндірістік цикл
Дебиторлық қарыз
айналымының периоды
Кредиторлық қарыз
айналым периоды Қаржылық
цикл
Сурет 4. Ақшалай қаражаттар айналымының циклы
Бұл өз кезегінде ақшалай қаражаттардың жоғалуына әкеледі:
• Мүлікті сақтандырумен және тауарлы-материалдық құндылықтардың
орын ауыстыруына байланысты сақтауға шығындардың ұлғаюынан;
• Тауарлы-материалдық құндылықтардың ескеруі, бұзылуы мен
ұрлануынан;
• Төленетін салық соммасының ұлғаюынан;
• Айналымнан қаражаттарды бөліп алудан.
Өндірістің өзгермеген көлемі кезінде дайын өнімді сақтау периоды ұлғайса,
бұл кәсіпорын тауарларының артылып, сатылмай жатып қалуын білдіреді және
бұл маркетинг қызметкерлеріне жұмыстар тиімділігін жоғарлату қажеттілігі
туралы ескерту болып табылады.
2. Дебиторлық қарыз (өтеу) айналымының периоды – дебиторлық қарыздың
қолма-қол ақша қаражаттарына айналу үшін, яғни сатудан ақша алу үшін
қажетті уақыттың орташа периоды.
Дебиторлық қарызды өтеу мерзімін қысқарту үшін оны қолдану тәсілдерінің
келесілерін қолдану қажет:
1. Мерзімі өткен қарыздар бойынша сатып алушылармен есептесу жағдайларын
бақылау. Мерзімі өткен қарыздардың болуы және оның ұлғаюы қаражаттардың
айналымын баяулатады, ал инфляция кезеңінде ақшалай қаражаттардың жоғалуына
әкеледі.
2. Төлемеу тәуекелін әртараптандыру, яғни бір немесе бірнеше сатып
алушылардың төлемеу тәуекелін қысқарту мақсатында сатып алушылардың,
мүмкіндігінше, а санына бет бұру.
3. Мерзімнен бұрын төлеу кезінде жеңілдіктер жасау (кездейсоқ
қаржыландыру).
4. Дебиторлық және кредиторлық қарыздар қатынасын бақылау.
Егер дебиторлық қарыз кредиторлық қарыздан жоғары болса, онда қаржылық
тұрақтылық пен тәуелсіздігіне қауіп пайда болады, өйткені мұндай
жағдайларда кәсіпорын қарыз қаражаттарын қосымша тартуға мәжбүр болады.
Егер кредиторлық қарыз дебиторлық қарыздан жоғары болса, онда
кәсіпорынның төлемқабілетсіздігін білдіреді.
Қолайлы және тиімді болу үшін кредиторлық және дебиторлық қарыздар тең
болу қажет.
3. Кредиторлық қарыз айналымының периоды (мерзімін кейінге қалдыру )
шикізатты сатып алу мен оған қолма-қол ақша төлеу арасындағы уақыттың
орташа периоды болып табылады. Мысалы, еңбек күші мен материалдарды өтеу
үшін кәсіпорында орташа алғанда 30 күн болуы мүмкін.
4. Қаржылық цикл (ақшалай қаражаттардың айналым периоды) алдында айтылып
кеткен үш периодты біріктіреді және өндірістік ресурстарға (шикізат, еңбек
күші) компанияның нақты ақшалай шығыстарынан дайын өнімді сатудан ақшалай
қаражаттардың түсуіне дейінгі (яғни еңбек күшін және немесе шикізатты
өтеу күнінен дебиторлық қарыз алуға дейін) уақыт периодына тең. Сонымен,
қолма-қол ақша айналымының периоды айналым капиталға салған қаражаттарды
компанияның иелену периодына тең.
Тауарлық-
материалдық
қорлардың дебиторлық кредиторлық
ақшалай
айналым + қарызды – қарыздың мерзімін =
қаражаттар (2)
периоды өтеу периоды ұзарту периоды
айналымының циклы
Ақшалай қаражаттардың айналым циклын келесі іс-шаралар арқылы қысқартуға
болады:
1. Қорлардың айналым периодын қысқарту жолымен, яғни өндіріс пен
тауарларды сатуды жеделдету жолымен;
2. Сатып алушылар қарыздарын алуды жеделдету арқылы дебиторлық қарыз
айналым периодын қысқарту жолымен;
3. Өзінің меншікті төлемдерін баяулату арқылы кредиторлық қарыздың
мерзімін ұзарту периодын ұлғайту жолымен.
Шығындарды ұлғайтпай және сату көлемін төмендетпей қолдана алса, онда бұл
шараларды пайдалану қажет.
Айналым қаражаттарының айналымын жылдамдату олардың өндірістік циклінің
барлық кезеңдерінде орналасқан уақытына байланысты болады. Айналымның
жылдамдауының маңызды резервтері қоймаларда іріктелетін өндірістік қорларды
сақтау кезеңінде жинақталған.
1.2 Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызы
Айналым қаражаттардың айналымдылығы жылдамдату үлкен шығыстарды талап
етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ
инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздандырады, олардың көп бөлігін
кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды,
сатып алушыларды төлемеуі қаражаттардың маңызды бөлігін айналымнан алып
тұрады.
Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады.
Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді
активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға
жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын
қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге
айналады.
Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар
пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып
алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Айналым капиталын үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын
арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау
шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге
тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен,
яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер
нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.
Кез келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың
экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив
түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары
сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің
тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен
және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен
материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда
болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылырдың бағасын төмендету мүмкіндігін де
береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының
бар болуын қалайды, ол өндірісті экономды басқару мүмкіншілігін тудырады.
Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен
байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен
шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражаттарының айналымдылығын
жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
- қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Айналым капиталының айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы дебиторлар
шотын төмендетуге негізделеді.
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі,
нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында
қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен
есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада
айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады.
Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын
тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем
тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның
болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабілеттілік деңгейі,
қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және
т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша жүргізіледі,
несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады. Экономикалық дамыған
елдерде 210 толық 30 сызбасы кең тараған. Оның мәні:
- сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн
ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
- несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе,
сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
- бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша
айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты
өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы әдістері
хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар, арнайы
ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Айналым капиталының шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар ақшаны
жақсы қолдануға негізделеді. Экономиканы тануда шаруашылық субъектінің
қызметіндегі ақша ағындары мен қызметі қаржылық менджментте жаңа бағыт
болып табылады. Шетел кәсіпорындарында ақша қаражат ағындарын басқару бас
қаржылық менеджердің (қаржылық директордың) жұмысының басты бағыты болып
келеді.
Кәсіпорындағы қаражат қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау
және талдау жүргізу, алдағы периодта және ағымдағы қаржылық тұрақтылық пен
төлем қабілеттілік маңызды болып саналады.
Ақша ағындарын басқарудың негізгі мақсаты-келіп түскен және
төленетін ақша қаражат көлемін баланстау арқылы, фирманың қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін келесі
көрсеткіштер маңызды болып келеді:
- тауарларды (жұмыс, қызмет, өнім) сатудан табыс;
- табыс;
- ақша қаражаттар ағыны.
Бұл көрсеткіштердің динамикасының бір жыл аралығында өзгеруі, оның
белгілі бір уақыт (жыл, тоқсан, ай) аралығындағы жұмысының нәтижесіне
байланысты болады. Егер, төлемсіздік орын алған жағдайда кәсіпорынның әр
түрлі қызметтерден түсетін ақша қаражаты бірінші маңыздылықты иеленеді.
Егер ақша ағынының түсуі шығыннан жоғарыласа, онда кәсіпорын ағындағы және
перспективасының дамуына әсер ететін бәсекелестік қабілетке ие болады. Бұл
дегеніміз уақытша бос ақша қаражатын бизнес салаларына сала отырып пайда
табу. Ал егер фирма пайда табатын болса, онда оның төлем қабілеттілігі
жоғары деңгейде болады.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін сипаттайтын
түсініктерге мыналар жатады:
1. тауарды (өнімді, жұмысты, қызметті) сатудан түсетін табыс;
2. сатудан түсетін табыс;
3. әр түрлі қызыметтен түсетін қаражаттар: тауарды (өнімді, жұмысты,
қызыметті) және басқа мүлікті сатудан түсетін табыс; несие,
қарыздар және алынатын аванстар; қаржылық салымдар бойынша
дивидендтер, проценттер; мақсатты қаржыландыру.
4. ағымдағы және инвестициялық шығындарды жабуда пайда болатын
қаражаттар; мемлекеттік бюджеттік емес қорларға төлемдер; бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер мен проценттер төлеу және т.б.
5. ақша қаражаттарының таза ағыны – барлық түскен және бөлінген
қаражаттардың арасындағы айырмашылық.
Ақша қаражат ағыны- бұл фирманың жоспарланған немесе есеп беру период
аралығында жинақталатын және төленетін ақшалай қаражат көлемі болып
табылады.
Ақша қаражат ағынын басқару келесі аспектілерді қосады:
- Қаражат қозғалысын есепке алу;
- Барлық қаражат ағынын талдау;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджеттік құру;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджетін қолдануға бақылау.
Келесі суретте кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы көрсетілген.
Сурет 5. Кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы
Жалпы қаржылық ағын және олардың элементтері қаржылық басқарудың
объектісі болып табылады.
Кәсіпорынның ақшалай қаражат ағынының классификациясы келесі
кестеде көрсетілген.
Кесте 1.
Кәсіпорынның ақшалай қаражат ағынының классификациясы
Классификациялық белгі Қаражат ағынының атауы
1 2 3
1 Қаржы-шаруашылық қызметтің Жалпы қаражат ағыны
түрі бойынша Ағымдағы қызыметтің қаражат ағыны
Инвестициялық қызметтің қаражат ағыны
Қаржылық қызметтің қаражат ағыны
2 Қаржы- шаруашылық үрдістерге 2.1 Фирманың қаражат ағыны
қызмет көрсету көлемі бойынша 2.2 Құрылымдық бөлімшенің қаражат
ағыны
3 Қозғалыс бағыты бойынша 3.1 Түсетін қаражат ағыны
3.2 Шығарылатын қаражат ағыны
4 Орындау формасы бойынша 4.1 Қолма қолсыз қаражат ағыны
4.2 Қолма қол қаражат ағыны
5 Айналым саласы бойынша 5.1Сыртқы қаражат ағыны
5.2 Ішкі қаражат ағыны
1 кестенің жалғасы
1 2 3
6 Валюта түрі бойынша 6.1 Ұлттық валютадағы қаражат ағыны
6.2 Шетел валютадағы ақша ағыны
7 Болжалмалығы бойынша 7.1 Жоспарланатын қаражат ағыны
7.2 Жоспарланбайтын қаражат ағыны
8 Қозғалысының үздіксіздігі 8.1 Жүйелі қаражат ағыны
бойынша 8.2 Дискретті қаражат ағыны
9 Уақыт бойынша бағалау 9.1 Қазіргі қаражат ағыны
9.2 Болашақтағы қаражат ағыны
10 Қозғалыс әдісі бойынша 10.1 Жалпы қаражат ағыны
10.2 Таза қаражат ағыны
11 Тұрақтылығы бойынша уақыт 11.1 Бір қалыпты уақыт интервалымен
интервалымен. тұрақты қаражат ағыны
11.2 Бір қалыпты емес уақыт
интервалымен тұрақты қаражат ағыны
Ақша ағыны келесідей бөлінеді: нақты инвестициялау жобасын жүзеге асыру,
капиталдық салымды қолдану нәтижесінде шығарылады.
Қызмет жасап тұрған кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен құралады. Ағымдағы қызмет кәсіпорынның өндірістік- коммерциялық
қызметін орындауын қамтамасыз ететін, түсетін және қолданатын ақша
қаражатттарын өзіне қосады. Ағымдығы қызмет табыс алудың басты көзі
болғандықтан, ол негізгі ақша қаражат ағынын шығарады.
Инвестициялық қызмет инвестициялардан шығындарды (капиталдық
салымдар) және табыстар, айналымнан тыс активтерді сатып алумен және
сатумен байланысты түсетін және қолданатын ақша қаражаттарын өзіне қосады.
Қаржылық қызмет займ берушілерге пайыздар төлеу, алынған қысқа
мерзімді қарыздар мен несие бойынша қарызды өтеу және қысқа мерзімді бағалы
қағаздар эмиссиясы немесе қысқа мерзімді қарыздар мен несие алу нәтижесінде
түсетін ақшалай қаражаттар болып табылады.
Қозғалыс бағыты бойынша ақша қаражаттарын ақша ағындары екіге
бөледі: түсетін және шығарылатын. Түсетін ақша ағыны (ақша түсімі) фирманың
анықталған уақыт аралығында түсетін ақшалай қаражаттарын қарастырады.
Шығарылатын ақша ағыны (ақша шығарылымы) белгілі бір период (жыл, тоқсан)
аралығында ақша қаражатын қоданумен (төлеумен) сипатталады.
Орындау формасы бойынша қолма қол және қолма қолсыз ақша ағынына
бөледі. Қолма қол-бухгалтерлік есеп шотына жазу арқылы орындалады. Ал қолма
қолсыз- ақша қаражатты алу мен шығару формасында болады.
Айналу саласына байланысты ақша ағыны ішкі және сыртқы болуы
мүмкін. Сыртқы ақша ағыны- фирмаға түсетін және оларға төленетін ақша
қаражаттары болып табылады. Бұл операциялар кәсіпорын шотындағы ақша
қаражат қалдығын өсіруге немесе азаюына әкеледі. Ішкі ақша ағыны- фирма
ішіндегі айналымды құрайтын болғандықтан, ақша қаражат қалдығына әсер
етпейді. (мысалы, өндірістен қоймаға материалдарды қайтару).
Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы қатынасты келесі 6 суреттен көруге болады.
Сурет 6. - Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы байланыс.
Сурет 6. Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы байланыс
Көлеміне байланысты қаражаттың түсуі мен жұмсауда ақша ағынының дефицитін
және оптималдылығын, артықшылығын көрсетеді. Артық ақша ағыны- негізінен
ағымдағы қажеттіліктен артық ақша қаражатының түсуі және шаруашылықта өз
қолданысын таппаған қаражаттар болып табылады.
Оптималды ақша ағыны- ағымдағы қаржылық міндеттемелерді жабуға
жеткілікті, сонымен қатар, қалдығы болатын және түсім мен шығынның
балансталған сипаттағы ақша қаражаты. Ал шығындардың түсімдерден артуы ақша
қаражатының жетіспеушілігін, яғни дефицитті туғызады.
Жоспарланатын ақша ағыны алдын ала жоспарлау арқылы қаражат
бюджет айналымына қосылады. Фирмадағы жүйесіз пайда болатын ақша қаражат
айналымы жоспарланбайтын ақша ағынын сипаттайды.
Үздіксіздігіне байланысты ақша ағыны жүйелі және дискретті
болып бөлінеді. Жүйелі ақша ағыны қаралатын уақыт аралығында әр түрлі
интервалмен түсетін және шығарылатын ақша қаражаттары. Ал дискретті ақша
ағыны ерекше жағдайда, яғни белгілі бір қаржылық операциялар жасауда
туындайды.
Уақыт бойынша бағалау әдісі қазіргі және келешектегі ақша
ағынына бөлінеді. Қазіргі ақша ағыны ағымдағы уақыт мезетіне бағасы бойынша
келтірілген және сәйкес келетін көлемімен сипатталады. Келешектегі ақша
ағыны арнайы кестеден алынған немесе операциялар базасында өсіру
(компаундингті), не болмасыа алдағы уақытқа болжау арқылы жасалады.
Есептеу әдісі бойынша жалпы және таза ақша ағыны болып
бөлінеді. Жалпы ақша ағыны қарастырылатын уақыт аралығында ақша қаражатының
түсуі мен шығынының жиынтығымен сипатталады. Ал таза ақша ағыны
қарастырылатын уақыт аралығындағы ақша қаражатының түсімі мен шығыны
арасындағы айырма болып табылады. Ақша ағынының таза көлемі келесі формула
бойынша есептеледі:
ЧДП=ПДС-ВДС (3)
Мұндағы, ЧДП- есепті мерзімдегі таза ақша ағыны;
ПДС- есепті мерзімдегі ақша қаражатының түсім сомасы;
ВДС- есепті мерзімдегі ақша қаражатының төленетін сомасы №1,-223б.-
227б.
1.3 Ақша ағымдарын басқарудың әдістері
Ақша ағынын тиімді басқару үшін кәсіпорында олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Кәсіпорын аҚШАЛАЙ қаражаттарын басқарудың теориялық негіздері
1. Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні ... ... ... ...5
2. Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының кәсіпорынның қаржылық
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызы ... ... ... ..18
3. Ақша ағымдарын басқарудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ
(КедентранссервисАҚ Атырау қаласындағы филиалы мысалында)
1. Кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ...28
2. Кәсіпорынның мүлкінің құрамы мен құрылымын
талдау ... ... ... ... .33
3. Кәсіпорынның өтімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 39
4. Ақша қаражаттарын басқаруды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...42
3. КӘСІПОРЫННЫҢ АҚШАЛАЙ ҚАРАЖАТТАРЫН БАСҚАРУ СТРАТЕГИЯСЫН ЖЕТІЛДІРУ
1. Ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдері ... ... ... ... ...52
2. Қаржылық менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ
Қоғамымыз “Қазақстан – 2030” стратегиясында ұзақ мерзімді мақсат ретінде
нарықтық экономиканы дамытуға негізделген экономикалық өсу, денсаулық
сақтау, білім беру, халықтың әл-ауқаты мен жағдайын көтеру салаларын
дамытуды алдына қойған. Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек
ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногынын шын
мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз бірнеше
міндеттерді шешуіміз тиіспіз. Ол міндеттерді бірі-экономиканың тұрлаулы
дамуын жай қамтамасыз етіп , ұстап тұру емес, оның өсуін басқару.
Экономиканың тұрақты дамуы бізге реформалардың әлеуметтік бағытталығын
күшейтуге мүмкіндік береді.-деп айтып кеткен еді Республикамыздың
Президенті Н.Ә.Назарбаев 2007ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі
жаңа Қазақстан атты Жолдауында. 1, 4-5 б
Қоғамдағы келісім-шарттық қатынастарды дамыту мен жеке меншік институтын
нығайту үшін қосымша заңнамалық және әкімшілік шаралар, сондай-ақ даулар
мен төрелік ету рәсімдерін тәуелсіз тұрғыда қарау жүйесін дамыту қажет.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс. - деп Елбасы өзінің
2007ж. Қазақстан халқына арналған Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты
Жолдауында айтып кеткен. 2, 6-8 б
Еліміз тәуелсіздігін алғаннан бергі уақыттарда, әсіресе соңғы жылдары
экономикалық өсім жоғары қарқын ала бастады. Алғашқы кездегі қиындықтар
біртіндеп артта қалды. Қоғам өмірінің барлық салаларын дамыту арқылы
халқымыздың өркениет жүйесіндегі өмір сүріп жатқан басқа елдер тірлігімен
бірдей дәрежеге қол жеткізуге болатынын соңғы жылдар жемісінің нәтижелерін
байқатып отыр. Өмір сапасын және деңгейін көтеру экономикалық өсудің
нәтижесіне және оның жалпы жағдайына тәуелді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық экономикада бизнесті басқару
көптеген белгілермен ерекшелікшеленеді. Біріншіден, кәсіпорынның жиынтық
ресурстарының ішінде ең маңызды ресурс ретінде қаржылық ресурстар
қолданылады. Екіншіден, қаржылық бейнедегі басқарушылық шешімдерді қабылдау
белгісіздік жағдайында жүргізіледі. Үшіншіден, кәсіпорынның нақтылы
тәуелсіздігі нәтижесінде негізгі мәселе ретінде қаржылық ресурстарды
анықтау және инвестициялық саясатты ықтималды жүргізу болып табылады.
Төртіншіден айналым капиталын тиімді пайдалану арқылы қаржылық жағдайды
жақсарту қажет болады, ақшалай қаражаттардың ролі де жоғары мәнге ие.
Кәсіпорында міндетті түрде ақшалай қаражаттар мен олардың
эквиваленттерінің болуы шарт. Ақшалай қаражаттарды тиімді басқару жүйесі
қаржы менеджметінде қаржылық циклды есептеумен, ақшалай қаражаттардың
қозғалысын талдаудан, ақшалай қаражаттарды болжамдаудан құралады. Осы
себептерге байланысты нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын қаржыны
басқаруда ақшалай қаржаттарды басқарудың мәселелері өзекті болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - ақшалай қаражаттардың кәсіпорынның
жағдайының тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызын анықтау және оларды
басқару стратегиясын жетілдіру.
Дипломдық жұмыстың алға қойылған мақсатына жету үшін келесідей
міндеттерді шешу көзделеді:
- айналым капиталын басқарудағы ақшалай қаржаттарды басқарудың ролін және
оларды басқару әдістерін анықтау;
- КедентранссервисАҚ Атырау қаласындағы филиалы мысалында кәсіпорында
ақшалай қаражаттарды басқаруға талдау жүргізу;
- кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының қозғалысының динамикасын, қаржылық
цикл ұзақтығын анықтау;
- ақшалай ағымдарды басқаруды болжамдау модельдерін пайдаланып, қаржылық
менеджменттің стратегиясын, тактикасын жетілдірудің кейбір жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі. Бұл жұмысты жазу
барысында Баканов М.И., Шеремет А.Д., Сайфуллин Р.С., Ковалев В.В.,
Негашев Е.В. Стоянова Е.С., Дюсенбаев К.Ш. және т.б. ғалымдардың
еңбектері әдістемелік арқау ретінде көрініс тапты.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс 3 негізгі
бөлімнен, кіріспе, қорытынды, қолданған әдебиеттер тізімінен, кестеден,
суреттен құралған, жалпы беттер саны- .
Жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның айналым капиталын
басқарудағы ақшалай қаражаттарды басқарудың маңызы, ақшалай қаржаттарды
тиімді басқарудың қаржылық жағдайға әсері, ақшалай қаражттарды басқарудың
әдістері анықталған. Екінші бөлімде КедентранссервисАҚ Атырау қаласындағы
филиалы мысалында кәсіпорындағы ақшалай қаражаттарды басқаруға талдау
жүргізілген, кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының қозғалысының динамикасы,
қаржылық цикл ұзақтығы анықталған. Үшінші бөлімде ақшалай ағымдарды
басқаруды болжамдау модельдерін пайдаланып, қаржылық стратегияның әр
нұсқауы бойынша әр бап бойынша ұсыныстарды сандық бағалау және олардың
кәсіпорын балансына әсер етуін бағалау негізінде кәсіпорын көрсеткіштерінің
болжамды мәндері есептелген, қаржылық менеджменттің стратегиясын жетілдіру
жолдары ұсынылған.
1. Кәсіпорын аҚШАЛАЙ қаражаттарын басқарудың теориялық негіздері
1.1 Кәсіпорынның айналым қаражаттарын басқарудың мәні
Айналым қаражаттары кәсіпорын мүлкінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Оларды пайдаланудың жағдайы мен тиімділігі кәсіпорынның табысты қызметінің
негізгі шарты болады. Нарықтық қатынастардың дамуы оларды ұйымдастырудың
жаңа жағдайларын анықтайды.
Инфляция, төлемсіздік және басқа да дағдарыстық құбылыстар кәсіпорындарды
айналыс қаражаттарына қатысты өз саясатын өзгертуге, толықтырудың жаңа
қайнар көздерін іздеуге, оларды пайдаланудың тиімділік мәселесін зерттеуге
мәжбүр етеді. Өндірістің материалдық негізі болып еңбек өнімі ретіндегі
өндірістік қорлар табылады. Қызмет көрсету процесі барысында еңбек өнімдері
мен еңбек құралдары әрқалай және әртүрлі дәрежеде өндірілетін өнім құнына
өз құнын тасымалдайды. Осының арқасында өндірістік қорлардың негізгі және
айналыс қорларына бөлінуі дәлелденеді. Айналымдағы өндірістік қорлар
өндіріс саласына қызмет етеді және бір өндірістік цикл процесінде бастапқы
түрін өзгертіп, дайын өнім құнына өз құнын тасымалдайды. Өз айналымында
айналым қорлары кезек-кезек ақшалай, өндіргіштік және тауарлық форманы
иеленеді, бұл олардың өндірістік қорлар мен айналыстағы қорларға бөлінуіне
сәйкес келеді. 1
Айналымдағы өндірістік қорлар өндіріске қажетті шикізат қорлары, негізгі
және қосымша материалдар, стаып алынатын жартылай фабрикаттар мен қосымша
өнімдер, жағармай, жөндеу жұмыстары үшін керекті бөлшектер, аз құнды және
тез тозатын бұйымдар, аяқталмаған өндіріс ретінде болады. 2
Айналым қорларына мыналар кіреді: дайын өнім, ақшалай қаражаттар және
дебиторлық қарыздар.
Әрдайым қозғалыста бола тұра, айналымдағы өндірістік қорлар мен
айналыстағы қорлар қаражаттардың үздіксіз айналымын қамтамасыз етеді.
Кәсіпорындар қорларының айналымы шикізаттарды, материалдарды, жағармайды
және басқа да өндіріс құралдарын алуға ақша түрінде құнның авансталуынан
басталады- бұл айналымның бірінші кезеңі. Нәтижесінде ақшалай қаражаттар,
айналыс сферасынан өндіріс сферасына көшуді көрсете отырып, өндірістік
қорлардың түрін иеленеді. Сонымен қатар бұл жерде құн шығындалмайды,
авансталады, өйткені айналым соңында ол қайтадан қалпына келеді. Айналымның
екінші кезеңі өндіріс процесінде жүзеге асырылады, яғни еңбек күші,
құрамында тасымалданған және жаңа қалыптасқан құны бар жаңа өнімді жасап,
өндіріс құралдарын өндірістік тұтынуды жүзеге асырады. Авансталған құн
қайтадан өзінің түрін өзгертеді - өндірістіктен тауарлыққа ауысады.
Айналымның үшінші кезеңінде өндірілген дайын өнімді (жұмысты, қызметті)
өткізіледі және ақшалай қаражаттар алынады. Бұл кезеңде айналым қаражаттары
қайта өндіріс сферасынан айналым сферасына көшеді. Үзілген тауарлық айналым
жаңғыртылады, құн тауарлық түрден ақшалай түрге айналады. Өнімді
жұмыстарды, қызметтерді) дайындау мен өткізуге кеткен және өндірілген
өнімді (жұмыстарды, қызметтерді) жүзеге асырудан алынған ақшалай
қаражаттар соммасының айырмасы кәсіпорынның ақшалай жинақтарына теңеледі.
Бір айналымды жүзеге асырып болған соң, айналым қаражаттары жаңасына
көшеді. Айналым қаражаттарының тұрақты қозғалысы өндіріс пен айналымның
үздіксіз процесінің негізі болып табылады. Бұл айналыс қаражаттарының ең
маңызды қызметтері болып табылады- өндірістік.
Айналым қаражаттарына талдау жасау барысында айналым қаражаттарының
айналым жылдамдығына әсер ететін негізгі факторларды атап өту қажет.
Олардың негізгі факторлары 1 суретте көрсетілген.
Сурет 1. Айналым қаражаттарының айналымына факторлар әсері
Айналым қаражаттары өндіріс саласына, айналым саласына, халық
шарушылығындағы есеп жағдайларына, соныменен мемлекеттегі ақша айналысына
маңызды әсерін тигізетін негізгі қаржылық категориялардың бірі болып
табылады, олар екінші қызметті атқарады – есеп-төлемдік.2
Жасалатын айналымдағы өндірістік қорлардың және айналыстағы қорларының
қорларына ақшалай қаражаттардың авансталуы ретіндегі айналым қаражаттарының
анықтамасы бұл категорияның толық экономикалық мәнін ашпайды. Бұнда
айтылмаған жағдай: ақшалай қаражаттардың белгілі бір соммасын аванстаумен
бірге өндіріс процесінде жасалатын қосымша өнім құнын бұл қорларға аванстау
процесі жүзеге асады. Сондықтан рентабельді кәсіпорындарда қорлардың
айналымы аяқталғаннан кейін авансталған айналым қаражаттарының соммасы
алынған табыстың белгілі бір соммасына ұлғаяды. Табыстылығы төмен
кәсіпорындарды айналым қаражаттарының сомасы қорлардың айналымы
аяқталғаннан кейін шығындарға байланысты кемиді.
Соныменен, айналым қаражаттары кәсіпорынның өндірістік бағдарламаларды
және есептерді уақытылы орындауды жүзеге асыратын қажетті минималды
көлемдегі айналыстық өндірістік қорлар мен айналым қорларының жоспарлы
түзілуі үшін ақшалай түрдще авансталатын құн болып табылады. Айналым
қаражаттары ақшалай және материалдық ресурстарды қамтитындықтан, олардың
ұйымдастырылуы мен пайдалану тиімділігінен материалдық өндіріс процесі ғана
емес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы да тәуелді болады. 2
Айналым қаражаттарын ұйымдастыру олардың тиімділігін жоғарлату мәселелері
кешенінде басты болып табылады. Айналым қаражаттарын ұйымдастыру мыналарды
қарастырады:
• Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамын ұйымдастыру;
• Айналым қаражаттарына деген кәсіпорынның қажеттілігін анықтау;
• Айналым қаражаттарын қалыптастыру көздерін анықтау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану мен олармен айла-әрекеттер жасау;
• Айналым қаражаттарын пайдалану тиімділігі мен ақталуына
жауапкершілік. 3
Айналым қаражаттарының құрамы дегеніміз айналыстық өндірістік қорлар мен
айналым қорларын құрайтын элементтердің жиынтығы болады.
Айналым қаражаттарының элементтері болып мыналар табылады: шикізат,
негізгі материалдар мен сатып алынатын жартылай фабрикаттар, қосымша
материалдар, жағармай, жөндеу жұмыстарына арналған құралдар, құрал-
саймандар, шаруашылық инвентарь және тағы басқа аз құнды және тез тозатын
нәрселер, аяқталмаған өндіріс және өздері дайындаған жартылай фабрикаттар,
алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнім, жеткізілген тауарлар, ақшалай
қаражаттар, дебиторлар, және тағы басқасы.
Жоспарлау, есептеу және талдау тәжірибесінде айналым капиталы келесі
ерекшеліктер бойынша сыныпталады:
1) Өндіріс процесіндегі функционалдық рөліне байланысты – айналыстық
өндірістік қорлар және айналым қорлары;
2) Бақылау, жоспарлау және басқару тәжірибесіне байланысты – қалыпқа
келетін және қалыпқа келмейтін айналым қаражаттары;
3) Айналым қаражаттарының қалыптасу көздеріне байланысты – меншікті
капитал және қарыздық айналым капитал;
4) Өтімділігіне (ақшалай қаражаттарға айналу жылдамдығына) байланысты –
жоғары өтімді қаражаттар, тез өтімді айналым қаражаттары және баяу
өткізілетін айналым қаражаттары;
5) Капиталды салу тәуекелінің дәрежесіне байланысты – салымдардың
минималды тәуекелі бар айналым қаражаттары, салымдардың аз тәуекелі бар
айналым қаражаттары, салымдардың орташа тәуекелі бар айналым қаражаттары,
салымдардың жоғары тәуекелі бар айналым қаражаттары;
6) Есеп стандарттары мен кәсіпорын балансында көрсетілуіне байланысты –
қорлардағы айналым қаражаттары, дебиторлық қарыз, қысқа мерзімді қаржылық
салымдар, ақшалай қаражаттар, тағы басқа айналым активтері;
7) Материалдық-заттай мазмұнына байланысты – еңбек құралдары, дайын өнім
мен тауарлар, ақшалай қаражаттар, шоттардағы қаражаттар. 4
Айналым қаражаттарының құрылымы деп айналым қаражаттарының жалпы
соммасындағы элементтердің арасындағы қатынасты атайды.2
Айналым қаражаттарының құрылымы мен құрамы экономиканың әр түрлі
салаларында бірдей емес. Олар өндірістік, экономикалық және
ұйымдастырушылық тәртібіндегі көптеген факторлармен анықталады.
Сондықтан өнеркәсіптік кәсіпорындарға қатысты негізгі ерекшелік олардың
айналым қаражаттарында тауарлы-материалдық құндылықтар қорлары мен
дебиторлық қарыздың көн бөлікті алатыны болады.5
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидаларының бірі болып
нормалау табылады. Бұл қағиданы жүзеге асыру меншікті айналым
қаражаттарының қажетті көлемін экономикалық дәлдікпен анықтауға және соның
арқасында өндірістік және төлем-есептік қызметтерді табысты орындау үшін
қолайлы жағдайды туғызуға мүмкіндік береді. Айналым қаражаттарын
нормалаудан бас тарту болып табылатын жағымсыз қате тәжірибе – төлем –
есептік тәртіптің дағдарыстық жағдайының себептерінің бірі.
Айналым қаражаттарын дұрыс ұйымдастырудың маңызды қағидасы оларды қатаң
мақсатты бағыттылығы бойынша қолдану болып табылады. Шығындарды,
шаруашылықсыз негіздегі шығыстарды жабу, ссудалар бойынша жоғарғы банктік
пайыздарды төлеу, салық төлемдерін бюджетке аудару үшін өндірістік
айналыстан авансталған айналым қаражаттарын бөліп алу арқылы бұл қағиданың
бұзылуы төлем-есептік тәртіптің дағдарысына, бюджетке салық төлемдері
бойынша, еңбек ақы бойынша жұмысшылар мен қызметкерлер алдындағы,
жеткізілетін дайын өнім мен шикізат үшін жабдықтаушылар алдыңдағы
қарыздардың өсуіне әкелді.
Айналым қаражаттарын ұйымдастырудың негізгі қағидасы олардың сақталуын
қамтамасыз ету, рационалды пайдалану мен айналымдылығын жылдамдату болып
табылады. Кәсіпорынның айналым қаражаттарын ұйымдастыру статистикалық
мәліметтер, жедел және бухгалтерлік есеп негізіндегі зерттеулер мен ревизия
арқылы қолдану тиімділігі мен сақталуына жүйелі бақылауды қамтиды.
Көптеген кәсіпорындардағы айналым қаражаттарына деген жеткіліксіздік
себептерінің бірі шикізат келіп түсуінің тұрақты болмауы болып табылады.
Бұл шикізатты тұтынудың тәуліктік нормасынан кейде 30-50 есе көп сатып
алуына әкеп соғады. Яғни көптеп төлеу орын алады, сондықтан, көп айналым
қаражаттар қажет.6
Төлемсіздік мәселесі мерзімі өткен кредиторлық қарыздардың мерзімдері
бойынша, қазіргі кезде кімге төлеу қажет екеніне, кім күте алатынына, кімге
төлемдерді жүзеге асырмау мүмкін болатынына байланысты өздерінің
кредиторларын сыныптауды қажет етеді. Бұл кезекте бірінші орында
коммерциялық банктерге несие мен пайыздар және республикалық бюджетке
салықтар бойынша төлемдер тұрады. Мерзімінде жүзеге асырылмаған төлемдер
кәсіпорынды банкроттыққа әкелу мүмкін деңгейге дейін жоғары мөлшердегі
санкциялық өтемақыларға айналады. Қазақстандық шаруашылық тәжірибеде
осындай қауіп салыстырмалы шартты болып келетінін атап өту қажет. Қазіргі
кезде банкроттық мүмкіндік кәсіпорын көлеміне кері пропорционалды, соның
ішінде бұрын мемлекеттік болған кәсіпорындарға бұл кері тәуелділік одан әрі
көрініс табады.7
Кәсіпорынға өндірістік және өткізу әрекеттерімен байланысты шығыстарды
жүзеге асыруға, шикізат пен жұмыс күшін өтеуге мүмкіндік беретін жеткілікті
айналым капиталын қамтамасыз ету тәжірибеде бірнеше күрделі мәселелерді
шешу қажеттілігіне әкеп соғады.
Кәсіпорынның айналым капиталын мәнді толықтыруға мүмкіндік беретін
шешімдердің бірі – қорларды басқару. Қаржы менеджментінің батыс оқу-
құралдарының дәлелдемелері негізінде айналым капиталының толықтылығы
көзқарасы бойынша тауарлық қорлардың айналым жылдамдығынан басқа ешбір
фактор маңызды болып табылмайды. 8
Қазақстанды бұл фактордың әсерін анықтау үшін қорлардың бар болуы туралы
нақты ақпаратты алу және оларды қолдану нормативтерін есептеу қажет. Яғни
барлығы бухгалтерлік есеп мәселесінен басталады. Кәсіпорындар
қоймаларындағы есептік жүйелердің жетілдіру қажеттігіне күмән жоқ.
Кәсіпорын жиі бір шикізат түрін әртүрлі бағамен сатып алады. Қоймашыларда
барлық шикізат әртүрлі карточкаларда жазылып тұрады ( өйткені әртүрлі
бағаны иеленеді ). Бухгалтерия бұл шикізаттарды белгілі бір бағамен
шығынға жазу міндетті, бірақ олар әртүрлі карточкалардан шығынға
жазылатындықтан, шығынға жазудың жаңа әдісі – жорамалдап орындау орын
алады. Бұл мәліметтер негізінде қаржыны басқару, әрине, мүмкін емес.9
Біздің мемлекетімізде қазіргі кезеңге дейін дайындамалардың нақты өзіндік
құны бойынша қорларды бағалау әдісі болған. Бірақ оны қолдану кезінде
көптеген кәсіпорындарға тән қорларды ұзақ уақыт сақтау жағдайында,
біріншіден, өнімнің өзіндік құны төмендейді, екіншіден, материал
қалдықтарының құны салыстырмалы төмендейді, яғни олардың айналымы жасанды
жолмен ұлғаяды.
Соңғы сатып алулардың құны бойынша материалдарды бағалау әдісін (ЛИФО)
қолдану материалдар құндарының көрсеткіштерін олардың төмендеу жағына
бұрмалаушылыққа әкеледі, соның нәтижесінде, айналым коэффициентінің ұлғаюы
орын алады. Бірінші сатып алулардың құны бойынша тауарлы-материалдық
құндылықтар қорларын бағалау (ФИФО) әдісі өткізілген өнімнің өзіндік
құнының материалдарға одан әрі төмен бағалар негізінде қалыптасуына әкеп
соғады, ал олардың қалдығы максималды құны бойынша бағаланады. Сондықтан
ағымдағы активтердің айналымаы берілген жағдайда қорларды бағалаудың
алдағыда қарастырылған әдістерді пайдалану кездегіден объективті түрде
төмен болады. Одан шығу жолы қарапайым – қорларда және бухгалтерияда орташа
құн бойынша есепті енгізу.10
Айналым қаражаттарының ұлғаю мәселесінің екінші аспектісі – есеп жүйесін
жетілдіру. Есептерді жылдамдату үшін алдыменен барлық төлеушілерді білу
қажет – келісімдік соммалар, мерзімдер және төлемдердің түсуімен байланысты
басқа көрсеткіштерді қамтитын реестр қажет. Сонымен қатар кім қарызды
төлеуді кешіктіретінін және қандай мерзімге, кім мүлдем төлемейтінін ескеру
қажет.
Нарықтық экономикаға өту кезеңінде көптеген кәсіпорындарда айналым
қаражаттарының жағдайы жергілікті себептерден ғана емес, соныменен жалпы
себептерге байланысты нашарлады: бірыңғай экономикалық кеңістіктің бұзылуы,
өндіріс деңгейінің төмендеуі, бағалардың өсуі және тағы басқасы. Айналым
қаражаттарын басқарудың жаңа үлгілері тексерілген және кәсіпорындармен
ерікті түрде қабылданған болу қажет. Бұл бағыт бойынша жұмыстар жүргізіліп
жатыр.
Бизнесті жүргізу процесінде инвестициялық және қаржылық шешімдерді
қабылдау шаруашылық субъектілердің капиталын басқарумен тығыз байланысты,
өйткені оның жағдайының белгілі бір мөлшері мен динамикасының болуы тиімді
басқару шешімдерін таңдау уақытында маңызды критерийлердің бірі болып
табылады. Кәсіпорынның өмірлік циклінің барлық кезеңдерінде: бизнесті құру
немесе кеңейту үшін ресурстарды тартудан жабылу немесе қайта ұйымдастыру
уақытына дейін – капитал әрдайым кәсіпорын қызметінің қажетті атрибуты
болып табылады. Казіргі кезде кәсіпорынмен ресурстарды тартудың тиімділігін
анықтау мақсатында қаржылық талдау мен ақша ағымдарын анықтау әдістері
қолданылады. Бұл жеткілікті қарапайым, бірақ әркезде тиімді амал бола
бермейді.11
Кәсіпорынмен ресурстарды тарту – екі бағыт бойынша қарастырылатын екі
жақты процесс: инвестор жағынан – инвестиция ретінде, ал кәсіпорын жағынан
– оның қалыптасуына капитал көздерін тарту ретінде. Белгіленген мәселелерді
шешу үшін инвестор жағынан салынған қаражаттардың қайтарылу мерзімдерін
және инвестициялардан табыстар соммасын анықтауға мүмкіндік беретін
қаржылық әдістерді қолдану жеткілікті болады. Капиталдың қалыптасуы жүзеге
асырылатын кәсіпорын жағынан болса, оның ұдайы өндірісінің деңгейін анықтау
үшін бір қаржылық әдісті талдау жеткілікті болмайды. Сондықтан ресурстарды
тарту талдамасы мен оларды пайдалану тиімділігін бағалаудың басқа да
әдістері мен әдістемелерін қолдану қажеттілігі туындайды.
Айта кететін жағдай, ағымдағы кезеңде шетелде де, мемлекетіміз
Қазақстанда да тәжірибеде кәсіпорын активтерінің жеке түрлері мен олардың
қалыптасу көздерін басқару бойынша мәселелерді шешуге негізделген және
капиталды талдауға бағытталған утилитарды жол басым орын алады.12
Экономикалық талдау теориясында кешенді және жүйелі амалды 30 жылдан
бұрын профессор А.Д.Шеремет жасаған, және қазіргі кезге дейін кәсіпорынның
айналым қаражаттарына талдау жасауда кеңінен пайдаланылып келе жатыр.11
Кейбір авторлар, соның ішінде Погостинская Н.Н және Погостинский
Ю.А. экономикалық талдаудың классикалық амалында жүйелік пен кешенділік
тепе-теңдігінен алшақтайды деп айтады.13 Осы бойынша берілген авторлардың
көзқарасы дәлелденбеген деп айтуға болады. Кешенді талдауда бір-бірімен
байланысы және келісілген ( кешенді экономикалық талдау әдісі )
көрсеткіштер жүйесінің қолданылуы көзделеді.
Профессор А.Д.Шеремет жүйелі талдауда алты негізгі кезеңді атап өткен:
1. Белгілі бір мақсаты және оның қызмет ету шарты бар жүйе ретіндегі
зерттелетін объектіні қарастыру.
2. Аналитикалық және синтетикалық көрсеткіштердің жүйесін жасау.
3. Жүйенің схема түріндегі бейнеленуі.
4. Факторлар мен көрсеткіштер сыныптамасын жүргізу және олар
арасындағы байланысты анықтау.
5. Алдыңғы кезеңдер негізінде жүйенің үлгісін қалыптастыру.
6. Жасалған үлгіні пайдалану арқылы зерттеулерді жүргізу.
Айналым қаражаттарын талдау үшін кешенді амал олардың барлық құрамдас
бөліктері мен қасиеттерін зерттеу қажеттілігімен анықталады.
Кәсіпорын қызметін кешенді экономикалық талдау жүйесінде айналым
қаражаттарының талдамасы мен олардың элементтерінің орнын профессор
А.Д.Шеремет ұсынған кешенді экономикалық талдау схемасында көруге болады (
2 сурет ).4
Бұнымен байланысты капитал талдамасы кезінде оның қалыптасу процестері
мен дамуын бір жағынан, ал қызмет ету процестерін екінші жағынан
қарастыру қажет. Айналым қаражаттарының талдамасының негізгі кезеңдерін
бейнелеу үшін 3 суретте көрсетілген схеманы пайдалануға болады.
Кәсіпорын айналым қаражаттарын талдау жүйесінде негізгі орынды олардың
ағымдық жағдайын және пайдалану интенсивтілігі мен экстенсивтілік
көрсеткіштерін зерттеу болып табылады.
Жүргізу кезінде әсіресе талдаудың баланстық әдістерін қолдану тиімді
болады, олар баланс статьяларының қатынасын кәсіпорынның бухгалтерлік
балансының құрамдас бөліктері мен берілген қатынастың сандық көрсеткіштерін
анықтау арасындағы байланыстардың салыстырмалы көрсеткіштерін есептеу мен
теңдеулерді пайдалану жолымен зерттеуге мүмкіндік туғызады. Кәсіпорын
балансының бұл талдау әдістерін кейде қаржылық деп атайды.14
Сурет 2. Кешенді экономикалық талдау жүйесінің схемасы
Сурет 3. Айналым капиталын талдау
Капитал жағдайын, қозғалысын және оның қызметінің нәтижелігін бейнелейтін
коэффиенттерді есептеу кезінде қолданылатын баланстық әдістер қаржылық
бухгалтерлік есеп мәліметтеріне негізделеді. Бұл жағдай ақпаратты
қолданудың нақтылығы жағынан маңызды болып келеді, өйткені кәсіпорынның
бухгалтерлік есебінде оның мүліктік, қаржылық жағдайы мен қызметінің
ақшалай көрінісіндегі нәтижелері бойынша мәліметтер құқықтық және шоттық
позициясынан жүйелі және нақты көрініс табады.
Капитал көрсеткіштерін алу тек есеп және аналитикалық әдістерді пайдалану
арқылы мүмкін. Берілген жағдай, өз алдында, капиталды талдау мен бағалауды
жүзеге асыру кезінде, жағдайын, қозғалысын және пайдалану тиімділігін толық
бейнелейтін көрсеткіштер жүйесінің қолданылуы мен жасалуда қажеттілікті
қайта анықтайды.
Капиталдың қалыптасу көздерін бейнелейтін маңызды көрсеткіштерге алдымен
мыналар жатады: капиталдың барлық көздер мен олардың жеке бөліктерінің
құны, құрылымы мен көлемі.
Қызмет етуші капитал басқа тәртіптегі көрсеткіштермен анықталады:
активтердің көлемді көрсеткіштерімен; кәсіпорын активтерінің бағасы мен
құрылымымен.15
Сонымен қатар, қызмет ететін капитал көрсеткіштеріне ағымдық активтердің
көлемді көрсеткіштер және ағымдық капитал құрылымы кіреді.
Айналым қаражаттар көздерінің құрылымдық көрсеткіштерінің ішінде
келесілерді бөліп көрсету қажет.
1. Жеке көздер құрылымы мен кезең ішінде олардың динамикасы, соның
ішінде:
• Меншікті көздер көлемі;
• Ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының көлемі;
• Қысқа мерзімді қарыз қаражаттарының көлемі.
1. Капитал көздерінің құны, салыстырмалы құны және құн құрылымы.
2. Капитал көздерінің құндарының жалпы көрсеткіші.
3. Қаржы тетігінің тиімділік көрсеткіші капитал көздерінің құрылымдық
көрсеткіш ретінде ғана емес, капиталды басқару құралы ретінде де
қарастырылады.
Капиталды пайдаланудың тиімділік көрсеткіштеріне жататындар: пайда,
ағымдық капитал ретіндегі нәтиже, пайдалылық, рентабельділік, капитал
сыйымдылық, амортизациялық аударымдарды қолдану, қаржылық жағдай
көрсеткіштерінің өзгерісі.11
Айналым қаражаттарын талдау әдістерін жасау кезінде көрсеткіштер жүйесін
пайдалануда қамтылатын жүйелік амал қолданылған. Ол үшін көрсеткіштер тобы,
ақпарат көздері мен көрсеткіштер анықталған.
Кәсіпорынның өзінің капиталын қалыптастыру мен пайдаланудағы негізгі
тенденцияларды анықтау үшін бейнеленген ұсынылатын ( 3-5 ) жылдар ішіндегі
динамикадағы көрсеткіштер жүйесі бойынша трендтік талдау жасау қажет.
Әдістемені қолдану кешенді пайдалануды көздейді, бірақ шектеулі
шеңбердегі мәселелерге талдау жасау, яғни талдау жасау мақсатына байланысты
кәсіпорын капитал жүйесінің белгілі бір элементтерді зерттеу үшін оның жеке
бөліктерін қолдану мүмкін.16 Әдістеме өзіне мынадай бөліктерді қамтиды:
1. Капиталды қалыптастыру көздерін, олардың құрылымы мен құнын талдау.
Бұның мақсатында кәсіпорынның капитал көздерінің көрсеткіштері, капиталдың
меншікті және қарыз көздерінің қатынасы, капитал мультипликаторының
көрсеткіші анықталады. Жүргізілген көрсеткіштер динамикасы зерттеледі.
Капитал жеке көздерінің құны мен жалпы құны есептеледі.
2. Қызмет етуші капиталды, оның құрылымын және құнын, осы шамада негізгі
және айналым капиталын талдау.
Берілген әдістеме бөлімінде кәсіпорын капиталының нақты өмір сүру
формалары зерттеледі. Капиталдың материалды және материалды емес құрамы,
оның құрылымы және жағдайы анықталады, белгілі бір коэффициенттердің есебі
арқылы динамика көрсеткіштері зерттеледі. Айналым капиталын қолданудың
тиімділік деңгейлері және оның жағдайына, құрылымы мен динамикасына сыртқы
және ішкі факторлардың әсері бағаланады.
3. Ағымдық капиталды факторлық талдау. Ағымдық капиталға факторлық талдау
жасау әдістемесінің мәні кәсіпорынның ағымдық капитал мөлшеріне сыртқы және
ішкі факторлардың әсерін анықтауда жатыр. Кәсіпорын капиталын қалыптастыру
көздеріне және активтердегі олардың нақты орналасуына ағымдық капитал
мөлшерінің барабарлығы анықталады.
Капитал өмір сүруінің белсенді түрінің соммалары мен мерзімдер бойынша
олардың қалыптасу көздеріне сәйкестілігі талданады.
Кәсіпорын қызметінің шаруашылығында ағымдық активтердің барлығы
тұтынылмайды. Ақшалай қаражаттар кәсіпорынмен тікелей тұтынылмайды, ал
орнына тауарлар мен қызметтер алуға болады. Қысқа мерзімді қаржы салымдары
қаржы нарықтарында айналатын және кәсіпорын қызметінің барысында
тұтынылмайтын еркін ақшалай қаражаттар болып табылады. Сондықтан оларды
басқару операциялық менеджментке жатқызылмайды, бірақ ақшалай қаражаттарды
басқаруға қатысты болады. Ағымдық активтерді ақшалай қаражаттар мен қысқа
мерзімді қаржы салымдарының соммасына азайтып, операциялық менеджмент
компетенциясына жататын активтер бөлігін көрсететін таза ағымдық активтерді
аламыз. Сонда ағымдық пассивтерді (АП) қысқа мерзімді несиелер мен
қарыздар (ҚҚ) мөлшеріне азайтады және таза ағымдық пассивтер немесе жұмыс
капиталы пайда болады.
АП – ҚҚ = ЖҰМЫС КАПИТАЛЫ ( 1 )
Ақшалай қаражаттар, қысқа мерзімді қаржылық салымдар, қысқа мерзімді
несиелер мен қарыздар несие позициясында ескеріледі. Несиелік позиция –
кәсіпорын қызметін қаржыландыру үшін қолданылатын тартылған несиелердің
нақты соммасын көрсететін мөлшер.
4. Капиталды қолданудың тиімділігін талдау. Ол кәсіпорын капиталын
қолданудаң алынған нәтижелерді анықтау арқылы жүргізіледі. Алынған
қаржылық, қаржылық емес нәтижелер мен бұл мақсатта қолданылатын кәсіпкерлік
капитал арасындағы қатынасты бейнелейтін рентабельділік пен тиімділік
көрсеткіштері зерттеледі. Соның ішінде, кәсіпорынның іскерлік белсенділік,
төлемқабілеттілік, өтімділік, қаржылық тұрақтылық және кейінгі даму
мүмкіндігі көрсеткіштеріне кәсіпорынның қызмет нәтижелерінің әсері
зерттеледі.
Капиталды қалыптастыру көздерін талдау барысында олардың мөлшері
анықталады, құрылымы мен динамикасы зерттеледі, капиталдың жеке көздерінің
арасындағы баланстық қатынас бағаланады.
Айналым капиталын пайдалану тиімділігі белгілі бір көрсеткіштерді есептеу
арқылы анықталады, соның ішінде: айналым капиталының айналымы, оны
пайдалану толықтығы, айналымның жылдамдауы эффектісі.
Айналым капиталын пайдалану тиімділігінің жоғарлауы, алдыменен, оның
айналымын жылдамдатуды қамтиды және ол бизнесті кеңейту үшін нақты
мүмкіндікті туғызатын айналым капиталының көлемін сақтау барысында капитал
қайтарымдылығын жоғарлатуды байқалады.
Қаржы менеджментінде қаражаттардың айналымы ақшалай қаражаттардың айналым
циклі моделімен бейнеленеді. Осы амал жедел оқиғаларды қолма-қол ақша
қозғалысына көшіруге негізделеді. ( 4 сурет )
1. Қорлар айналымының периоды ( тауарлы-материалдық қорлар айналымының
ұзақтылығы, өндірістік цикл ) – шикізатты дайын тауарларға айналдыру мен
кейін сату үшін қажетті уақыттың орташа периоды. Қорлардың бір айналым
периоды жиі қорларды сақтау периоды деп атайды. Қорлар: тауарлы-материалдық
құндылықтар қорлары, аяқталмаған өндірістегі қорлар, қоймалардағы дайын
өнімдер. Егер шикізаттар мен материалдардың өндірістік қорларын сақтау
периоды өндірістің тұрақты, яғни өзгермеген көлемі уақытында жоғарласа, бұл
қорлардың нормадан асып кеткенін білдіреді.
Өндірістік цикл
Дебиторлық қарыз
айналымының периоды
Кредиторлық қарыз
айналым периоды Қаржылық
цикл
Сурет 4. Ақшалай қаражаттар айналымының циклы
Бұл өз кезегінде ақшалай қаражаттардың жоғалуына әкеледі:
• Мүлікті сақтандырумен және тауарлы-материалдық құндылықтардың
орын ауыстыруына байланысты сақтауға шығындардың ұлғаюынан;
• Тауарлы-материалдық құндылықтардың ескеруі, бұзылуы мен
ұрлануынан;
• Төленетін салық соммасының ұлғаюынан;
• Айналымнан қаражаттарды бөліп алудан.
Өндірістің өзгермеген көлемі кезінде дайын өнімді сақтау периоды ұлғайса,
бұл кәсіпорын тауарларының артылып, сатылмай жатып қалуын білдіреді және
бұл маркетинг қызметкерлеріне жұмыстар тиімділігін жоғарлату қажеттілігі
туралы ескерту болып табылады.
2. Дебиторлық қарыз (өтеу) айналымының периоды – дебиторлық қарыздың
қолма-қол ақша қаражаттарына айналу үшін, яғни сатудан ақша алу үшін
қажетті уақыттың орташа периоды.
Дебиторлық қарызды өтеу мерзімін қысқарту үшін оны қолдану тәсілдерінің
келесілерін қолдану қажет:
1. Мерзімі өткен қарыздар бойынша сатып алушылармен есептесу жағдайларын
бақылау. Мерзімі өткен қарыздардың болуы және оның ұлғаюы қаражаттардың
айналымын баяулатады, ал инфляция кезеңінде ақшалай қаражаттардың жоғалуына
әкеледі.
2. Төлемеу тәуекелін әртараптандыру, яғни бір немесе бірнеше сатып
алушылардың төлемеу тәуекелін қысқарту мақсатында сатып алушылардың,
мүмкіндігінше, а санына бет бұру.
3. Мерзімнен бұрын төлеу кезінде жеңілдіктер жасау (кездейсоқ
қаржыландыру).
4. Дебиторлық және кредиторлық қарыздар қатынасын бақылау.
Егер дебиторлық қарыз кредиторлық қарыздан жоғары болса, онда қаржылық
тұрақтылық пен тәуелсіздігіне қауіп пайда болады, өйткені мұндай
жағдайларда кәсіпорын қарыз қаражаттарын қосымша тартуға мәжбүр болады.
Егер кредиторлық қарыз дебиторлық қарыздан жоғары болса, онда
кәсіпорынның төлемқабілетсіздігін білдіреді.
Қолайлы және тиімді болу үшін кредиторлық және дебиторлық қарыздар тең
болу қажет.
3. Кредиторлық қарыз айналымының периоды (мерзімін кейінге қалдыру )
шикізатты сатып алу мен оған қолма-қол ақша төлеу арасындағы уақыттың
орташа периоды болып табылады. Мысалы, еңбек күші мен материалдарды өтеу
үшін кәсіпорында орташа алғанда 30 күн болуы мүмкін.
4. Қаржылық цикл (ақшалай қаражаттардың айналым периоды) алдында айтылып
кеткен үш периодты біріктіреді және өндірістік ресурстарға (шикізат, еңбек
күші) компанияның нақты ақшалай шығыстарынан дайын өнімді сатудан ақшалай
қаражаттардың түсуіне дейінгі (яғни еңбек күшін және немесе шикізатты
өтеу күнінен дебиторлық қарыз алуға дейін) уақыт периодына тең. Сонымен,
қолма-қол ақша айналымының периоды айналым капиталға салған қаражаттарды
компанияның иелену периодына тең.
Тауарлық-
материалдық
қорлардың дебиторлық кредиторлық
ақшалай
айналым + қарызды – қарыздың мерзімін =
қаражаттар (2)
периоды өтеу периоды ұзарту периоды
айналымының циклы
Ақшалай қаражаттардың айналым циклын келесі іс-шаралар арқылы қысқартуға
болады:
1. Қорлардың айналым периодын қысқарту жолымен, яғни өндіріс пен
тауарларды сатуды жеделдету жолымен;
2. Сатып алушылар қарыздарын алуды жеделдету арқылы дебиторлық қарыз
айналым периодын қысқарту жолымен;
3. Өзінің меншікті төлемдерін баяулату арқылы кредиторлық қарыздың
мерзімін ұзарту периодын ұлғайту жолымен.
Шығындарды ұлғайтпай және сату көлемін төмендетпей қолдана алса, онда бұл
шараларды пайдалану қажет.
Айналым қаражаттарының айналымын жылдамдату олардың өндірістік циклінің
барлық кезеңдерінде орналасқан уақытына байланысты болады. Айналымның
жылдамдауының маңызды резервтері қоймаларда іріктелетін өндірістік қорларды
сақтау кезеңінде жинақталған.
1.2 Кәсіпорынның ақшалай қаражаттарының кәсіпорынның қаржылық жағдайының
тұрақтылығын қамтамасыз етуіндегі маңызы
Айналым қаражаттардың айналымдылығы жылдамдату үлкен шығыстарды талап
етпейді және өндіріс пен өнімді өткізу көлемдерінің өсуіне әкеледі. Бірақ
инфляция айналым қаражаттарын жылдам құнсыздандырады, олардың көп бөлігін
кәсіпорын шикізат пен отын-энергиялық ресурстарды сатып алуға жұмсайды,
сатып алушыларды төлемеуі қаражаттардың маңызды бөлігін айналымнан алып
тұрады.
Кәсіпорында айналым капталы ретінде ағымдағы активтер қолданылады.
Айналым капитал ретінде қолданылатын қорлар белгілі кезеңге өтеді. Өтімді
активтер дайын өнімге айналдырылатын алғашқы материалдарды сатып алуға
жіберіледі; өнім несиеге сатылады, ал бұл жағдай дебиторлар шотын
қалыптастырады; дебитор шоттары төленіледі, олар өтімді активтерге
айналады.
Айналым капитал қажеттіліктеріне пайдаланылмайтын кез келген қорлар
пассивтерді төлеуге жұмсалады. Бұдан басқа, олар негізгі капитал сатып
алуға жұмсалуы немесе меншік иелеріне табыс ретінде төленілуі мүмкін.
Айналым капиталын үнемдеу әдістерінің бірі, яғни оның айналымдылығын
арттыру әдісі өндірістік қорларды басқаруды жетілдіру болып табылады.
Кәсіпорын өндірістік қорларды жасауға қаражаттар бөлетіндіктен, сақтау
шығындары тек қойма шығыстарымен ғана байланысты емес, сонымен бірге
тауарлардың бүліну немесе ескіру тәуекелімен, капиталдың уақытша құнымен,
яғни тәуекелдің эквивалентті деңгейіндегі басқа инвестициялық мүмкіндіктер
нәтижесінде алынуы мүмкін табыс нормасымен байланысты.
Кез келген көлемде, белгілі бір түрде ағымдағы активтерді сақтаудың
экономикалық және ұйымдастырушылық-өндірістік нәтижелері берілген актив
түрі үшін арнайы сипатқа ие. Дайын өнімнің үлкен қоры күтілмеген жоғары
сұраныс жағдайында өнім жеткіліксіздігі мүмкіндігін төмендетеді.
Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс процесінің
тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен
және қымбат материал-ауыстырушыларды сатып алудан құтқарады. Шикізат пен
материалдарды сатып алуға тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда
болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылырдың бағасын төмендету мүмкіндігін де
береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының
бар болуын қалайды, ол өндірісті экономды басқару мүмкіншілігін тудырады.
Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен
байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен
шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражаттарының айналымдылығын
жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:
- қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
- қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
- қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
- сұранысты болжауды жетілдіру;
- шикізат пен материалдарды тез жеткізу.
Айналым капиталының айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы дебиторлар
шотын төмендетуге негізделеді.
Дебиторлық қарыз деңгейі көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі,
нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында
қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен
есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада
айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады.
Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын
тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.
Таңдау формальды критерийлер көмегімен жүргізіледі: өткен кезде төлем
тәртібін сақтау, сатып алушы сұрайтын тауар көлемі үшін төлем бойынша оның
болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабілеттілік деңгейі,
қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық
жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және
т.б.).
Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша жүргізіледі,
несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады. Экономикалық дамыған
елдерде 210 толық 30 сызбасы кең тараған. Оның мәні:
- сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн
ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
- несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе,
сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
- бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша
айыппұл төлеу тиіс болады, оның мөлшері төлем кезіне байланысты
өзгеруі мүмкін.
Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы әдістері
хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар, арнайы
ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.
Айналым капиталының шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар ақшаны
жақсы қолдануға негізделеді. Экономиканы тануда шаруашылық субъектінің
қызметіндегі ақша ағындары мен қызметі қаржылық менджментте жаңа бағыт
болып табылады. Шетел кәсіпорындарында ақша қаражат ағындарын басқару бас
қаржылық менеджердің (қаржылық директордың) жұмысының басты бағыты болып
келеді.
Кәсіпорындағы қаражат қозғалысын жүйелі есепке алу, бақылау
және талдау жүргізу, алдағы периодта және ағымдағы қаржылық тұрақтылық пен
төлем қабілеттілік маңызды болып саналады.
Ақша ағындарын басқарудың негізгі мақсаты-келіп түскен және
төленетін ақша қаражат көлемін баланстау арқылы, фирманың қаржылық
тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау үшін келесі
көрсеткіштер маңызды болып келеді:
- тауарларды (жұмыс, қызмет, өнім) сатудан табыс;
- табыс;
- ақша қаражаттар ағыны.
Бұл көрсеткіштердің динамикасының бір жыл аралығында өзгеруі, оның
белгілі бір уақыт (жыл, тоқсан, ай) аралығындағы жұмысының нәтижесіне
байланысты болады. Егер, төлемсіздік орын алған жағдайда кәсіпорынның әр
түрлі қызметтерден түсетін ақша қаражаты бірінші маңыздылықты иеленеді.
Егер ақша ағынының түсуі шығыннан жоғарыласа, онда кәсіпорын ағындағы және
перспективасының дамуына әсер ететін бәсекелестік қабілетке ие болады. Бұл
дегеніміз уақытша бос ақша қаражатын бизнес салаларына сала отырып пайда
табу. Ал егер фирма пайда табатын болса, онда оның төлем қабілеттілігі
жоғары деңгейде болады.
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін сипаттайтын
түсініктерге мыналар жатады:
1. тауарды (өнімді, жұмысты, қызметті) сатудан түсетін табыс;
2. сатудан түсетін табыс;
3. әр түрлі қызыметтен түсетін қаражаттар: тауарды (өнімді, жұмысты,
қызыметті) және басқа мүлікті сатудан түсетін табыс; несие,
қарыздар және алынатын аванстар; қаржылық салымдар бойынша
дивидендтер, проценттер; мақсатты қаржыландыру.
4. ағымдағы және инвестициялық шығындарды жабуда пайда болатын
қаражаттар; мемлекеттік бюджеттік емес қорларға төлемдер; бағалы
қағаздар бойынша дивидендтер мен проценттер төлеу және т.б.
5. ақша қаражаттарының таза ағыны – барлық түскен және бөлінген
қаражаттардың арасындағы айырмашылық.
Ақша қаражат ағыны- бұл фирманың жоспарланған немесе есеп беру период
аралығында жинақталатын және төленетін ақшалай қаражат көлемі болып
табылады.
Ақша қаражат ағынын басқару келесі аспектілерді қосады:
- Қаражат қозғалысын есепке алу;
- Барлық қаражат ағынын талдау;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджеттік құру;
- Ақша қаражат қозғалысын бюджетін қолдануға бақылау.
Келесі суретте кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы көрсетілген.
Сурет 5. Кәсіпорындағы ақшалай қаражаттың қозғалысы
Жалпы қаржылық ағын және олардың элементтері қаржылық басқарудың
объектісі болып табылады.
Кәсіпорынның ақшалай қаражат ағынының классификациясы келесі
кестеде көрсетілген.
Кесте 1.
Кәсіпорынның ақшалай қаражат ағынының классификациясы
Классификациялық белгі Қаражат ағынының атауы
1 2 3
1 Қаржы-шаруашылық қызметтің Жалпы қаражат ағыны
түрі бойынша Ағымдағы қызыметтің қаражат ағыны
Инвестициялық қызметтің қаражат ағыны
Қаржылық қызметтің қаражат ағыны
2 Қаржы- шаруашылық үрдістерге 2.1 Фирманың қаражат ағыны
қызмет көрсету көлемі бойынша 2.2 Құрылымдық бөлімшенің қаражат
ағыны
3 Қозғалыс бағыты бойынша 3.1 Түсетін қаражат ағыны
3.2 Шығарылатын қаражат ағыны
4 Орындау формасы бойынша 4.1 Қолма қолсыз қаражат ағыны
4.2 Қолма қол қаражат ағыны
5 Айналым саласы бойынша 5.1Сыртқы қаражат ағыны
5.2 Ішкі қаражат ағыны
1 кестенің жалғасы
1 2 3
6 Валюта түрі бойынша 6.1 Ұлттық валютадағы қаражат ағыны
6.2 Шетел валютадағы ақша ағыны
7 Болжалмалығы бойынша 7.1 Жоспарланатын қаражат ағыны
7.2 Жоспарланбайтын қаражат ағыны
8 Қозғалысының үздіксіздігі 8.1 Жүйелі қаражат ағыны
бойынша 8.2 Дискретті қаражат ағыны
9 Уақыт бойынша бағалау 9.1 Қазіргі қаражат ағыны
9.2 Болашақтағы қаражат ағыны
10 Қозғалыс әдісі бойынша 10.1 Жалпы қаражат ағыны
10.2 Таза қаражат ағыны
11 Тұрақтылығы бойынша уақыт 11.1 Бір қалыпты уақыт интервалымен
интервалымен. тұрақты қаражат ағыны
11.2 Бір қалыпты емес уақыт
интервалымен тұрақты қаражат ағыны
Ақша ағыны келесідей бөлінеді: нақты инвестициялау жобасын жүзеге асыру,
капиталдық салымды қолдану нәтижесінде шығарылады.
Қызмет жасап тұрған кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен құралады. Ағымдағы қызмет кәсіпорынның өндірістік- коммерциялық
қызметін орындауын қамтамасыз ететін, түсетін және қолданатын ақша
қаражатттарын өзіне қосады. Ағымдығы қызмет табыс алудың басты көзі
болғандықтан, ол негізгі ақша қаражат ағынын шығарады.
Инвестициялық қызмет инвестициялардан шығындарды (капиталдық
салымдар) және табыстар, айналымнан тыс активтерді сатып алумен және
сатумен байланысты түсетін және қолданатын ақша қаражаттарын өзіне қосады.
Қаржылық қызмет займ берушілерге пайыздар төлеу, алынған қысқа
мерзімді қарыздар мен несие бойынша қарызды өтеу және қысқа мерзімді бағалы
қағаздар эмиссиясы немесе қысқа мерзімді қарыздар мен несие алу нәтижесінде
түсетін ақшалай қаражаттар болып табылады.
Қозғалыс бағыты бойынша ақша қаражаттарын ақша ағындары екіге
бөледі: түсетін және шығарылатын. Түсетін ақша ағыны (ақша түсімі) фирманың
анықталған уақыт аралығында түсетін ақшалай қаражаттарын қарастырады.
Шығарылатын ақша ағыны (ақша шығарылымы) белгілі бір период (жыл, тоқсан)
аралығында ақша қаражатын қоданумен (төлеумен) сипатталады.
Орындау формасы бойынша қолма қол және қолма қолсыз ақша ағынына
бөледі. Қолма қол-бухгалтерлік есеп шотына жазу арқылы орындалады. Ал қолма
қолсыз- ақша қаражатты алу мен шығару формасында болады.
Айналу саласына байланысты ақша ағыны ішкі және сыртқы болуы
мүмкін. Сыртқы ақша ағыны- фирмаға түсетін және оларға төленетін ақша
қаражаттары болып табылады. Бұл операциялар кәсіпорын шотындағы ақша
қаражат қалдығын өсіруге немесе азаюына әкеледі. Ішкі ақша ағыны- фирма
ішіндегі айналымды құрайтын болғандықтан, ақша қаражат қалдығына әсер
етпейді. (мысалы, өндірістен қоймаға материалдарды қайтару).
Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы қатынасты келесі 6 суреттен көруге болады.
Сурет 6. - Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы байланыс.
Сурет 6. Кәсіпорынның ағымдық, инвестициялық және қаржылық қызметі
арасындағы байланыс
Көлеміне байланысты қаражаттың түсуі мен жұмсауда ақша ағынының дефицитін
және оптималдылығын, артықшылығын көрсетеді. Артық ақша ағыны- негізінен
ағымдағы қажеттіліктен артық ақша қаражатының түсуі және шаруашылықта өз
қолданысын таппаған қаражаттар болып табылады.
Оптималды ақша ағыны- ағымдағы қаржылық міндеттемелерді жабуға
жеткілікті, сонымен қатар, қалдығы болатын және түсім мен шығынның
балансталған сипаттағы ақша қаражаты. Ал шығындардың түсімдерден артуы ақша
қаражатының жетіспеушілігін, яғни дефицитті туғызады.
Жоспарланатын ақша ағыны алдын ала жоспарлау арқылы қаражат
бюджет айналымына қосылады. Фирмадағы жүйесіз пайда болатын ақша қаражат
айналымы жоспарланбайтын ақша ағынын сипаттайды.
Үздіксіздігіне байланысты ақша ағыны жүйелі және дискретті
болып бөлінеді. Жүйелі ақша ағыны қаралатын уақыт аралығында әр түрлі
интервалмен түсетін және шығарылатын ақша қаражаттары. Ал дискретті ақша
ағыны ерекше жағдайда, яғни белгілі бір қаржылық операциялар жасауда
туындайды.
Уақыт бойынша бағалау әдісі қазіргі және келешектегі ақша
ағынына бөлінеді. Қазіргі ақша ағыны ағымдағы уақыт мезетіне бағасы бойынша
келтірілген және сәйкес келетін көлемімен сипатталады. Келешектегі ақша
ағыны арнайы кестеден алынған немесе операциялар базасында өсіру
(компаундингті), не болмасыа алдағы уақытқа болжау арқылы жасалады.
Есептеу әдісі бойынша жалпы және таза ақша ағыны болып
бөлінеді. Жалпы ақша ағыны қарастырылатын уақыт аралығында ақша қаражатының
түсуі мен шығынының жиынтығымен сипатталады. Ал таза ақша ағыны
қарастырылатын уақыт аралығындағы ақша қаражатының түсімі мен шығыны
арасындағы айырма болып табылады. Ақша ағынының таза көлемі келесі формула
бойынша есептеледі:
ЧДП=ПДС-ВДС (3)
Мұндағы, ЧДП- есепті мерзімдегі таза ақша ағыны;
ПДС- есепті мерзімдегі ақша қаражатының түсім сомасы;
ВДС- есепті мерзімдегі ақша қаражатының төленетін сомасы №1,-223б.-
227б.
1.3 Ақша ағымдарын басқарудың әдістері
Ақша ағынын тиімді басқару үшін кәсіпорында олар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz